0

Duurzaam Bouwen in het oosten Jaargang 5 Najaar| 2018 | NR.2 Het Duurzame bouwblad van Oost-Nederland Imposante uitbreiding Wehkamp op Hessenpoort in Zwolle Nieuwbouw Diezerpoort loopt volgens planning Pan Oston uit Raalte werkt aan de toekomst

INHOUD 05 Voorwoord: geen woorden maar daden Wehkamp breidt fors uit op bedrijvenpark Hessenpoort 06 11 13 16 21 23 26 27 29 31 32 37 40 43 47 53 56 59 62 65 69 70 Wehkamp groeit hard en breidt distributiecentrum uit Goede samenwerking basis voor succesvolle realisatie VDR voelt zich thuis in logistiek vastgoed Nieuw gebouw Wehkamp esthetisch familie van het bestaande Hoogeboom Raalte: “We voeren uit waar we goed in zijn” Twee grote Zwolse projecten voor Van Dalen Installatietechniek Betonmortel Wehkamp van Zwolse makelij Donec Afbouw realiseert binnenafbouw Wehkamp Bedrijfsvloer Wehkamp van Twintec Column Caspar Jansen: “het water staat ons aan de lippen. Wie krijgt er voorrang? Nieuwbouw Pan Oston Alles onder één dak voor kassagigant Pan Oston Raalte Nieuwbouw Pan Oston mooi voorbeeld van innovatie Pan Oston bijzondere opdracht voor Aluvo Pan Oston grootste opdracht ooit voor Beekman Elektro Stappenplan naar een duurzaam en monumentaal schoolgebouw Nieuwbouw Diezerpoort Zwolle Kerkoren als baken Diezerpoort Goede balans tussen bestaande kerktoren en luxe appartementen De klik was bepalend Diezerpoort is een mooi project in een overspannen markt Belangrijke rol FAAY in Houtens nieuwbouwproject Webo Rijssen: Brussels Gare Maritime is kennisdeling in de praktijk Mijande Wonen en Trebbe verduurzamen 120 woningen in Vriezenveen COLOFON Bouwen in het Oosten Duurzaamheid Special ISSN: 1385-7185 Uitgever: GF Uitgevers, Postadres: Postbus 416, 8600 AK Sneek Tel: (0515) 429 429, Web: www.bouweninhetoosten.nl, E-mail: redactie@bouweninhetoosten.nl Redactie: Gerard van Leeuwen & Jolanda Groothuis Fotografi e Henny de Mönnink, Wim van 't Hoff Eindredactie Joeri van Leeuwen Accountmanager Frits Visser , Vormgeving & opmaak Niels Visser DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 3

G VOORWOORD Op de cover Geen woorden maar daden Het zijn de gevleugelde woorden van “Het Legioen” van Feijenoord. Geen woorden maar daden. Het lijfl ied stamt al uit de eerste helft van de vorige eeuw, maar heeft zijn betekenis nog steeds niet verloren. In Rotterdam Zuid is het een kwestie van een ultieme aanmoediging voor het eigen team. En als dat klinkt uit pakweg 45.000 kelen dan doet dat iets met de spelers van Feijenoord verdedigers van de bezoekende vereniging. Een soort extra boost tegen knikkende knieen. Soms zou je wensen dat zoiets ook zou gelden voor de beleidsbepalers van ons land. Er wordt inmiddels druk gediscussieerd aan de diverse “klimaattafels”, maar echt concrete resultaten worden nog nauwelijks geboekt. Belangenbehartigers, pressiegroepen, lobbyisten, iedereen bemoeit zich met de discussie en op een afstandje wacht de consument en de ondernemer op daadwerkelijke beleidsvoornemens. Vooral de oer-Hollandse vraag “wie zal dat betalen? ” is daar veelvuldig te horen. Antwoorden blijven daarbij steevast uit, hetgeen de onzekerheid nog eens extra aanwakkert. Al met al zijn we een jaar verder en hebben mevrouw de Jong uit Losser en de familie Oude Luttik in Enschede alleen nog maar sterk wisselende prijzen van warmtepompen gehoord en weet niemand waar men aan toe is. Ook het faciliterend bedrijfsleven heeft behoefte aan duidelijkheid. UNETO-VNI stuurde al eens een forse proefballon de lucht in, maar ook dit heeft nog niet geleid tot enige klaarheid qua beleid. Gevaar is dat door de immense inbreng van al die belangengroepen de focus wordt afgeleid en dat ook sceptici, die tegen alle wetenschappelijke onderzoeken in, zich roeren. Politici bedienen zich vaker dan wenselijk is van termen als “zorgvuldigheid gaat boven snelheid” en stellen dan maar al te graag een commissie samen die vervolgens een onderzoekstaak krijgt. Het is een kwestie van ordinair tijdwinst boeken. Parijs is het antwoord op decennia zorgvuldig onderzoek. Het is tijd voor actie en mensen die hun nek eens durven uitsteken. Het “groenste kabinet ooit” klinkt dan wel mooi, maar produceert tot nu toe slechts holle frasen. Misschien eens op excursie naar De Kuip in plats van naar NAC Breda, meneer Rutte? Gerard van Leeuwen, Redactie Coverfoto: UITBREIDING WEHKAMP

UITBREIDING WEHKAMP Flexibel distributiecentrum van ruim 60.000 m2 in Zwolle voor ultieme klantbeleving Wehkamp groeit hard en breidt distributiecentrum uit Wehkamp startte begin 2018 met de bouw van een tweede distributiecentrum op bedrijventerrein Hessenpoort in Zwolle. Op deze manier kan de huidige groei worden gefaciliteerd en kan Wehkamp verder innoveren, waarbij de ultieme klantervaring centraal staat. Het nieuwe gebouw komt naast het huidige pand, het volledig geautomatiseerde e-commerce centrum, zodat er een multifunctioneel en fl exibel distributiecentrum ontstaat van in totaal ruim 60.000 m2. Het nieuwe distributiecentrum zal naar verwachting eind 2018 gereed zijn. Versnelde groei Op dit moment groeit Wehkamp hard, zowel in orders als in nieuwe klanten. Om deze versnelde groei te kunnen faciliteren, is besloten het huidige distributiecentrum uit te breiden. Aan het huidige gebouw van 35.000 m2 wordt 25.000 m2 toegevoegd in de vorm van een nieuw te bouwen pand, zodat er een multifunctioneel en fl exibel distributiecentrum ontstaat van in totaal ruim 60.000 m2. De realisatie van de bouw wordt, net als bij het huidige pand, gedaan in samenwerking met vastgoedpartner WDP. Zij zijn tevens eigenaar van de twee gebouwen. Wehkamp en WDP investeren samen ruim 40 miljoen euro in deze bouw. “Steeds meer mensen, waaronder vooral veel gezinnen, 6 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP weten hun weg naar Wehkamp te vinden. En online winkelen zal de komende jaren alleen maar verder toenemen. Daarbij is de ultieme klantervaring voor ons het allerbelangrijkste. Dat zit hem in de shopervaring, de service en het assortiment. Wij willen verder investeren in groei en innovatieve oplossingen, zowel voor onze klanten als voor onze partners. Deze extra ruimte geeft ons enorme fl exibiliteit om assortiment toe te voegen en zorgt ervoor dat we de snelste en de betrouwbaarste blijven”, aldus Maarten Tibosch, Chief Operation Offi cer van Wehkamp. 200.000 klantbestellingen per dag De realisatie van het nieuwe distributiecentrum bestaat uit meerdere fases. Met fase 1, het uitbreiden van de capaciteit binnen de muren van het huidige distributiecentrum, is al begonnen. Het huidige geautomatiseerde magazijn groeit van 450.000 naar 525.000 opslaglocaties. Het aantal pickstations, waar klantbestellingen worden ingepakt, van 24 naar 28. Op deze wijze kunnen straks meer dan 200.000 klantbestellingen per dag worden verwerkt. Met fase 2 is begin 2018 gestart. Het nieuwe pand wordt gekoppeld wordt aan het huidige distributiecentrum. Zo ontstaat er in Zwolle een multifunctioneel en fl exibel distributiecentrum met extra opslagcapaciteit. Naast Zwolle heeft Wehkamp ook een distributiecentrum in Maurik. Na de realisatie heeft Wehkamp in totaal ruim 135.000 m2 aan magazijncapaciteit in Nederland. 17.000 zonnepanelen Ook dit nieuwe pand wordt duurzaam gebouwd, onder andere door het gebruik van duurzame materialen, 100% ledverlichting en een warmteen koudeopslag voor beide panden. Daarnaast worden er laadpalen geplaatst voor elektrische auto’s. Ook zullen er 7.000 zonnepanelen op het dak geplaatst worden, waardoor er in totaal een zonnepanelenveld ontstaat van ruim 17.000 panelen. Honderden nieuwe banen voor de regio Zwolle De komst van het nieuwe distributiecentrum van Wehkamp op bedrijventerrein Hessenpoort betekent voor Zwolle en omgeving opnieuw een groei in het aantal arbeidsplaatsen. René de Heer, Wethouder Economie & Vastgoed van de gemeente DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 7

UITBREIDING WEHKAMP Zwolle: “Wij zijn er heel blij mee dat Wehkamp hier gaat uitbreiden. Deze keuze onderstreept het grote belang van Hessenpoort als grootschalig en strategisch bedrijventerrein voor de regio Zwolle. Niet alleen blijft de werkgelegenheid daarmee behouden voor de regio, door deze uitbreiding kan de regio Zwolle de komende jaren enkele honderden nieuwe banen tegemoetzien. De groei van Wehkamp betekent ook groei voor de regio.” Alles voor de ultieme klantervaring Het tweede distributiecentrum is ontworpen door DENC architecten en wordt gerealiseerd door aannemer VDR op bedrijventerrein Hessenpoort in Zwolle aan de A28. De realisatie van de bouw wordt, net als bij het huidige pand, gedaan in samenwerking met vastgoedpartner WDP. Zij zijn tevens eigenaar van de twee gebouwen. Wehkamp en WDP investeren samen ruim 40 miljoen euro in deze bouw. Het nieuwe gebouw wordt gekoppeld aan het huidige pand, het volledig geautomatiseerde e-commerce centrum, zodat er straks een multifunctioneel en flexibel distributiecentrum ontstaat van in totaal ruim 60.000 m2. Piet Coelewij, ceo van Wehkamp: “Met deze uitbreiding bouwen we verder aan de ultieme klantervaring voor gezinnen in Nederland, waarbij we innoveren en investeren in de uitbreiding van ons assortiment, een shopervaring waar je blij van wordt en een makkelijke en snelle bezorgservice. Steeds meer mensen weten Wehkamp te vinden, met deze uitbreiding zijn we nog flexibeler ingericht op de toekomst en op de behoeften van onze klanten en partners.“ Grootte Het nieuwe gebouw is ruim 275 meter lang en 100 meter breed. De beide gebouwen samen zijn ruim een halve kilometer lang. Om al deze gebieden aan elkaar te verbinden wordt een soort ‘snelwegnetwerk’ aangelegd van in het totaal meer dan 2 km aan transportbanen. De gebouwen zijn meer dan 12 meter hoog. Vorderingen Het gebouw is zo goed als winden waterdicht, de vloer is gestort en de basis aan installaties staan. Komende tijd wordt hard gewerkt aan het installeren van logistiek equipment zoals palletrekken, hanggoedrekken, lopende banden, de lift. Daarnaast wordt nu gewerkt aan het realiseren van de kantine en het kantoor. Vervolgens is ook de tuin en de parkeerplaats aan de beurt. Het nieuwe distributiecentrum zal naar verwachting eind 2018 gereed zijn en begin 2019 in gebruik worden genomen. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 9

UITBREIDING WEHKAMP Uitbreiding logistiek centrum op bedrijvenpark Hessenpoort nadert voltooiing Goede samenwerking basis voor succes realisatie tweede fase Wehkamp Na vier jaar wordt er alweer gebouwd in opdracht van Wehkamp op het Zwolse bedrijvenpark Hessenpoort. Naast het logistiek centrum dat in 2014 werd opgeleverd realiseert ontwikkelaar en belegger WDP Nederland de forse uitbreiding. Rien van Ast van het van origine Vlaamse bedrijf, vertelt dat er bij de realisatie van de eerste fase al rekening werd gehouden met een uitbreiding op termijn, maar dat de huidige bouw zich eerder aandiende dan verwacht werd. Het eerste oriënterende gesprek over de huidige uitbreiding vond plaats rond maart 2017. Rien van Ast: “De kavel was in 2014 al gereserveerd. Dat leverde dus geen probleem op. Het bleek echter al snel dat het geen kopie zou worden van de eerste fase. Met name de automatiseringsgraad is fundamenteel anders ingericht. Er is nu veel meer sprake van een soort halfautomatisch systeem waar ook ruimte wordt gecreëerd voor handmatige orderpicking. In de eerste fase werd een systeem toegepast met kratten waarin bijvoorbeeld T-shirts gemakkelijk volautomatisch “gepicked” kunnen worden. Met koffiezetapparaten gaat dat nu eenmaal anders. Je hebt het dus over een ander soort magazijn met onder andere tussenvloeren. Het impliceerde dat de voorbereiding om tot een definitief ontwerp te komen langer duurde. De contacten met de opdrachtgever waren intensief. Ook met de gemeente Zwolle hadden we in deze periode nauwgezet contact. Dat verliep overigens in een uitstekende en coöperatieve sfeer. Omdat fase twee ernaast, in plaats van erachter, wordt gerealiseerd had dat onder meer de nodige gevolgen voor de ontsluiting. Al met al besloeg DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 11

UITBREIDING WEHKAMP deze fase een maand of drie en dat is best wel vlot. Met het definitieve plan hebben we een drietal gegadigden verzocht om een aanbieding te doen om het pand te bouwen. De keuze viel uiteindelijk op VDR Bouwgroep uit Deventer, een goede bekende relatie van ons waar we in het recente verleden goede ervaringen mee hebben opgedaan in onder andere Heerlen (CEVA Logistics) en Bleiswijk Fulfillment Center van Mediq). Naast de goede ervaringen waren de capaciteit en prijs doorslaggevend. De gekozen methodiek, een hybride gebouw met betonnen kolommen, straalconstructie en stalen liggers daken is op het lijf geschreven van VDR. De oplevering staat gepland voor december en gaat lukken. Doordat we in de voorbereidingsfase meer de diepte in gegaan zijn, merk je dat de realisatie relatief snel verloopt. Dat dit ook nog financiële voordelen biedt is nog eens extra meegenomen. De samenwerking met zowel opdrachtgever Wehkamp, de gemeente Zwolle en VDR is iets wat me bij zal blijven. Ik vind VDR echt een “hele prettige club”. De keuze van een ontwerp dat bepaald niet als copy-paste genoemd kan worden is volgens Van Ast een logische. “Dat is eigenlijk technisch ook niet mogelijk. Je hebt te allen tijde te maken met kleurverschillen. En op deze mooie zichtlocatie als deze is zoiets ‘nicht im frage’. Er is nu sprake van een passend contrast. “ Met de tweede fase is in bouwkundig opzicht sprake van een investeringsbedrag rond de 25 miljoen euro. Het huurcontract dat WDP met Wehkamp heeft afgesloten beslaat tien jaar. Daarmee loopt het parallel met het vijftienjarig huurcontract van de eerste fase. Verschuiving Volgens Rien van Ast past de investering van Wehkamp ook macro gezien in zijn visie. “Die is dat er een verschuiving zal plaatsvinden voor logistieke activiteiten vanuit het westen en zuiden naar noord en oost Nederland. Dat is mijn stellige overtuiging. Reden hiervoor is de factor personeel. Hier in Zwolle zullen veel “handjes” nodig zijn om een ander logistiek te kunnen behappen. De arbeidsmarkt biedt die mogelijkheden nog in de noordelijke en oostelijke regio’s. Het arbeidsethos steekt daarbij positief af tegenover de andere delen van het land. Als je ziet wat er voor initiatieven worden ontwikkeld in plaatsen als Zwolle en Hengelo dan zou het zo maar kunnen zijn dat wij als ontwikkelaar en belegger van logistiek vastgoed hier meer actief zullen worden de komende tijd. Daarbij teken ik wel op dat er ontzettend veel gerealiseerd is de afgelopen jaren. Een afvlakking van de markt is reeds waarneembaar.” 12 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP Stevige relatie met bouwpartners als fundament voor succes VDR Bouwgroep voelt zich thuis in logistiek vastgoed Voor VDR Bouwgroep is een cruciale rol weggelegd in het nieuwbouwproject van Wehkamp op bedrijvenpark Hessenpoort in Zwolle. Commercieel Directeur Marcel Bisseling van VDR Bouwgroep uit Deventer ziet het vooral als een bevestiging van de bedrijfspolicy die de onderneming heeft doorgevoerd. Marcel Bisseling: “VDR Bouwgroep heeft zich ontwikkeld van een capaciteitsaanbieder (aannemer) tot een full-service dienstverlener. Haar onderscheidend vermogen zit in de projectbeheersing. Door een stevige relatie met vaste onderaannemers/partners waar de fysieke realisatie van gebouwen mee tot stand komt, ontstaat een cultuur van onderling vertrouwen en samenwerking. Er vormt zich op elke bouwplaats een team van samenwerkende partijen met één gemeenschappelijk belang: van waarde zijn voor elkaar. Dit leidt tot keuzes en afspraken die veel verder gaan dan financiën en contracten. En met resultaat: marktpartijen keren terug voor nieuwe projecten. "Voor WDP hebben wij al diverse projecten gerealiseerd. Dankzij de zeer plezierige samenwerking die wij al geruime tijd met WDP hebben, kwam VDR al snel in beeld voor de uitvoering van dit project voor Wehkamp." Hybride draagconstructie Het gebouw bestaat uit een zogenaamde hybride draagconstructie. Dat wil zeggen DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 13

UITBREIDING WEHKAMP dat de kolommen van beton zijn en de dakspanten van staal. De gevel is uitgevoerd in geïsoleerde sandwich panelen met aluminium puien. Wij hebben meegedacht om een optimum te vinden in de draagstructuur met de daarbij behorende materialen. Hierdoor nut je de materialen op een positieve manier uit, beperk je afval en krijg je een betere detaillering. De planning is strak waardoor de werkzaamheden elkaar nauw opvolgen. Zodra het gebouw wind- en waterdicht is wordt gestart met het aanbrengen van bijvoorbeeld de stellingen. De gebouwgebonden- en procesinstallaties worden in deze periode ook aangebracht en lopen gelijk op. Het ontwerp sluit mooi aan op het bestaande pand. De horizontale liniëring is exact doorgezet in de nieuwbouw. Dit soort projecten realiseren we regelmatig en is op basis van onze ervaring niet complex meer.” Marcel Bisseling ziet wel de nodige hobbels. “ We merken dat de beschikbaarheid van materialen niet meer vanzelfsprekend is. Bij sommige materialen kunnen we al spreken van een schaarste. In de planning houden we hier rekening mee. Maar lange levertijden druisen in tegen de strakke planning die we graag met elkaar willen halen. Dat geldt voor meerdere projecten." VDR Bouwgroep heeft als bedrijf een onderscheidende visie waar de toekomst van bedrijfshuisvesting naar toe gaat. In de bouwkolom zijn zij een van de weinige bedrijven welke, al ruim voorafgaand aan de realisatie van de bouw, heeft nagedacht over alternatieve gebruiksdoeleinden van een pand. Investeerders en eigenaren hebben zo in de toepassing van het gebouw meer flexibiliteit naar de nabije toekomst. Er is nog steeds een grote vraag naar logistiek vastgoed. In dit marktsegment heeft VDR veel ervaring. "De toekomst ziet er positief uit. Wij verwachten de komende jaren nog diverse soortgelijke werken te kunnen realiseren.” Wehkamp in cijfers 26.483 m2 bedrijfshal 7.528 m2 verdiepingsvloer 1.400 m2 kantoor en 24 laaddocks VDR Bouwgroep is specialist in bedrijfshuisvesting van industrieel vastgoed zoals logistieke en proces-specifieke bedrijven. Of het nou gaat om nieuwbouw of om revitalisatie van een gebouw, VDR Bouwgroep is een bouwpartij met ervaring en kennis van de markt. Beleggers en opdrachtgevers weten dat het bedrijf een sterke financiële positie heeft. Mede als gevolg van de organisatiestructuur en de sterke focus op het gekozen marktsegment: logistieke bedrijfshuisvesting. De idealen van grondlegger Piet van de Raadt, die in 1983 bij zijn pensioen het bedrijf aan zijn medewerkers schonk, zitten nog altijd in de genen van het bedrijf. Zijn visie en wilskracht vormen het fundament, waar betrokkenheid vanzelfsprekend is en waar eenieder trots is op wat er samen bereikt wordt. Door de eigendomsconstructie is er een sterke verbondenheid van de medewerkers met het bedrijf. Continuïteit van de onderneming is belangrijker dan het maximaliseren van resultaten op de korte termijn. VDR Bouwgroep wil dat medewerkers zich thuis voelen en maximaal kunnen presteren in hun eigen bedrijf. Ze werken met Plezier, Ambitie en Verantwoordelijkheid. www.vdrbouwgroep.nl DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 15

UITBREIDING WEHKAMP Nieuw gebouw Wehkamp esthetisch familie van het bestaande In het voorjaar van 2013 werd DENC door WDP Nederland gevraagd om ondersteuning te bieden bij de nieuwbouw van het on-line distributiecentrum van Wehkamp op bedrijfsterrein Hessenpoort te Zwolle. Onder de inspirerende aanvoering van Wehkamp en WDP, heeft dit geresulteerd in een state-of-the-art centrum met een dito geautomatiseerd logistiek proces. Wehkamp fase 1 Het gebouw is inmiddels een bekende verschijning geworden, gelegen aan de rijksweg A28. Wehkamp fase 2 In het voorjaar van 2017 werd DENC opnieuw door WDP Nederland gevraagd om ondersteuning te bieden, dit maal voor de uitbreiding van het distributiecentrum. Samen met WDP en het projectteam van Wehkamp heeft dit geresulteerd in een aanvraag omgevingsvergunning eind december 2017 en start bouw 16 begin april 2018. Oplevering wordt verwacht eind 2018. Op dat moment komt er wederom een groot logistiek complex beschikbaar voor Wehkamp om de huidige en beoogde toekomstige groei te kunnen faciliteren. Het functionele en esthetische ontwerp, inclusief de benodigde vergunningen, is door DENC verzorgd. Het functionele ontwerp is als het ware om het logistiek proces van Wehkamp heen gebouwd, iets wat in nauwe samenwerking tussen de verschillende partijen tot op detail niveau tot stand is gekomen. De nieuwbouw is wat betreft het esthetisch ontwerp familie van het bestaande pand. Toch heeft de uitbreiding een duidelijk eigen gezicht waarbij de eenvoud in vorm en materiaalgebruik leidt tot een markant gebouw, direct zichtbaar vanaf rijksweg A28. DENC is een multidisciplinair ingenieursbureau met specialisten op het gebied van huisvesting, vastgoed, projectmanagement en logistiek. Vanuit de vestigingen in Bussum, Tilburg en Den Haag DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP realiseert DENC met ongeveer 75 medewerkers projecten voor werken, wonen, zorg en recreatie. DENC is sterk in totaaloplossingen. Dit levert onze klanten naast grote synergievoordelen, ook het comfort van één professioneel aanspreekpunt, een helder en inzichtelijk proces en een snelle doorlooptijd op. Naast Design & Build projecten levert DENC ook losstaande diensten voor projectmanagement, planontwikkeling, architectuur, techniek, duurzaamheid en logistieke advies. DENC heeft de fi losofi e dat kwaliteit ontstaat door te werken met goed opgeleide en ervaren projectteams met routine in samenwerking. Daarbij is ons streven om te komen tot een duurzame en aangename ruimtelijke omgeving waarin de mensen zich thuis voelen. Op het gebied van bedrijfshuisvesting heeft DENC veel mooie projecten mogen realiseren in opdracht van zowel ontwikkelaars, beleggers als eindgebruikers. De uitbreiding van Wehkamp wordt voorzien van een gecertifi ceerde sprinklerinstallatie en gerealiseerd als één groot brandcompartiment (footprint ca. 28.000 m2). De hoofddraagconstructie is een combinatie van betonnen gebouwkolommen en een stalen dakconstructie. De inrichting van het magazijn bestaat deels uit een betonnen mezzanine vloer en fl exibele systeemvloeren op meerdere niveaus. Uitdaging in het brandtechnisch ontwerp was het DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 17

UITBREIDING WEHKAMP waarborgen van de vluchtwegen vanaf de verschillende vloerniveau’s in combinatie met optimale fl exibiliteit wat betreft de inrichting van deze vloeren. De vrije hoogte in het magazijn is 12,2 m en dit i.c.m. de gekozen constructieve maatvoering maakt dit gebouw marktconform en dus ook geschikt voor eventuele toekomstige andere gebruikers. Naast de magazijnfunctie wordt de uitbreiding ook voorzien van kantoorruimte inclusief een bedrijfsrestaurant. Bij het groenplan is rekening gehouden met het zicht vanaf de rijksweg. Daarbij wordt o.a. het zicht op het parkeerterrein deels weggenomen door een verhoging in het terrein rondom. De aanwezigheid van veel daglicht in de gevels en veel groen in de buitenruimte draagt bij tot een aangename werkomgeving Bij het ontwerp van de dakconstructie is rekening gehouden met het toepassen van zonnepanelen. De sprinklerinstallatie van de uitbreiding maakt gebruik van de pompinstallatie en watertank van het bestaande pand. Verder wordt er LED verlichting toegepast en wordt de tuin uitgevoerd als heemtuin en voorzien van o.a. bijenheuvels en een sedumdak ter plaatse van de fi etsenstalling. Ook is er voorzien in regenwater infi ltratie op het terrein zelf. DENC is zowel WDP als Wehkamp wederom dankbaar voor het gestelde vertrouwen in DENC en hoopt dat ook deze nieuwbouw een mooie bijdrage zal leveren in het verwezenlijken van de toekomstplannen van Wehkamp. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 19

UITBREIDING WEHKAMP / NIEUWBOUW PAN OSTON Hoogeboom Raalte ziet toekomst positief in We voeren uit waar we goed in zijn Hoogeboom Raalte is een toonaangevend bedrijf met circa veertig ervaren medewerkers en een goed geoutilleerd machinepark. Het kantoor en de werkplaats is gevestigd aan de Boeierstraat 5 te Raalte. De recyclingterreinen bevinden zich aan de Stobbenbroekerweg 16 te Raalte en aan de Rijnlandstraat 5 te Zwolle. De Recycling Maatschappij Zwolle beschikt over een eigen betonstation. Het werkterrein ligt voornamelijk in een actieradius van ruim zeventig kilometerrond deze drie vestigingen. Het bedrijf is zowel betrokken bij het nieuwbouwproject van Wehkamp in Zwolle als van Pan Oston in Raalte. De directie, bestaande uit de broers Gert en Jurgen Hoogeboom vertelt “dat het Wehkamp project op bedrijvenpark Hessenpoort voor ons in beeld is gekomen, doordat we voor de gemeente UITBREIDING WEHKAMP Zwolle het terrein al bouwrijp had gemaakt. Door werkzaamheden te combineren was er tijdswinst te behalen, interessant voor zowel VDR, als voor de gemeente Zwolle en uiteraard voor ons. VDR Bouw was bovendien al een relatie van ons. Voor het project Pan Oston zijn we benaderd door Aan de Stegge Twello. In het voorstadium was er al contact geweest. Mooi dat we dit als Raalter bedrijf kunnen uitvoeren. In Zwolle bestaan de werkzaamheden uit grondverbetering onder de hal, ontgraven en aanvullen, 20 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP/ NIEUWBOUW PAN OSTON een puinbaan en tenslotte de bestrating en riolering. In Raalte bij Pan Oston betreft het grondwerk, bestrating en riolering. Er is geen sprake van een piekbelasting. Het is meer een continu proces met een grote tijdsdruk. VDR is goed op gang met de bouw, in deze snelheid gaan we mee. Met een strakke planning, vakmensen en goed materieel loopt het project goed. Aan de Stegge heeft voor het werk Pan Oston vooraf goed gepland en besproken met betrokken partijen. Er is vooraf goed over de uitvoering nagedacht. Hierdoor loopt het perfect op schema. We kunnen op beide projecten uitvoeren, waar we goed in zijn. Doordat de organisatie direct goed stond en partijen op elkaar zijn ingespeeld, lopen ook deze complexe werken soepel.” Gevraagd naar de toekomst melden Gert en Jurgen Hoogeboom: de huidige markt en de toekomstverwachting is goed. We hebben er vertrouwen in. Met een goede organisatie, mensen en materieel blijven we ook in de toekomst sterk in uitvoering.” NIEUWBOUW PAN OSTON NIEUWBOUW PAN OSTON Hoogeboom Raalte is opgericht in 1935. Twee generaties terug was het Gerhard Hoogeboom die in de landbouwmechanisatie startte op Schoonheten. Hieruit ontstond het familiebedrijf: een loonbedrijf met onder meer shovels en kranen. Voor die tijd betrof het een groot bedrijf, met werk in de hele gemeente Raalte. Vanwege uitbreidingsmogelijkheden verhuisde Hoogeboom van Schoonheten naar De Velner, aan de Stobbenbroekerweg, waar nu nog een van de drie vestigingen van het bedrijf zit. Zoon Marinus bouwde daar een grondverzetbedrijf op, dat gestaag uitgroeide. Zo werd er een puinbreker aangeschaft waarmee de recycling het bedrijf binnengehaald werd. Vandaag de dag zetten Marinus' zoons Gert en Jurgen het ingeslagen traject voort. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 21

UITBREIDING WEHKAMP Al 60 jaar energiek! Twee grote Zwolse projecten voor Van Dalen Installatietechniek Van Dalen Installatietechniek B.V. bestaat zestig jaar en daar is men terecht trots op! ”We laten dit jubileum dan ook niet onopgemerkt voorbij gaan”, vertelt marketing en communicatieadviseur Maaike Mulder. “Onze busjes en auto’s zijn voorzien van het jubileum logo; al zestig jaar energiek! Op Ameland hebben we met al onze collega’s een feestje gevierd en men zal ongetwijfeld nog meer van ons horen tijdens dit jubileumjaar! Bij Van Dalen Installatietechniek B.V. werken wij al zestig jaar samen. Samen met opdrachtgevers en relaties zorgen wij voor een plan en uitvoering van A tot Z. Wij bieden een breed scala betreft installatietechniek. Dit gaat gepaard met kwaliteit in alle facetten van het vak. Wij zijn gespecialiseerd in het adviseren en installeren van duurzame, technische installaties in woningen, utiliteitsgebouwen, kantoren, onderwijsinstellingen, parkeergarages en retail.

UITBREIDING WEHKAMP Koninklijke Euroma Zwolle Als totaalinstallateur denken wij graag met u mee en werken wij mee aan de realisatie en onderhoud van uw installaties. Wij bieden een no nonsens aanpak waar de woorden betrouwbaarheid, flexibiliteit en snelheid centraal staan." Duurzaam Mulder vervolgt: “Duurzaam is een uitgangspunt bij bouwen en heeft betrekking op alle fasen in het bouwproces. Om een gebouw duurzaam te bouwen en exploiteren is duurzaam installeren noodzakelijk. Onze kennis op het gebied van duurzaam installeren, integraal ontwerpen en onderhoudsconcepten stellen wij graag tot uw beschikking. Duurzaam bouwen en installeren is groen, gezond, kosten efficiënt en zorgt voor waardevermeerdering. Wij volgen continue innovaties en passen energiebesparende technieken toe. Hierom zijn wij lid van Dutch Green Building Council. Daarnaast werken wij volgens het BREEAM beoordelingssysteem. BREEAM beoordeelt hoe duurzaam een gebouw is, er zijn vier keurmerken. De duurzaamheid wordt door middel van sterren 24 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP aangegeven. Een aantal mooie voorbeelden van projecten waar duurzaamheid in het bouwproces wordt toegepast zijn onder andere Euroma en Wehkamp in Zwolle.” Koninklijke Euroma Zwolle Van Dalen Installatietechniek B.V. is gestart met het project Euroma aan de Hessenpoort in Zwolle in samenwerking met Aan de Stegge. Mulder: “In totaal komt er een complex van 26.000 m2 in Zwolle en wij zullen daar alle installaties verzorgen. Euroma’s fabriek betreft een duurzaamheidsprestatie uit de 'BREEAM Excellent-klasse'. Het heeft de grote aandacht om met deze fabriek bij te dragen aan de energietransitie en CO2 te reduceren. Het dak van de fabriek wordt voorzien van zonnepanelen en krijgt een zeer hoge isolatiewaarde. Dankzij aanvullende maatregelen om het energieverbruik te beperken, zullen zij voor een groot deel zelfvoorzienend zijn. Wehkamp "Wehkamp groeit en is gestart met de uitbreiding van haar distributiecentrum in Zwolle. Van Dalen Installatietechniek B.V. is trots mee te mogen bouwen (en ontwerpen) aan dit prachtige project met een oppervlakte van 25.000 m2. Hierdoor ontstaat straks een multifunctioneel en flexibel distributiecentrum van in totaal ruim 60.000 m2. Wehkamp gaat net als wij voor duurzame oplossingen. Zo wordt er gebruik gemaakt van duurzame materialen, 100% ledverlichting. Daarnaast worden er laadpalen geplaatst voor elektrische auto's", aldus Mulder. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 25

UITBREIDING WEHKAMP Betonmortel Wehkamp van Zwolse makelij In het Wehkamp project was er een belangrijke rol weggelegd voor de betonspecialisten van het Zwolse Van der Kamp B.V. Woordvoerder André Ekkelenkamp: “Voor VDR Bouw beperkte onze transportbeton zich op dit project tot fundaties en lag onze uitdaging in het aanleveren van betonmortel waarmee een onderaannemer van VDR bouw zogenaamde super vlakke vloeren kon maken. Door een optimaal staalvezelmengsel samen te stellen en de verwerkingseigenschappen strak te bewaken hebben wij onze bijdrage kunnen leveren aan een mooi eindresultaat. Betonmortel blijft een product dat vraagt om aandacht en laat dat nu net onze kracht zijn.” Van der Kamp B.V. heeft betoncentrales in Amersfoort, Moerdijk, Zaandam en Zwolle. Alle centrales voldoen aan de hedendaagse hoge eisen. Ze zijn onder meer uitgerust met uitstekende laboratoria die worden geleid door kundige betontechnologen. 26 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP ADVERTORIAL Donec Afbouw realiseert binnenafbouw Wehkamp Donec Afbouw B.V. is specialist op het gebied van droge binnen afbouw. Dat wil zeggen metal-stud wanden- en plafonds, systeemplafonds, estrich vloeren, timmerwerk, volgips en vele aanverwante werkzaamheden. Habovo groep Donec Afbouw is een volledig zelfstandige speler binnen de Habovo groep (www.habovo.nl). De Habovo groep herbergt alle disciplines om complete afbouwprojecten te verzorgen. Van vloerenleggers tot tegelzetters, en van steigerbouwers tot stucadoors! Wat doen we? Zoals gezegd houden wij ons bezig met droge afbouw, en dat doen we zo breed mogelijk. Wij werken voornamelijk voor (middel) grote opdrachtgevers op zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten. We doen dit zowel op kleine schaal als op grote schaal. Vanuit onze centraal gelegen vestigingsplaats Deventer zijn we in staat om in heel Nederland projecten uit te voeren. Hoe maken en houden we onze onderneming succesvol? Donec Afbouw is een betrouwbare partner gebleken voor zowel nieuwbouw als complexe renovatieprojecten. Door een mix van ervaren afbouwprofessionals aangevuld met jong talent is er een team ontstaan dat elkaar aanvult en geen enkele uitdaging uit de weg gaat. De organisatie kenmerkt zich door laagdrempeligheid, flexibiliteit, betrouwbaarheid en een no-nonsense mentaliteit. Deze kernwaarden worden door een ieder uitgedragen, van monteur tot directeur! Partnerschap Wij proberen als Donec Afbouw DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 27

UITBREIDING WEHKAMP een partner te zijn voor onze opdrachtgevers. Door kundig advies (zowel tijdens de voorbereiding als tijdens het bouwproces), concrete afspraken, en de mix van jong elan en veel ervaring zijn we in staat om voor elk afbouwvraagstuk een passende oplossing te bieden. Dat heeft door de jaren geresulteerd in langdurige relaties met vaste opdrachtgevers, met de meest uiteenlopende projecten. Opgeleverde projecten Door onze deskundigheid in zowel nieuwbouw als renovatie, komen we in aanraking met de meest uiteenlopende projecten. Hieronder zijn een 3-tal projecten uitgelicht die recentelijk door ons zijn opgeleverd. Restauratie 82 woningen het Schip In rijksmonument Het Schip in de Spaarndammerbuurt buurt in Amsterdam heeft Donec Afbouw onlangs 82 woningen woningen volledig gerenoveerd. Alle buitenmuren en woningscheidende wanden zijn voorzien van voorzetwanden met een hoge isolatiewaarde. Op de bestaande houten balklagen is een geheel nieuwe droge afbouwvloer toegepast. De vloer is eerst volledig geëgaliseerd met korrelmateriaal en vervolgens zijn de brandwerende estrichelementen gelegd. Ook de overige binnenwanden en de brandwerende metal-stud plafonds zijn Donec Afbouw aangebracht, evenals de kunststeen vensterbanken. Nieuwbouw NLR Marknesse Onlangs is de nieuwbouw van het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum in Marknesse opgeleverd. Donec Afbouw heeft hier de complete droge afbouw verzorgd. Dit ging om metal-stud wanden, systeemplafonds (zowel recht als getoogd), luxe stalen plafonds, estrich-vloeren en veel aanvullend timmerwerk. Zoals de foto’s laten zien is het eindresultaat prachtig geworden! Nieuwbouw zwembad te Nijkerk Eind mei jongstleden is in Nijkerk het nieuwe zwembad geopend. Donec Afbouw heeft hier de systeemplafonds, de metalstud wanden en het leveren en aanbrengen van de houten wandbekleding verzorgd. Vanwege de hoge luchtvochtigheid is hier veelal gebruikt gemaakt van corrosiewerend en vochtwerend materiaal. Gezien de hoogwaardige kwaliteit van de toegepaste materialen en de kundige montage is het een mooi zwembad geworden, waar men jarenlang mee vooruit kan. Projecten in uitvoering Één van de meest in het oog springende projecten welke we momenteel uitvoeren is de uitbreiding van het bedrijfspand van Wehkamp in Zwolle. In opdracht van VDR Bouwgroep uit Deventer verzorgen we hier de complete binnenafbouw. Dat betekent in dit geval de metal-stud wanden, systeemplafonds, houten grill plafonds, deuren en kozijnen en glazen wanden. Door de goede en intensieve samenwerking tussen opdrachtgever, aannemer en Donec Afbouw worden langzamerhand de contouren van het eindresultaat zichtbaar. We zijn trots dat wij als Donec Afbouw ons steentje mogen bijdragen aan dit prachtige project. Nieuwsgierig? Mocht u nieuwsgierig zijn geworden naar wat wij voor uw bouwproject kunnen betekenen, twijfel dan niet om contact met ons op te nemen. Zoals gezegd is laagdrempeligheid één van onze kernwaarden, dus u bent van harte welkom voor een kopje koffie. Uiteraard kunnen wij u ook op locatie adviseren over onze mogelijkheden. Voor meer informatie kijk op www.donec-afbouw.nl. 28 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

UITBREIDING WEHKAMP Bedrijfsvloer Wehkamp van Twintec Nederland Het in Culemborg gevestigde Twintec Nederland maakt onderdeel uit van de Twintec Group. Een wereldwijde specialist in het maken van staalvezel- en/of traditioneel gewapende vloeren, met zo’n dertig jaar ervaring in deze markt. Twintec Group werkt volgens de visie: “Total Off er Concept” Twintec levert een op maat gemaakt totaalproduct van hoge kwaliteit. Een duurzaam, ecologisch en esthetisch verantwoord product. Dit doet Twintec vanuit het totaalconcept; Design, Build en Guarantee. Met onze eigen mensen, zowel in Research & Engineering als in uitvoering zijn wij in staat om elke klant van de meest passende bedrijfsvloer te voorzien, rekening houdend met alle logistieke uitdagingen en wensen van de klant. Zo ook bij het project DC Wehkamp te Zwolle. Hier is gekozen voor een Twintec Ultimate vloer (staalvezelgewapend beton in combinatie met traditionele wapening) die de mogelijkheid biedt om zowel aan de extreem hoge eisen van de huidige logistieke markt te voldoen, alsmede ook aan de eisen die gesteld worden aan het verantwoord ondernemen. Twintec heeft de halvloer, ruim 26.000 m² conform DIN15185, in 12 dagen geproduceerd, een zeer korte productie tijd. De vloer is afgewerkt met Twinbest stofbinder, die de monoliet afgewerkte vloer verdicht, hierdoor word de betonvloer harder, slijtvaster, verminderd vloeistof doordringbaar en stofvrij. Een effi ciënt productieproces, uitgevoerd door eigen vakmensen en materieel. Het resultaat is een ‘naadloze’ betonvloer zonder dilatatieprofi elen en/ of zaagsnedes, waardoor de eindgebruiker een zo effi ciënt mogelijk logistiek proces kan inrichten, minder onderhoudskosten heeft aan rijdend materieel en lagere onderhoudskosten van de betonvloer. Twintec denkt mee in de hele keten, van aannemer tot eindgebruiker. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 29

Vinden, binden en verbinden van vraag en aanbod door Haldu Groep tussen werkgevers en vakmensen in de bouw, techniek en automotive. 100% gecertifi ceerd, 100% begeleid en vooral: 100% professioneel & persoonlijk. Dat is ook wat Caspar Jansen, directeur en mede-eigenaar van Haldu Groep doet in deze rubriek. Het professioneel belichten van dearbeidsmarkt,maar wel persoonlijk. Serieus maar ook gelardeerd met een knipoog, geïllustreerd met cases uit de praktijk van alledag. Het water staat ons aan de lippen. Wie krijgt er voorrang? Vergeet dat hele mediacircus rondom de afschaffi ng van de dividendbelasti ng. Klein bier van een stel Haagse achterkamertjes zeurpieten. Er is iets véél meer urgent aan de hand in dit mooie land. Ik zeg u: het water staat ons aan de lippen. Is dat bij een scheepsramp het geval? Dan geldt nog steeds het adagium: vrouwen en kinderen eerst. Maar de urgenti e van wat ik u nu ga uitleggen is zelfs nog vele malen groter! Ik durf zelfs te zeggen…vaklieden eerst! Een gedurfde stelling die ik ga onderbouwen met argumenten net zo zwaar als de basaltblokken onder onze Afsluitdijk! Het VN rapport van oktober kwam bij mij als een mokerslag binnen. En ik vrees bij u ook. Het is niet vijf voor twaalf, maar inmiddels kwart óver twaalf! Als we niets doen aan de opwarming van de aarde klotst over enkele decennia het water tot aan Amersfoort de woningen binnen. Sterker nog: de toenemende hoeveelheden water die onze nati onale trots, de Afsluitdijk, krijgt te verstouwen zijn nú al immens. Om te voorkomen dat u al binnen enkele jaren te horen krijgt via de radio dat de Afsluitdijk niet begaanbaar is doordat er meer water overhéén klotst dan er onderdoor, bouwt een stoer Nederlands consorti um aan een uniek en urgent project. Dit stukje Hollands watervakmanschap zorgt er mede voor dat het water uit het IJsselmeer beter in de Waddenzee gespuid kan worden en wij gewoon over de dijk kunnen blijven rijden, ook als de weersomstandigheden tegenzitt en. Verstevig ‘de dijken op de arbeidsmarkt’! Niet alleen is met dit project heel veel geld gemoeid, en nu kom ik op mijn punt: ook zijn er schier onafzienbare hoeveelheden vakmensen voor nodig. U weet het: in de crisis vanaf 2008 hebben we er 75.000 zomaar (moeten) laten lopen! Haldu Groep roept al jaren om een versteviging van ‘de dijken op de arbeidsmarkt’. We roepen niet alleen, maar werken al jaren als een Hans Brinker aan het dichten van het gat in de dijk waardoor er nog meer bouwervaring wegspoelt. We investeren in opleiding en zett en alles-op-alles op de allerbeste vaklieden uit Nederland en het buitenland te halen. Wist u dat we nu zelfs al toppers uit Italië met succes in Nederland op bouwprojecten plaatsen? Capito! Haldu Groep pakt aan en pakt dóór Haldu Groep staat vanuit deze nood dan ook vooraan om mee te doen met de op handen zijnde samenwerking met Eures, het Europese portaal voor beroepsmobiliteit. Middels deze samenwerking proberen wij mensen uit de EER en vooralsnog Italië op te warmen voor een baan in Nederland, rekening houdend met de taalbarrière, hun achtergrond en cultuur. Kortom, van torenhoge Italiaanse werkeloosheid onder bouwvakkers naar de punctualiteit en de sfeer van ‘afspraak is afspraak’ op de Nederlandse bouwprojecten. Maar dat vereist van ons ook aanpassingsvermogen, want wij hebben geen mensen meer in Nederland met al die grote projecten in Nederland die door honderden vaklieden moeten worden bemand. Hoe gaan we dat doen en welke samenwerking is hier voor nodig en hoe gaan wij in vredesnaam al die mensen huisvesten? Wij hebben uiteraard (een deel van) de oplossing maar we kunnen het niet alleen. Een deel van die oplossing is bijvoorbeeld om de samenwerking te zoeken met opleiders als ReVaBo en Bouwmensen. Als het goed is, gaan wij nu snel de volgende statushouder bij een van onze opdrachtgevers plaatsen. Maar dat gaat allemaal niet zo maar en hier is veel uithoudingsvermogen en creati viteit voor nodig om nog maar niet te spreken over onze inspanningen of die allemaal wel schaalbaar zijn. Of is het slechts die overbekende druppel… maar iets begint bij mij alti jd met niets. Trots en bevreesd tegelijk Als ik kijk naar welke overheidswerken er nog aankomen, naast de Afsluitdijk, dan zal er een ongekende hoeveelheid vaklieden extra nodig zijn. Neem alleen al de ambiti euze plannen om onze snelwegen te verbreden of het arbeidskrachten verslindende project voor de bouw van de allergrootste zeesluis in IJmuiden. Of ga eens kijken welke mega bouwprojecten er nu al op de Zuidas plaatsvinden en dan heb ik het nog niet eens over de betere bereikbaarheid van de A10 die tussen de Zuidas doorloopt, een project van circa 2 miljard Euro en dat de komende jaren gerealiseerd gaat worden. Als je gaat kijken en er middenin staat, geloof je echt je ogen niet. Zo bezocht ik recentelijk nog een aantal van onze medewerkers die voor Pleijsier Bouw werken aan de realisati e van weer een nieuwe Van der Valk vesti ging, aan diezelfde A10. ´Een prachti g stukkie betonwerk’, zo noemt Ron Janssens, hoofduitvoerder en Zuidas bouwdeskundige, dit imposante bouwwerk. Met veel gevoel voor understatement, want ik geef het u te doen. Enerzijds ben ik er trots op dat wij dit allemaal in ons kikkerlandje voor elkaar boksen; anderzijds slaat mij de schrik om het hart als ik aan de taak denk om voor al die werken gekwalifi ceerde werklieden te werven en te selecteren. De congesti e staat voor deur Ik voorspel u, en u mag mij eraan houden, dat in de jaren 2020 – 2021 de congesti e op de Nederlandse bouwmarkt een proporti e aanneemt waarbij geen laxeermiddel meer helpt! En dan noem ik u, naast al deze megaprojecten, nog niet eens alle commerciële bouwprojecten in Nederland die ook om arbeidskrachten schreeuwen, zoals de broodnodige bouw van woningen om de huur- en koopmarkt eindelijk vlot te trekken. Uw handen in de dijk van Hans Brinker zijn hard nodig! Ik zei u in het begin: het water staat ons aan de lippen. Dit bedoel ik lett erlijk door de almaar sti jgende waterspiegel én het toenemende gebrek aan vakmensen om ál die Hollandse werken aan te kunnen. Mijn pleidooi? Samenwerking! Kijk niet alleen naar uw eigen geld. Dat doe ik ook niet. We moeten samen kijken naar de toekomst, met Eures en met de ReVaBo’s en Bouwmensen van deze wereld maar ook mét onze opdrachtgevers! Het gaatje van Hans Brinker in de dijk van de arbeidsmarkt is verworden tot een groot gapend gat. En ik heb slechts 2 handen. We hebben dus alle handen keihard nodig om het te dichten! En dat vraagt om Nederland brede oplossingen. Alle hands aan dek dus. Hoezeer het water ons ook aan de lippen staat: onze samenwerking met u zal nooit uitmonden in water naar de zee dragen! Hollanders vinden alti jd een oplossing, want ons water kruipt alti jd waar het niet gaan kan! Dat dan weer wel. Caspar Jansen COLUMN

NIEUWBOUW PAN OSTON Alles onder één dak voor kassagigant Pan Oston Raalte Op het bedrijventerrein De Zegge VII in Raalte startte Aan de Stegge Twello deze zomer met de bouw van het nieuwe bedrijfspand van Pan Oston, marktleider in het ontwikkelen, produceren en installeren van afrekensystemen en selfservice kiosken. Het nieuwbouwplan bestaat uit 12.340 m2 bedrijfsruimte en 2.725 m2 kantoorruimte met showroom. De planning is dat de nieuwbouw maart 2019 opgeleverd zal worden. Door: Jolanda Groothuis Niek Kroeze en Nick Verschoor zijn respectievelijk projectmanager en projectleider bij Aan de Stegge Twello. Ze leggen uit hoe de onderneming de nieuwbouw van Pan Oston in handen heeft gekregen: “Ons kwam indirect ten gehore dat Ralf Hovenga, eigenaar directeur van Pan Oston, plannen had om nieuw te gaan bouwen. Op eigen initiatief hebben wij Ralf Hovenga benaderd met de vraag of we op basis van het door hen vastgestelde logistieke ontwerp en programma een vrijblijvend ontwerptraject met hen en architect Robert Flier mochten aangaan. Dit, aangevuld met bouwkosten, planning en plan van aanpak. Die kans werd ons geboden. En na een vergelijk met concurrenten hebben we de opdracht voor de uitwerking en realisatie van het ontwerp in januari ontvangen.” Geschikte bouwpartners Februari dit jaar vond de kickoff plaats om te komen tot het definitieve ontwerp. De oplevering staat in maart 2019 gepland. Nick Verschoor: “Zoals het er nu naar uitziet gaan we deze deadline 32 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

NIEUWBOUW PAN OSTON halen, maar vanzelfsprékend is het niet in de huidige bouwwereld waar de levertijden lang zijn en personeel schaars is.” Niek Kroeze vult zijn collega aan: “Het is een kwestie van het reeds in de ontwerpfase betrekken en vastleggen van de voor dit project geschikte bouwpartners. Gedurende het gehele ontwerp en voorbereidingstraject is het een must goed contact te houden met deze partners.” Optimale communicatie In het intensieve korte ontwerptraject van drie maanden hebben Aan de Stegge, Pan Oston, architect, constructeur, installateurs en bouwpartners het gewenste structuurontwerp omgezet in een fraai, duurzaam en volledig geëngineerd plan. Een plan dat nu op de bouwplaats in recordtempo wordt geassembleerd. Nick Verschoor geeft bovendien aan dat het naast het betrekken van de partijen in de ontwerpfase ook noodzaak blijft om dagelijks optimaal te communiceren op de bouwplaats zodat de lijnen kort blijven. “Dit gebeurt middels daily stands, een kort overleg met alle voormannen van de bouwpartners op de bouwplaats, waarin de dag van gisteren, vandaag en morgen wordt besproken om veilig te werken, de kwaliteit te waarborgen en de planning te handhaven.” Marktleider Pan Oston ontwerpt, ontwikkelt, produceert en installeert een grote verscheidenheid aan bandkassa’s. Doordat Pan Oston een sterke groei doormaakt en op diverse locaties in Raalte is gevestigd koos eigenaar directeur Ralf Hovenga voor nieuwbouw. De marktleider in afrekenen blijft gevestigd in Raalte en waarborgt daarmee de werkgelegenheid van de huidige 145 medewerkers voor Salland. Groeiende vraag Ralf Hovenga zegt verheugd te zijn over de mooie locatie voor het nieuwe bedrijfspand. “De stap naar een nieuwe locatie kwam als geroepen. Om de groeiende vraag van onze klanten in de afgelopen jaren te kunnen beantwoorden, waren we als bedrijf genoodzaakt om verschillende naastgelegen panden in gebruik te nemen. Uiteindelijk waren dat vier panden, wat verre van ideaal is voor een optimaal logistiek proces. Het plan voor de nieuwbouw hebben we gezamenlijk met architectenbureau SEC architecten Kampen en Aan de Stegge ontwikkeld en geëngineerd waarin optimale bedrijfsprocessen een hoofdrol speelden. De bedrijfsprocessen zijn onder andere metaalbewerking, poedercoating, assemblage en opslag, maar tevens design, engineering en service en onderhoud.” Huisvestingsvraagstuk Werken aan optimale bedrijfsprocessen is een aspect waar Aan de Stegge Twello onder andere bekend om staat. Volgens projectmanager Niek Kroeze is een bedrijfspand de fraaie ‘verpakking’ van alle interne bedrijfsprocessen. “Het één beïnvloedt het ander. Door slim te ontwerpen en te bouwen verlopen alle processen soepeler, sneller en efficiënter. Daarbij moet die verpakking ook mooi en fijn zijn om in te werken. De winst vertaalt zich in een optimale en prettige werkomgeving en een pand wat rendeert. Dat was ook met name wat Ralf Hovenga voor ogen had; lean en transparant denken én werken. Verrassen met een korte doorlooptijd, hoge kwaliteit en lage kostprijs begint met samenwerken tussen gespecialiseerde partijen met één focus; waarde toevoegen aan het huisvestingsvraagstuk.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 33

NIEUWBOUW PAN OSTON Duurzaamheidsaspecten Kantoor 2.725 m2 o Vliesgevels en kozijnen voorzien van zonwerende Tripple beglazing (u-waarde 0,70 W(m2.K); o Klimaatinstallatie middels luchtwarmtepompsysteem met hoog rendement, afgifte middels vloerverwarming airsocks gecombineerd met ventilatie met hoog rendement warmteterugwinning; o Luchtdicht bouwen met een Qv10 waarde van 0,42 dm3/s/m2; o Dak kantoor Rc 8 m2 K/W, gevel Rc 4,50 m2 K/W en vloer Rc 3,50 m2 K/W; o LED verlichting voorzien van aanwezigheids- en daglichtsensoren; o Dak voorzien van PV panelen. Bedrijfsruimten 12.340 m2 o Kozijnen voorzien van zonwerende beglazing; o Dak bedrijfsruimte Rc 6 m2 K/W, gevel Rc 4,50 m2 K/W en vloer Rc 3,50 m2 K/W; o Veel daglicht in de hal middels translucente gevelpanelen; o Gehele bedrijfsruimte uitgevoerd in witte materalen ten behoeve van optimale lichtopbrengst; o LED verlichting; o Verwarming middels vloerverwarming. Terrein 26.500 m2 incl. de bebouwing. o Schoon hemelwater terrein en dakoppervlak wordt geloosd op wadi; o LED terreinverlichting; o Laadpalen. Bouwplaats o Monitoring energieverbruik bouwplaats; o Energiezuinig ketenpark; o Afvalbeheersing op de bouwplaats door scheiding afvalstromen. Op de foto: Nick Verschoor & Niek Kroeze DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 35

NIEUWBOUW PAN OSTON Ralf Hovenga aan het woord • Kunt u samenvattend de bedrijfsformule van Pan Oston omschrijven? Pan Oston wil als specialist op de gebieden Afrekenen, Transacties, Informatie en Ontvangst als echte co-creator maximaal bijdragen aan het succes van haar klanten. Door goed te luisteren naar het vraagstuk waar onze klanten een oplossing voor zoeken, door innovatief Design en uitgekiende Engineering wordt maximale functionaliteit geleverd voor een goede prijs. • Wie zijn uw belangrijkste afnemers? Nationale en internationale retailketens zoals Albert Heijn, Action, PLUS, HEMA, Kruidvat, Marks & Spencer, Delhaize, Tipico, etc. • De onderneming is alleen maar groeiende, waar wijdt u deze constante ontwikkeling aan? Voortdurend alert zijn op wat er in de wereld om ons heen gebeurd. Door goed te luisteren naar onze (internationale) klanten, door nieuwe ontwikkelingen en trends goed te beoordelen is het team van Pan Oston voortdurend in staat om in een korte tijdspanne snel en flexibel tot pragmatische voorstellen te komen. Proactief meedenken, snel schakelen, steeds 10 stappen vooruitdenken in plaats van reactief reageren. • 145 medewerkers, dat is indrukwekkend. Hoe staat u binnen het personeelsbeleid? De collega’s van Pan Oston zijn mensen met passie voor hun vak. Daar zijn we steeds naar op zoek bij de werving van nieuwe collega’s; wat is jouw intrinsieke motivatie? Belangrijk is het om als team echt met elkaar samen te werken. Dat vraagt om proactief denken. “Uw succes is ons succes” is ons drijvende motto naar onze relaties, maar geldt minstens zo sterk in de samenwerking tussen collega’s onderling. • Tot slot: uw blik op de (economische) toekomst. Technologische ontwikkelingen zullen in een steeds sneller tempo op ons afkomen. Dat gaat nog veel sneller dan iedereen denkt en bestaande business modellen zullen sneller veranderen. Dat betekent dat we voortdurend meer dan alert moeten zijn op wat er gaat gebeuren. Het aanpassingsvermogen van ondernemingen wordt steeds meer op de proef gesteld. Ondernemingen zullen wendbaar moeten zijn en snel kunnen reageren op veranderende vraag. 36 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

NIEUWBOUW PAN OSTON Nieuwbouw Pan Oston mooi voorbeeld van innovatie Het project Pan Oston is voor Willemsen Installatie in beeld gekomen door lokaal vertrouwen en bekendheid met Pan Oston en de diverse andere prominent betrokken partijen als Beekman Electro en Aan De Stegge Twello . Directeur Hugo Willemsen: “Vertrouwen en garanties op papier en vooral ook persoonlijk zijn naar elkaar uitgesproken. Dit is de basis geweest voor een mooi proces met de deelnemende partijen. Daarnaast is Pan Oston een fijne klant die weet wat ze willen en daarin degelijke vlotte keuzes maakt." Forse omvang Willemsen vervolgt: “Het project is ongeveer veertienduizend vierkante meter groot, wat voor Raalter begrippen fors is. De voorbereidingstijd is vijf maanden geweest van niets tot een 3D Revit ontwerp dat tot in het laatste detail doorgenomen met de opdrachtgever. Dit is een mooi voorbeeld van innovatie. De grap is dat de bouwtijd niet veel langer zal zijn dan de vijf maanden voorbereidingstijd. Een leerzame les voor ons allen, waar wij in de toekomst zeker meer uit gaan halen. Onze werkzaamheden aan Pan Oston zullen bestaan uit het compleet klimatiseren van de kantoren en bedrijfshallen op een ALL ELECTRIC wijze, daarnaast verrichten we alle overige W- werkzaamheden. Dat houdt in de basis in: ventileren met warmtewiel technieken door koelen en verwarmen met warmtepompen met veel aandacht voor de afgiftesystemen. Dat betekent in de praktijk, haalbaar, betaalbaar comfort met bewezen energieconcepten. De piekbelasting voor de door ons uit te voeren werken zijn door middel van een gezamenlijke leanplanning met de betrokken partijen, geleid door een jonge projectleider van Aan De Stegge op een acceptabel DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 37

NIEUWBOUW PAN OSTON niveau gehouden. Op deze wijze kan iedere partij zijn werk naar behoren uitvoeren in een goede werkvolgorde. We voorkomen daarmee zoveel mogelijk het inlenen van extern personeel. Dit komt de kwaliteit van het totale werk ten goede.” Aandacht voor de mensen Volgens Hugo Willemsen is het mooie van het gebouw dat er veel aandacht is voor de mensen die er straks in moeten werken en de processen die zij richting gaan geven voor hun product, namelijk kassasystemen. “Door alles goed af te stemmen gaat een mooi ontwerp samen met functionaliteit en een prettige gezonde werkomgeving. De kassasystemen van Pan Oston zijn zeer geavanceerd en tot achter de komma bedacht, het pand sluit daar straks naadloos op aan.” Gezonder bouwen Willemsen is dagelijks bezig met het thema duurzaamheid in een positieve markt. “We zagen dat de utiliteit en industrie achter bleef bij de woningbouw. Dit is nu sterk aan het veranderen. We zien ook een enorme trend in gezonder bouwen waarbij de werknemers centraal komen te staan. Met als filosofie dat dit ons kapitaal is en ons rendement brengt, en daar dienen we dus zuinig op te zijn. We zien in de industrie dat duurzaamheid verankerd is in hun missie en visie wat hen geen windeieren legt. Het MKB loopt achter maar zal moeten volgen gezien de Europese en lokale wet en regelgeving. We dagen dan ook bedrijven uit met ons een duurzame route te bepalen en missie en visie te vormen. Het is nabij en heeft nu al veel invloed op korte maar ook vooral lange termijn beslissingen. Wij vinden het prachtig met bedrijven invulling te geven aan een deel van de duurzame route. Vrijblijvend een kop koffie drinken en out of de box eens van gedachten te wisselen doen we dan ook regelmatig en graag." DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 39

NIEUWBOUW PAN OSTON Pan Oston bijzondere opdracht voor Aluvo Aluvo uit Apeldoorn werd al in een redelijk vroeg stadium door bouwbedrijf Aan de Stegge betrokken bij het nieuwbouwproject van Pan Oston. Volgens verkoper Ger van Voorst is de opdracht weliswaar niet extreem complex maar wel bijzonder. “Zo’n negenhonderd vierkante meter vliesgevel en zo’n tachtig vierkante meter aan puien, ramen en deuren worden door ons geleverd en gemonteerd”, vertelt Van Voorst. “Het is voor Aluvo een bijzonder project. Niet alleen vanwege het relatief omvangrijke toepassing van glas in het kantoorgedeelte, 40 maar ook door de mooie vliesgevelconstructie met horizontale afdekkappen en gebruik van zonwerend materiaal. Ook de structurele hoekoplossingen zonder aluminium zijn niet alledaags. In het voortraject hebben we intensief contact gehad met Aan de Stegge. Er was ruimte voor het inbrengen van onze kennis en ervaring. Dat is mooi voor het 'samen gevoel'. We hebben alles in teamverband gedaan, mede als gevolg dat de opdracht niet via een reguliere aanbesteding binnen kwam. Op de tekenkamer hebben we vervolgens een en ander op detailniveau voorbereid. De DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

NIEUWBOUW PAN OSTON verwachting is dat we voor de montage twee maanden nodig hebben. De planning voorziet hier ook in. Afwisselend lopen er vier of acht monteurs van ons op de bouwplaats.” Heel goed Volgens directeur Herman Bloemers is de huidige markt gunstig voor zijn bedrijf. “De markt is heel goed. Er is veel werk en de verwachting voor het komend jaar is goed. Onze orderportefeuille is mooi gevuld maar vanzelfsprekend staan we altijd open voor aanvullende, mooie opdrachten. Er is wel een grote uitdaging en dat is het gebrek aan personeel. Ook door het leveren van materiaal staat onder druk zodat er bepaalde projecten doorschuiven. Met enige regelmaat ontstaan er helaas gaten in onze productieplanning. Doordat we zowel in Nieuwleusen als in Apeldoorn produceren kunnen we door slim te schakelen tussen beide vestigingen dit fenomeen goed opvangen. Neemt echter niet weg dat er ook aan onze flexibiliteit een maximum zit. Door open te communiceren met onze klanten komen we tot nu toe een heel eind. Wat Pan Oston betreft wil ik graag benadrukken dat Aan de Stegge een gewaardeerde opdrachtgever c.q. bouwpartner is. Een aardige bijkomstigheid is dat de eigenaar van Pan Oston, Ralf Hovenga, in Nieuwleusen woont, daar waar onze hoofdvestiging gevestigd is.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 41

NIEUWBOUW PAN OSTON Pan Oston grootste opdracht ooit voor Beekman Elektro Dat het elektrotechnische werk aan de nieuwbouw van het nieuwe bedrijfspand wordt uitgevoerd door Beekman Elektro B.V. was niet een grote verrassing. De piekdrukte voor het Raalter bedrijf wordt verwacht tussen medio november en begin maart. Directeur Erik Beekman: “Nee, dat is inderdaad het geval. We zijn de huisinstallateur bij Pan Oston. Toen het bedrijf in Raalte is begonnen hebben wij de eerste tijd nog de check outs bij de klanten voor hun geïnstalleerd, omdat ze toen nog zelf geen monteurs in dienst hadden. Nadien zijn we altijd al het elektrotechnisch werk bij de huidige panden blijven doen. We hebben voor de nieuwbouw contact gelegd met Pan Oston en werden uitgenodigd om naast de aannemers, die een prijs moesten indienen voor de installaties, ook een prijs voor de technische installaties aan te bieden. Wij doen zelf geen W-installaties en hebben daarvoor onze goede collega Willemsen installatiebedrijf gevraagd en samen zijn we het offerte traject ingegaan en hebben deze uiteindelijk ook samen binnengehaald. Hier zijn we erg trots op! We zijn ook zeer trots op het vertrouwen van Pan Oston in ons, dit is wel ons grootste project in ons 46- jarig bestaan” Samen bouwen De bouwkundig aannemer was nog geen relatie van ons en Fotobijdrage: Stefan Kemper DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 43

NIEUWBOUW PAN OSTON hebben we ook niet eerder mee samengewerkt. Erik Beekman: “De ervaringen zijn tot nu toe top! We hebben echt het gevoel dat we dit project samen bouwen. Samen is überhaupt een belangrijk sleutelwoord. Alles moet goed op elkaar afgestemd zijn tijdens een dergelijk project. Je hebt het over een totale vloeroppervlakte 16.380m2, waarvan 13.680m2 bedrijfshallen en 2.700m2 kantoren Wij verzorgen de elektrotechnische installatie, kabelgoten, LED verlichting, zowel binnen als buiten, noodverlichting, datanetwerk, toegangscontrole, inbraakbeveiliging, camerabewaking, brandmeld/ ontruimingsinstallatie en geluidsinstallatie. We hebben in een korte tijd, namelijk twee weken, de offerte moeten maken voor dit project en hebben daarvoor gekozen voor een aantal vaste merken en leveranciers. 44 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

NIEUWBOUW PAN OSTON Deze konden ons vooral helpen in het offertetraject, door zaken uit te werken, waardoor wij sneller de offerte konden afronden.” Tijdspad was een grote uitdaging De klant had volgens Erik Beekman zelf een programma van eisen gemaakt. “We hadden twee A3 tekeningen van het pand. Aan de hand daarvan zijn de installaties ontworpen. De klant wist wat ze grofweg wilden, echter moest hier nog wel een compleet ontwerp voor gemaakt worden in een hele korte tijd. Het tijdspad was een uitdaging. Na de opdracht zijn we pas de diepte in gegaan en zijn alle installaties verder uitgewerkt. Het mooie van dit project is dat we bijna alles mogen installeren wat we doen aan technische installaties. Daarom is het ook mooi om deze zaken zo veel mogelijk aan elkaar te verbinden zonder dure gebouw beheerssystemen. Ondanks het feit dat Pan Oston heel goed wist wat ze willen, verwachten ze echter ook dat we steeds meekijken of het wel goed is wat ze willen. Ons advies en kennis gebruikt de klant dan ook graag. Samen komen we uiteindelijk daar waar de klant uit wil komen.” Zoals gezegd vormt het tijdspad de grootste uitdaging. Beekman: “We hebben in dit project gekozen voor het inzetten van een vaste team van eigen medewerkers op met als aanvulling zeer goede ZZP’ers. In totaal denken we dat er maximaal acht man tegelijk aanwezig is van ons op de bouw.” Overspannen Volgens Erik Beekman is de markt is op dit moment erg overspannen. “Er gebeurt veel en iedereen wil alles op korte termijn voor elkaar hebben. Dit is alleen erg moeilijk in te vullen, aangezien de planning steeds erg vol is. Voor volgend jaar zijn we al weer volop bezig met erg mooie projecten. We hebben nog geen grote nieuwe projecten binnen, maar hebben al wel een paar mooie toezeggingen van zaken die staat te gebeuren. Volgend jaar zal zeker weer goed zijn, maar zal dit jaar voor ons waarschijnlijk niet overtreffen. Dit jaar is onze omzet twee tot 2,5 keer hoger dan vorig jaar. Het volgend jaar zal qua omzet eveneens hoger uitpakken dan in 2017, maar dit jaar zullen we waarschijnlijk niet overtreffen.” Beekman koos voor: Signify/Philips Lighting - voor de velrichting Hager – verdeelinrichtingen Legrand – kabelgoten, wandgoten, datanetwerk Draka- bekabeling UTC – inbraakbeveiliging en toegangscontrole Beekman Elektro B.V. is in 1972 opgericht door de ouders van de huidige directeur Erik Beekman in de vorm van een winkel (wit- en bruingoed) en een installatiebedrijf. In 1974 verhuisde men naar de huidige locatie. In 2005 is de winkel gesloten en is men alleen met het installatiebedrijf verder gegaan. Het bedrijf richt zich op installatiewerk op het gebied van beveiliging, communicatie en elektro. Erik Beekman: “Dit houdt in dat we de volgende installaties installeren en onderhouden: Inbraakbeveiliging, brandmeld/ontruimingsinstallaties, toegangscontrole, camerabewaking, telefooninstallaties, bellen over internet (VoIP), datanetwerken, elektrotechnische installaties, LED verlichting, NEN3140 inspectie. We doen van kleine klussen bij de consument tot onderhoud en aanleg van nieuwe installaties in een straal binnen zo’n uur rijden rondom Raalte. Mooie opdrachten waren onder andere drie distributiecentra van Jumbo Supermarkten. Negentig procent van onze omzet is zakelijk en de andere tien procent is bij de consument. We hebben nu 13 medewerkers.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 45

ALGEMEEN DuMo advies voor zeventien scholen in Hilversum Stappenplan naar een duurzaam en momumentaal schoolgebouw In navolging van een eerder onderzoek naar verduurzaming van monumentale scholen heeft het NIBE, in opdracht van de gemeente Hilversum, het onderzoek ‘Duurzame monumentenzorg Eco-Schools in Hilversum’ uitgevoerd. Aanleiding voor dit onderzoek was het hoge energieverbruik van de monumentale scholen en de wens inzicht te krijgen in de mogelijkheden voor energiebesparing, zonder verlies van de monumentale waarde. Verder maakte zowel de gemeente als de scholen zich zorgen over het binnenklimaat van de scholen en werd er afgevraagd of de huidige situatie nog wel geschikt zou zijn voor het lesgeven aan kinderen. In het onderzoek is er advies gegeven voor 11 scholen in Hilversum, waarvan 10 scholen met monument- of erfgoedwaarden. Daarnaast heeft er een evaluatie van zes scholen plaatsgevonden, waarvoor in 2010 door het NIBE een dergelijk adviesrapport is opgesteld. Vooral de evaluatie bracht verassende resultaten, wat benadrukt dat er veel te leren valt uit de aanpak en ervaringen die zijn opgedaan uit eerdere projecten. De stad Hilversum telt 65 scholen, waarvan er twintig scholen monumentaal zijn. Een groot aantal van deze monumentale scholen is ontworpen door Hilversumse stadsarchitect Willem Dudok in de periode van 1919 t/m 1930. De gemeente wil haar scholen verduurzamen en heeft daarom budget vrijgemaakt voor het programma “Versnellen verduurzaming scholen” waardoor er o.a. geld beschikbaar is gekomen voor energiescans. Deze verduurzaming van scholen is een redelijk unieke opgave gezien het grote aantal monumentale scholen waarbij het naast duurzaamheid ook gaat om cultureel erfgoed. Om zowel de monumentale waarde van de scholen te behouden, als de scholen te verduurzamen is maatwerk vereist wat resulteert in een DuMo aanpak. Eco-Schools Het programma “Versnellen verduurzaming scholen” valt onder de vlag van EcoSchools, waardoor er naast een educatieve kant over duurzaamheid, aandacht komt voor het schoolgebouw. EcoSchools is hét internationale keurmerk voor duurzame scholen. Het biedt een duidelijke structuur naar meer duurzaamheid, waarbij leerlingen en docenten stap voor stap samen een eigen actieplan, doelstellingen en gedragsregels DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 47

ALGEMEEN opstellen. Duurzaamheid is niet langer een project of activiteit, maar raakt verankerd in ieders denken en doen en geeft de samenhang aan duurzame acties die je toch al doet. Scholen kunnen daardoor grote stappen zetten naar een gezonde en duurzame leef-, leeren werkomgeving (gemeente Hilversum, 2018). Wat is DuMo? Duurzame monumentenzorg, afgekort DuMo, is een dienst van het NIBE m.b.t. het verduurzamen van (rijks) monumenten en objecten met erfgoedwaarden. Het gaat hierbij om advies t.b.v. duurzame instandhouding, restauratie of herbestemming. In tegenstelling tot een ‘normale’ energiescan wordt er bij DuMo niet alleen naar energie gekeken, maar naar het hele aspect duurzaamheid in combinatie met de monumentale waarden. Resultaten van DuMo-scans worden inzichtelijk gemaakt op de zogenaamde DuMo prestatiekaart. Het belang van DuMo is in een eerder artikel uitgebreid behandeld (nr. 1, 2014) en verdere informatie is te vinden op www. dumoprestatiekaart.nl. Inventarisatie Op basis van gebouwopnamen d.m.v. bezoeken aan de scholen en interviews met de gebruikers en beheerders, worden de situaties geïnventariseerd. Dit gebeurt altijd met een plaatselijke monumentendeskundige waardoor erfgoedwaarden gewaarborgd zijn. Opmerkelijk, en ook zeker positief, is te concluderen dat er al bij veel scholen duurzame toepassingen zijn doorgevoerd. Op de DuMo prestatiekaart is duidelijk te zien dat de scholen, in vergelijking tot het onderzoek uit 2010, hoger scoren bij de gebouwopname en dat de verduurzamingspotentie ook een stuk groter is. Dat laatste is te verklaren door de forse ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid, waardoor de mogelijkheden nu veel groter zijn dan in 2010. Zo hebben vier scholen al PV-panelen geplaatst (in overleg met erfgoeddeskundigen), hebben veel scholen relatief nieuwe cv-ketels en is er bij sommige scholen al (deels) LED-verlichting aanwezig. Het grote probleem bij de monumentale scholen ligt bij het hoge energieverbruik (en daarmee hoge energiekosten) en comfortklachten. Warmteverlies is gemakkelijk te verklaren door een combinatie van o.a. geen dakisolatie met een groot dakoppervlak, historisch (enkel) glas en ongeïsoleerde muren. Mogelijkheden tot verbetering zijn vaak beperkt gezien de (hoge) aanraakbaarheid. Comfortklachten liggen niet zozeer bij te koude ruimten in de winter (er wordt in dit geval gewoon extra verwarmd), maar bij de veel te warme leslokalen in de zomer ondanks dat er wel zonnewering is toegepast. Ook zorgen de authentieke ramen in de winter, naast warmteverlies, voor koudeval en tochtklachten. Met name de hoge CO2 concentratie in leslokalen baart zorgen. Het verminderen van het aantal leerlingen per lokaal zou zorgen voor een verbetering van het binnenklimaat, maar dat is in de praktijk voor de meeste scholen geen haalbare oplossing. Goede ventilatie blijft bovendien ook een belangrijk element voor een goed binnenklimaat. De te hoge CO2 concentratie is deels te wijten aan de later aangebrachte verlaagde plafonds in leslokalen, wat leidt tot een beperking van het luchtvolume. De plafonds zijn toegepast om 48 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

ALGEMEEN het kabel/leidingwerk (van o.a. het digibord) weg te werken en ter vermindering van de op te warmen lucht. Hiermee wordt niet alleen gezorgd voor een te hoog CO2 gehalte, maar sluit je daarbij ook de oorspronkelijk ontworpen ventilatieschachten af. De toepassing van verlaagde plafonds laat o.a. zien dat het gebruik binnen de scholen verandert met daarmee de nodige aanpassingen. Een ander voorbeeld hiervan zijn de werkplekken op de gang: kinderen werken steeds vaker op de gangen waardoor ook deze ruimten verwarmd moeten worden. Oorspronkelijk had Dudok de gangen niet als werkplek ontworpen, maar als de zogenaamde aangrenzend onverwarmde ruimte, welke dient als thermische buffer. Door goed te kijken naar het oorspronkelijke ontwerp en de gebruiksgedachte zou je dit soort problemen kunnen oplossen of zelfs voorkomen. Irritaties en zorgen van scholen m.b.t. de schoolgebouwen liggen bij schoolpleinen (wateroverlast en hangjongeren), slecht geventileerde gymzalen en slecht of niet werkend hangen sluitwerk van kozijnen en bovenlichten. Ook geven scholen aan een fulltime conciërge nodig te hebben. Ten opzichte van het onderzoek uit 2010 is er wat betreft de conciërges al veel verbeterd: waar eerder conciërges wegbezuinigd werden zijn er nu op bijna elke basisschool weer (gedeelde) conciërges aanwezig. Wat bij de evaluatie van de zes scholen van het onderzoek uit 2010 naar voren kwam was het probleem van het zogenaamde Hilversumse scholencarrousel: om de zoveel jaar wisselen de scholen van pand. Hierdoor ontstaat er een gebrek aan continuïteit. Veel verhuizingen leiden ertoe dat er kennis verloren gaat; vaak wisten scholen niet eens dat er een duurzaamheidsadvies voor het gebouw was opgesteld. Daarnaast zorgt de relatieve korte tijd dat scholen in een gebouw zitten ervoor dat de lange termijn duurzaamheidsmaatregelen voor scholen minder aantrekkelijk worden. Opmerkelijk was dat er bij meerdere scholen de geadviseerde duurzame installaties wel toegepast waren, maar die vervolgens niet goed werken (PV-panelen niet aangesloten, ventilatiesystemen niet in gebruik, radiatorknoppen verkeerd ingesteld). Vaak is de grondslag hiervan een slechte communicatie, maar het benadrukt ook het belang van een goede conciërge: veel leerkrachten hebben vaak weinig kennis over de inregeling van installaties en het nodige onderhoud aan het pand. Doorvoeren adviesmaatregelen Na de gebouwopname worden er voor de geïnventariseerde situaties mogelijke oplossingen geschetst. Duurzame monumentenzorg is echter maatwerk waardoor het resultaat niet leidt tot een standaard maatregelenpakket, maar juist tot een breed palet aan oplossingen. Per school wordt er vervolgens een passende oplossing gezocht, wat zich uit in een onderbouwde en uitgewerkte lijst aan maatregelen om het binnenklimaat te verbeteren en het energieverbruik te reduceren zonder dat de monumentale waarde van de scholen wordt aangetast. Voor de elf scholen is er met behulp van het ‘DuMoDUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 49

ALGEMEEN rekenmodel’ het zogenaamde ‘DuMo-profiel’ berekend. In het DuMo-profiel wordt de combinatie van enerzijds de monumentale waarde en anderzijds de duurzaamheid mee gewogen om ten uiteinde een monument te beoordelen op duurzaamheid. Allereerst wordt er een basisberekening gemaakt (berekening voor de ingreep), waarbij objectgegevens worden doorgerekend met als resultaat een DuMo-profiel van de huidige situatie. Hierover worden de geadviseerde maatregelen doorgevoerd (berekening na de ingreep) waardoor het potentiële DuMo-profiel berekend wordt. Vaak geadviseerde maatregelen, waarbij duurzaamheid ook inzichtelijk gemaakt kan worden, liggen grotendeels in het kader van het energieverbruik. Voorbeelden zijn o.a.: het isoleren van het dak of de zoldervloer, het toepassen van LED-verlichting, waterzijdig inregelen van installaties, isoleren van leidingen, isolerende/ zonwerende folies voor ramen en radiatorfolie. Moeilijker te kwantificeren maatregelen zijn bijvoorbeeld het toepassen van CO2 meters, de vergroening van het schoolplein en het toepassen van energiezuinige apparatuur. Zoals eerder vermeld wordt het potentiële DuMo-profiel bepaald door de doorrekening van de geadviseerde maatregelen. De score is dus gebaseerd op het maximaal haalbare resultaat. Het blijft echter een advies en het is aan de scholen welke maatregelen er doorgevoerd worden. Per maatregel wordt aangegeven wat het effect is op de duurzaamheid: hierdoor zie je bijvoorbeeld dat het isoleren van een dak/zoldervloer veel energie reduceert t.o.v. het isoleren van de kruipruimte. Ook wordt er bij de maatregelen vermeld of het gaat om laaghangend fruit (maatregelen die relatief niet veel kosten en zichzelf snel terugverdienen), complexe adviezen of gedragsadviezen. Aanvullend kan er worden begeleid bij vergunningen en offertebeoordelingen. Terugkoppeling Op woensdag 3 oktober 2018 vond de Eco-Schoolsbijeenkomst plaats waarbij resultaten van het onderzoek zijn gepresenteerd. Aansluitend was er een groepsdiscussie met o.a. conciërges en schoolbesturen waarin duidelijk werd dat er op een aantal vlakken verbetering mogelijk is, zeker op het gebied van samenwerking en communicatie (vooral met de gemeente). Er moet vaak te veel gebeuren terwijl scholen krap zitten in tijd en budget. Ook blijft de toepassing van een aardgasvrij programma een vraagteken en wordt er geen rekening gehouden met het gegeven dat een school met erfgoedwaarden qua onderhoud en beheer niet vergelijkbaar is met recenter gebouwde scholen. Uit de groepsdiscussie is ook naar voren gekomen dat er een behoefte is aan maatwerk wat de vraag naar DuMo alleen maar benadrukt. Resultaat Het onderzoek ‘Duurzame monumentenzorg Eco-Schools in Hilversum’ heeft aangetoond dat de scholen zeer zorgvuldig zijn ontworpen en gedetailleerd en dat er veel aandacht is DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 51

ALGEMEEN besteed aan de functie van het gebouw, maar dat dit door o.a. veranderend gebruik uit het zicht is verdwenen. Het kan daarom verhelderend en inspirerend werken om het oude ontwerp en de daar bijhorende gedachte/ gebruikswijze als uitgangspunt te nemen bij het zoeken naar DuMo oplossingen. Aan de andere kant voldoen ontwerpen soms niet meer aan de huidige eisen. Verder is het belang en de behoefte van goede samenwerking en communicatie gebleken. Belangrijk is hierbij het inzichtelijk maken van welke partijen in het proces betrokken zijn, wat kansen biedt om ervaringsdeskundigheid uit te wisselen en kennis te delen. Ook is duidelijk geworden dat scholen qua duurzaamheid al goed op weg zijn, maar er echt dringend behoefte nodig is aan maatwerk. Gerelateerd aan het onderzoek ‘Duurzame monumentenzorg Eco-Schools in Hilversum’ wordt er landelijk ook nagedacht over aardgasvrije scholen (platform 31) waar scholen een belangrijke rol kunnen vervullen in wijkoplossingen. Met het afronden van dit onderzoek, als onderdeel van Eco-Schools, is er nu aanzet gemaakt naar een stappenplan voor een duurzaam en fris monumentaal schoolgebouw en wordt er beoogd met het geleverde maatwerk (DuMo-scans per school) de drempels naar de uitvoering van de maatregelen te verlagen. Eindresultaat: DuMo adviesrapport per school met daarin een context en aard van het onderzoek, adviesmaatregelen voor de desbetreffende school en het resultaat van de DuMo berekening met daarbij inzicht in energieverbruik en de potentiële besparing. Daarnaast is er een overkoepelend rapport t.b.v. al de onderzochte scholen. Foto’s: Mirjam ten Hove/Hanneke Masselink-Duits Auteur: Hendri van Lagen (NIBE) 52 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

DIEZERPOORT Kerktoren als baken Diezerpoort Op de plek waar in Zwolle de Sint-Michaëlskerk heeft gestaan, realiseert Stienstra in samenwerking met Akor en Vastbouw een een fraai nieuwbouwcomplex van 42 hoogwaardig afgewerkte huurappartementen. Het L-vormige complex wordt gebouwd in het relatief rustige middengebied van de wijk Diezerpoort, op loopafstand van het historische centrum van Zwolle. Wat het nieuwbouwproject zo bijzonder maakt is de aanwezigheid van de kerktoren. Ontsnapt aan de sloopkogel torent de hoekige kolos als een baken boven het complex uit. 4D Architecten uit Nijkerk heeft de kerktoren harmonieus en fraai weten te integreren in het geheel. Haemerken Hof De appartementen worden gebouwd op ‘historische grond’. In de voormalige Sint-Michaëlskerk werd het reliekschrijn van Thomas à Kempis bewaard, een middeleeuws augustijner kanunnik, kopiist, schrijver en mysticus. Thomas à Kempis heet eigenlijk Thomas van Haemerken en werd geboren in Kempen (Duitsland) en verbleef en stierf in Zwolle na een vroom leven in dienst van de Heer. De naam Haemerken Hof is een eerbetoon aan de geestelijke die verbonden is met de plaats van nieuwbouw. De Thomas à Kempisstraat kruist op steenworp afstand met de Bisschop Willebrandlaan waaraan het nieuwbouwproject wordt gerealiseerd. Start verhuur Volgens Patrick Kuijper, rayonmanager nieuwbouw bij Stienstra, ligt de bouw van het Haemerken Hof goed op DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 53

DIEZERPOORT schema: “Dankzij het mooie weer hebben Vastbouw en Akor al goed kunnen opschieten. Natuurlijk was het in het begin niet altijd even makkelijk door de hoge temperaturen, maar deze mensen weten echt van aanpakken. Zoals het er nu naar uitziet, starten we 1 december met de verhuur en zullen de eerste sleutels vermoedelijk begin april kunnen worden overhandigd aan de eerste bewoners.” Informatie en documentatie De nieuwbouw in Zwolle is niet onopgemerkt gebleven. Belangstellenden informeerden al snel bij Stienstra naar de beschikbaarheid en of het koopof huurappartementen betreft. “De interesse bij mensen voor een appartement het complex is groot en neemt met de dag toe”, aldus Patrick Kuijper. “De marketingafdeling van Stienstra heeft flink opgeschakeld en aan de website www.haemerkenhof. nl en documentatie wordt hard gewerkt.” Stienstra bouwt aan de toekomst Vastgoed zit Stienstra in het bloed. Sinds 1961 is de onderneming uit Heerlen actief op het gebied van beleggen, exploiteren en beheren van huurwoningen in heel Nederland. Stienstra richt zich op bestaande en op nieuwbouwwoningen in het middensegment. De portefeuille van Stienstra omvat circa 6.000 eigen woningen en heeft ook nog een zelfde aantal woningen van derden in beheer. Omdat Stienstra al zo lang in het vastgoed zit, heeft de onderneming, dankzij ervaringen en ontwikkelingen in het verleden een scherpe blik naar de toekomst. Stienstra weet wat er vandaag èn morgen speelt in “Nederland-Vastgoedland” en kent de wensen van de huurders: optimaal woongenot met de juiste prijs-kwaliteitverhouding. Het Klant Contact Centrum van Stienstra speelt hierin een belangrijke rol. Patrick Kuijper: “Elke vraag, opmerking of klacht van huurders nemen we serieus en behandelen zorgvuldig. Daar worden onze huurders en wij beter van." DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 55

DIEZERPOORT Vastbouw/AKOR Rijssen bouwt aan bijzonder project in Zwolle Goede balans tussen bestaande kerktoren en luxe appartementen In opdracht van woningcorporatie Stienstra uit Heerlen werkt bouwcombinatie Vastbouw/AKOR Rijssen momenteel aan de bouw van 42 luxe appartementen in Zwolle. De locatie is de voormalige St. Michaëlskerk aan de Bisschop Willebrandlaan. Het spel van de horizontale en verticale belijning in de nieuwe gevels is bedoeld als een directe verwijzing naar het oude kerkgebouw. Dit maakt het project bijzonder. Door: Jolanda Groothuis Tijdens het interview schuiven Henk Bregman, projectmanager bij Vastbouw Rijssen en Ingrid Keestra, adviseur marketing binnen AKOR aan tafel. Voor de bouwvak van 2017 kreeg de bouwcombinatie Vastbouw/ AKOR van woningbouwcorporatie Stienstra uit Heerlen de opdracht 42 luxe (huur)appartementen te realiseren waar voorheen de St. Michaëlskerk stond. Het idee was om de markante kerktoren te behouden en op te nemen in het gevelbeeld van het appartementencomplex. De sloopwerkzaamheden startten eind februari van dit jaar. Henk Bregman: “Deze vielen enigszins tegen omdat er asbest werd gevonden onder de vloeren. Tijdens de inventarisatie was dit niet te traceren. Er moest derhalve met man en macht gesaneerd worden. Niettemin lukte het om in april, zoals voorgenomen, te starten met Hoofduitvoerder Bennie Slinkman (l) en projectmanager Henk Bregman 56 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

DIEZERPOORT de bouw. De oplevering staat volgend voorjaar gepland en naar verwachting gaan we deze deadline halen.” Goede afstemming Ingrid Keestra legt uit dat in de architectonische uitwerking is gezocht naar een goede balans tussen de bestaande kerktoren en de 42 nieuwe appartementen. “De opzet vormt een nieuw geheel doordat de nieuwbouw, bestaande uit vier lagen als een rustig metselvolume is vormgegeven. Kenmerkend is de kerktoren die een duidelijk en bijzonder accent vormt. Deze is als cultuurhistorisch waardevol benoemd in de ‘Cultuur Historische Analyse’ en dient daarom behouden te blijven. Het ontwerp is een goede inpassing in de omgeving. “Het ontwerp is een goede inpassing in de omgeving” Het is uitermate goed afgestemd met de gemeente Zwolle, de omgeving en zéker ook met het bestuur van de begraafplaats die achter de kerk ligt.” Cruciale voorwaarden Het appartementencomplex bestaat uit vier bouwlagen. Op de begane grond worden 9 appartementen gebouwd. Op de eerste, tweede en derde verdieping worden 11 appartementen gerealiseerd. Bovendien komen er 17 buitenbergingen en 25 binnenbergingen. Alle appartementen krijgen een eigen buitengedeelte of balkon. Henk Bregman legt uit dat het huurappartementen betreft met een gemiddelde oppervlakte van 93 m2, allen met een eigen berging en parkeerplaats op het achterterrein. “De maximum hoogte is bepaald op 12 meter, hoewel een klein accent van 15 meter mogelijk is mits deze ondergeschikt is aan het hoofdvolume. Dit past qua massa in de omgeving zonder concurrentie aan te gaan met de toren. Bovendien verdient dit project een dusdanige stedenbouwkundige inpassing, dat de rust en privacy op het RK kerkhof geëerbiedigd wordt. Dit waren cruciale voorwaarden, waarover concrete afspraken zijn gemaakt tijdens het opstellen van het bouw- en inrichtingsplan. De erfdienstbaarheid van het RK kerkhof over het kerkterrein naar de bestaande berging op het achtererf was daarbij een belangrijk gespreksonderwerp.” Elkaar half staan Dagelijks werken er gemiddeld 30 vaklieden, inclusief onderaannemers aan dit project. Volgens Henk Bregman zijn het unaniem duurzame relaties van de bouwcombinatie. “De economische crisis is duidelijk passé. En uiteraard mogen we ons rijk prijzen dat er een kentering heeft plaatsgevonden en de bouwwereld weer fl oreert. Het vertaalt zich echter in langere levertijden, stijgende prijzen en een gebrek aan werkbare handen. Tijdens de crisis stonden we elkaar half en dat is ook nu zo. Bovendien is het een groot voordeel dat onze vaklieden en de vaklieden van de onderaannemers al jaren met elkaar samenwerken. Dit maakt dat de lijnen kort zijn doordat er snel en duidelijk gecommuniceerd wordt. Wij koesteren onze duurzame relaties beslist! Juist door de onderlinge goede verstandhouding is het mogelijk strakke planningen na te komen. En dat geldt ook voor deze bouw in Zwolle. Volgend voorjaar leveren we op en dat betekent weer een prachtig project erbij op de referentielijst.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 57

DIEZERPOORT Hechte samenwerking Van Dam Groep en Vastbouw basis voor succes De klik was bepalend De Van Dam Groep is een (h)echt familiebedrijf dat is opgericht in 1935. Met zo’n driehonderd medewerkers staat men dagelijks paraat om de ruimschoots aanwezige kennis en kunde in praktijk te brengen. Een mooi voorbeeld van een project waar dit in praktijk wordt gebracht is, is Diezerpoort in Zwolle. Jan Klumperman, projectleider bij Installatiebedrijf Van Dam, onderdeel van de Van Dam Groep, licht toe. Klumperman: ”Met Henk Bregman van Vastbouw hebben wij al jaren een goede relatie, en gaan wij eigenlijk waar Henk ook gaat. Toen bij de Keerkring in Amersfoort de oplevering naderde, vroeg Henk op een dinsdagmorgen of we nog belang hadden bij het werk van Diezerpoort in Zwolle. Doordat er wat werken in ons team opschoven, kwam ons dit eigenlijk wel goed uit en zodoende zaten we dinsdagmiddag al om tafel bij Vastbouw. Vrijdagmiddag om 13:00 uur hebben we de prijs doorgemaild en vrijdagmiddag om 15:00 uur hadden we overeenstemming. Ondanks dat prijs altijd een belangrijke factor zal blijven spelen, ben ik ervan overtuigd dat de klik die wij met Vastbouw hebben zeer bepalend is geweest. Wij weten wat we aan elkaar hebben, vertrouwen elkaar en gunnen elkaar ook de verdiensten. We hebben uiteraard een contract met elkaar, maar de ervaring leert dat we het contract gedurende het werk niet nodig hebben. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 59

DIEZERPOORT Ik ben ervan overtuigd dat je dan met elkaar goed bezig bent. Het project omvat voor ons het complete installatiewerk voor de 42 appartementen en de algemene ruimten. De meeste aandacht in het ontwerp is uitgegaan naar de technische ruimten in de appartementen, omdat daar de WTW-installatie, de vloerverwarmingsverdeler en de CV-ketel een belangrijk deel van de ruimte opslokken en je ter voorkoming van legionella ook nog de nodige vloerverwarmingsvrije zones moet hebben. Na ruim een jaar prototypes van de tuitverdubbelaar te hebben gebruikt, mochten we tijdens dit werk de definitieve versie toepassen. Tot voor kort werden deze prototypes door ABB met een 3D-printer geprint, nu worden ze inmiddels gespoten. Deze tuitverdubbelaar is binnenkort ook voor andere installateurs beschikbaar. Dit zijn wel hele mooie ontwikkelingen waarbij ABB ook samen met ons voorop wil blijven lopen. Het voordeel van de tuitverdubbelaar is dat je op 1 inbouwdoos tot 4 buizen kunt invoeren aan 1 zijde. Dit voorkomt "vreemde kronkels van buisleidingen" in de muren. Hierdoor wordt de installatie strakker en heeft de stukadoor minder werk met de afwerking van de wand. Ook niet onbelangrijk is dat de stevigheid van een smal wandje gehandhaafd blijft. Ook bij smalle wanden kun je beter met je leidingen weg en kan bijvoorbeeld de videofoon, de schakelaar, de thermostaat etc. nu wel op het wandje geplaatst worden. Wij hebben op dit werk qua materiaalkeuzes onze eigen inbreng gehad en de opdrachtgever kunnen overtuigen van het nut van deze keuzes, zoals een hoorn vrije videofoon. Anders zijn Omdat iedereen in de markt voldoende werk heeft, zien we wel dat de aannemer en de installateur die vanaf het begin tot het einde gezamenlijk optrekken, vaak nog met rug tegen de muur worden gezet door toeleveranciers en afbouwers. Een voorbeeld hiervan zijn de voorzieningen in de vloeren, zoals de sparingen en de supporters. Deze worden steeds vaker niet nauwkeurig aangebracht, waardoor wij de prefab op de bouw moeten aanpassen. Zowel de aannemer als wij hebben hier veel werk mee, maar de vloerenleverancier neemt deze kosten niet voor haar rekening. Het kan wel, maar dan krijg je de volgende keer geen vloeren. Deze houding betreur ik enorm, in tijden van crisis werden deze partijen ook door dezelfde aannemer geholpen en dat zijn ze nu al weer vergeten. Ook voor de afbouw maak je heldere afspraken over de productie per dag/week, deze worden wel toegezegd, maar wordt zelden tot nooit gehaald. Hierdoor ontspoort de trein in het afbouwproces en dat kost met name de installateur en de aannemer veel tijd en geld. Wil je straks niet weer afhankelijk worden van aanbestedingen of zoals ik laatst in een column las, “one-night-stands”, dan moet je nu bezig zijn met de relaties voor de toekomst. De markt zal best nog wel een jaar of twee overspannen blijven, maar er komt ook weer een tijd dat het werk niet voor het oprapen ligt. Er zijn zelfs al aanbestedingen waar het niet meer alleen om prijs gaat, maar ook wie het mooiste verhaaltje schrijft. Geloof mij, daar koop je in elk geval geen goede installatie voor, hooguit voor even een goed gevoel. Daarom wil de Van Dam Groep hét installatieteam zijn dat voorop wil lopen door anders te zijn dan anderen. We willen voor de klant de eerste keus zijn, voor medewerkers een aantrekkelijke werkgever en een onderneming die winstgevend groeit. Wij staan voor proactieve samenwerkingen, innovatieve processen en volgen de laatste trends in technieken. Door daarbij in te spelen op marktkansen en technologische ontwikkelingen zijn we van meerwaarde voor onze partners.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 61

DIEZERPOORT Diezerpoort is een mooi project in een overspannen markt De betrokkenheid van de Schuler Afbouwgroep uit Emmen bij het project De Diezerpoort in Zwolle kwam niet bepaald uit de lucht vallen. Directeur Gerrie Schuler, die leiding geeft aan circa driehonderd medewerkers, vertelt dat de band met bouwkundig hoofdaannemer Vastbouw hecht is. Gerrie Schuler: “Ik schat zo in dat de relatie al vijfentwintig jaar goed is. We weten goed wat we aan elkaar hebben. De bedrijfsculturen sluiten prima bij elkaar aan. Nu in een positieve markt weten we elkaar te vinden, maar ook in de slechte jaren die nog niet eens zo ver achter ons liggen, hebben we elkaar gesteund. Ik zorg ervoor dat we in onze orderportefeuille altijd ruimte houden om een aantal vaste opdrachtgevers te kunnen bedienen. Vastbouw is daar één van. Bij Diezerpoort werden we al in een vroeg stadium betrokken. We trekken daarnaast op met TBOR uit Rijssen, een belangrijke partner van ons. TBOR tekent voor een belangrijk deel van de afbouw. Zo vallen de binnen panelen, dekvloeren, stuc-en spackwerk onder hun verantwoordelijkheid. Wij verzorgen het metsel-, voeg en steigerwerk. Gemiddeld zijn er ongeveer vijftien vakmensen van ons op de bouw. Het project is voor ons niet extreem complex, maar krijgt uiteraard de aandacht en zorg die het verdient. Er zijn hier en daar enkele lastige details met wat kruisverbanden, staand veband en dergelijke. De bouwstijl is aangepast aan de directe omgeving. Sommige elementen vloeien over naar de bestaande bouw; ook dat vereist het nodige 62 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

DIEZERPOORT vakmanschap. Al met al beslaat het werk voor ons ongeveer tien weken.” Overspannen Gerrie Schuler typeert de huidige marktontwikkelingen als “overspannen”. “Het lijkt af en toe een beetje op oorlog. Door de crisis zijn we als een van de weinige bedrijven met deze omvang overeind gebleven en dat levert druk op. We worden gewoon overstelpt met aanvragen. Als ik het zou willen zitten we voor de komende twee jaar helemaal vol. We willen echter enige flexibiliteit aanhouden ten opzichte van onze vaste opdrachtgevers, vandaar dat we ongeveer een half jaar vooruit plannen. Omdat we bijvoorbeeld bij Vastbouw al vroegtijdig bij de calculatie aan tafel zitten kunnen we redelijk inschatten wat ons te wachten staat qua capaciteit. Dat is een groot voordeel. We werken landelijk van Zeeland tot Schiermonnikoog en zijn zowel in de nieuwbouw als in de renovatie actief. Naast de disciplines die we in Zwolle aanwenden, zijn we ook actief met het im- en exporteren en het bewerken van natuursteen, stucwerk, tegelzetten en afbouwwerk. Zo’n zeventig procent van onze medewerkers staat bij onszelf op de loonlijst. Daarnaast werken we met een vaste groep vakkundige en betrouwbare zzp ’ers” MVO Mede ingegeven door de structurele krapte op de arbeidsmarkt is Schuler sinds enige tijd zelf mensen aan het opleiden. Gerrie Schuler: “Dat doen we op eigen kosten. We werken onder andere samen met het UWV en andere semioverheidsinstellingen. Een deel van de mensen binnen onze opleiding hebben een Wajong uitkering of hebben een afstand tot de reguliere arbeidsmarkt. Ik heb een zwak voor deze mensen die het optimale uit zichzelf willen halen ondanks bepaalde belemmeringen of beperkingen. We zijn onlangs genomineerd voor een prijs op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen." DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 63

ALGEMEEN Belangrijke rol FAAY in Houtens nieuwbouwproject Onlangs werd het nieuwbouwproject , bestaande uit 48 levensloopbestendige appartementen, opgeleverd door het Puttense Bouwbedrijf J. Timmer. Er was een prominente rol weggelegd voor de in Vianen gevestigde wand- en plafondfabrikant FAAY. Henk Bout, uitvoerder bij het dertig medewerkers tellende familiebedrijf dat dit jaar haar vijftigjarig bestaan vierde, ziet met tevredenheid terug op het project dat is aangenomen in 2015.” De start van het werk vond plaats in 2016 en het werk is opgeleverd half 2018. Het is een gebouw met een parkeerkelder. In de parkeerkelder zijn zo min mogelijk kolommen geplaatst. De wanden op de begane grond dienen als wandligger waar de vloeren aanhangen. De lastigheid zat in dit project om alle soorten materialen die voorgeschreven waren op de juiste manier toe te passen. Vanuit de opdrachtgever mochten er geen wijzigingen gedaan worden qua materiaalkeuze. Voor de afbouw met de binnenwanden zijn drie soorten materiaal voorgeschreven. De materialen die niet van FAAY zijn waren ‘natte’ bouwmaterialen. Dit heeft grote invloed op de planning want Faay kan pas gemaakt worden wanneer het pand definitief wind- en waterdicht is. Kortom: de match tussen de verschillende materialen was niet altijd onze keuze. De FAAY wanden zijn geplaatst in de corridors. De architect had de Faay wanden voorgeschreven. Goede samenwerking Volgens Henk Bout verliep de samenwerking met FAAY goed. “Hoewel we tijdens de bouw DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 65

ALGEMEEN best wel een aantal problemen moesten oplossen kwam alles door een goede samenwerking uiteindelijk goed voor elkaar. Het materiaal is prima toepasbaar wanneer je een compleet droge afbouw maakt. We hebben zelfs meer met FAAY kunnen doen dan in het bestek stond. Ook bij de ingang van het gebouw was het een makkelijk product. We konden het makkelijk stapelen en het staat solide in elkaar." Gerry Elfrink, Rayon manager Noord en Noord-Oost van FAAY: De opdrachtgever was bekend met FAAY en heeft besloten om een groot deel van de binnenwanden in FAAY uit te voeren. In dit project zijn veel wanden uitgevoerd in de IW148 uitvoering. Deze wand heeft een hoge mate van geluidswering, maar liefst 56 dB. De aannemer kon een hoge bouwsnelheid halen met de montage van de wanden. De weersomstandigheden hebben helaas echter niet altijd meegewerkt. Maar dat kun je niet voor zijn. FAAY distribueert haar producten via de professionele bouwmaterialen handel. Daar waar aanvullende informatie gewenst was kon de aannemer dan ook altijd rechtstreeks bij FAAY terecht. Onze FAAY wanden zijn opgebouwd uit een kern van geperste vlasscheven. Omdat de wanden hierdoor een massief karakter hebben zijn ze heel erg schroefvast waarbij er niet voorgeboord hoeft te worden en er geen gebruik hoeft te worden gemaakt van pluggen. Men kan direct bevestigen met spaanplaatschroeven of een houtdraadbout. Elk element beschikt bovendien over twee leidingschachten waardoor het plaatsen van een wandcontactdoos, ook achteraf, snel en zonder hak-en breekwerk kan plaatsvinden. Duurzame systemen De markt vraagt steeds meer om snelle duurzame systemen waarbij steeds meer componenten in een fabrieksmatig proces zullen worden gemaakt. Elfrink: “Het samenstellen van deze onderdelen tot bijvoorbeeld een complete woning kan dan op een zeer snelle manier plaatsvinden. Op deze wijze wordt kwaliteit met bouwsnelheid gecombineerd zonder dat het duurder hoeft te worden. Ook FAAY levert hier met haar verschillende systemen een bijdrage aan. Naast de reguliere nieuwbouwen renovatiemarkt zien we veel kansen in de markt waarbij de herbestemmingsen transformatiemarkt heel belangrijk gaan worden. Te veel winkels en kantoren staan leeg en zullen een andere invulling krijgen. Op dit moment krijgt FAAY veel aanvragen vanuit de markt zowel voor nieuwbouw van woningen als ook vanuit de transformatieen herbestemmingsmarkt. Op dit moment lopen er verschillen projecten in deze beide segmenten. FAAY ziet de toekomst met een volle productielijn dan ook zeer zonnig tegemoet.” FAAY Vianen B.V. is een zelfstandig familie bedrijf, opgericht in 1972 door Cees en Diny FAAY. Momenteel staat de tweede generatie aan het roer in de personen van Mark Faay en Monique de Vos-Faay. Elfrink: „We zijn een fabrikant van wand- en plafondsystemen die heel breed in de markt worden toegepast. De heer Cees Faay heeft destijds gekozen voor de milieuvriendelijke materialen vlas en ro-gips vanwege de uitzonderlijke goede fysische eigenschappen zoals brandwerendheid en geluidswerendheid. Daarnaast kan men door de simpele constructie een hoge bouwsnelheid bereiken. FAAY levert haar elementen hoofd zakelijk op de Nederlandse markt maar heeft ook afnemers in het buitenland waaronder de meeste IKEA vestigingen. Met ca. 35 medewerkers geven wij dagelijks invulling aan ons motto “kwaliteit wint altijd”. Onze omzet bedraagt circa tien miljoen euro op jaarbasis.´ DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 67

ALGEMEEN Brussels Gare Maritime: kennisdeling in de praktijk Kennisdeling is allesbehalve nieuw. Maar hóe we in onze branche kennis delen verschilt nog weleens. De een geeft lezingen, de ander stelt whitepapers beschikbaar. Middenin Brussel verrijst nu een ‘overdekte stad’. Het is een levensecht project waar WEBO uit Rijssen niet alleen aan de slag is, maar ook graag anderen meeneemt in haar toegepaste kennis. ‘Laten zien wat je doet is nog altijd de beste manier om uit te leggen hóe je iets doet.’ aldus Willem Haase. Allereerst wat ‘fact and figures’ over dit Gare Maritime: - Oude stationshallen in Brussel worden door het Nederlandse architectenbureau Neutelings-Riedijk omgetoverd tot een overdekte stad met winkelruimtes, promenades en horeca. - De hallen zijn 175 meter diep. - De oppervlakte van het station bedraagt 40.000 m2. Met extra verdiepingen komt daar nog eens 35.000 m2 bij. - Het project loopt tot 2020 door. WEBO levert de kozijnen en balustrades en draagt zo in grote mate bij aan de uitstraling. Maar liefst 75.000 strekkende meter in eikenhout! Daardoor wordt meteen duidelijk waarom WEBO bij dit project is aangesloten. Het engineeren, produceren en monteren van de eiken kozijnen en balustrades vraagt om een relatie die verder gaat dan de gebruikelijke verhouding tussen architect en leverancier. Het is bij uitstek een project waarin WEBO haar ambities kan waarmaken. Bij de samenwerking is BIM van groot belang. WEBO werkt met partners Neutelings & Riedijk, MBG en Bureau Bouwtechniek in één BIM-model samen. Alle input, van klant tot aan partner, komt hier bijeen. En WEBO stuurt vanuit dat éne BIM-model het hele productieproces aan. De match tussen Neutelings & Riedijk en WEBO is voor kenners overigens geen ongewone. Al eerder werkten de twee partijen samen bij de realisering van het Stadhuiskwartier in Deventer. Ook bij deze samenwerking is er dus een speciale rol weggelegd voor eiken kozijnen. In aanzicht en de totaalbeleving van Gare Maritime Brussel, maar ook in constructie. Het resulteert in een nauwe betrokkenheid. Elke week is er een delegatie van WEBO te vinden in Brussel. En vandaar ook de uitnodiging aan eenieder die graag ontdekt hoe het in z’n werk gaat. Wie van dichtbij wil zien hoe dit bijzondere project tot stand komt kan mee op sleeptouw. ‘We maken pas een verschil in onze branche als we niet bang zijn om te delen. Gare Maritime is voor ons inspirerend om aan te werken. Het zou toch zonde zijn als we dat plezier voor onszelf houden.’ DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 69

ALGEMEEN Mijande Wonen en Trebbe verduurzamen in Vriezenveen samen 120 woningen Onlangs is Trebbe in opdracht van woningcorporatie Mijande Wonen gestart met het verduurzamen van 120 woningen in Vriezenveen. Na deze werkzaamheden ervaren huurders meer wooncomfort en zijn de woningen energiezuiniger; 112 woningen maken een sprong in energielabel naar minimaal B en wanneer de huurder kiest voor zonnepanelen naar label A. Na de werkzaamheden voldoen 8 woningen aan BENG (Bijna Energie Neutraal Gebouw). “Betaalbaarheid is een belangrijk speerpunt voor Mijande Wonen. Het energiezuiniger maken van onze woningen, draagt bij aan de betaalbaarheid van onze woningen. De energielasten van onze huurders dalen na de werkzaamheden aanzienlijk bij gelijkblijvend gebruik en gedrag. Mijande Wonen stelt zichzelf tot doel om haar woningen naar gemiddeld energielabel B te brengen”, licht Walter Pijnappel bouwregisseur bij Mijande toe. “Op de lange termijn, uiterlijk 2050, zorgt Mijande Wonen ervoor dat haar woningen CO2 neutraal zijn.” “Wij vinden het fantastisch dat wij Mijande Wonen ondersteunen bij het energiezuiniger en betaalbaarder maken van haar woningvoorraad”, vertelt Antje de Groot, directeur bij Trebbe. “Dit sluit naadloos aan op de doelstellingen van Trebbe BestaandWonen, met hart voor de bewoner en oog voor betaalbaarheid.” Over het verduurzamen Door het aanbrengen van gevelisolatie, daken en isolatieglas maken de woningen een labelsprong naar minimaal label B. Het aanleggen van mechanische ventilatie en het saneren van asbest in de gevels vallen ook onder de uit te voeren werkzaamheden. Bij een aantal woningen wordt ook de begane grondvloer, kozijnen en/ of het keukenblok vervangen. De 8 woningen die naar BENG verduurzaamd worden krijgen ook een energiezuinige installatie voor verwarming en warm water. Bij de verduurzaming van de woningen konden de bewoners kiezen uit verschillende types voordeuren en kleuren schilderwerk. Voor de woningen die minimaal naar energielabel B gaan geldt geen huurverhoging. Voor de BENG (Bijna Energie Neutraal gebouw) woningen en de zonnepanelen geldt een huurverhoging. Ondanks deze huurverhoging blijven de totale woonlasten voor huurders (energiekosten en huur) gelijk of dalen ze bij gelijkblijvend gebruik en gedrag. De werkzaamheden zijn begin september dit jaar gestart en worden naar verwachting voor de zomer van 2019 opgeleverd. 70 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72

Home