IMPULS&WOORTBLIND MAGAZIN Impuls & WoortblInd, Voor mensen met AdHd, Add, dyslexIe en dyscAlculIe hulphonD ADhD: De krAcht vAn een ADD en werk: wAt werkt wel? (pAg 18 & pAg 30) DyscAlculie: wAt kAn het onDerwijs Doen? jaargang 4 • nummer 2 • juLI 2017 interview: sjAn verhoeven over Dyslexie
In dIt ARTIKELEN 6 10 14 18 20 22 23 28 30 NUMMER VASTE RUBRIEKEN Interview sjan Verhoeven – “Ik kom vanaf de Huishoudschool” Actueel – AdHd en verzekeringen: werkt de nieuwe wet? dyscalculie: over rekenangst en te veel taal in sommen Add is onzichtbaar – óók op het werk een dyslexieconferentie - zonder ervaringsdeskundigen leerpunt Add: daar heb je wat aan de kracht van een hulphond voor jongeren met AdHd Annemiek durft haar volwassen zoon met AdHd niet los te laten Jan Anne met Add maakt het verschil op zijn werk pAg 23 3 4 26 34 Van het bestuur – voorwoord nieuws de Kwestie – Je kind met AdHd loslaten of begeleiden? Verenigingsnieuws – een indrukwekkende ledenmiddag OVERIG 3 36 38 colofon overzicht activiteiten & werkgroepen contactinformatie & Ad(H)d-cafés 2 pAg 30 pAg 20 pAg 6
VAN HET BESTUUR e coloFon nr 2 - 2017 Impuls & WoortblInd magazIne Is een uItgave van verenIgIng Impuls & WoortblInd en verschIjnt drIe keer per jaar. dIgItaal. redactIe/redactIecommIssIe julie houben (hoofdredacteur), rob pereira, nel hofmeester, ardine korevaar, elly van rijn. medeWerkers karin jahromi, nel hofmeester, roel huizen, elly van rijn, johan koning, arda nieboer, alex steenbreker. beeld cover: hulphond nederland, christiaan peelen, mario de heus, karin jahromi. vormgevIng In commun, harderwijk. redactIe-adres Impuls & Woortblind, postbus 1058, 3860 bb nijkerk, info@impulsenwoortblind.nl. Issn 2405 - 8211 lId Worden leden van Impuls & Woortblind ontvangen automatisch Impuls & Woortblind magazine. het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en kost € 37,50 per jaar. voor een lidmaatschap van Impuls & Woortblind, ga naar www.impulsenwoortblind.nl, of bel: 033 247 34 84. adresWIjzIgIng doorgeven adreswijzigingen ontvangen wij bij voorkeur per e-mail,via info@impulsenwoortblind.nl. per post kan ook: postbus 1058, 3860 bb, nijkerk. opzeggen lIdmaatschap per mail of schriftelijk (zie hierboven) en uiterlijk vóór 1 november. anders is nog een jaar lidmaatschap verschuldigd. opname van artikelen betekent niet dat de vereniging de meningen daarin altijd onderschrijft. ze blijven geheel voor rekening van de auteurs of andere genoemde bronnen. de redactie houdt het recht om artikelen niet te plaatsen of in te korten. voor de inhoud van de advertenties draagt de vereniging geen verantwoordelijkheid. © niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. en algemene ledenvergadering voelt vaak als een ‘verplicht nummer’: het bestuur moet verantwoording afleggen over alles wat de vereniging doet, de leden kunnen hun zegje doen en het bestuur moet hierna weer aan de slag. maar bij ons was het ook deze keer vooral een leuke vergadering door het aansluitende programma: een geweldige lezing over dyscalculie en een aangrijpende demonstratie over hoe hulphonden kinderen met psychische aandoeningen kunnen helpen (zie ook het artikel op pag. 23). er komen steeds meer leden op deze vergadering, dit format bevalt kennelijk. Andere hoogtepunten: we hebben een gloednieuwe en mooie website en we zijn benieuwd naar jullie mening. de verdere digitalisering leidt ook tot meer digi-nieuwsupdates. de organisatoren van AdHd-café Assen verzorgden op 20 mei een goed bezochte ‘Add en werk’themamiddag. een mooi voorbeeld van een zinvolle combinatie van lotgenotencontact en informatie (een verslag op pag. 18). en op 17 juni was de inspiratiemiddag voor Ad(H)d-cafés met een mooi en verrassend programma. Wij hopen dat de café organisatoren veel goede initiatieven van elkaar overnemen. dit is de eerste digitale I & Wmagazine. of het bladloze tijdperk zal bevallen, moeten wij nog afwachten. Wij horen graag jullie commentaar. en in november is alweer het 2e congres van I & W over neurodiversiteit en hoger onderwijs. Kortom: onze vereniging leeft! 3 pAg 18
NIEUWS ondersteunIngsgroep dyslexIe VAn Impuls & WoortblInd Afgelopen februari hebben we met een aantal betrokken leden van de vereniging de ondersteuningsgroep dyslexie opgericht. doel van deze werkgroep is de ondersteuning van het bestuurslid dyslexie en dyscalculie, roy de Jong. tijdens de oprichtingsbijeenkomst inventariseerden we wat er in onze ogen beter kan en zijn we aan de slag gegaan met de volgende onderwerpen: sneller en feller reageren als er tendentieuze berichten in de media zijn en daar een ‘taskforce’ voor opzetten; het magazine en de website meer herkenbaar maken voor mensen met dyslexie; via Facebook ook jongeren bij de vereniging betrekken en meer zichtbaarheid van de verenigingsstandpunten in de politiek. Helpt de nIeuWe gelIJKe beHAndelIngsWet mensen met Ad(H)d? Verzekeraars mogen mensen met Ad(H)d geen aangepaste polis meer geven voor een arbeidsongeschiktheidsverzekering (AoV). doen ze dat wel, dan moeten ze dat goed onderbouwen. dat staat in de nieuwe Wet gelijke behandeling voor chronisch Zieken en gehandicapten. Hoe de wet precies gaat uitpakken voor mensen met Ad(H)d is nog niet duidelijk. Want wat is een goede onderbouwing? en is dat niet persoon verschillend? Het is van groot belang dat jullie klachten indienen bij een verzekeraar! dat is de enige manier om erachter te komen of de wet waarmaakt waar hij voor bedoeld is: minder discriminatie op grond van een ziekte of handicap. Volgende bijeenkomst: Zaterdag 30 september 2017 tijd en plaats: 13.30 uur in de Kargadoor, utrecht Agenda: Verslag voortgang van de projecten die nu zijn gestart. Andere onderwerpen die van belang zijn voor Impuls & Woortblind. gratis hulp bij een klacht goed om te weten: als je een klacht indient kun je gratis hulp krijgen van een Antidiscriminatiebureau bij jou in de buurt. dan hoef je die moeilijke brief niet zelf op te stellen. Kom je er met de verzekeraar niet uit? dan kun je de zaak samen met de jurist van het Antidiscriminatiebureau voorleggen aan het college van de rechten van de mens. ben je actief rond dyslexie en/of dyscalculie en wil je ook aan deze bijeenkomst deelnemen, meld je dan aan bij peter: 06-17842909 of peter.w.millenaar@gmail.com 4 de eerste klacht is inmiddels in behandeling. Op pag. 10 lees je hoe het met deze klacht gaat en waarom er zoveel onduidelijkheid is over de uitwerking van de wet.
onderZoeK onder dyslectIcI nAAr HulpmIddelen Voor dyslexIe Heb jij dyslexie en heb je ervaring met één van deze hulpmiddelen: Wrts, coaching, sprint, teach 2000, taaltraining en daisy speler? doe dan mee aan een gebruikersonderzoek van I &W samen met de HAn-Hogeschool! mail naar dyslexiehulpmiddelen@hotmail.com en je krijgt een vragenlijst toegestuurd. eigen bijDrAge AmfexA fors omlAAg mooi nieuws voor mensen die Amfexa gebruiken! Vanaf 17 mei kun je een fors deel van je eigen bijdrage terugkrijgen. per doosje van 30 stuks betaal je nog € 9,98. Alles daarboven (rond de € 15,- per doosje) kun je via een formulier declareren bij Hevo consult. Via deze link kom je terecht op een aanvraagformulier waarmee je de kosten kunt declareren en je leest de uitleg over hoe dit werkt. let op: voor de eerste aanvraag moet je arts eerst een uitgebreider aanvraagformulier ondertekenen. dit vind je als download op de website van HeVo. Het ziet er allemaal heel werkbaar uit. lintje voor i & w-liD voor hAAr inzet voor voLwassenen met dysLexIe ‘onze’ sjan Verhoeven heeft op 26 april een lintje gekregen! Ze is benoemd tot ridder in de orde van oranje-nassau voor haar werk met en voor volwassenen met dyslexie. de begeleiding van volwassen dyslectici is een nagenoeg onontgonnen gebied. sjan Verhoeven heeft zich ontwikkeld tot een vernieuwer op dit vlak. Zij was de eerste in nederland die publiceerde over dyslectische volwassenen in werksituaties. Zij beschrijft dyslexie als conceptueel denken en stelt niet de beperkingen van dyslexie centraal, maar de talenten. Veel dyslectici herkennen zich in deze andere manier van denken en informatie verwerken. dit geeft hen veel rust en acceptatie, minder stress, meer zelfvertrouwen, maar bovenal handvatten om hun werk en/of studie effectiever en op een eigen manier uit te voeren. Alle reden voor een interview met sjan over haar visie en haar werk. Je leest het op pag. 6. 5
interview Ik ga uit van mogelijkheden 6
S jan Verhoeven is sinds 1999 actief binnen onze vereniging. Ze heeft van haar dyslexie een kracht gemaakt en ontwikkelde een geheel eigen aanpak voor volwassenen met dyslexie. Een gesprek over haar visie en waarom haar methode zo aanslaat. teKst: JulIe Houben je ben onlangs geridderd vanwege je werk voor volwassenen met dyslexie. hoe voelde dat? Als een droom die uitkomt. Ik weet dat mijn werk gewaardeerd wordt. maar ik kom vanaf de Huishoudschool. Het was een lange weg. dat lintje symboliseert voor mij dat ik gezien ben, zelfs door de autoriteiten waar ik vroeger zo tegenop keek. Het ultieme bewijs dat ik goed ben in wat ik doe. geen reden meer voor zelfkritiek. ontspanning. ontspanning komt ook veel terug in je werk. je stelt dat faalangst en spanning de dyslexie bij mensen nog erger maken. waarom is ontspanning een voorwaarde om met je dyslexie aan de slag te gaan? Faalangst is bij dyslectici onvermijdelijk. Vanaf de basisschool merken ze al dat ze anders zijn. Ze hebben moeite met alles rondom taal terwijl anderen zich fluitend alle regels eigen maken. maar wat gebeurt er met je brein als je teveel spanning of stress ervaart door die faalangst? Het schakelt over op een soort spaarstand en bij dyslectici valt dan juist de taal uit! Ze kunnen niet meer goed verwoorden wat ze aan 8 kennis hebben. Als je brein gespannen is, komt er letterlijk geen woord meer uit. Ik heb dat zelf ook nog regelmatig. bijvoorbeeld bij een klant die vanuit een hoge opleiding en bijbehorende positie heel zelfverzekerd is. dan voel ik meteen mijn eigen onzekerheid en faalangst weer. Ik ben weer even dat kleine Huishoudschoolmeisje. maar ik weet nu dat het zo werkt. dus ik kan me snel herpakken. volgens jou is de linker hersenhelft de talige, de rechterhelft de conceptuele. Daar zitten de beelden, ideeën: alles wat niet talig is. bij dyslectici is de rechter hersenhelft dominant. veel wetenschappers moeten weinig van deze visie hebben. Klopt, zeker in nederland. In de Vs is hiervoor meer support vanuit de experts. maar ik krijg vanuit mijn praktijk zoveel bevestiging dat het zo werkt. ‘Hoe weet jij dat ik zo denk?’ roepen mensen dan verbaasd. Allemaal mensen die hier komen vanwege problemen met taal. Ze denken in concepten, in visies en soms letterlijk in beelden. en kunnen het vervolgens niet goed omzetten in taal. daarmee gaan we samen aan de slag. wat doe jij dan wezenlijk anders dan de reguliere begeleiding voor dyslexie? de reguliere aanpak probeert dyslectici op dezelfde manier te leren lezen en schrijven als niet-dyslectici. gewoon nog meer oefenen en automatiseren. maar dat werkt dus niet! dan duw je alleen maar op die faalangst waardoor er nog minder uitkomt. Ik leg mensen eerst uit dat
Faalangst is bij dyslectici onvermijdelijk ze geen stoornis hebben maar een anders werkend brein. en dat daar vaak ook veel positieve dingen mee samen gaan, zoals snel en associatief denken. dat geeft zoveel herkenning en zelfwaardering. ‘Ik ben dus niet dom’. dan volgt vanzelf de ontspanning die nodig is om een dyslecticus te helpen met zijn taal- en communicatie problemen. Ik leer mensen strategieën die passen bij hun eigen manier van denken. Ze hoeven zich niet aan te passen, ze mogen het op hun eigen manier doen. jij krijgt mensen dus wel aan het lezen en schrijven? een concreet voorbeeld: een conceptueel denker werkt in gedachten razendsnel naar een conclusie en begint ook in een mail bijvoorbeeld vaak met die conclusie. Hij schrijft zoals hij denkt. Ik leg dan uit dat andere mensen deze aanpak vaak niet kunnen volgen. Ik geef een dyslecticus handvaten om zich gemakkelijker te uiten en vanuit zijn eigen beelden op de lijn te komen. dat betekent in dit geval: eerst de conclusie schrijven en dan pas de inleiding en de weg naar de conclusie toe. Zo’n aanpak gaat uit van mogelijkheden, niet van tekortkomingen. zelf werk je ook samen met een ‘linkerbrein denker’ in jouw praktijk Dynamika. gertrudie is mijn rechterhand en is inderdaad een echte linkerbrein denker. dat maakt het leven van een dyslecticus in een talige maatschappij gemakkelijker. Ik borrel over van ideeën en zij schrijft ze op. die samenwerking is geweldig. Ik ben er van overtuigd dat de wereld dyslectici en andere rechterbrein denkers heel erg nodig heeft. Ze zien en verzinnen zaken die het verschil maken in de maatschappij. maar ze hebben wel een brug nodig naar de talige meerderheid om hun ideeën vorm te geven. overigens zijn mensen met AdHd, dyscalculie, hoogbegaafdheid en autisme ook conceptuele denkers die dominant zijn in hun rechterbrein en op een niet-standaard manier omgaan met taal. Ze schrijven vaak enorme lappen tekst, of gaan te kort door de bocht. Ze hebben vaak moeite met structuur aanbrengen. maar kijk je daardoor heen, dan zie je een visie waar de gemiddelde linkerbrein denker weer niet op gekomen zou zijn. niet dat het een beter is dan het andere, we hebben elkaar gewoon nodig om voort te bestaan! 9
actueel julie houben N 10 ick is een jonge ondernemer met AdHd. Hij is gezond en weet van aanpakken. ondanks of misschien wel dankzij zijn AdHd, runt hij zijn bedrijf. toch geeft zijn verzekeraar hem geen normale verzekering. In de polis van nick staat een clausule die er bij mensen zonder AdHd niet in staat: "Arbeidsuitval als gevolg van psychische- en gedragsproblemen valt buiten de dekking." niet eerlijk nick wil een arbeidsongeschiktheidsverzekering zonder clausule: “Als mijn vrouw overlijdt en ik raak daardoor in een depressie dan heeft dat toch niks met mijn AdHd te maken? Iemand zonder diagnose AdHd krijgt in zo’n geval gewoon geld en ik niet vanwege die uitsluiting. dat is toch niet eerlijk?” de verzekeraar vindt de clausule terecht. Hij heeft onderzoeksgegevens waaruit blijkt dat AdHd een verhoogd risico op arbeidsuitval geeft. tot voor kort stond de wetgever dat toe: een risico actueel ben jij een ondernemer met AdHd? en zoek je een arbeidsongeschiktheidsverzekering? dan had je tot voor kort een probleem. nu is er een nieuwe versie van de gelijke behandelingswet voor mensen met een aandoening. maar helpt de wet je ook aan een verzekering? tekst: koppelen aan een aandoening en dat verwerken in een verzekeringspolis. Zonder onderbouwing. nieuwe wet maar begin 2017 heeft de wetgever de Wet gelijke behandeling voor chronisch Zieken en gehandicapten (Wgbh/cz) aangepast. de nieuwe Wgbh/cz verplicht verzekeraars om mensen met en mensen zonder een chronische ziekte of handicap gelijk te behandelen. maken verzekeraars toch onderscheid, dan moeten ze dat onderbouwen. mensen zoals nick hebben nu recht op uitleg. "mensen die discriminatie ervaren, kunnen nu eindelijk uitleg eisen bij een verzekeraar", vertelt thijs Hardick van belangenorganisatie Ieder(in) .“Ik hoop dat sommige mensen daardoor een lagere premie krijgen. dan heeft de wet voor hen zijn werk gedaan. maar mensen die door hun aandoening echt een hoog risico lopen op arbeidsongeschiktheid hebben niets aan deze wet. Als een verzekeraar dit hoge risico kan aantonen betalen ze gewoon die hogere premie.”
soliDAriteit bij verzekeringen mensen worden onverzekerbaar ook marit rijken van het Verbond van Verzekeraars ziet een potentieel gevaar voor mensen met een aandoening. Ze legt uit waarom: "een mogelijk gevolg van de wet kan zijn dat verzekeraars de premie en voorwaarden heel specifiek moeten afstemmen op het individu. door individuele premies en voorwaarden daalt de solidariteit binnen de verzekering (zie kader hiernaast). Als we echt per persoon een premie moeten berekenen dan vrees ik dat sommige mensen met een aandoening die nu nog wel een verzekering krijgen buiten de boot vallen. Ze zijn dan onverzekerbaar. We moeten alert zijn op dit onbedoelde bijeffect van de wet." de basis van een arbeidsongeschiktheidsverzekering (AoV) is solidariteit tussen mensen met een vergelijkbaar risico. de deelnemers in de groep brengen samen de premies op om de kosten van de claims te dekken. Iemand met een verhoogd risico betaalt soms wel wat meer premie dan de rest, of krijgt een uitsluiting. Zo betaalt binnen zo'n groep iedereen een premie die past bij zijn of haar risico. de solidariteit binnen de groep is gebaseerd op het toeval. omdat de risico's in de groep vergelijkbaar zijn heeft iedereen evenveel kans om een beroep te doen op de verzekering. daarnaast is er ook solidariteit tússen de verschillende groepen. de groepen met een lager risico betalen mee aan de kosten van de groepen met een hoger risico. Zo blijft het verzekeringsstelsel ‘gezond’ en betaalbaar, ook voor diegenen met een verhoogd risico. bij een AoV is het dus belangrijk dat er ook veel mensen met een kleiner risico deelnemen. Zij leggen namelijk wel premie in maar ze maken - als het goed is - weinig kosten. gezonde mensen betalen wel minder premie dan diegenen met een verhoogd risico, anders haken ze af. Het is belangrijk dat ze blijven deelnemen, want hun premie-inleg wordt ook voor een deel gebruikt voor claims van mensen uit hoge risicogroepen. Als mensen met een laag risico niet meedoen, wordt de premie voor mensen uit de hogere risicogroepen helemaal onbetaalbaar. 11
actueel klachten geven inzicht Krijgt nick door de nieuwe Wgbh/cz een verzekering zonder clausule? Hoe de wet in de praktijk werkt, is nog onduidelijk. dick Houtzager, lid van het college van de rechten van de mens, hoopt op klachten: “Als mensen klachten over verzekeraars laten onderzoeken, bijvoorbeeld door het college voor de rechten van de mens, krijgen we echt inzicht in hoe verzekeraars hun risico’s bepalen. misschien gaat een verzekeraar wel extreem aan de veilige kant zitten met zijn risicoberekening en sluit zo mensen uit. dat mag volgens de nieuwe wet niet meer.” nick test de wet nick test als eerste ondernemer met AdHd de wet. begin actueel onDerscheiD in vergelijkbAre gevAllen de nieuwe Wgbh/cz verbiedt onderscheid op basis van een aandoening in vergelijkbare gevallen. In artikel 1b staat het er zo: “indien een persoon op grond van handicap of chronische ziekte op een andere wijze wordt behandeld dan een ander in een vergelijkbare situatie wordt, is of zou worden behandeld”. mei dient hij een klacht in bij zijn verzekeraar. david, jurist van het Antidiscriminatiebureau bij hem in de buurt, biedt gratis hulp. samen schrijven ze een brief waarin ze 12 FOTO: PIXABY
onderbouwing eisen voor de uitsluitingen op nicks polis. binnen vier weken ontvangt nick twee brieven van de verzekeraar. In de ene brief staat dat de verzekeraar de polis niet aanpast. 'omdat', zo schrijft de verzekeringsarts, ‘psychische klachten, evenals AdHd doorgaans een grillig verloop kennen’. een klachtenvrije periode van jaren is geen garantie voor de toekomst, is zijn boodschap. tot zover de uitleg over het verhoogde risico van nick. een juridisch adviseur legt in de tweede brief uit waarom de verzekeraar nick anders behandelt dan iemand zonder een beperking. en dat de wet dit toestaat. Zij schrijft dat de Wgbh/cz onderscheid verbiedt in ‘gelijke gevallen’. Ze doelt hierbij op artikel 1b van de wet (zie kader pagina 12). de ‘situatie van de heer… is niet gelijk aan de situatie van een persoon die geen beperkingen heeft’, stelt ze. Volgens de adviseur mag de verzekeraar nick daarom anders behandelen. “ik heb levenslang” “Het voelt alsof ik levenslang heb”, zegt nick. “Ik denk dat ik via een second opinion van die diagnose af moet. Ik zie geen andere weg.” david vervolgt: “de verzekeringsarts van de eerste brief 13 zegt niets nieuws. Hebben ze überhaupt naar nicks persoonlijke situatie gekeken of passen ze alleen de statistieken over AdHd op hem toe? op die vraag geeft deze arts geen antwoord terwijl wij daar expliciet om vroegen in onze brief. In de tweede brief schrijft de verzekeraar eigenlijk dat hij nick anders behandelt juist dóór zijn AdHd. en hij stelt dat dit mag volgens de nieuwe wet.” het college voor De rechten van de mens betere antwoorden Heeft de verzekeraar gelijk? Is ‘de situatie’ van iemand mét een beperking die een verzekering wil anders dan ‘de situatie’ van iemand zónder beperking die een verzekering wil? en mag hij nick daarom een aangepaste polis geven, ook volgens de nieuwe wet? Volgens david interpreteert de verzekeraar het wetsartikel over de vergelijkbare situaties niet goed. “We sturen nog een tweede brief naar de verzekeraar om betere antwoorden te krijgen op onze vragen. Afhankelijk van de reactie hierop beslissen we of we naar het college voor de rechten van de mens stappen voor een discriminatie-onderzoek.” Het college voor de rechten van de mens houdt toezicht op de naleving van de wetten voor gelijke behandeling. dat gaat als een soort rechtszaak: degene die meent dat hij gediscrimineerd is en de instantie die mogelijk discrimineert sturen dossiers op en houden beide ‘live’ hun verhaal tijdens een zitting. Het college toetst de zaak aan de wet en doet een uitspraak. de uitspraken zijn niet bindend maar hebben wel een sterke impact. bij een vergelijkbare situatie handelt een organisatie meestal in lijn met de uitspraak van het college.
DyScALcULIE IN HET ONDERWIjS In het vorige artikel over dyscalculie (I & W magazine nr. 1-2017) ging het over volwassenen. deze keer kijken we naar dyscalculie bij kinderen en jongeren en de rol van het onderwijs. We zoomen in op twee dingen die ook voor volwassenen met dyscalculie herkenbaar zijn: rekenangst en de rol van taal bij het rekenen. maak tenslotte kennis met een methode uit singapore, waar niemand wiskunde uit zijn lespakket gooit! teKst: nel HoFmeester H 14 et is tien over acht ’s morgens. Het moment waarop in Amsterdam volgens auteur martin bril alle deuren openzwaaien en ouders hun kinderen naar school brengen. Ik sta in de deuropening om mijn jongste zoon uit te zwaaien, die naar de brugklas gaat. Hij prutst nog met zijn slot als ik vanuit mijn ooghoek een buurman met zijn dochtertje zie lopen. net als iedere ochtend brengt hij haar naar school. Als ze voorbijloopt met haar roze jas, rode rugtas en het pittige paardenstaartje, hoor ik haar snikken. ‘Ik weet niets meer’, huilt ze hardop. ‘Ach, natuurlijk wel’, sust haar vader haar zo opgewekt mogelijk. ‘We hebben gisteren de hele avond geoefend en toen wist je het. Wat is zes keer acht?’ ‘Ik wéét het niet!’ hoor ik haar met een vertwijfelde uithaal roepen voor ze de hoek omgaan. Als ik opkijk is mijn zoon al vertrokken. Zuchtend doe ik de voordeur weer dicht. Ik heb zo met het meisje te doen. Automatiseren lukt niet Hoeveel kinderen gaan huilend, misselijk en met buikpijn naar school, omdat het ze niet lukt de rekentafels te automatiseren? Het is één van de kenmerken van dyscalculie, waar je ook last van kunt hebben als je dyslexie hebt. dat zijn toch al snel gemiddeld 2 à 3 kinderen per klas die dagelijks geconfronteerd worden met taken die hen niet lukken en andere kinderen wel: zonder te tellen weten dat 3 + 5 acht is; 5 + 7 twaalf en 6 x 8 achtenveertig. werkgeheugen In groep 3 en 4 werken leerkrachten aan de opbouw van dit soort basale ‘rekenfeiten’: in je hersenen worden de uitkomsten van deze sommetjes als een ‘feit’ opgeslagen. Wanneer je grotere berekeningen moet uitvoeren, is het handig als je de uitkomst van deze sommetjes weet en niet meer apart hoeft uit te rekenen. Je kunt dan de volledige capaciteit van je werkgeheugen inzetten voor de complexere kanten van de opdracht en het overzicht behouden.
Angst werkt contra-productief Kinderen met dyscalculie lukt dit automatiseren niet of nauwelijks. Wanneer je als gevolg hiervan stress opbouwt, wordt rekenen en alles wat daarmee samenhangt in het geheugen vastgelegd in breincircuits die bij volwassenen betrokken zijn bij fobieën en angststoornissen. neurologisch onderzoek heeft uitgewezen dat dit al op jonge leeftijd gebeurt en dat alleen al het zien van een rekenschrift of de gedachte eraan werkt als een trigger die angst kan oproepen. en angst werkt contraproductief bij het leren: het werkgeheugen stopt ermee – nieuwe informatie komt niet binnen en je kunt geen informatie uit je geheugen ophalen. All systems down Je kunt het zien aan een kind als de angst is toegeslagen: het denkt niet meer na en gaat wild gokken naar een goed antwoord. Het helpt niet om te zeggen dat het beter moet nadenken en dat het niet zo moeilijk is. een kind met ‘all systems down’ beschikt niet meer over haar of zijn denkend vermogen. Als daar niets mee wordt gedaan zullen we nooit weten wat het kind zou kunnen zonder die angst. Zo simpel en zo dramatisch is het. Aanpak bij rekenangst een algemene faalangstreductietraining helpt niet. de angst is specifiek verbonden met het rekenen. Heel veel rekenen helpt evenmin. een aanpak waarbij rekening wordt gehouden met de rekenangst is het enige wat werkelijk lijkt te helpen. In engeland en de Vs is redelijk veel onderzoek gedaan naar rekenangst. Ik weet zeker dat er ook zoiets bestaat als lees- en of schrijfangst bij dyslexie, maar daar is vreemd genoeg (nog) geen onderzoek naar gedaan. De rol van taal bij rekenen een ander struikelblok is dat lesgeven meestal bestaat uit een uitleg van gesproken taal, ook als het gaat om rekenen. Hierdoor kunnen zelfs voor goede rekenaars problemen ontstaan als ze moeite hebben met taal. Wiskundeles of rekenles blijkt daardoor erg leerkracht-afhankelijk: bij de ene leerkracht begrijpen leerlingen de stof wel en bij de ander totaal niet. 15
verhaalsommen daarbij zijn reken- en wiskunde opgaven in alle vormen van onderwijs door het realistisch rekenen (met concrete situaties in verhaalvorm) alleen maar taliger geworden. je moet tegenwoordig goed zijn in taal om te leren rekenen, zo lijkt het wel. Je moet eerst de tekst begrijpen om te weten wat de vraag is en dan 16 moet je zelf kiezen welke rekenprocedure je moet toepassen. Iemand die moeite heeft met rekenprocedures, niet talig is, of een beeldende denker is – of een combinatie daarvan – gaat al snel de mist in. Je moet tegenwoordig goed zijn in taal om te leren rekenen, zo lijkt het wel. zo kan het ook! singapore staat al jarenlang bovenaan de ranglijst bij vergelijkende internationale studies naar rekenprestaties bij basisschoolkinderen. deel van dit succes is waarschijnlijk dat in de singaporese methode de nadruk ligt op het visuele rekenen, tekenen en doen en veel minder op taal. op de nederlandse onderwijsmarkt wordt de singaporese methode aangeboden onder de naam Rekenwonders en het lijkt erop dat de uitgangspunten aansluiten bij de karakteristieken van dyscalculie. meesterschap Het meest kenmerkend aan het singaporese rekenen is dat er steeds één wiskundig thema wordt behandeld gedurende een langere periode. een mathematisch onderwerp, bijvoorbeeld breuken, wordt volledig uitgediept. de nadruk ligt op ‘meesterschap’; het bereiken van volledig inzicht in een probleem. Hierdoor beklijven deze onderwerpen beter. Afbeeldingen de leerlingen krijgen rekenopgaven in de vorm van afbeeldingen en leren om deze zelf schematisch tekenend weer te geven. de afbeeldingen in Rekenwonders zijn geen illustratie bij de opgave,
maar ze visualiseren het rekenprobleem waar een leerling vat op moet krijgen. geen triggers voor rekenangst de nadruk ligt in deze aanpak niet op uit het hoofd leren, maar op het ontwikkelen van denkvaardigheden en op het effectief reflecteren op de eigen denkprocessen. precies wat iemand met dyscalculie nodig heeft. daarnaast zou het best eens kunnen dat alleen al de totaal andere aanpak de triggers van rekenangst omzeilt. wat kan een leerkracht doen? naast een passende rekenaanpak is bij rekenangst nog iets anders nodig: de houding van de reken/ wiskunde docent. de eerste stap is altijd: erkennen dat er angst is en erkennen dat rekenen/wiskunde moeilijk is. Het is een enorme opluchting om te weten: • dat er rekening met je probleem wordt gehouden; gerAADpleegDe literAtuur en website • hoe het brein werkt bij rekenangst; • dat je mag aangeven dat je het niet meer volgt; • dat je samen op zoek gaat naar manieren hoe het wel kan. Zo kan het ook!! • Ronald D. Davis met Eldon M. braun, de gave van leren. nieuwe methoden om leerstoornissen te overwinnen. ADD, rekenproblemen, ADhD, schrijfproblemen. rijswijk, 2004 • Annemie Desoete, Valérie Van Hees, Wim tops, marc brysbaert, proef op de som – studeren met dyscalculie. gent 2012. • Ianthe Sahadat, volkskrant 15 september 2015. ‘Singaporese methode maakt rekenen leuk’. • website rekenwonders - http://wij-leren.nl/singaporerekenen.php 17
ADD IS ONzIcHTBAAR Als Karin Windt over Add komt vertellen weet je dat je wijzer naar huis gaat. Het is dus druk in Assen, op de themamiddag Add en werk. Het gaat vooral over de kenmerken van Add. en over de onzichtbaarheid. “Als iemand vastloopt ligt de focus op de zichtbare gevolgen, niet op de oorzaak: concentratieproblemen.” teKst: ArdA nIeboer A 18 dd is volgens Karin echt iets anders dan AdHd. Add voelt vaak als een constant gevecht tussen het gezonde verstand (je weet het wel) en het onoplettende brein. Vaak maakt een gebrek aan concentratie het lastig om tot actie te komen. dit komt door dopaminetekort, aldus de spreekster. bij andere mensen wordt dopamine automatisch aangemaakt als ze aan een taak beginnen. Iemand met Add grijpt vaak naar ‘dopamineboosters’ als koffie suiker, chocola, alcohol om tot actie te komen. grote verschillen mensen met AdHd en Add hebben volgens Karin een dopaminetekort in een ander deel van het brein. bij AdHd is dit in de prefrontale cortex, het deel dat planning en impulsbeheersing regelt. dat geeft problemen met plannen en impulscontrole, maar ook soms met sociaal gedrag, besluitvorming en werkgeheugen. bij Add gaat om het striatum, dat motivatie en beweging regelt. dit veroorzaakt problemen in de motoriek, met leren, het geheugen, motivatie, verwerken van emoties, plezierbeleving en angst. opvallend is, volgens Karin, dat AdHd vaak samen gaat met dyslexie en Add vaak met een rekenstoornis. dit geldt ook voor andere comorbiditeiten. AdHd gaat vaker samen met dwangstoornissen, odd, autisme en bipolaire stoornissen. Add met depressie, slaapstoornis en angst. mensen met AdHd hebben meer temperament, vergeten en vergeven snel, hebben een snellere reactiesnelheid, leven meer in het nu en hebben vaker behoefte aan menselijk contact. Iemand met Add heeft veel meer informatieherhaling nodig, is vaak gereserveerd en zachtaardig, heeft een traag reactievermogen, denkt meer vooruit, is snel overbelast en heeft meer moeite met de energieverdeling. Ze hebben meer tijd nodig voor het verwerken van emoties, conflicten en gevoelens. Verslaving kan bij beiden voorkomen, maar bij Add zijn
Karin Windt het vaak hoog functionerende verslaafden die niet in een kliniek terecht komen. focus op zichtbare gevolgen de consequenties van Add kunnen groot zijn. Van financiële problemen door onbetaalde rekeningen, stoppen met een opleiding, verslaving, afspraken vergeten, snel wisselen van baan, relatie of hobby tot zelfs een huisuitzetting. Als iemand vastloopt, ligt de focus vaak op deze -meer zichtbare- gevolgen en oplossingen daarvoor. niet op de oorzaak, namelijk: concentratieproblemen. Hierdoor geeft de hulpverlening vaak verkeerde adviezen of behandeling. Juist door de onzichtbaarheid zijn de uitdagingen van iemand met Add groot. dat wordt vaak onderschat, zowel door de omgeving als degene zelf. Het gebeurt iemand met Add beduidend vaker dat hij wat vergeet, iets stoms doet, dingen niet afmaakt, te laat komt of vergeetachtig is. dit kost veel energie en het kan de eigenwaarde aantasten. Zeker als je intelligent bent en je beseft dat dit er niet uit komt door je gedrag. Je voelt je steeds tekort schieten en overbelasting ligt op de loer. wat werkt wel? om goed te functioneren met Add op het werk, is het soms beter om minder uren te werken en je ambitie ondergeschikt te maken aan een goede gezondheid. Wat ook goed werkt is meer thuiswerken, voor je zelf werken, zelfstandigheid (niet te veel in teamverband), werk met voldoende uitdaging en uitzoekwerk. simpeler werk werkt vaak averechts omdat je juist slecht tegen verveling en herhalende taken kan. dan zoek je juist naar afleidingsmanoeuvres. Karin Windt is ervaringsdeskundige schreef meerdere boeken over Add, waaronder “Add gIds Voor gemeenten, uWV en rijksoverheid”. Als ZZp’er verzorgt zij presentaties, bijscholing en trainingen over Add in de (geestelijke) gezondheidszorg, het onderwijs en bedrijfsleven. Haar presentatie in Assen werd georganiseerd door de organisatoren van Ad(H)d-café Assen samen met ggZ drenthe. Zie ook haar site: www.levente.nl en Facebook: http://www.facebook.com/ADDpi 19
WAAR zIjN DE DySLEcTEN? op 5 april bezocht ik voor het eerst de nationale dyslexie conferentie. Ik had dus geen idee wat ik kon verwachten. In ieder geval niet zoveel bezoekers. soms kwamen ze letterlijk met bussen tegelijk. dyslexie leeft duidelijk onder de professionals. en ze willen graag goede (na)zorg voor dyslecten. maar ik miste wel de beleving van de dyslect zelf. teKst: roel HuIZen o 20 p deze dag kun je tientallen workshops volgen, waarvan ik er drie heb gekozen. Hieronder een kort verslag van wat ik heb opgestoken van die workshops. Dyslexie een hoogbegaafdheid de eerste ging over dyslexie en hoogbegaafdheid. een lastige combinatie volgens de spreekster, Anouk mulder. die twee heffen elkaar als het ware een beetje op. Hoogbegaafdheid is niet zichtbaar omdat de dyslexie dit maskeert en andersom, zodat er gespecialiseerd onderzoek nodig is om vast stellen dat iemand dyslectisch én hoogbegaafd is. meestal gebeurt dit pas na langere tijd. Veel hoogbegaafde dyslecten blijven daardoor hangen bij een mbo opleiding. Roel Huizen terwijl er meer in zit. Kenmerken van hoogbegaafde dyslecten zijn volgens Anouk mulder: het zijn creatieve denkers, ze leggen de lat vaak hoog en reageren soms heftig. Ze hebben overduidelijk een bijzonder brein dat, indien op een goede manier gestimuleerd, tot grote prestaties in staat is. Het is erg jammer om te moeten constateren dat dyslecten, zelfs de hoogbegaafde, moeite hebben om hun kwaliteiten te kunnen profileren. Ik herkende veel in wat ze vertelde. of ik hoogbegaafd ben weet ik niet, maar de workshop was in ieder geval zeer boeiend. een ‘levend’ dyslexiebeleidsplan op school de tweede workshop werd gegeven door marzenka rolak. geen onbekende voor mij: zij heeft mij onderzocht en dyslexie vastgesteld. Haar workshop ging over het dyslexiebeleid bij een hogeschool in
Ze leggen de lat vaak hoog rotterdam. de school telt ca. 500 leerlingen, niet een van de kleinste dus. marzenka rolak heeft meegewerkt aan het dyslexiebeleidsplan van de school. de bedoeling hiervan is dat alle leerlingen met een diploma de opleiding verlaten. Zo is er een inloopspreekuur voor dyslecten ingesteld waarvan veel gebruik wordt gemaakt. Het dyslexiebeleidsplan is een ‘levend’ stuk zodat er regelmatig een aanpassing wordt doorgevoerd als de praktijk dit vraagt. Hierdoor gaat het stukken beter met de leerlingen die dyslexie of leesproblemen hebben. Het zou erg mooi zijn als meerdere scholen dit voorbeeld volgen. Het is mijn wens hierover een keer met marzenka van gedachten te wisselen en deze methode via de Werkgroep onderwijs aan andere scholen kenbaar te maken. meten is weten de derde workshop van marijke van grafhorst ging over wat abstractere zaken rond dyslexie. Voornamelijk cijfers over aantallen leerlingen met dyslexie en andere beleidsmatige gegevens. Vast interessant voor een statisticus, maar wat minder voor ons dyslecten denk ik. Wel goed dat het wordt gedaan, meten is weten tenslotte. mijn workshop: hoe voelt het om dyslectisch te zijn? na afloop was er een enquête waarin organisator lexima mij ruimte bood voor extra opmerkingen. daarin heb ik aangegeven dat ik graag een workshop wil geven volgend jaar. die krijgt de titel ‘Hoe voelt het om dyslectisch te zijn’. Waarom? omdat deze invalshoek volledig ontbrak op deze dag. er werd in de diverse workshops veel over dyslecten gesproken, maar niet met. dat vind ik een gemiste kans. Wie kan er nu beter uitleggen hoe het is en vooral hoe het voelt om dyslectisch te zijn dan een dyslect zelf? de belevingswereld van een dyslect is naar mijn overtuiging wezenlijk anders dan die van mensen zonder dyslexie. Het beelddenken, maar ook de hooggevoeligheid die ik vaak herken bij mijn mededyslecten maakt dat de dyslect dingen anders beleeft. Het is belangrijk dat mensen die dyslecten begeleiden dit begrijpen en erkennen. dit zou ik graag aan de bezoekers van deze conferentie overbrengen. Ik ben benieuwd of ze op mijn aanbod ingaan. 21
Leerpunt ADD E 22 en basiscursus ‘wat is Add’ levert voor veel mensen geen nieuws meer op. maar hoe dan verder? Vaak al kort na een diagnose wordt het moeilijk om de verdieping in te gaan. bestaat er zoiets als een ‘psycho-educatie 2.0’ waarin duidelijk wordt wat Add voor je betekent? Welke problemen heb je en hoe kun je daarmee omgaan? Welke talenten heb je en hoe kun je die inzetten? raakt het overwegend onoplettende type vaak ondergesneeuwd. dat is bij leerpunt Add nadrukkelijk niet de bedoeling. AdHd'ers zijn zeker uitgenodigd op het feestje, maar mogen het niet overnemen. We gooien verschillende types en mensen niet op een hoop, maar willen iedereen juist uitnodigen naar zichzelf op zoek te gaan. een database voor succes work in progress leerpunt Add is een platform voor precies die vragen. op de website leggen wij een verzameling bronnen aan en presenteren die op een zo toegankelijk mogelijke manier. Zo staat er een lijst met boekbeschrijvingen en we hebben een aantal eigen artikelen. er zijn bruikbare links en apps en we hebben een aantal interessante filmpjes gevonden. de website is een work in progress: het platform is nooit ‘af’. Het is de bedoeling dat onze database je kan helpen bij jouw zoektocht naar hoe succes behalen makkelijker wordt. succes is daarbij een breed begrip: het kan om gezondheid gaan, maar ook om allerlei andere wensen of doelen die je wilt behalen. en de ADhD’ers? In veel situaties ligt de nadruk op AdHd en daarbij we hebben ook jouw input nodig dat betekent dat we op zoek zijn naar geluiden uit alle richtingen: waar heb jij behoefte aan? maar ook: wat heb jij geleerd? bezoekers kunnen polls invullen en items beoordelen met sterren. ook actievere bijdragen zijn zeer welkom: misschien wil je een persoonlijk inzicht delen in een gastblog of denk je graag mee over de langere termijn. of je nu een actieve of een stille bezoeker bent: je bijdrage is welkom! leerpunt Add is opgezet door Alex steenbreker, lid van I &W. webadres: www.leerpuntadd.nl twitter: @leerpuntadd facebook: /leerpuntadd contact: info@leerpuntadd.nl
ADHD en de kracht van een hulphond tekst: JoHAn KonIng “Job was altijd heel impulsief. op de fiets naar school kreeg hij veel prikkels, maar nu kan hij zich veel beter concentreren. Hij denkt na over of hij iets wel moet doen of juist niet.” Jazeker, de therapie bij Hulphond nederland heeft effect op Job, weet zijn moeder sylvia. J ob (bijna 15) kreeg in 2009 officieel te horen dat hij AdHd heeft, maar eigenlijk wist moeder sylvia dat al veel langer. “Ik herkende het uit mijn werk als thuisbegeleider in de zorg”, vertelt ze. evenveel aandacht Jobs vader Henk is luchtverkeersleider bij defensie. “door de situatie thuis heeft hij zijn loopbaan een tijd op een laag pitje gezet, door bijvoorbeeld niet verder te studeren.” Het is maar een van de voorbeelden van het feit dat Jobs AdHd een wissel trekt op het gezin. Henk en sylvia hebben drie zoons, van wie Job de middelste is. “Al vroeg had ik in de gaten dat Job anders was. thuis konden we daar prima mee omgaan, doordat we al vroeg zijn begonnen met structuur aanbieden. dat we ons leven op Job aanpasten, ging eigenlijk onbewust. Wel zorgden we er altijd voor dat we de jongens evenveel aandacht gaven. meestal splitsten we. de ene keer nam mijn man Job mee en ik de twee anderen, een andere keer net andersom.” problemen op school op de basisschool werd het wél een probleem, in groep 3. “Job had zichzelf aangeleerd om situaties met volwassenen in te schatten en daarop in te spelen, maar met kinderen is dat anders. die reageren veel impulsiever en onverwachter. daar had hij last van en hij reageerde anders in de klas. dat hij bijvoorbeeld zijn 23
potlood mocht slijpen, maar dat hij dat tien keer ging doen. of er met een radslag naartoe ging.” school trok aan de bel en Job werd getest. “de uitslag was AdHd in een ernstige vorm.” Vanaf dat moment kwam het gezin in een zorgmallemolen terecht. “Van school mocht hij alleen blijven als hij medicijnen zou krijgen. maar dat wilden wij alleen als het ook goed voor hem was, niet louter om de juffen te ontlasten.” gevolg was dat hij van school wisselde. “De uitslag was ADhD in een ernstige vorm.” vanaf dat moment kwam het gezin in een zorgmallemolen terecht. “We gingen met hem naar de kinderpsycholoog, die ons heel erg heeft geholpen. ook in de com24 municatie met school. uiteindelijk heeft hij trouwens wel medicijnen gekregen.” outdoor care en hulphond Het gaat nu goed met Job. “dat komt door de hulp van de psycholoog en de therapie met een hulphond, maar ook door outdoor care, waar hij naartoe gaat. daar leert hij ’s zaterdags veel: de begeleiders organiseren allerlei activiteiten voor jongens en meisjes met een beperking, zoals AdHd of autisme. Ideaal.” “de therapie van Hulphond nederland is effectief. Hoewel de gemeente er argwanend naar keek en ook maar een deel van de therapie wilde vergoeden. Ik had er al veel over gehoord tijdens mijn werk en ook een kennis van ons had er goede ervaringen mee. dus: we wilden het gewoon. dan betalen we het desnoods zelf wel.” “Ik weet zeker dat het werkt”, zegt sylvia overtuigd. “Hulphond
therapeut marlies is meteen met hem aan de slag gegaan met de honden en hij heeft een enorme ontwikkeling doorgemaakt die hij breed kan gebruiken. We hebben hem echt zien veranderen. Hij leert er bijvoorbeeld plannen. dat heeft hij geleerd, doordat hij met de moeilijkste honden leerde een parcours af te leggen. Je ziet gewoon dat hij leert hoe dat goed aan te pakken. en ook hulp vragen aan volwassenen. dat vond hij eerder echt moeilijk, maar hij vraagt marlies geregeld om hulp tijdens sessies. en dat vertaalt hij nu ook naar de dagelijkse praktijk. mooi om te zien!” nOte: dit artikel is eerder verschenen in Hulphond magazine. meer informatie over een therapiehulphond vind je op de website van Hulphond nederland: https://hulphond.nl/ glimmen van trots “Voor Job is het wel belangrijk dat het onderhouden blijft. Veel kinderen hebben aan bijvoorbeeld tien therapiesessies genoeg en dan zit het ingesleten. Job moet af en toe gewoon terugkomen. daarom is hij nu al zo’n anderhalf jaar geregeld bij Hulphond nederland te vinden voor een opfrissessie. en dat blijft ons nog steeds iets brengen, dus we gaan zeker door.” sylvia, die er altijd bij is als Job naar de Hulphondlocatie in oldenzaal gaat, kan zich nog goed herinneren hoe Job de laatste keer een moeilijk parcours met een wip én de ‘moeilijkste’ therapie-hulphond goed doorstond. “normaal hebben kinderen wel tien pogingen nodig om de hond over de wip te krijgen, maar Job lukte het vrijwel ineens. Ja, dan sta je te glimmen van trots, hoor. “ 25 hulphond/therapie-hulphond/ © CHRIsTIAAn Peelen
DE KWESTIE ouders worstelen allemaal bij hun opgroeiende kinderen met de mate waarin ze moeten beschermen of loslaten. sommige adolescenten trekken zelf een sprintje en lijken zich zo onafhankelijk te gedragen, dat de ouders dit met de schrik in de benen gadeslaan. Het idee dat na de middelbare school je taak als ouder erop zit, is vaak niet waar. de jongvolwassen leeftijd is een belangrijke periode waarin heel veel gebeurt. Het bieden van structuur en dienen als vangnet kan juist in deze periode weer hard nodig zijn. blijven communiceren is belangrijk. Als ouder van een jongvolwassene met Ad(H)d ben je dus nog wel een tijdje ‘ouder van’. daarbij kun je je kind stimuleren hulp te zoeProf. Dr. Jan Derksen klinisch psycholoog, Radboud Universiteit In de Kwestie wordt een vraag gesteld waarin veel lezers zich herkennen en waar geen eenduid antwoord op is. professionals gev hun visie. deze keer: hoe ga je om met een jong Anderen lijken thuis te schuilen en geen aanstalten te maken het ouderlijke nest te verlaten, soms tot irritatie van de ouders die langer dan verwacht een soort hotel voor hun kind zijn. ten grondslag aan het thema ‘loslaten’ ligt de cirkel van veiligheid uit de kinderjaren. Voldoende ondersteuning bij exploratiegedrag en veilige opvang bij het ‘bijtanken’ leggen de basis voor het vermogen van een opgroeiende puber om zijn/haar autonomie te versterken en zich in psychologisch opzicht losser te maken van de ouders. dit proces wordt bemoeilijkt wanneer het kind een pittig temperament heeft (tegenwoordig vaker aangeduid als AdHd), kenmerken heeft van autisme (ook modieus veel gediagnosticeerd) of op een andere manier niet past in het gemiddelde van de ontwikkelingsboekjes. volwassen kind met AD(H)D. Blijven begeleiden of toch loslaten? de klus voor ouders met adolescenten in huis (tussen 10 en 20 jaar) is ouder en wijzer te blijven en zelf het goede voorbeeld te geven op het terrein van autonomie en afhankelijkheid. daarnaast is het belangrijk dat je als ouder beschikbaar bent als dat nodig is (zeker bij echte problemen). Hanteer ook gezinsregels! niet teveel, maar wel duidelijk. over basale dingen als: aan tafel zitten, uitgaan, naar bed gaan, gebruik van alcohol, drugs en sociale media. Help als ouder tenslotte je kind bij het structuur aanbrengen in zijn/haar taken en ondersteun het in de (pogingen tot) autonomie. Hiske Reinders klinisch psycholoog, Dokter Bosman 26 VISI 1 E
VISIE 2 ken als dat nodig is. liefst begeleiding waarbij je als ouder ook wordt betrokken. mijn ervaring is dat dit beter werkt en ook gewoon nodig is. problemen overnemen en er bovenop blijven zitten, werkt vaak averechts. Als ouder krijg je naarmate je kind ouder wordt een steeds meer adviserende rol. Vaak reageren we hierbij iets te veel met ons gevoel. We ergeren ons of maken ons zorgen om de toekomst. een wat zakelijkere reactie is moeilijker, maar werkt vaak wel beter. maar wat als al je adviezen in de wind worden geslagen en het niet goed gaat? dat is ongelooflijk moeilijk. soms moet een jongere eerst dieper vallen, wil er een omslag komen. en dat doet heel veel pijn, je gunt hem of haar zoveel beter! Je laat het dan gaan, omdat er geen andere keus is en hoopt en vertrouwt dat er uiteindelijk iets beters uit voortkomt. uiteindelijk is het de bedoeling dat je kind zichzelf goed leert kennen, goed met zichzelf en zijn omgeving leert leven. daar is ruimte voor nodig. met vallen en opstaan wordt een eigen leven opgebouwd. g h dig ven . , Het zoeken naar de balans tussen loslaten en begeleiden op de weg naar volwassenheid is een terugkerend thema in mijn gesprekken met ouders en kinderen. Jongvolwassenen met AdHd willen net als hun leeftijdgenoten zelfstandige keuzes maken, van hun fouten mogen leren en verantwoordelijk zijn voor hun eigen leven. Het kost hen alleen vaak meer moeite en het lukt niet altijd om op het rechte pad te blijven, vanwege hun impulsiviteit, verminderde motivatie en sterke drang naar thrill seekende activiteiten. ook voelen ze zich vaak minder competent of op waarde geschat door de omgeving. ouders gunnen hun kind de onafhankelijkheid, maar zien dat het niet altijd lukt. Het is heel belangrijk dat de jongvolwassene met AdHd zichzelf goed leert kennen en een realistisch beeld vormt van zijn kwaliteiten en de uitdagingen die er liggen. Het vinden van een passie, het ontdekken van talenten, het stellen van haalbare doelen, weten wat wel en niet bij je past en hulp durven vragen en accepteren, is een proces dat niet vanzelf gaat. ouders dienen steeds meer vanaf de zijlijn het kind in het oog te houden en te blijven vertrouwen op diens mogelijkheden en niet op te geven. door belangstelling te tonen, stimuleren wat er goed gaat en eerlijk durven zijn in wat niet goed gaat en de benodigde structuur, grenzen en hulp te bieden, ontstaat groei en een positief zelfbeeld. Hoe hobbelig de weg ook is, uiteindelijk bereiken jullie vroeg of laat je doel door reflectie en een goede samenwerking, ook met vrienden, partner, collega’s en waar nodig een professional. Wil je meer achtergrondinformatie? Kijk dan op www.impulsenwoortblind.nl/overons/magazine/dekwestie VISIE 3 Cora Vos AD(H)D psycholoog-coach voor jongvolwassenen en ouders 27
AD(H)D HEB jE NIET ALLEEN Als je kind Ad(H)d heeft wordt opvoeden een ware uitdaging. naarmate je kind ouder wordt dringt zich steeds meer de vraag op: wanneer laat je je kind los? een worsteling die veel ouders zullen herkennen. Annemiek zit er nog middenin met haar volwassen zoon paul. teKst: elly VAn rIJn A Dwars op de basisschool ging nog alles prima met paul. Zijn gevoel voor humor zorgde dat leraren hem graag mochten. op de middelbare school veranderde dat. paul had het daar overduidelijk niet naar zijn zin en zijn gevoel voor humor liet hem in de steek. leerlingen moesten veel zelf uitzoeken en paul miste structuur. Hij werd dwars en soms echt onaangenaam, vaak ook richting marion. Hij ging blowen en thuis besteedde hij uren 28 nnemiek en tjeerd waren erg blij met de komst van zoon en dochter. Hun geluk was compleet. paul (nu 26) was een druk baasje dat alle aandacht opeiste en marion (nu 24) was altijd de rust zelve. Zij leed er niet zichtbaar onder dat veel aandacht naar paul ging. aan het spelen van oorlogsspelletjes op de computer. Annemiek en tjeerd probeerden ondanks alles de lieve vrede te bewaren in het gezin. na de middelbare school koos paul voor een technische opleiding op het roc. techniek vond hij leuk en hij was er ook goed in. maar het tempo lag te hoog voor hem. Hij begon te spijbelen en op een gegeven moment had de school geen begrip meer voor zijn grote afwezigheid. paul moest weer gewoon naar school komen of anders maar helemaal thuis blijven. meer had paul niet nodig en dus bleef hij thuis. Drie jaar in bed gelukkig had hij wel het gevoel dat er iets met hem was. Hij ging naar een
psycholoog en die stelde uiteindelijk de diagnose Add. Annemiek en tjeerd dachten dat dit het begin was van de weg naar boven en dat paul onder begeleiding en met medicatie langzamerhand weer naar school zou kunnen. niets was minder waar. paul weigerde zijn medicijnen te nemen, ging niet naar school en er kwam niets meer uit zijn handen. Hij was alleen maar moe en belandde uiteindelijk in bed. daar zou hij ongeveer drie jaar blijven. zoektocht Vele onderzoeken volgden en Annemiek stopte met werken om paul met alles te begeleiden. dat viel haar zwaar want zij hield van haar werk. Vele onderzoeken, waaronder naar lyme, en behandelingen verder belandden ze na drie jaar bij een chinese acupuncturist die paul behandelde met acupunctuur, theetjes en kruiden. op de een of andere manier kwam paul weer enigszins op orde. In diezelfde periode werd duidelijk dat hij allergisch was voor vele voedingsstoffen en naast Add ook een autismespectrum stoornis had. toen volgde een zoektocht door de wondere wereld van de voedingsmiddelen en keerde het leven zich, onder begeleiding van hulpverleners, eindelijk weer een beetje ten goede. marion was ondertussen al een tijd het huis uit. Zij kon de sfeer en de problemen rond paul niet aan en wilde weg. Haar nieuwe stek werd bangkok. Ver weg van de problemen thuis. chatgesprekjes na een jaar lukte het paul om werk te vinden in een telefoonwinkel waar hij nu nog met veel plezier werkt. na al die jaren van intensieve bemoeienis doet hij nog steeds een groot beroep op zijn moeder. bij het minste of geringste weet hij haar te vinden, maar ook bij complexere dingen waar hij mee worstelt. Annemiek vindt het dan ook nog steeds lastig om paul los te laten ook al is hij inmiddels volwassen. Ze zal om die reden nooit zonder haar telefoon de deur uit gaan en past haar agenda aan die van paul aan. Ze kan terug naar haar oude baan, maar schuift een beslissing voor zich uit. Hoewel Annemiek dolgraag marion wil bezoeken in bangkok durft zij paul nog niet alleen thuis te laten. Ze stelt het bezoek alsmaar uit. dit wordt haar door marion niet in dank afgenomen. Annemiek voelt ook wel dat ze paul meer los zal moeten laten maar zo ver is ze nog niet. Wat haar op de been houdt is het vertrouwen dat het uiteindelijk allemaal goed zal komen. en daarnaast haar bijna dagelijkse chatgesprekjes met marion. 29
VIER DE VERScHILLEN, OOK Op HET WERK Jan Anne Kalkhoven heeft Add en is samen met een collega de drijvende kracht achter een bijzonder initiatief met de mooie naam ‘Vier de verschillen: naast elkaar’. op 6 april vond bij de werkgever* van Jan Anne de eerste themadag plaats. Karin Jahromi van Impuls & Woortblind was aanwezig en sprak hem na afloop. “Het breidt zich langzaam binnen de organisatie uit. Wie had dat ooit gedacht?” teKst: KArIn JAHromI H 30 et begon drie jaar geleden als bottomup beweging, ontstaan vanuit een droom: een organisatie creëren waar begrip is voor mensen met een psychische kwetsbaarheid, met een werkomgeving waar je jezelf kunt zijn. Waar acceptatie is van de verschillen. en stapje voor stapje komt het doel dichterbij. Jan Anne geniet nog zichtbaar na van de dag. ‘vier de verschillen: naast elkaar’. een mooie slogan, wat hield de dag precies in? ons doel was een themadag te organiseren over openheid over psychische kwetsbaarheid van de medewerkers, onze collega’s dus. collega’s met dyslexie, AdHd autisme, mensen met een burn-out maar ook ex-alcoholisten. er was een Inspiration boost waar collega’s hun persoonlijke verhaal deden en een meet & greet de verschillen; een ontmoeting met een collega met een verschil. maar ook een autisme belevingscircuit en een informatiemarkt. Wij willen dat het mogelijk wordt om open en eerlijk met elkaar in gesprek te gaan. die openheid, en dat is wel belangrijk, moet van beide kanten komen. Zowel van de kant van de ontvanger als van de verteller. daarvoor is een veilige omgeving noodzakelijk. is die er ook? dat is best nog wel lastig, want managers vinden output vaak belangrijker dan goed people management. Je moet je wel realiseren dat ‘Vier de verschillen’ echt een beweging is. We hebben geen leiding, rapporteren ook aan niemand. We bewegen ons dus letterlijk door de organisatie. en de organisatie beweegt ook wel mee hoor. waar blijkt dat uit? We hebben de training ‘Vier de verschillen’ voor managers op intranet gezet. daar wordt wel voorzichtig op gereageerd. Als zo’n manager interesse heeft om een medewerker ‘met een verschil’
Jan-Anne Kalkhoven gemerkt. Human resources bijvoorbeeld heeft het signaal opgepakt door trainingen als ‘kwaliteit van leidinggeven’ op de agenda te zetten. wat betekende deze dag voor jou persoonlijk? een heerlijk gevoel de hele dag door! Ieder gesprek dat ik hierover heb, maakt dat ik nog weer meer een stukje heal. lotgenotencontact zorgt dat je je geaccepteerd voelt. lotgenoten staan ook letterlijk náást je. maar juist de mix van alle verschillen bij elkaar, met of zonder sterretje zeg maar, maakt dat het zo’n bijzonder resultaat geeft. die samenwerking, waarbij je van elkaars kennis en kunde gebruik maakt – de één is hier goed in en de ander in weer iets anders - die moet er kunnen zijn. Zonder oordeel naar elkaar, binnen iedere werkrelatie en binnen elke afdeling. te ondersteunen, dan geeft die training handvaten. Hoe ga je zo’n gesprek aan met een medewerker? tijdens de training werken we dan met ervaringsdeskundigen om de managers zo te kunnen laten zien wat er van hen verwacht wordt en waar ze op moeten letten. binnen de organisatie wordt deze ontwikkeling gelukkig ook opjij bent samen met renate stamsnieder de initiatiefnemer van deze themadagen. want er komen er nog meer. hoe is dit zo ontstaan? dat heeft met mijn eigen geschiedenis te maken. 31
Jan-Anne en Renate stamsnieder Acht jaar geleden kreeg ik de diagnose Add. Ik was zelf blij met die erkenning. er viel voor mij veel op zijn plaats. Ik vond daarom dat het bedrijf dat ook moest weten. dus maakte ik een afspraak met mijn leidinggevende. dat werd een grote teleurstelling. Ik werd een bedrijfsrisico genoemd en mocht geen cursussen meer doen. een reactie, denk ik, vanuit het ontbreken van kennis over de materie. maar mijn collega’s ben ik het ook meteen gaan vertellen. en dat pakte juist heel goed uit. We gingen door dat gesprek het werk en de taken onderling anders verdelen. Het gezamenlijk product waar we met elkaar aan werkten werd hierdoor alleen maar beter. deze aanpak werd langzaam maar zeker bekend binnen het bedrijf. Ik liet mij ook interviewen tijdens presentaties en kon zo vertellen over mijn werksituatie en hoe ik ermee omging. uiteindelijk leidde dit weer tot mijn rol 32 als ervaringsdeskundige bij samen sterk Zonder stigma en zo is het balletje gaan rollen. Het wordt nu langzamerhand een olievlek die zich binnen de organisatie verder uitbreidt. tot aan het management toe. Ja, wie had dat ooit gedacht hè? wat voor rol speelt ADD in jouw eigen leven? Ik was met de diagnose dus heel erg blij, want ik heb mij meer dan veertig jaar als een soort don Quichot gevoeld en gedacht dat ik er helemaal alleen mee zat. Ik heb me mijn leven lang moeten aanpassen aan voor mij wezensvreemde normen en waarden. Ik loop nu met een heel ander gevoel rond (lachend!). nu als een Koning Arthur. maar als ik ’s avonds na een werkdag thuis kom, ben ik meestal wel doodop. dan ga ik even op bed liggen. de gordijnen dicht en proberen tot rust te komen. dan is de emmer gewoon vol. mijn Add heeft niet alleen impact op mijzelf, ik merk dat dit ook voor mijn omgeving zo is. Ik grijp niet gemakkelijk naar een telefoon en stuur ook geen kaartjes. of dan begrijp ik soms de afspraak verkeerd en sta ik op het verkeerde adres. ook ben ik niet altijd even tactisch. Ik ben een beetje een einzelgänger. een partner moet ook wel veel begrip op kunnen brengen voor je situatie en je eigenaardigheden. dat heb ik ook aan den lijve ondervonden. in veel gevallen is dit binnen de familie of het gezin ook terug te vinden. hoe zit dat bij jou? oh, binnen mijn familie speelt van alles: autisme, noem maar op en ook best heftige vormen. ook mijn dochter heeft dyslexie en Add. doordat ik met mijn Add op mijn werk zo naar buiten ben getreden, is dit bij mijn familie ook veel meer een onderwerp geworden
Ik werd een bedrijfsrisico genoemd waarover men is gaan nadenken. er is nu meer herkenning. Hoewel we er niet echt veel mee doen hoor. maar ik denk wel dat we als familieleden dichter tot elkaar zijn gekomen nu we dit van elkaar weten. er is meer openheid, je kan erover praten als je daar behoefte aan hebt. meer dan dat is het niet, het blijft beperkt tot een gesprekje bij de koffie of een biertje. Voor mij is dat nu wel voldoende. Als anderen geïnspireerd worden door dit verhaal, wat zou jij ze dan adviseren? mogen zij contact met je opnemen? mijn advies is: blijf in jezelf geloven en ga het op je eigen manier aanpakken. praat met gelijkgestemden. steun zoeken bij elkaar geeft je het inzicht dat je niet zo vreemd in elkaar zit als je aanvankelijk dacht. niet denken dus, maar doén! 33 Wie iets soortgelijks als ‘Vier de verschillen’ op de eigen werkplek zou willen opzetten, mag een mail sturen naar de redactie van Impuls & Woortblind: info@impulsenwoortblind.nl. Wij zorgen ervoor dat je mailtje bij Jan Anne terecht komt. *In verband met de privacy wordt de werkgever van Jan Anne in het artikel niet bij naam genoemd.
VERENIGINGSNIEUWS methyLfenIdaat gevAArlijk voor volwAssenen? eind april was er opeens een rel. bijwerkingeninstituut lareb en het college ter beoordeling van geneesmiddelen (cbg) trokken aan de bel omdat er te veel bijwerkingen zijn van methylfenidaat bij volwassenen. bovendien waren er mogelijk ook drie doden als gevolg van het gebruik van methylfenidaat. lareb en het cbg hebben ons direct uitgenodigd voor overleg. daarin hebben we benadrukt dat we hopen samen met hen en de behandelaren te komen tot gedisciplineerd en verantwoord gebruik van deze (en andere) medicatie. volgenD jAAr aLLemaaL komen! Op 13 mei was er een bijzondere ledenmiddag van Impuls & Woortblind. Met een mooie mix van informatie vo bijzondere breinen binnen de vereniging. Hieronder een kort verslag, voor dieg het gemist hebben. Volgend jaar zeker komen hoor! tekst: neL hofmeester deze middag werd gehouden in nijkerk, wel wat verder dan utrecht, maar oo fijne locatie om elkaar te ontmoeten. drie onderdelen stonden op het programma: 1. de Algemene leden Vergadering; 2. lezing over dyscalculie en de samenhang met dyslexie en Ad(H)d door dr. Wim tops; 3. presentatie van de stichting Hulphond over een therapiehulphond voor jongeren met Ad(H)d. de aLgemene LedenvergaderIn Als betrokken lid vond ik de volgende informatie heel fijn om te krijgen: • Een overzicht van de activiteiten van het afgelopen jaar en de plannen voor het komende jaar; • Een uitleg van de projecten waarbij de vereniging betrokken is; • Een toelichting op de financiële situatie, waaruit bleek dat de vereniging uit het dal aan het komen is. onnodige angst Wij hebben wel onze bedenkingen bij deze zin uit het cbg-bericht: ‘Het cbg raadt patiënten, die nooit eerder methylfenidaat hebben gehad, af om op volwassen leeftijd te beginnen met methylfenidaat’. Veel mensen met AdHd gebruiken vrijwel probleemloos methylfenidaat. de tekst van het cbg wekt bij deze mensen onnodig angst op. bovendien is er weinig tot geen betaalbaar alternatief voor mensen die baat hebben bij medicatie. Wij blijven dit punt op de agenda zetten bij het cbg en andere partijen die hierover beslissen. Voor wie het gemist heeft of het nog eens wil nalezen: http://www.impulsenwoortblind.nl/ adhd-medicatie-laten-we-extraalert-onnodig-angstig/ 34 Veel leden konden hier hun kritiek kwijt op één van de bezuinigingen: de ove van Impuls & Woortblind magazine van de papieren versie naar een digitale u Het bestuur zegde toe hier verder naar te kijken. dyscaLcuLIe en de samenhang met dysLexIe en ad(h)d door dr. wIm tops Wim tops woont in belgië, heeft daar een eigen praktijk voor kinderen met leerproblemen en werkt aan de rijksuniversiteit groningen. Voor ons was hij naar nijkerk gekomen, deze enthousiaste wetenschapper die zichzelf een ‘robin Hood’ noemt. Want hoewel we keurig alle bekende feiten over dyscalculie te horen kregen, maakte hij ook duidelijk er allemaal nog niet bekend is. hokjesdenken de dsm 5 noemde hij een ‘gruw boek’ en hij voorspelde dat het huidige hokjesdenken over Ad(
presentAtie vAn De stichting hulphonD oor alle egenen die ok een Wat een mooie honden stonden daar geduldig te wachten tot ze de zaal in mochten! en wat een geweldig verhaal kregen we te horen! Hulphonden worden opgeleid om bijvoorbeeld oud-militairen met een posttraumatische stress-stoornis te ondersteunen en om te kunnen waarschuwen dat iemand een epileptische aanval krijgt. getrainde honden weten dit een half uur vooraf, niemand weet hoe…! zelfvertrouwen meer heeft of depressief is. daar kunnen deze kinderen samen met een therapiehulphond werken aan het herwinnen van zelfvertrouwen. Veel kinderen met autisme of Ad(H)d maken er gebruik van. Via deze honden leren kinderen wat het is om ontspannen te zijn of duidelijkheid te geven. met de hulp van Hbo-opgeleide therapeuten kunnen deze kinderen experimenteren met nieuw gedrag. ng Ik was onder de indruk van deze kind- (en dier)vriendelijke en deskundige aanpak en zou het veel kinderen gunnen! ergang uitgave. nieuw gedrag tegenwoordig zijn er door het hele land ook centra waar je met je kind heen kunt dat gepest wordt, geen g jk, wat . welijk t (H)d, dyslexie en dyscalculie gaat verdwijnen. Hij pleit ervoor per persoon te inventariseren wat er niet goed gaat. dan kom je tot een gedragsprofiel dat kan bestaan uit stukjes dyslexie, dyscalculie en Ad(H)d. Je hebt dan niet drie stoornissen, maar een profiel waarmee je aan de slag kunt. Ik ben erg blij met deze visie. Het hokjesdenken is meer in het belang van de wetenschap, de visie van Wim tops is meer gericht op de mensen met bijzondere breinen zelf. Wat ik wel miste, was de aandacht voor de sterke kanten van bijzondere breinen. die zijn in mijn ogen toch de handvaten waarmee je de problemen kunt aanpakken. maar ja, dat komt misschien nog! 35
IMpULS & WOORTBLIND netwerk vOlwAssenen met Dyslexie wAt: 2-maandelijkse bijeenkomsten rond een thema wie: peter millenaar - peter.w.millenaar@gmail.com (voorzitter) cOntActpersOnen ADHD, ADD, Dyslexie en DyscAlcUlie wAt: ervaringsdeskundige vrijwilligers per telefoon en/of mail bereikbaar wie: zie de lijst op http://www.impulsenwo blind.nl/onze-vrijwillige-contactpersonen/ werkgrOep OnDerwijs Actieve werkgroepen en vrijwilligers i & w wAt: belangenbehartiging voor po, Vo, mbo, Hbo en Wo wie: roel Huizen – roelhuizen@gmail.com (voorzitter) Impuls & Woortblind is actief voor en met mensen met Ad(H)d, dyslexie en dyscalculie. Heb je vragen? Heb je een idee voor een actie of een activiteit? Wil je ergens aan meedoen? Hier zie je bij wie je terecht kunt met je vraag of idee! werkgrOep vOlwAssenen wAt: klankbordgroep voor initiatieven en projecten rond actuele thema’s mbt Ad(H)d, dyslexie en/of dyscalculie wie: sjan Verhoeven – sjan@dynamika.nl (voorzitter) wetenscHApscOmmissie wAt: expertmeetings, begeleiding van studenten, eigen onderzoeken onder achterban, internationale contacten wie: rob pereira (bestuursvoorzitter & portefeuille wetenschap) 36 Is de contactpersoon een bestuurslid? mail dan naar info@impulsenwoortblind.nl
AD(H)D-cAfés wAt: maandelijkse bijeenkomsten voor en door mensen met AdHd/Add (zie pag. 39) wie: elly van rijn (bestuurslid portefeuille vrijwilligers) oortOnDersteUningsgrOep Dyslexie wAt: belangenbehartiging voor dyslectici wie: peter millenaar - peter.w.millenaar@gmail.com (voorzitter) AD(H)D café r fOnDsenwerving wAt: zorgen voor stabiele extra inkomsten voor I en W wie: roy de Jong (bestuurslid portefeuille fondsenwerving) reDActiecOmmissie wAt: zorgt samen met hoofdredacteur voor inhoud van I & W magazine wie: Julie Houben – julie.houben@ impulsenwoortblind.nl (hoofdredacteur) BestUUr wAt: ook elk bestuurslid heeft een eigen aandachtsveld. Wil je één van hen benaderen met een vraag of idee? stuur dan een mail naar info@impulsenwoortblind.nl wie: rob pereira - bestuursvoorzitter, wetenschap, AdHd roy de Jong- penningmeester, fondsenwerving, dyscalculie, dyslexie monique bekkenutte – secretaris, werkgeverschap, ledenwerving dirk van schie – algemeen, pr, media elly van rijn – algemeen, Ad(H)d-cafés, vrijwilligersbeleid, Add 37 A D ( H k ) u D r = m e d e a n d
ALGEMENE INfORMATIE zelf leDenvoorDeel bieDen Als zelfstandige kun je leden van Impuls & Woortblind ook korting bieden op jouw product. denk aan coaching, workshops, rijbewijskeuringen. Wij vermelden je op de ledenvoordeelpagina van onze website. Interesse: mail of bel ons: info@impulsenwoortblind.nl / 033 247 34 84 behoefte AAn onDerling contAct? Doe een oproep! Heb jij behoefte aan contact met iemand uit jouw omgeving om ervaringen te delen? of misschien liever per mail? De Dyslexielijn de dyslexielijn is een hulpdienst voor vragen over dyslexie. Je kunt bellen naar het landelijk bureau: 033 247 34 84 Wij zorgen dan dat je vraag door de juiste persoon behandeld kan worden. Je kunt je vraag ook mailen: dyslexielijn@ impulsenwoortblind.nl omdat iemand met eenzelfde brein als jij je gewoon beter aanvoelt? onder onze leden zijn vast mensen met eenzelfde behoefte! Vanaf nu kun je via onze digitale nieuwsbrieven een oproepje doen. lever je oproep aan via de mail, meld er je woonomgeving bij en mail dit naar: info@impulsenwoortblind.nl. dan sturen wij de reacties aan je door. Dynamika advies, training & coaching www.werkendyslexie.nl Laat dyslexie in je voordeel werken! Dat kan met de juiste begeleiding of training - door dyslectici Wij bieden jongeren / studenten / volwassenen met dyslexie: handvatten om beter met dyslexie om te gaan en inzicht in het conceptuele denken; reductie van faalangst, onzekerheid, uitstelgedrag, prestatiedrang en/of stress; sneller leren lezen, beter schrijven en communiceren - zonder veel te oefenen! Meer informatie? 38 www.werkendyslexie.nl www.werkendyslexie.nl T 020 – 639 10 99 Zie ook onze boeken: “Slimmer dan je baas” en “Dyslexie: stoornis of intelligentie” (Uitgeverij Garant B.V.) info@dynamika.nl info@dynamika.nl
AD(H)D cAféS Door het hele land organiseren wij AD(h)D-cafés. Dé ontmoetingsplek voor iedereen uit onze doelgroep en direct betrokkenen. voor en door ervaringsdeskundigen. ook mensen met dyslexie en/of dyscalculie zijn meer dan welkom. hieronder vind je alle cafés bij jou in de buurt en de vaste dag van de maand waarop je er naar toe kunt. voor adres- en contactgegevens per café, kijk op onze site: http://www.impulsenwoortblind.nl/over-ons/ervaringen-delen/adhd-cafes/ noorD hollAnD ad(h)d-café amsterdam Iedere eerste woensdagavond van de maand vanaf 20.00 uur zuiD hollAnD AD(h)D-cAfé DelflAnDen Iedere tweede woensdag van de maand van 19.30 tot 22.00 AD(h)D-cAfé bArenDrecht Iedere derde dinsdag van de maand van 20.00 tot 22.30 AD(h)D-cAfé DorDrecht Iedere tweede woensdag van de maand vanaf 19.30 AD(h)D-cAfé hoekschewAArD Iedere eerste donderdag van de maand van 20.00 tot 23.00 Drenthe AD(h)D-cAfé Assen Iedere laatste vrijdag van de maand van 20.00 uur tot 23.00 overijssel AD(h)D-cAfé hengelo Iedere tweede dinsdag van de maand van 20.00 tot 22.30 gelDerlAnD ad(h)d-café ermeLo Iedere eerste vrijdag van de maand van 20.00 tot 00.00 uur AD(h)D-cAfé arnhem en omstreken Iedere eerste maandag van de maand vanaf 19.30 uur utrecht zeelAnD AD(h)D-cAfé vlissingen Iedere tweede woensdag van maand van 20.00 tot 22.30 brAbAnt AD(h)D-cAfé breDA Iedere derde dinsdag van de maand van 19.30 tot 23.00 LImBurg ad(h)d-café maastrIcht Iedere eerste vrijdag van de maand van 19.00 tot 21.30 ad(h)d-café amersfoort Iedere tweede vrijdag van de maand van 19.30 tot 22.00 AD(h)D-cAfé utrecht Iedere eerste donderdag van de maand vanaf 21.00 ADhD xtrA www.adhd-xtra.nl staat voor gratis onafhankelijk interactief lotgenotencontact voor mensen uit onze doelgroep. adhd tra X lotgenotencontact Het forum is er voor ervaringsdeskundigen en direct betrokkenen (partner, ouders, broers en zussen) maar ook voor professionals in zorg en onderwijs. zelf een AD(h)DcAfé opzetten? wij helpen je! Is er geen Ad(H)d-café bij jou in de buurt? Zoek een partner en start er eentje. Impuls & Woortblind kan je helpen met een duidelijke handleiding over de aanpak. bel of mail ons voor meer informatie: 033 247 34 84 / info@impulsenwoortblind.nl 39
over dyscalculie Wist je dat zo’n 3 procent van de bevolking dyscalculie heeft? over ADhD/ADD de wereld zou een stuk saaier zijn zonder mensen met AdHd/Add over dyslexie mensen met dyslexie denken vaak in beelden. dat heeft al een hoop moois opgeleverd. “Impuls & Woortblind voelt als thuiskomen. Ik hoef niets uit te leggen en kan gewoon mezelf zijn.” mail ons jouw mailadres! Helaas hebben we nog steeds geen juist mailadres van sommigen van jullie. We hebben dit nodig omdat het blad voortaan digitaal verstuurd wordt én voor onze digitale nieuwsbrieven. mail je mailadres naar: info@impulsenwoortblind.nl, vermeld er je naam, postcode en woonplaats bij, dan komt het goed. verborgenschatten.eu www.mannaz-adhd.nl www.mannaz-adhd.nl Heb je dyslexie of gewoon moeite met lezen of schrijven, dan is Alinea een uitkomst voor je. In elke situatie. Slim, handig Als lezen niet vanzelf gaat, maak dan slim gebruik van Alinea. Het maakt niet uit waar of wanneer, met Alinea heb je altijd je leesmaatje bij je. Met de Alinea app op je iPhone of iPad kun je een foto van een tekst maken en die laten voorlezen. Moeiteloos beluisteren dus, ook in het Engels, Frans of Duits. Dat maakt het begrijpen van zo’n tekst een stuk makkelijker. En als je op je computer makkelijk wilt lezen en ook nog foutloos wilt schrijven, dan helpt de Alinea software. www.lexima.nl/alinea info@lexima.nl | 033-4348000 en eff ectief! Voor slechts € 9,99 per maand. OPROEP! Nieuw!
1 Online Touch