IK BEN ACTEUR OVER DE INVLOED VAN THEATER OP MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING DOOR JANNEKE OLTHOF
IK BEN ACTEUR OVER DE INVLOED VAN THEATER OP MENSEN MET EEN VERSTANDELIJKE BEPERKING Door Janneke Olthof Sociaal Pedagogische Hulpverlening Deze samenvatting is mede tot stand gekomen door de medewerking van Veronique Werger, student Sociaal Pedagogische Hulpverlening aan de Saxion Hogeschool te Enschede. Eibergen, September 2015
Betrokkenen STUDENT Janneke Olthof Esweg 13 7151 ZN Eibergen T : 06-49149668 E : STUDENTNUMMER ONDERWIJSINSTELLING S1046246 Chr. Hogeschool Windesheim Campus 2-6 8071 CA Zwolle T : 088-4699911 OPLEIDING Sociaal Pedagogische Hulpverlening Voltijd ONDERZOEKSINSTELLING Aveleijn Theater KamaK Esrein 15 7553 CX Hengelo T: 074-2569779 E : kamak@aveleijn.nl jippieajanneke@hotmail.com
Voor u ligt een samenvatting van het onderzoek “IK BEN ACTEUR, over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking”, behorende bij de afstudeerfase van de opleiding tot Sociaal Pedagogische Hulpverlener aan de Christelijke Hogeschool Windesheim te Zwolle. De uitvoering van dit onderzoek is mogelijk gemaakt door medewerking van Zorgorganisatie Aveleijn en alle medewerkers en acteurs van haar dagbestedingslocatie Theater KamaK. Daarnaast hebben ook Theaterwerkplaats Tiuri, Theatergezelschap Eskalibur en Theater Stap hun medewerking verleent, waarvoor dank! Het idee voor het onderwerp van dit afstudeeronderzoek vond zijn oorsprong bij de interesse en affiniteit met de doelgroep; mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking. Door stages en praktijkopdrachten waarin met deze doelgroep gewerkt is, is een betrokkenheid ontstaan. Daarnaast is gebleken dat theater ook een bepaalde aantrekkingskracht vertoond. Theater prikkelt. Het maakt dat we blijven vernieuwen. Een onderzoek waarin zowel de doelgroep als de discipline theater belicht zou kunnen worden, stond dan ook snel centraal. Dit kreeg vorm middels een stage binnen Theater KamaK, een theatergroep bestaande uit acteurs met een verstandelijke beperking. Vanuit dit oogpunt is een start gemaakt met het zoeken naar een geschikt hoofdthema. Middels gesprekken met mensen uit het werkveld bleek dat er weinig bekend is over de ontwikkeling
van mensen met een verstandelijke beperking door het werken met theater. Binnen Theater KamaK werd duidelijk dat er bij beroepskrachten de nodige kennis aanwezig is op dit gebied, maar dat een inventarisatie hiervan ontbreekt. Tevens is de aanwezige kennis gestoeld op observaties, ervaringen en verzamelde informatie. Er is in dit geval geen vergelijking getrokken met relevante literatuur op dit gebied. Na contact met andere beroepskrachten uit het werkveld werd dit eveneens bevestigd. Het maken van een inventarisatie zou dus van belang zijn voor de gehele sector. Ik wens u veel leesplezier. Janneke Olthof Eibergen, September 2015
IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 6 inhoudsopgave
Voorwoord Inhoudsopgave Inleiding 6 8 1. Het onderzoek 1.1 Aanleiding 1.2 Doelstelling 1.3 Vraagstelling 2. 1.4 Onderzoeksopzet Resultaten 2.1 Deelvraag 1 2.2 Deelvraag 2 2.3 Deelvraag 3 3. Conclusie 10 11 11 12 15 16 17 18 20 IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 7
IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 8 inleiding
Om de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening aan de Christelijke Hogeschool Windesheim in zijn geheel af te ronden, is een onderzoek verricht naar de meerwaarde die theater heeft op de ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking. Uit dit onderzoek is gebleken dat theater wel degelijk een meerwaarde heeft op de cognitieve, sociaal-emotionele, lichamelijke en communicatieve ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking. Zo fungeert theater als oefenwereld, waarbinnen dingen uitgeprobeerd kunnen en mogen worden. Er vindt zelfbewustwording plaats door het leren kennen van het eigen kunnen en de mogelijkheden. Men leert zichzelf beter uitdrukken, doordat men hier mee kan oefenen, maar ook mogelijkheden voorbij ziet komen bij andere acteurs. Leren van anderen is daarom ook een hele belangrijke meerwaarde. En ook het uitbreiden van de communicatieve vaardigheden, verbaal en non-verbaal, is een aspect wat door middel van theater wordt gestimuleerd en ontwikkeld. Nu de aanwezige kennis en ervaringen zijn geïnventariseerd, dit is vergeleken met beweringen in theoretische naslagwerken en hier een conclusie uit is getrokken, dient deze informatie als basis om de ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking zo optimaal mogelijk te ondersteunen. In dit rapport wordt advies gegeven over de wijze waarop dit vormgegeven kan worden. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 9
IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 10 1. Het onderzoek
In dit eerste hoofdstuk wordt het uitgevoerde onderzoek kort samengevat. Hierdoor worden de achterliggende redenen voor de gemaakte keuzes duidelijk. 1.1 Probleemstelling Voor theatergroepen bestaande uit acteurs met een verstandelijke beperking staat het maken van voorstellingen aan de basis van de dagbesteding. Voor deze vorm van zorg is geld nodig, maar door de bezuinigingen die momenteel op allerlei fronten worden doorgevoerd, komen ook de dagbestedingscentra onder vuur te staan. Door een verminderd inkomen en hogere zorgkosten, neemt de kans om volwaardig te participeren sterk af. Het onderzoek is daarom relevant om aan te tonen dat een invulling als theater een belangrijke rol kan spelen in de persoonlijke ontwikkeling van een acteur. 1.2 Doelstelling Op korte termijn: In de afstudeerperiode wordt een rapport geschreven waarin de positieve invloed van theater wordt weergegeven, op de cognitieve, sociaal-emotionele, lichamelijke en communicatieve ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking. Op lange termijn: Door middel van de resultaten en conclusie een basis leggen voor de ontwikkeling van IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 11
een competentiemeter die aansluit bij de ontwikkeling en de persoonlijke doelen van acteurs binnen Theater Kamak, met als doel een trainingsprogramma aan te bieden. Tevens dient dit onderzoeksrapport een bijdrage te leveren aan de interne en externe verantwoording ten aanzien van het maken van theater met mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking. 1.3 Vraagstelling Hoofvraag Wat is de positieve invloed van theater op de cognitieve, sociaal-emotionele, lichamelijke en communicatieve ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking? Deelvragen 1. Welke resultaten zien beroepskrachten binnen een theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking in de ontwikkeling van haar acteurs? 2. Welke invloed heeft het maken van theater, volgens acteurs met een lichte tot matige verstandelijke beperking, op hun ontwikkeling? 3. Op welke wijze is de ontwikkeling door middel van theater van invloed op de integratie in de maatschappij voor mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking? IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 12
1.4 Onderzoeksopzet De afstudeerperiode is van start gegaan met het inventariseren van het onderzoek om een duidelijk beeld te schetsen van de inhoud en omvang van het gehele onderzoek. In deze periode heeft ook de afbakening van het onderwerp plaatsgevonden. Na een periode waarin het onderzoeksplan uitgewerkt is, is het onderzoek onderverdeeld in drie verschillende fasen. Fase 1: Het onderzoek wordt ingeleid met het schetsen van een theoretisch kader met behulp van literatuuronderzoek. Het doel van dit literatuuronderzoek is om inzicht te krijgen in relevante literatuur omtrent theater in relatie tot mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking en de ontwikkelingsgebieden die worden gestimuleerd. Fase 2: De informatie die uit de literatuurstudie naar voren is gekomen, is gebruikt als basis voor de interviews met deskundigen en acteurs die allemaal betrokken zijn bij een theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking. Door middel van deze interviews zijn de aannames vanuit het literatuuronderzoek vergeleken met de meningen en ervaringen van mensen uit het werkveld. Fase 3: De verkregen informatie uit zowel het literatuuronderzoek als de afgenomen interviews zijn naast elkaar gelegd, geanalyseerd en hier zijn vervolgens vergelijkingen uit getrokken, een zogenaamde effectevaluatie. Deze effectevaluatie vormt de basis voor de onderzoeksconclusie waarin de positieve invloed van theater op mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking wordt beschreven. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 13
Het onderzoeksmodel ziet er daarmee als volgt uit: THEATER ONTWIKKELINGS GEBIEDEN EFFECTEVALUATIE LICHTE TOT MATIGE VERSTANDELIJKE BEPERKING LITERATUURSTUDIE INVENTARISATIE VAN DE ONTWIKKELINGSGEBIEDEN DIE POSITIEF GESTIMULEERD WORDEN DOOR MIDDEL VAN THEATER INTERVIEWS IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 14
IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 15 2. resultaten
In het onderzoek zijn naar aanleiding van de probleemstelling verschillende antwoorden verzameld. Deze antwoorden, die de vraagstelling van het onderzoek beantwoorden, staan uitgebreid beschreven in hoofdstuk 5 van het onderzoeksrapport. In deze paragraaf wordt slechts een samenvatting van deze antwoorden weergegeven. Voor het beantwoorden van deze deelvragen is in de eerste fase een theoretisch kader geschetst met relevante informatie over theater in relatie tot mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking en de ontwikkelingsgebieden die daardoor gestimuleerd worden (Onderzoeksrapport, hoofdstuk 3). De informatie uit deze literatuurstudie is gebruikt als basis voor de interviews die gehouden zijn met deskundigen, betrokken zijn bij een theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking. Binnen deze interviews zijn aannames uit het literatuuronderzoek vergeleken met de meningen en ervaringen van beroepskrachten en acteurs. 2.1 Deelvraag 1 Welke resultaten zien beroepskrachten binnen een theatergroep voor mensen met een verstandelijke beperking in de ontwikkeling van haar acteurs? Beroepskrachten ervaren een grote vooruitgang op het gebied van samenspel, sociale vaardigheden, uitdrukkingsmogelijkheden, zelfbewustwording en zelfwaardering. Zij zien de theatrale setting als oefenwereld, waarin acteurs de mogelijkheid krijgen om dingen uit te proberen en te ervaren. Zij kunnen beter overweg met sociale structuren e.d. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 16
binnen de maatschappij, aangezien zij hier al mee hebben kunnen oefenen. Acteurs worden zich bewuster van zichzelf en hun omgeving. Leren van elkaar is hierin een belangrijk gegeven. Door middel van theater worden acteurs voortdurend geprikkeld om nieuwe situaties aan te gaan, nieuwe thema’s te ontdekken en hierover te leren. Ondanks dat de algemene kennis en intellectuele vaardigheden bij mensen met een verstandelijke beperking sneller een grens bereiken, wordt hierin wel een duidelijke ontwikkeling ervaren. Acteurs worden zich steeds meer bewust van hun eigen houding. Ze leren hun lichaam te gebruiken als hun instrument, waarmee ze dingen kunnen uitbeelden en uitstralen. Zowel het bewegingspatroon, als het uithoudingsvermogen en de conditie worden vergroot. Beroepskrachten ervaren een diversiteit aan communicatievormen, zowel verbaal als nonverbaal. Aangezien acteurs zich verbaal wel ontwikkelen, maar de verstaanbaarheid toch lastig kan blijven, hebben zij de non-verbale communicatie hard nodig ter ondersteuning. 2.2 Deelvraag 2 Welke invloed heeft het maken van theater, volgens acteurs met een lichte tot matige verstandelijke beperking, op hun ontwikkeling? Het uiten en (her)kennen van emoties zien acteurs als een aspect dat theater hen leert. Zij zijn beter in staat om hiermee om te gaan. Daarnaast benoemen ze de belangrijke IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 17
waarde van het groepsproces om tot een eindresultaat te komen en dat het daarin van belang is om elkaar te helpen en rekening met elkaar te houden. Het aangeven van grenzen is een derde punt waarop zij ontwikkeling ervaren. Door theater hebben zij handvatten gekregen om in willekeurige situaties hun grenzen af te bakenen. Tevens is benoemd dat de conditie wordt vergroot en er een uitgebreider bewegingspatroon ontwikkelt wordt. Door middel van spraakoefeningen zijn acteurs steeds beter in staat om hun stem op verschillende manieren te gebruiken en hierdoor meer dynamiek aan te brengen. 2.3 Deelvraag 3 Op welke wijze is de ontwikkeling door middel van theater van invloed op de integratie in de maatschappij voor mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking? Bij integratie wordt ervan uitgegaan dat mensen zich aanpassen aan de maatschappij en daarbij de heersende normen in acht nemen. Acceptatie en erkenning zijn daarin erg van belang en zoals in het theoretisch kader ook wordt beschreven doen zich op dat gebied voornamelijk de problemen voor. Door theater krijgen acteurs de mogelijkheid om te oefenen met diverse situaties, waardoor zij zich gelijkwaardiger op kunnen stellen tegenover de maatschappij. Ze zijn zich bewuster van gewenst en ongewenst gedrag, leren hoe ze zich in IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 18
verschillende situaties dienen te gedragen en kunnen zich beter verplaatsen in de andere partij. Dit alles draagt ertoe bij om integratie te bewerkstelligen. Daarnaast wordt er een omgekeerd leereffect gesignaleerd, waardoor de kwaliteiten van acteurs duidelijker tot uiting komen en er meer waardering voor hun kunnen wordt geuit. De workshops die aangeboden worden aan scholen, bedrijven en andere instellingen zijn hier een voorbeeld van. De acteurs komen in dit geval in contact met verschillende doelgroepen uit de maatschappij en anderzijds worden zij in de gelegenheid gesteld om hun kwaliteiten te laten zien en uit te wisselen op een gebied waarop de deelnemers vaak onwetend zijn. Dit maakt dat acteurs met een verstandelijke beperking meer gezien worden als volwaardig burger binnen de maatschappij. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 19
IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 20 3. conclusie
De antwoorden op de deelvragen zijn vervolgens vergeleken met de informatie uit het geschetste theoretisch kader. Hier is een eindconclusie uit voortgekomen die de hoofdvraag van het onderzoek beantwoordt. Deze vergelijking en de uiteindelijke conclusie staan uitgebreid beschreven in hoofdstuk 5 van het onderzoeksrapport. In deze paragraaf wordt hier slechts een samenvatting van gegeven. Wat is de positieve invloed van theater op de cognitieve, sociaal-emotionele, lichamelijke en communicatieve ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking? Het onderzoek toont aan dat theater op verschillende fronten een positieve uitwerking heeft op de ontwikkeling van mensen met een lichte tot matige verstandelijke beperking. Deze bevindingen zijn naar voren gekomen uit een vergelijking van de geanalyseerde interviewgegevens en het uitgevoerde literatuuronderzoek. ★ Goed ontwikkelde sociale vaardigheden Door middel van theater krijgen acteurs de kans om te oefenen met verschillende rollen, diverse scènes, situaties en problemen. Middels theater wordt hen oefenmomenten geboden om hierin dingen uit te proberen en te ervaren. ★ Inzicht in en kennis van verschillende emoties Acteurs krijgen de mogelijkheid om te experimenteren met hoe je een emotie kunt uiten IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 21
en welk gedrag en welke houding daarbij hoort. Theater biedt in dit geval een oefenwereld om hiermee te spelen. ★ Uitgebreide uitdrukkingsmogelijkheden Naast dat de spraak gestimuleerd wordt, weten acteurs het non-verbale uitdrukkingsvermogen ook steeds verder te ontwikkelen. Acteurs zijn zich steeds bewuster van de verschillende mogelijkheden, die ze vervolgens inzetten in hun spel. ★ Ontwikkelen van vaardigheden die het groepsproces ondersteunen Acteurs worden onderdeel gemaakt van dit proces door hen hierin te betrekken. Er wordt een beroep gedaan op samenwerking, vertrouwen, aanpassen en acteurs moeten rekening met elkaar leren houden. ★ Positieve invloed op het dagelijks leven Opgedane kennis en ervaringen blijven niet in het theater, maar worden ook thuis, in het dagelijks leven toegepast. Oefenmomenten in het theater biedt acteurs handelingsalternatieven die ze kunnen integreren in hun leven buiten het theater. Naast de bevindingen in vergelijking met de literatuur, kunnen er ook nog enkele nieuwe conclusies getrokken worden uit dit onderzoek. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 22
★ Vergroot referentiekader op het gebied van de algemene ontwikkeling Acteurs vergaren een grote kennis door een constante confrontatie met bepaalde thema’s of actualiteiten. Er komt een proces op gang waarin allerlei informatie wordt verzamelt. Dit zet aan tot associëren en na te denken over bepaalde dingen. ★ Breder bewegingspatroon / verbeterde conditie Het lichaam vormt het instrument dat de acteurs door middel van diverse oefeningen beter leren kennen en gebruiken. Hierdoor zijn ze beter in staat om hun personage beter vorm te geven. ★ Ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid Door middel van theater bouwen acteurs een identiteit op binnen hun netwerk. Door het meespelen in voorstellingen wordt een acteur erkent in zijn beroep. Dit geeft zelfvertrouwen. Ze zijn niet meer mensen met een verstandelijke beperking, maar acteurs! ★ Integratie binnen de maatschappij wordt bevorderd Het participeren binnen een theatersetting draagt eraan bij, door de vele oefensituaties, dat acteurs vaardigheden ontwikkelen die hun integratie binnen de maatschappij bevorderd. Te denken valt aan sociale vaardigheden, houding, aanpassingsvermogen en samenwerkingsmogelijkheden. IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 23
“… dat dit mensen zijn met een verstandelijke beperking vergeten we zelf steeds vaker. ” O. Wagenmans Twentse Courant Tubantia, 2008 IK BEN ACTEUR, Over de invloed van theater op mensen met een verstandelijke beperking 24
1 Online Touch