HERHALINGSMODULE LIEFDE EN RELATIES WENSEN EN GRENZEN VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? ZWANGER… EN DAN? JONG EEN KIND KRIJGEN
INHOUD LES 1 Liefde en relaties 1 BLADZIJDE LES 2 Wensen en grenzen BLADZIJDE 6 LES 3 Veilig vrijen: Wat is dat? 17 BLADZIJDE LES 4 Veilig vrijen: Hoe doe je dat? BLADZIJDE 27 LES 5 Zwanger… en dan? 37 BLADZIJDE LES 6 Jong een kind krijgen BLADZIJDE 46 Hallo! Als je vragen hebt, kun je altijd terecht op de jongerenwebsite www.sense.info. Daar vind je veel informatie over seks en kun je persoonlijk advies krijgen. Kijk er maar eens rond! WOORDENLIJST Hier vind je een uitleg van moeilijke woorden . BLADZIJDE 49
1 LIEFDE EN RELATIES Liefde en zo... Sommige jongeren zijn druk bezig met relaties en seks. Andere jongeren willen er nog even mee wachten. Wat vind jij belangrijk in een relatie? En hoe kan je veilig appen en chatten? LANG LEVE DE LIEFDE 1
1 LIEFDE EN RELATIES Versieren en daten: Hoe doe jij dat? Hoe weet je of iemand jou leuk vindt? HAROLD, 15 JAAR: ‘Als ze vaak om je grappen moet lachen. Of als ze naar je lacht. Dan weet je dat ze je leuk vindt.’ SARISSA, 15 JAAR: ‘Vraag je vrienden om te checken of die persoon jou ook leuk vindt. Daar zijn vrienden toch voor?’ PRISCILLA, 15 JAAR: ‘Stuur een berichtje. Dan zie je hoe die ander reageert.’ Hoe laat jij het merken? HASSAN, 15 JAAR: Dat vinden alle meiden leuk!’ ERIK, 16 JAAR: ‘Ik geef haar complimentjes. ‘Zorg dat je er goed uitziet. Praat gewoon met de ander. Wacht niet af tot iemand naar jou komt.’ SASKIA, 16 JAAR: ‘Vraag of hij zin heeft om een avondje mee te gaan stappen.’ Relaties: Wat is belangrijk? Meisjes zeggen: Eerlijk MERTIEN, 16 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat je eerlijk bent tegen elkaar. Als mijn vriend vreemdgaat, maak ik het uit.’ Praten ELLEN, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat we lekker samen kunnen kletsen.’ Allebei gelijk BOESHRA, 16 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat je elkaar de ruimte geeft. Ik heb soms ruzie met mijn vriend. Hij gaat soms uit met zijn vrienden. Maar hij wil niet dat ik zonder hem uitga. Ik vind dat niet eerlijk.’ 2 LANG LEVE DE LIEFDE Respect ACHMED, 16 JAAR: Jongens zeggen: Allebei verliefd TIMO, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat we allebei echt verliefd zijn.’ ‘Ik vind het belangrijk dat we elkaar respecteren.’ Praten met een ander SEM, 17 JAAR: ‘Mijn vriend moet niet te lang met een andere jongen praten. Straks wordt hij verliefd op die jongen.’ Eerlijk zijn Samen leuke dingen doen Seks hebben Goed met m’n familie omgaan Met elkaar kunnen praten Lief zijn voor elkaar Knuffelen Vrijheid om met onze eigen vrienden af te spreken Relaties: Wat vind jij belangrijk? Vul in!
Een afspraakje? Lizzy gsm (online) Vandaag 12:02 Anna Ik ben verliefd! Lizzy Waaat!! Op wie dan??? Hij heet Chris… Van dat gamen weet je wel Oh, maar dan heb je hem nog niet in het echt gezien? Nee maar wel zijn profielfoto En hij heeft meer foto’s gestuurd Zo’n lekker ding Cool!!!! Ik ga met hem afspreken Oh leuk. Wat gaan jullie doen? Weet nog niet, naar de film ofzo? Dat is wel leuk ja. Vertrouw je hem wel? Je kent hem nog niet echt, toch? Als we bij de Mac afspreken, ga jij dan mee de eerste keer? Ja, dat is een beter idee. Spannend!!! 1 Stop als iemand vervelende dingen zegt. KATE, 15 JAAR: over seks vraagt, stop ik het gesprek en blokkeer ik hem meteen.‘ 2 Heb je iemand online ontmoet? Laat een ander weten waar je bent. LINNEKE, 17 JAAR: weet altijd waar ik ben. Als ik op date ben, vraag ik of ze me wilt bellen. Zo weet ze waar ik ben. En als de date niks is, kan ik altijd weg.‘ 3 De persoon met wie je chat hoeft niet dezelfde te zijn als op de foto! 4 Zoek hulp als er iets vervelends gebeurt. Vertel het direct aan je ouders of iemand die je vertrouwt. Aan wie zou jij dit vertellen? Aan mijn ouders Aan een docent Aan een vriend of vriendin Aan .................................................................... ‘Als een jongen iets VEILIG APPEN EN CHATTEN Appen en chatten is leuk. Zo kan je iemand online ontmoeten. Maar hoe doe je dit veilig? ‘Mijn vriendin LANG LEVE DE LIEFDE 3
1 LIEFDE EN RELATIES WAT IS SEXTING? Sexting is: blote foto’s en filmpjes van jezelf versturen. ‘De hele school zag mijn naaktfoto’ SHARON, 16 JAAR: ‘Ik had verkering met Jordan. Ik vond hem zo leuk! Hij zei dat hij me mooi vond. We stuurden elkaar foto’s. Toen heb ik een foto van mijn borsten gemaakt. Ik dacht dat hij dat leuk zou vinden. Toen het uitging, kreeg ik ineens rare blikken op school. Ze noemden me een slet. Jordan had de foto naar zijn vrienden doorgestuurd. Dat had ik echt niet verwacht. Voordat ik het wist, had de hele school de foto gezien! Ik schaamde me dood en heb daar heel lang last van gehad. Het doorsturen van iemands foto is echt niet oké!’ Advies van vrienden over sexting Welk antwoord vind jij het best? DESTINY, 17 JAAR: ‘Je moet echt goed nadenken over welke foto’s je doorstuurt. Wat doe je als het uit is en je ex laat jouw foto's aan anderen zien?’ FAIZAL, 16 JAAR: ‘Jordan had die foto nooit mogen doorsturen. Dat doe je niet. Zelfs als je boos bent op die ander.’ SALIM, 17 JAAR: ‘Als ik een sexy foto krijg, dan verwijder ik die meteen. Ik wil zulke foto’s niet op mijn telefoon hebben.’ LET OP: heeft iemand blote foto's van jou verspreid? Vertel het aan iemand die je vertrouwt. Of zoek hulp. Nog geen 18? Dan mogen er van jou geen blote foto’s en filmpjes op het internet. Dat is strafbaar. 4 LANG LEVE DE LIEFDE Waar kun je hulp krijgen? Ga naar www.sense.info en chat, bel of mail met de Sense Infolijn: 0900 4024020
Uitmaken: Hoe doe ik dat? Mick Nas (online) Vandaag 15:10 Leo Gast, ik wil het uitmaken met Charissa. Mick Hoezo? Ik heb er geen zin meer in. Ik heb geen tijd meer om te chillen. Ze wil altijd alles samen doen! Heb je al met haar gepraat dan? Nog niet… Ik wil haar niet kwetsen Maar ik wil ook niet zo verder... Wat vind je dat Leo moet doen? LIEFDESVERDRIET Als je relatie uitgaat, kun je je heel verdrietig voelen. Liefdesverdriet voelt voor iedereen anders. De één wil het liefst alleen maar thuisblijven. De ander wil juist heel veel lol maken. Liefdesverdriet gaat sneller over als je er met iemand over praat. Het helpt ook als je leuke dingen doet met je vrienden. CHARISSA, 15 JAAR: ‘Toen Leo het uitmaakte, was ik heel verdrietig en boos. Gelukkig kon ik er met mijn vriendinnen over praten. Nu gaat het weer goed met me.’ LANG LEVE DE LIEFDE 5 TIPS: UITMAKEN Stoppen met je relatie, hoe doe je dat? • Wees eerlijk. Zeg dat je wilt stoppen met de relatie. • Blijf aardig. Leg uit waarom je de relatie wilt stoppen. • Praat face-to-face. Maak het niet uit met een appje. Maak samen een afspraak om te praten. Zeg dan: ‘Ik wil het uitmaken.’
2 WENSEN EN GRENZEN 2 WENSEN EN GRENZEN Wat wil jij met zoenen of seks? Wil je nog wachten? Dat bepaal je helemaal zelf. Vraag ook wat de ander wil. Seks is pas leuk als je er klaar voor bent en het allebei fijn vindt. 6 LANG LEVE DE LIEFDE
WAAR BEN JIJ AAN TOE? Wachten met seks MERYEM, 18 JAAR: ‘Na 9 maanden verkering willen we verder gaan dan zoenen. Maar van mijn ouders mag ik geen seks voor het huwelijk. Dat respecteer ik.’ ZAFER, 15 JAAR: ‘Ik heb wel een keer gezoend. Maar ik heb geen seks gehad. Ik ben er gewoon niet aan toe.’ MITCHEL, 16 JAAR: ‘Ik denk veel aan seks. Maar ik wil eerst een tijdje verkering hebben en dan zie ik wel verder.’ EVA, 15 JAAR: ‘Ik wil seks met een jongen die me echt leuk vindt. En die me niet daarna dumpt.’ ALVIN, 18 JAAR: ‘We wilden het allebei en we houden veel van elkaar.’ DAVID, 17 JAAR: zou zijn.’ Quiz De eerste keer Hoe oud zijn jongeren als ze voor het eerst seks hebben? 15 jaar 16 jaar 17 jaar 18 jaar Wil je het antwoord weten? Kijk dan op pagina 9. Al begonnen aan seks MELISSA, 18 JAAR: ‘We zijn al een tijdje samen en we hadden er zin in. We proberen ook steeds meer dingen uit.’ RUBY, 17 JAAR: ‘Het voelde goed en ik was er aan toe.’ ‘Ik was nieuwsgierig over hoe het LANG LEVE DE LIEFDE 7
2 WENSEN EN GRENZEN Vul in Wat wil jij? Wat wil jij eigenlijk met zoenen of seks? Goed om over na te denken! Zet hieronder een kruisje als je het ermee eens bent. Ik flirt via chat en internet. Ik zoen alleen als ik verliefd ben op die persoon. Ik zoen wel eens met iemand waar ik geen relatie mee heb. Ik kan seks hebben zonder van iemand te houden. Ik wil alleen seks met iemand waar ik verliefd op ben. Ik wacht met seks tot ik er klaar voor ben. Ik wacht met seks tot ik getrouwd ben. Er is geen goed of fout antwoord. Doe wat voor jou goed voelt. WIL JE WACHTEN MET SEKS? Je kan op verschillende manieren met iemand samen zijn. Je kan zoenen of knuffelen. Je kan ook verder gaan. Tips om samen te genieten. RUBEN, 16 JAAR: ‘Mijn vriendin en ik kunnen uren met elkaar zoenen.’ MO, 17 JAAR: ‘Ik voel me heel relaxt als ze met haar handen door m’n haar gaat. Elkaar strelen enzo. Dat is echt fijn.’ PUCK, 17 JAAR: ‘Ik fluister sexy dingen in haar oor. Daar moeten we altijd erg om lachen.’ 8 LANG LEVE DE LIEFDE
WAT WIL DE ANDER? Hij wil verder dan ik SEKS IS LEUK… als je het allebei wilt Seks is leuk als je allebei hetzelfde wilt. Soms is dat niet zo. Dan wil de één zoenen en wil de ander seks. Vertel elkaar duidelijk wat je wilt. Elsa chat met de Sense Infolijn Elsa: Mijn vriendje wil met me naar bed. Ik wil dat nog niet. Infolijn: Ik kan me voorstellen dat het lastig is om nee te zeggen tegen je vriendje. Elsa: Ja, dat vind ik moeilijk. Infolijn: Vertel dat het niets met hem te maken heeft. Zeg duidelijk dat het voor jou te snel gaat. Elsa: Straks neemt hij een ander meisje. Infolijn: Als hij jou echt leuk vindt, dan wacht hij wel. Elsa: Oké ik ga hem zeggen dat ik nog wil wachten met seks. Infolijn: En wat doe je als hij toch seks wil? Elsa: Dan zeg ik nog een keer dat ik wil wachten. Infolijn: Heel goed. Niemand mag dingen met jou doen die jij niet wilt. Ook jouw vriendje niet. Elsa: Oké. Dankjewel. Antwoord quiz De eerste keer Het antwoord is: 18 jaar. De helft van de jongeren is 18 jaar als ze voor het eerst seks hebben. De andere helft heeft nog geen seks gehad op hun 18de. LANG LEVE DE LIEFDE 9
2 WENSEN EN GRENZEN HOE WEET IK WAT ZE WIL? Aan: info@sense.info Van: davy99@gmail.com Onderwerp: Hoe weet ik wat ze wil? Hoi! Mijn vriendin en ik hebben nog geen seks gehad. Hoe weet ik hoe ver ze wil gaan? Dankjewel alvast voor het antwoord. Davy Beste Davy, Wat goed dat je denkt aan waar je vriendin aan toe is. Lees hier een paar tips. 1 J e kunt het haar vragen. Bijvoorbeeld: • ‘Vind je dit fijn?’ • ‘Zal ik doorgaan?’ • ‘Ga ik te snel?’ • ‘Wat vind jij lekker?’ 2 Soms kan je het ook merken. Ligt ze heel stil? Of draait ze weg? Dan bedoelt ze misschien ‘nee.’ Vraag dan: • ‘Wil je dat ik doorga?’ • ‘Wil je dat ik stop?’ 3 Let ook hierop: • Zoent ze niet terug? • Duwt ze je zachtjes weg? • Verzint ze smoesjes om geen seks te hebben? Dan is er een grote kans dat ze niet verder wil met seks. Mail vooral als je meer vragen hebt. Sense Wil je tips over praten met de ander? Ga naar www.sense.info en chat, bel of mail met de Sense Infolijn: 0900 4024020 10 LANG LEVE DE LIEFDE
EEN ROMANCE HET VERKEERDE SIGNAAL... IN DE PAUZE... Alec en Nadia vinden elkaar al een tijdje leuk. Ze leren elkaar steeds beter kennen. Weet je, Stef zegt dat hij geen maagd meer is… Ah, je bent gewoon jaloers. Wat doe jij eigenlijk met Nadia? NADIA ALEC MAX BRITT Man, hou op over Max, je weet toch dat Stef altijd stoer doet. Ik geloof er niks van. Je had toch om haar nummer gevraagd? Nadia, ik weet echt niet hoe ik het voor elkaar moet krijgen. Alec ziet er echt altijd goed uit. Ja, maar ze is niet zo makkelijk. Geloof me man, met Nadia moet je eerst 2 jaar daten voordat je wat met haar kan doen. En vriend, daar ga jij echt niet op wachten. Vandaag 12:30 Alec Hey Nadia, ik vind je sexy. Wil je me een “leuke” foto sturen… Gast!… Sst daar komt ze! Nadia is zo knap. Dit gaat echt niet lukken. Gast, ze wil je zo Gast… graag, hier geef me die telefoon. Wil je weten of ze je leuk vindt of niet? Wat heb je gestuurd Max, serieus, verpest het niet hè? LANG LEVE DE LIEFDE 11
2 WENSEN EN GRENZEN Ik hoor daar een appje binnenkomen… Vandaag 12:33 Nadia Hey Alec, kijk om 8 uur op je telefoon. xx Nadia heeft Alec net een bericht gestuurd. Ze vindt Alec leuk en denkt dat ze met de foto dit duidelijk kan maken. Maar ze vindt het wel spannend om een sexy foto te sturen. Alleen ze wil wel met Alec. En ze vertrouwt hem. Ja, ik denk het wel, hij heeft me net geappt. Hey Britt, wat vind je van Alec? Hij is wel oké, ziet er goed uit en aardig toch? Vind je hem leuk? 08:00 UUR ... Waar ben ik mee bezig… Ga ik dit echt doen? Ik vind hem wel leuk… Ow leuk, zorg dat je met hem op date gaat! Waarom Vandaag 20:01 Nadia doe ik dit? Ik lijk wel gek. Maar ja, ik wil echt met Alec. Vandaag 20.02 Nadia Ja, leuk. Nadia is echt superleuk, ik ben zo verliefd. Ik hoop dat Max het niet verpest heeft met die app. Alec YES! … Moet ik Vandaag 20:02 Alec Oef, dit had ik niet verwacht. Wauw, je bent echt knap! Heb je zin om morgenavond naar de film te gaan? zeggen dat hij de foto moet weghalen of denkt hij dan dat ik hem niet vertrouw? Dat gaat jou niks aan, Yo! maar ik ga morgen met haar naar de film. Heb je de foto? Cool, goed geregeld. Misschien gaat het vanavond wel gebeuren! 12 LANG LEVE DE LIEFDE Ping!
Zullen we nog even naar mijn huis gaan om wat te drinken? Mijn ouders zijn er niet. Wat wil je drinken? Alec en Nadia zijn net naar de film geweest... Ja, leuk. Zo laat is het nog niet. Een colaatje, lekker. Vandaag 21:35 Nadia Hey Britt, ik ben nu met Alec... ik hoop dat we zo nog zoenen Oké, dit is het, Alsjeblieft! het gaat gebeuren, gelukkig ga ik niet als maagd van school! Lekker! Dank je, maar jij bent lekkerder… Je mag wel proeven... Wow goede zoener. Mmm… Ik wil wel Oké, nu gaat meer voelen het gebeuren… LANG LEVE DE LIEFDE 13
2 WENSEN EN GRENZEN Oh, dit gaat toch te ver. Ik duw hem een beetje weg, dan snapt hij het wel. Hoe krijg ik die knopen los met die trillende handen? Bedoelt ze Oké, nu dat ik eerst de condooms moet pakken? Ik wil hem niet kwijt, alleen ik wil nog wachten… Sorry, maar dit is onze eerste date. Maar je had die foto toch verstuurd? Ik dacht… moet ik wel wat zeggen… Ah… kom op je bent zo mooi… en het is lekker. Ja, maar… Waarom zou je wachten met seks? Gewoon alleen zoenen, is al leuk genoeg. Nou hij vindt me wel leuk, alleen die foto Ik wil wel, alleen wil ik eerst wat langer iets hebben. Hey die foto… ik heb hem wel verstuurd alleen… weet je? Je bent zo lief, hebben we wat? Ja! We hebben wat! Ja, dat is waar. We zijn ook best ver gegaan voor een eerste date. heeft hem het verkeerde idee gegeven. Wel tof dat hij het veilig wou doen. Ik heb hem aan Zeker! niemand laten zien. Kijk, ik doe hem weg. 14 LANG LEVE DE LIEFDE EINDE
Quiz WAT VIND JIJ ERVAN? Deze vragen gaan over het verhaal van Alec en Nadia. Kruis aan welk antwoord jij het best vindt. 1 Wat is er gebeurd in het verhaal van Alec en Nadia? a. Alec en Nadia begrepen elkaar heel goed. b. Alec en Nadia hebben niet duidelijk met elkaar gepraat. c. Alec en Nadia hebben ruzie gemaakt. 2 Nadia wil alleen zoenen en niet verder gaan. Vind jij dat Nadia dit duidelijk aan Alec laat merken? a. Ik vind dat Nadia niet duidelijk is. Want ze zoent hem, maar ze duwt hem ook weg. b. Ik vind dat Nadia eerder had moeten zeggen dat ze niet verder wil. c. Ik vind dat Nadia zijn handen duidelijker had moeten wegduwen. 3 Alec weet niet goed wat Nadia wil. Hij pakt een condoom. Wat had Alec anders kunnen doen? a. Alec had beter kunnen stoppen en eerst vragen wat ze wil. b. Alec had beter eerst Nadia kunnen vragen hoe ver ze wil gaan. c. Alec had beter eerst met Nadia kunnen praten over wat ze wel en niet wil. Dan weet hij hoe ver hij kan gaan. Wat Alec en Nadia achteraf zeggen ALEC: ‘Ik had zin om met Nadia naar bed te gaan. Ik had beter eerder kunnen vragen aan Nadia wat ze wilde. Ik baalde toen ze zei dat ze niet verder wilde. Maar gelukkig hebben we erover gepraat. We doen het nu rustig aan. Ik heb mijn condooms bij me voor als we het echt gaan doen.’ NADIA: ‘Ik had Alec een sexy foto gestuurd. Toen dacht hij dat ik seks wilde. Ik had duidelijk moeten zeggen dat ik niet verder wilde gaan. Dat vond ik moeilijk. Het was pas onze eerste date. En ik wilde Alec niet kwijt. Ik duwde wel z’n handen weg, maar dat was niet duidelijk genoeg.’ TIPS: ZO PRAAT JE OVER SEKS Zeg wat je wel en niet wilt DANIELLE, 17 JAAR: ‘Zeg gewoon: “Dit wil ik nu nog niet. Misschien later.” Als hij jou leuk vindt, zal hij er geen probleem van maken.’ Zeg duidelijk hoe ver je wil gaan NASIRA, 16 JAAR: ‘Denk nooit: “Ja, nu zijn we al zo ver, nu kan ik niet meer terug.” Het enige wat je hoeft te zeggen is “Stop!” Je bepaalt zelf wat je fijn vindt of niet. En hoe ver je wilt gaan.’ Duidelijk laten zien ANDY, 15 JAAR: ‘Je moet duidelijk zijn. Niet lachen terwijl je iemand wegduwt bijvoorbeeld. Dat is niet duidelijk en de ander weet niet wat je bedoelt.’ Let op de ander AHMET, 16 JAAR: ‘Let goed op de ander. Ligt ze heel stil of draait ze weg? Dan bedoelt ze misschien dat ze niet verder wil. Bij twijfel vraag je het aan de ander. Bijvoorbeeld: “Vind je dit lekker?” of “Wil je dat ik doorga?” Zo blijft het voor allebei leuk.’ LANG LEVE DE LIEFDE 15
2 WENSEN EN GRENZEN OVER JE GRENS Soms gebeurt er iets wat jij niet wilt. Dat kan van alles zijn. Bijvoorbeeld: • Iemand die tegen je aanschuurt. • Een ex die een naaktfoto van jou aan anderen doorstuurt. • Iemand die in je billen knijpt. Zeg duidelijk dat je iets niet wilt! Dan heb je er later geen spijt of verdriet van. Heb je iets vervelends Seks, drugs en alcohol Als je alcohol drinkt of drugs gebruikt, doe je vaak dingen die je normaal niet zou doen. Het nadeel? De kans is groter dat je iets doet waar je later spijt van krijgt. Je vergeet bijvoorbeeld een condoom te gebruiken. Of je merkt het niet als de ander niet wil. meegemaakt? • Voel je niet schuldig. • Vraag om hulp. • Praat erover met iemand die je vertrouwt. Bijvoorbeeld met: Vrienden Ouders/verzorgers Huisarts Docent Verkracht Heeft iemand je gedwongen seks te hebben? Dit noemen we verkracht. • Vertel het aan iemand die je vertrouwt. • Je kan aangifte doen bij de politie. • Je kan een melding maken bij de politie. SEKS IS LEUK… als je het allebei fijn vindt Als je seks hebt, is het belangrijk dat je het allebei fijn vindt. Vraag wat de ander fijn vindt. Vertel ook wat jij fijn vindt. 16 LANG LEVE DE LIEFDE
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? Vrijen doe je veilig! Als je seks hebt, wil je geen soa krijgen. Je wilt ook niet ongewenst zwanger worden. Daarom is veilig vrijen belangrijk. Wat is veilig vrijen? Veilig vrijen is: Seks met een condoom én de pil of een ander middel tegen zwangerschap. De pil enzo Er zijn verschillende middelen om niet zwanger te worden. Bijvoorbeeld de pil, het spiraaltje of de prikpil . Deze middelen noem je anticonceptiemiddelen . Condoom Het condoom is het enige middel dat beschermt tegen soa’s . Soa’s zijn ziektes die je kan krijgen als je seks hebt zonder condoom. LANG LEVE DE LIEFDE 17
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? 8 VRAGEN OVER SOA’S 1 Wat is een soa? Een soa is een seksueel overdraagbare aandoening. Het is een ziekte die je kan krijgen als je seks hebt zonder condoom. 2 Hoe krijg je een soa? Je kan een soa krijgen, als je seks hebt zonder condoom. Je kan ook een soa krijgen als je wel een condoom gebruikt, maar het condoom scheurt of glijdt af. Je kan ook een soa krijgen als je geslachtsdelen zoent, likt of pijpt. Zorg dat je altijd een condoom gebruikt. Zo krijg je geen soa. Als je het condoom één keer vergeet, kan je al een soa krijgen. 3 Welke soorten soa’s zijn er? • Chlamydia • Wratten • Herpes • Gonorroe • Hepatitis B • Hiv WAT IS HIV? Hiv is het virus dat aids veroorzaakt. Het is niet te genezen. Er zijn wel medicijnen waardoor je er niet aan overlijdt. 4 Wat is er zo erg aan een soa? Soa’s kunnen nare gevolgen hebben. Soms kan een meisje door een soa niet meer zwanger worden. Sommige soa’s zijn niet te genezen en blijven in je lichaam. Daar kan je veel last van hebben. Als je seks hebt met een condoom, kan je geen soa krijgen. 5 Hoe weet je of je een soa hebt? Als je een soa hebt, kun je last hebben van: • Afscheiding uit je penis of vagina of anus . • Een branderig gevoel bij het plassen. • Zweertjes of wratjes op of rond je penis, vagina of anus. • Pijn in je onderbuik. • Jeuk. LET OP! Vaak weet je niet dat je een soa hebt. Je hebt geen klachten. Je kan ook niet aan iemand zien of hij of zij een soa heeft. Heb je seks gehad zonder condoom en wil je weten of je een soa hebt? Doe een soa-test. 6 Wat is een soa-test? Een soa-test is een test waarmee je kunt zien of je een soa hebt. Een soa-test kan je laten doen bij de huisarts of gratis bij de GGD. Jongens moeten in een potje plassen. Bij meisjes wordt een beetje vocht uit de vagina gehaald. Dat gebeurt met een wattenstokje. Dat doet geen pijn. 7 Hoe behandel je een soa? Sommige soa’s kun je behandelen met medicijnen. Andere soa’s blijven in je lichaam. Die kan je niet behandelen. Er zijn wel medicijnen die ervoor zorgen dat je je niet ziek voelt. 8 Hoe voorkom je een soa? Gebruik altijd een condoom als je seks hebt. Zo bescherm je jezelf en de ander tegen een soa. 18 LANG LEVE DE LIEFDE
WAT IS VEILIG EN WAT NIET? Veilige seks is seks waarbij je niet zwanger wordt of een soa krijgt. Lees hier wat veilig is en wat onveilig is. DIT IS VEILIGE SEKS Seks met condoom én met de pil. Er zijn ook andere middelen dan de pil. Anale seks met condoom. HOE DOE JE HET VEILIG? • Een jongen moet altijd een condoom om. Anders kan je een soa krijgen. • Een meisje moet altijd een middel tegen zwangerschap gebruiken. • Een jongen moet altijd een condoom om. Anders kan je een soa krijgen. DIT IS OOK VEILIG WAAROM IS DIT VEILIG? Strelen, knuffelen, masseren, tongzoenen, kussen en met jezelf vrijen (= masturberen ). HIERMEE MOET JE OPPASSEN Pijpen en beffen . • Je krijgt hiervan geen soa. • Je kunt zo ook niet zwanger worden. HOE DOE JE HET VEILIG? • Pas op dat je geen sperma of bloed in je mond krijgt. Anders kan je een soa krijgen. Vingeren en aftrekken. • Pas op dat er geen sperma in de buurt van de vagina komt. Anders kan een meisje zwanger worden. • Pas op dat er geen sperma of bloed in de buurt van de vagina of penis komt. Anders kan je een soa krijgen. Wist je dat... • Terugtrekken Een meisje kan wel zwanger worden als de jongen zijn penis terugtrekt uit de vagina vlak voordat hij klaarkomt. Je kunt zo ook allebei een soa krijgen. • Seksstandjes Het maakt niet uit welk seksstandje je doet, je kan zwanger worden of een soa krijgen als je het zonder condoom of pil doet. LANG LEVE DE LIEFDE 19
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? HOE ZOU JIJ JE VOELEN? Hoe zou jij je voelen als je denkt dat je zwanger bent of een soa hebt? Lees hier wat andere jongeren zeggen. Stress DYLANO, 17 JAAR: Zonder condoom vrijen vind ik lekkerder. Maar het geeft veel stress. Stel dat ik een soa krijg? Daarom doe ik het alleen nog maar met condoom. Dan hoef ik me geen zorgen te maken. Vader BARRY, 16 JAAR: Stel je voor dat ze zwanger raakt? Ik zit nog op school. Ik wil echt nog geen vader worden! Ik weet niet zeker of zij de pil goed gebruikt. Daarom gebruik ik altijd een condoom. Zo zou ik me voelen Stel jij hebt onveilige seks gehad. Hoe zou jij je voelen? Ik zou me zorgen maken. Ik zou me schuldig voelen. Ik zou spijt hebben. Ik zou me rot voelen. Ik zou me geen zorgen maken. Het is heel vervelend als je je zorgen moet maken over een soa of ongewenste zwangerschap. Doe het altijd veilig als je seks hebt. Zwanger KELLY, 16 JAAR: Zwanger? Ik moet er niet aan denken! Dan moet ik kiezen voor houd ik het kind of laat ik een abortus doen? Ik wil het allebei niet. Ik heb de prikpil genomen. Dan hoef ik niet bang te zijn dat ik per ongeluk zwanger word. SEKS IS LEUK… als je het veilig doet Seks is leuk als je je geen zorgen hoeft te maken over soa’s of een zwangerschap. Vrij daarom altijd met een condoom en met de pil. Of met een condoom en een ander middel tegen zwangerschap. 20 LANG LEVE DE LIEFDE
Wat moet ik doen om niet zwanger te worden? Romy chat met de Sense Infolijn Romy: Mijn vriend en ik willen met seks beginnen. Maar ik ben bang om zwanger te worden. Wat kan ik doen? Infolijn: Er zijn verschillende middelen die je kunt gebruiken om niet zwanger te worden. Bijvoorbeeld: de pil, het spiraaltje of de prikpil. Romy: Zijn ze slecht voor je gezondheid? Infolijn: Nee hoor. Ze zijn allemaal veilig en worden door heel veel mensen gebruikt. Romy: Ik heb wel eens gehoord dat vrouwen daardoor geen kinderen meer kan krijgen. Is dat zo? Infolijn: Nee absoluut niet! Zodra je stopt met het gebruik van het middel, kan je zwanger worden. Romy: Oké. Gelukkig dan maar. Ik wil nu nog geen kind. Maar later wel. Quiz Wat weet jij over soa’s, zwangerschap en veilig vrijen? Zijn de volgende uitspraken waar of niet waar? 1 Als een meisje ongesteld is en seks heeft, kan ze zwanger worden. Waar 2 Als een jongen niet klaarkomt tijdens de seks, kan een meisje toch zwanger worden. 3 Als een meisje sperma doorslikt, kan ze zwanger worden. 4 Er zijn soa’s waardoor meisjes nooit meer zwanger kunnen worden. 5 Als je jezelf wast na de seks, krijg je geen soa. 6 Als je de pil slikt, krijg je geen soa 7 Als je een soa hebt, heb je altijd klachten. 8 Bij de eerste keer seks hoef je geen condoom of pil te gebruiken. 9 Van knuffelen, strelen en tongzoenen, kun je niet zwanger worden. J Met jezelf vrijen is altijd veilig. Kijk voor de antwoorden op pagina 26. LANG LEVE DE LIEFDE 21 Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar Niet waar
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? ZWANGERSCHAP, VANAF WANNEER KUN JE ZWANGER WORDEN? Meisje eileider baarmoeder vagina schaamlippen Zaadcellen Een meisje kan zwanger worden vanaf het moment dat ze voor het eerst ongesteld is. Eén keer in de maand wordt een meisje ongesteld. Dan komt er bloed uit haar vagina. Als een meisje voor het eerst ongesteld is geworden, is zij vruchtbaar. Dit betekent dat ze zwanger kan worden. Jongen zwellichaam plasbuis eikel zaadleider plasgaatje zaadbal balzak Een jongen kan een meisje zwanger maken als er sperma uit zijn penis komt. Een jongen krijgt zijn eerste zaadlozing tussen zijn 11e en 16e jaar. Bij een zaadlozing komt er sperma uit zijn penis. In sperma zitten zaadcellen . Zodra een jongen zijn eerste zaadlozing heeft, is hij vruchtbaar. Dit betekent dat hij een meisje zwanger kan maken. Wist je dit? Als er geen zaadcellen bij de eicel komen, is er geen bevruchting. Het meisje wordt dan niet zwanger. Ze wordt ongesteld. De eicel groeit in de eierstok en springt van de eierstok naar de eileider. Eicellen Eicellen zitten in de eierstok van een meisje. Elke maand komt er een eicel uit de eierstok. De eicel springt van de eierstok naar de eileider. Als een zaadcel bij een eicel komt, kan een meisje zwanger raken. eierstok baarmoedermond HOE ZIT HET MET ZAADCELLEN EN EICELLEN? Zaadcellen Zaadcellen zitten in het sperma van de jongen. 22 LANG LEVE DE LIEFDE
HOE ZIT DAT? HOE ONTSTAAT EEN ZWANGERSCHAP? 1. Tijdens seks gaat de penis van de jongen in de vagina van het meisje. Als de jongen klaarkomt tijdens seks komt er sperma uit zijn penis. De zaadcellen gaan naar de baarmoeder van het meisje. 2. Dan komt een zaadcel de eicel binnen. Dat noem je bevruchting . 3. De bevruchte eicel ligt in een dikke laag slijmvlies in de baarmoeder. Dan is het meisje zwanger. Een zwangerschap duurt 40 weken. Goed om te weten • Als je de pil dagelijks slikt, kan je niet zwanger worden. • Er zijn ook andere middelen om niet zwanger te worden. Bijvoorbeeld het spiraaltje, de prikpil, het hormoonstaafje. Kijk voor meer informatie op pagina 33. • Als je met een condoom vrijt, komt er geen sperma in de vagina. Dan wordt het meisje niet zwanger. LET OP! Het is niet veilig om de penis vlak voor het klaarkomen uit de vagina terug te trekken. Het is moeilijk om dit op tijd te doen. Soms komt een jongen toch klaar in de vagina. Het meisje kan dan zwanger raken. LANG LEVE DE LIEFDE 23
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? ALS HET MISGAAT Veilig vrijen doe je omdat je niet zwanger wil worden en geen soa wil krijgen. Maar stel dat er iets misgaat? Wat doe je dan? Wat kan er misgaan? Een paar voorbeelden: • Je hebt seks gehad zonder pil of condoom. • Tijdens de seks is het condoom gescheurd. • Tijdens de seks is het condoom afgegleden. WAT MOET IK DOEN? Aan: info@sense.info Van: Tobi101@gmail.com Onderwerp: Wat moet ik doen? Beste Sense, Ik heb een probleem. Ik heb seks gehad met condoom. Maar het condoom is gescheurd. Nu ben ik bang dat ik een soa heb. En wat als mijn vriendin nu zwanger is? Ik heb echt stress nu! Wat moet ik doen? Groetjes Tobi Beste Tobi, WAT IS EEN MORNING-AFTER PIL? De morning-after pil is een pil die je slikt als je onveilige seks hebt gehad. Dat moet zo snel mogelijk, drie tot vijf dagen na de seks. Het meisje slikt één pil. De morning-afterpil kan je kopen bij de drogist of apotheek. Hier heb je geen recept voor nodig. Je schrijft dat het condoom gescheurd is tijdens de seks. Dat kan gebeuren als het condoom niet goed wordt gebruikt. Goed dat je hulp zoekt! Je kan verschillende dingen doen: 1 Soa-test Om te weten of je een soa hebt, moet je allebei een soa test doen. Dit kan vanaf 3 weken na de seks. Een soa-test kan je doen bij de GGD, dan is het gratis. Je kan ook naar de huisarts gaan voor een soa-test. ALS HET MISGAAT, ZOEK DAN HULP! Vertel het aan je ouders. Ga naar de huisarts. Of bel, mail of chat met de Sense Infolijn: www.sense.info. 2 Morning-afterpil Misschien kan je vriendin de morning-afterpil nemen. Dit is alleen nodig als ze geen pil of ander middel gebruikt. De morning-afterpil kan ze slikken drie tot vijf dagen na de seks. Dan wordt ze niet zwanger. 3 Zwangerschapstest Je vriendin kan een zwangerschapstest doen. Daarvoor moet ze wachten tot de eerste dag dat ze ongesteld zou moeten worden. Mail vooral als je meer vragen hebt. Sense 24 LANG LEVE DE LIEFDE
Quiz WANNEER MOET JE EEN SOA-TEST DOEN? • Heb je seks gehad zonder condoom? • Is het condoom gescheurd of afgegleden tijdens het vrijen? • Ben je gewaarschuwd door een (ex)partner die een soa heeft? • Heb je klachten zoals pijn bij het plassen, wratjes, blaasjes of afscheiding? • Heb je een vaste relatie en willen jullie zonder condoom vrijen? Ja Nee Ja Nee Ja Nee Ja Nee Ja Nee Heb je 1 keer of vaker ‘ja’ aangekruist? Doe een soa-test! LET OP! Gebruik altijd de pil of een ander middel tegen zwangerschap. Zo word je niet zwanger. TIPS: VOOR JONGENS Heb je onveilige seks gehad? Dan kan je vriendin zwanger zijn. Ook jij kan iets doen. Lees hier wat andere jongens deden: DJAIRO, 17 JAAR: Mijn vriendin was steeds misselijk. Ik dacht: Misschien is ze zwanger. Ik ging naar de drogist om een zwangerschapstest te kopen. En toen hebben we samen de test gedaan. Gelukkig bleek ze niet zwanger te zijn. ZO WEET JE OF JE ZWANGER BENT DANIEL, 17 JAAR: We hadden Heb je onveilige seks gehad? Dan kan je als meisje zwanger zijn. Vaak merk je eerst niets. Soms heb je pijnlijke borsten of ben je misselijk. Of je wordt niet ongesteld. Doe een zwangerschapstest om te weten of je zwanger bent. Zwangerschapstest Wanneer doe je de test? Een meisje kan de zwangerschapstest doen vanaf de eerste dag dat ze ongesteld had moeten worden. Waar koop je de test? Een zwangerschapstest koop je bij de drogist, apotheek of online. Bij de huisarts kan je ook een zwangerschapstest laten doen. Voor een gratis test ga je naar de GGD. Hoe doe je de test? Plas op de teststrip. Binnen een paar minuten weet je of je zwanger bent. het onveilig gedaan. Daarna waren we allebei heel bang dat ze misschien zwanger zou zijn. Mijn zus zei dat we de morning-afterpil konden kopen. Dat hebben we gedaan. Voor de zekerheid. LANG LEVE DE LIEFDE 25
3 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? Trek een lijn! WAT IS DE OPLOSSING? Wat kunnen deze jongeren doen met hun probleem? Trek een lijn naar de oplossing. LUNA, 18 JAAR: Ik heb gisteren seks gehad zonder condoom. Ik gebruik geen pil of ander middel tegen zwangerschap. Wat moet ik nu doen? GIANNI, 18 JAAR: Ik heb seks gehad met mijn vriend zonder condoom. Wat moet ik doen? GHALID, 18 JAAR: Het condoom is afgegleden tijdens de seks. Mijn vriendin heeft een spiraal. Wat moet ik doen? MARA, 17 JAAR: Ik heb 2 weken geleden seks gehad met een jongen. We hebben geen condoom gebruikt. En ik ben vaak de pil vergeten. Wat moet ik doen? Antwoorden quiz Wat weet jij over soa’s, zwangerschap en veilig vrijen? 1 Waar. Een meisje kan zwanger worden als ze onveilige seks heeft als ze ongesteld is. 2 Waar. In voorvocht zit ook sperma. Een meisje kan zwanger raken. 3 Niet waar. Je kunt niet zwanger worden als je sperma doorslikt. 4 Waar. Maar je kan alleen onvruchtbaar worden als je niet naar de dokter gaat als je een soa hebt. 5 Niet waar. Soa’s kan je niet weg wassen na de seks. 6 Niet waar. De pil beschermt alleen tegen zwangerschap. 7 Niet waar. Bij sommige soa’s heb je geen klachten. 8 Niet waar. Vanaf de eerste keer kun je zwanger worden of een soa oplopen. 9 Waar. Dit kun je zoveel doen als je wilt. Je wordt er niet zwanger van! J Waar. Als je met jezelf vrijt, krijg je geen soa. Je kunt dan ook niet zwanger worden. Uitslag Tel jouw goede antwoorden bij elkaar op. • 1 tot 3 antwoorden goed Je kunt nog veel leren Je kan meer leren over veilige seks en zwangerschap. Lees alles nog een keer door of kijk op www.sense.info. • 4 tot 7 antwoorden goed Je weet veel maar het kan beter Je weet al behoorlijk veel over veilige seks en zwangerschap, maar niet alles. Lees alles nog een keer door of kijk op www.sense.info. • 8 tot 10 antwoorden goed Je bent een kanjer in veilige seks Je weet bijna alles over veilige seks en zwangerschap. Ga zo door! 26 LANG LEVE DE LIEFDE Antwoord: Luna: Soa test, Morning-afterpil | Gianni: Soa test | Ghalid: Soa test | Mara: Soa-test, Zwangerschapstest. ZWANGERSCHAPSTEST SOA TEST MORNING-AFTERPIL SOA TEST SOA TEST SOA TEST
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? Vrijen is leuk als je het veilig doet. Dan hoef je je geen zorgen te maken over een soa of ongewenste zwangerschap. Maar hoe doe je dat: veilig vrijen? LANG LEVE DE LIEFDE 27
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? ALLES OVER CONDOOMS 28 LANG LEVE DE LIEFDE
WAAR KOOP JE CONDOOMS? Hier koop je condooms: • Bij een drogist zoals Kruidvat of Etos. • Bij een supermarkt. • Online. VIC, 18 JAAR: Ik schaamde me wel toen ik voor het eerst condooms ging kopen. Je wil niet dat iedereen meteen denkt dat je seks gaat hebben. Gelukkig deed de caissière alsof het heel gewoon was. Dat was een opluchting. Nu gaat het kopen steeds makkelijker. WAAR BEWAAR JIJ CONDOOMS? 1 Als je een date hebt in je portemonnee in je tas in je broekzak in het hoesje van je telefoon ergens anders ......................................................................................................... 2 Als je thuis bent in je nachtkastje in je kledingkast in je bureaula ergens anders ......................................................................................................... 3 Als je op vakantie bent in je toilettas in je koffer in je portemonnee ergens anders ......................................................................................................... LET OP! • Kijk op de verpakking of de datum niet is verlopen. • Er zijn verschillende soorten en maten condooms. • Controleer of het CE logo op de verpakking staat. • Check of de verpakking niet kapot is. ZORG DAT JE CONDOOMS BIJ JE HEBT Zorg dat je altijd condooms bij je hebt. Ook als je niet van plan bent om seks te hebben. Dan heb je ze bij de hand als het nodig is. ELOU, 16 JAAR: Je bent echt geen slet als je een condoom bij je hebt. Ik heb er altijd één in mijn tas. Dan hoef ik daar niet over na te denken. WESLEY, 17 JAAR: Ik zou het onwijs stoer vinden als een meisje een condoom laat zien als we het gaan doen! 4 Als je het geheim wilt houden in je tas in je toilettas in je kledingkast ergens anders ......................................................................................................... LANG LEVE DE LIEFDE 29
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? Hoe gebruik je het condoom? 2 1 • Scheur het pakje open. • Haal het condoom uit het pakje. • Zorg dat het opgerolde randje van het condoom aan de buitenkant zit. • Zorg dat het puntje naar boven wijst. • Neem het topje van het condoom tussen duim en wijsvinger zodat er geen lucht meer in zit. • Zet het condoom op de stijve penis. 3 4 • Na het klaarkomen: trek de penis terug uit de vagina voordat hij slap wordt. • Blijf tijdens het afrollen het topje van het condoom vasthouden. • Rol met je andere hand het condoom zo ver mogelijk af over de stijve penis. GOED OM TE WETEN! • Gebruik nooit twee condooms over elkaar. • Gebruik elk condoom maar één keer. • Lukt het omdoen niet goed? Neem een nieuw condoom. • Gebruik bij anale seks een condoom met extra veel glijmiddel. • Gebruik glijmiddel op waterbasis. Van olie gaat het condoom kapot. • Houd het randje van het condoom vast bij het terugtrekken. Zo glijdt het condoom niet af. • Doe het condoom voorzichtig af, zorg dat je niet knoeit en leg er een knoop in. • Gooi het condoom in de vuilnisbak. Condooms mogen niet in het toilet worden weggegooid. OEFENTIP Oefen thuis een paar keer met het condoom omdoen. Het gaat makkelijker als je het een paar hebt geoefend. Dan hoef je je geen zorgen te maken dat het misschien niet lukt. Of dat je je erectie kwijt raakt. Als het gemakkelijk gaat, wordt het vrijen nog leuker! 30 LANG LEVE DE LIEFDE
HOE BEGIN JE OVER CONDOOMS? Soms is het lastig om veilig te vrijen. Bijvoorbeeld als de ander zonder condoom wilt vrijen. Of als je alcohol gedronken hebt. Of heel erg zin hebt om te vrijen. Hoe begin je over condooms? En wat kan je doen om te laten zien dat je veilig wilt vrijen? Hoe begin ik erover…? PETER, 17 JAAR: Ik wil graag met mijn vriendin naar bed. Ik wil het natuurlijk wel veilig doen. Hoe begin ik dan over condooms? Ik vind dat lastig. Welk antwoord vind jij het best? LOTTE, 16 JAAR: 3 voordelen van condooms 1 Met een condoom heb je geen zorgen over soa’s. Je wilt elkaar beschermen, toch? Zeg gewoon: Ik heb geen soa-test gedaan. Ik weet nu niet of ik geen soa heb. Zullen we een condoom gebruiken? DONNY, 17 JAAR: Je hoeft er niet altijd over te praten. Je kan ook een condoom pakken en het laten zien. Dan is het meteen duidelijk. Vul in! ROXANNA, 18 JAAR: Ik vond het ook moeilijk om er in het echt over te praten. Toen heb ik mijn vriend een berichtje gestuurd: Heb jij condooms voor vanavond? TIPS: Zo begin je over condooms • Denk van te voren na hoe je gaat zeggen dat je veilig wilt vrijen. Dan is het makkelijker om dit op het moment zelf te doen. • Begin erover als je je kleren nog aan hebt. ZONDER WOORDEN Hoe kan je de ander zonder woorden laten zien dat je veilig wilt vrijen? Ik hoef niet te praten, maar ik pak een condoom en laat het zien. Ik hoef niet te praten, maar ik pak een condoom en doe het om. Ik duw de ander weg als we verder gaan zonder condoom. 2 Een condoom is schoner, het sperma blijft erin. 3 Een condoom voorkomt dat een jongen snel klaarkomt. LANG LEVE DE LIEFDE 31
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? ALLES OVER DE PIL EN HET SPIRAALTJE Naast het condoom, is het belangrijk om de pil of een ander middel tegen zwangerschap te gebruiken. Welke middelen zijn er allemaal? En welk middel past bij jou of bij je vriendin? 32 LANG LEVE DE LIEFDE
Middelen tegen zwangerschap Hoe gebruik je het? Wat is het? Pil • Je kunt het thuis innemen. Je hoeft maar één keer naar een arts om het voor te laten schrijven. • Je moet elke dag één pilletje slikken. • Na drie weken slikken, stop je één week. In die week word je ongesteld. Hormoonspiraaltje Koperspiraaltje Prikpil • Een arts zet het in je baarmoeder. Dit kan een beetje pijn doen. • Je hoeft er maar eens in de vijf jaar aan te denken. • Er zitten hormonen in waardoor je niet zwanger wordt. • Je bent soms minder zwaar ongesteld. • Een arts zet het in je baarmoeder. Dit kan een beetje pijn doen. • Je hoeft er maar eens in de vijf tot tien jaar aan te denken. • Er zitten geen hormonen in. • Je bent soms langer ongesteld. • Een arts geeft je één keer in de twaalf weken een spuitje. • Je hoeft er maar eens in de 3 maanden aan te denken. • Door hormonen in het spuitje word je niet zwanger. • Je hebt soms minder pijn als je ongesteld bent, maar je kan tussendoor bloeden. Hormoonstaafje • Een arts zet het in je bovenarm. • Je hoeft er maar eens in de drie jaar aan te denken. • Het geeft hormonen af waardoor je niet zwanger wordt. • Je hebt soms minder pijn bij ongesteld zijn maar je kan tussendoor bloeden. Hormonale ring • Je moet het zelf inbrengen zoals een tampon. • Je hoeft maar één keer naar een arts om het voor te laten schrijven. • Na drie weken haal je de ring eruit. In die week word je ongesteld. Je kan dan niet zwanger worden. • Je hoeft er maar twee keer per maand aan te denken; bij het inbrengen en bij het eruit halen. Hormoonpleister • Je kunt het zelf thuis opplakken. Je hoeft alleen maar naar een arts om het voor te laten schrijven. • Je plakt één keer per week een nieuwe pleister. • Na drie weken stop je één week. In die week word je ongesteld. • Je hoeft er maar één keer per week aan te denken. Wil je een middel tegen zwangerschap gebruiken? Ga dan naar je huisarts of naar het Sense spreekuur bij jou in de buurt. LANG LEVE DE LIEFDE 33
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? Trek een lijn! WELK MIDDEL HOORT ERBIJ? Trek een lijn van de zinnen links naar het juiste middel rechts. 3 1 Je moet het elke dag innemen. 2 Je gaat er eens in de 12 weken voor naar de huisarts. De arts zet het in je bovenarm. 4 E De arts zet het in je baarmoeder. Het geeft geen hormonen af. HET KOPERSPIRAALTJE 34 LANG LEVE DE LIEFDE Antwoord: 1: De pil | 2: De prikpil | 3: Het hormoonstaafje | 4: Het koperspiraaltjel | 5: Het koperspiraaltje HET KOPERSPIRAALTJE HET HORMOONSTAAFJE DE PIL DE PRIKPIL
WELK MIDDEL PAST BIJ JOU? Er zijn verschillende middelen tegen zwangerschap. Bedenk goed welk middel bij jou past. Wat vind jij belangrijk? Ik wil er een paar jaar niet aan hoeven denken. Ik wil dat niemand weet dat ik het gebruik. Ik wil kunnen bepalen wanneer ik ongesteld word. Kijk op www.anticonceptievoorjou.nl om te bepalen welk middel goed bij jou past. Tips en vul in TIPS: voor gebruik van de pil Als je de pil vergeet, kan je zwanger worden. Slik de pil dus elke dag. Lees deze tips. Voor meiden: Kruis aan wat jij zou doen. Voor jongens: Vul in wat jij zou zeggen tegen je vriendin. LET OP! Als je de pil een dag vergeet of als je hebt overgegeven werkt deze niet meer goed. Als je dan seks hebt, kan je zwanger worden. Is het mis gegaan? Ga naar je huisarts, de apotheek of bel de Sense Infolijn. 1 Slik de pil elke dag op dezelfde tijd. Wanneer zou jij de pil slikken? Na het tandenpoetsen Bij het avondeten Voor het slapen gaan .............................................................................................................. 2 Leg de pilstrip op een vaste plek. Waar zou jij de pilstrip leggen? Naast mijn tandenborstel In een keukenkastje Naast mijn bed .............................................................................................................. 3 Zorg dat je altijd een extra pilstrip bij je hebt. Waar zou jij een extra pilstrip bewaren? In mijn tas In mijn portemonnee In mijn jaszak .............................................................................................................. LANG LEVE DE LIEFDE 35
4 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? OVER VEILIG VRIJEN Je hebt geleerd dat het condoom en de pil of een ander middel belangrijk zijn als je gaat vrijen. Dan vrij je veilig. Maar, wie is er verantwoordelijk voor veilig vrijen? Heb je een relatie? Als je al lang een relatie hebt, wil je misschien stoppen met condooms. Jullie kunnen dan allebei een soa-test doen. En afspreken om met niemand anders te vrijen. Als het meisje een middel tegen zwangerschap gebruikt, kunnen jullie veilig vrijen zonder condoom. Voor iedereen! Een soa-test is heel belangrijk als je zonder condoom wilt vrijen. Ook voor jongens die seks hebben met jongens. En voor meisjes die seks hebben met meisjes. FAY, 17 JAAR: Ik vond het bijzonder om samen met mijn lief een soa-test te doen. Dat je elkaar daarna vertrouwt en het condoom weglaat. Dat was toch wel een mooi moment in onze relatie. 36 LANG LEVE DE LIEFDE
5 ZWANGER… EN DAN? Wat doe je als je ongewenst zwanger wordt? Het is belangrijk om daarover na te denken. Ook als je nog niet bezig bent met seks. LET OP! Hoe voorkom je een ongewenste zwangerschap? Dat doe je door veilig te vrijen. Dan gebruik je een condoom en een ander middel tegen zwangerschap. LANG LEVE DE LIEFDE 37
5 ZWANGER... EN DAN? Een kind krijgen: Wat is een goed moment? Als je nog op school zit en nog thuis woont, is het geen goed moment om een kind te krijgen. Zwanger zijn en een kind krijgen is niet zomaar wat. Zeker als je nog jong bent. Het zet je hele wereld op z’n kop. Wat is dan een goed moment? Als je wat ouder bent, als je school afgemaakt hebt, als je een huis hebt en als je een goede relatie hebt. WILLEN ZIJ LATER KINDEREN? JILL, 16 JAAR: Mijn moeder was 18 jaar toen ik werd geboren. Zij vindt dat ze veel te jong was. Ze zegt dat ik beter kan wachten. Ik ben het helemaal met haar eens. LUCAS, 16 JAAR: Ik wil pas een kind als ik tussen de 30 en 35 jaar ben. Dan heb ik eerst een tijd gewerkt. En hopelijk genoeg geld verdiend. Dan kan ik goed voor mijn kind zorgen. ASHA, 16 JAAR: Ik wil pas kinderen als ik getrouwd ben. AMBER, 15 JAAR: Ik wil helemaal geen kinderen. Ik wil lekker vrij zijn en leuke dingen doen. Dat kan niet als je kinderen hebt. BRYAN, 17 JAAR: Mijn vriend en ik zouden ooit graag kinderen willen. Maar dat is voor twee jongens best lastig. We hopen dat het gaat lukken. MEHDI, 17 JAAR: Ik wil heel graag kinderen. Maar nu is een kind niet handig. Ik wacht nog een paar jaar. WIL JIJ LATER EEN KIND? Kruis de antwoorden aan die bij jou passen. Nee, dat denk ik niet. Daar heb ik nog niet over nagedacht. Ik wil een kind als ik getrouwd ben. Ik wil een kind als ik een opleiding heb afgerond. Ik wil een kind als ik een baan heb. Ik wil een kind als ik genoeg geld heb gespaard. Ik wil een kind als ik een goede relatie heb. Ik wil een kind als: .................................................................................................. OP WELKE LEEFTIJD WIL JIJ EEN KIND? Als ik ................... jaar ben. 38 LANG LEVE DE LIEFDE
HOE ZOU JIJ JE VOELEN? Stel, je hebt onveilige seks gehad. Daarna kom je erachter dat je zwanger bent. Of dat je vriendin zwanger is. Hoe zou jij je voelen? Wat zeggen jongens en meisjes die dit hebben meegemaakt? Meisjes zeggen Jongens zeggen MARISSA, 18 JAAR: Ik schrok wel, maar ik vond het ook spannend. KATE, 17 JAAR: RUBEN, 17 JAAR: Ik dacht ‘NEEEE!’ toen ik die zwangerschapstest zag. Ik ben veel te jong voor een kind. Wat moet ik tegen mijn ouders zeggen? Daar dacht ik als eerste aan. RACHIDA, 16 JAAR: KARIM, 17 JAAR: Toen ik het hoorde schrok ik heel Ik kon alleen maar huilen. Ik had nooit gedacht dat dit mij zou gebeuren. erg ja. Want we hadden voorzichtig gedaan, dachten we. Ik kon alleen maar denken: wat moeten we nu doen? LANG LEVE DE LIEFDE 39
5 ZWANGER... EN DAN? IK BEN ZWANGER, WAT MOET IK DOEN? Aan: info@sense.info Van: denise_m@gmail.com Onderwerp: Ik ben zwanger, wat moet ik doen? Hallo Ik ben zwanger! Ik weet niet wat ik moet doen!!! Kunnen jullie mij helpen? Mijn vriend en ik hebben een paar keer seks gehad. Ik ben niet aan de pil. Ik dacht dat ik niet zwanger kon worden. Maar het is wel gebeurd. Wat moet ik doen? Groetjes, Denise Beste Denise, Wat naar voor je. Het is belangrijk dat je hulp zoekt. Vertel het aan je vriend. Vertel het ook zo snel mogelijk aan jullie ouders. Dat kan moeilijk zijn. Je bent misschien bang dat ze boos worden. Wacht er toch niet mee. Waarschijnlijk kunnen zij jou steunen. Als jij niet met je ouders of vriend kunt praten, moet je andere hulp zoeken. Bijvoorbeeld: • De huisarts • Een docent op school die je vertrouwt • Iemand anders die je vertrouwt • Online: www.zwangerwatnu.nl Heel veel sterkte. Mail vooral als je meer vragen hebt. Sense 40 LANG LEVE DE LIEFDE
Vul in AZWANGER: AN WIE VERTEL JIJ HET? Stel jij bent zwanger of je hebt een meisje zwanger gemaakt. Aan wie zou jij het vertellen? Aan mijn moeder Aan mijn vader Aan mijn vriend Aan mijn beste vriend/vriendin Aan mijn huisarts Aan een docent op school Aan ........................................................... Hoe vertel je het? Vind je het eng om het aan je ouders te vertellen? • Vraag aan een vriend of vriendin om je hierbij te helpen. • Kies een rustig moment. En zeg bijvoorbeeld: ‘Ik wil iets vertellen, maar dat vind ik moeilijk. Ik ben zwanger.’ • Kun je het echt niet aan je ouders vertellen? Vertel het wel aan een volwassene! Kies iemand die je vertrouwt. MIJN BESTE VRIENDIN IS ZWANGER. WAT NU? Stel dat je beste vriendin vertelt dat ze zwanger is. Hoe kan jij haar helpen? Of stel dat je beste vriend vertelt dat zijn vriendin zwanger is? Hoe kan jij hem helpen? 3 TIPS: 1 Luister naar hem of haar. Jouw steun is heel belangrijk. 2 Zeg niet: ‘Je moet het kind houden’ of ‘Je moet abortus doen.’ Want het is belangrijk dat jouw vriend of vriendin zelf beslist. 3 Zeg wel: ‘Ga naar een volwassene.’ Bijvoorbeeld ouders, huisarts, vertrouwenspersoon op school. Vraag: ‘Vind je het fijn als ik mee ga?’ Zo kan je steun geven. LANG LEVE DE LIEFDE 41
5 ZWANGER... EN DAN? WAT DOE JE ALS JE OF De zwangerschap stoppen Abortus Bij een abortus kies je om een zwangerschap te stoppen. Lees op pagina 44 het verhaal van Lisa. Zij laat een abortus doen. Het meisje laat de zwangerschap afbreken. Wat zeggen zij over abortus? DAMIAN, 17 JAAR: Ik ben veel te jong om een kind te kunnen opvoeden. Dat heb ik tegen mijn vriendin gezegd. Samen hebben we gekozen voor abortus. Later kan ik altijd nog kinderen krijgen. EMMA, 17 JAAR: Mijn ouders wilden dat ik een abortus liet doen. Ik heb heel erg getwijfeld. Uiteindelijk vond ik dat zelf ook de beste oplossing. JAYDEN, 16 JAAR: Ik vond het een moeilijke beslissing. Maar nu voel ik me echt opgelucht. Nu kan ik mijn school afmaken en mijn vrienden blijven zien. YASMIN, 18 JAAR: Ik vond abortus heel eng. Maar het viel gelukkig erg mee. Ik heb er geen spijt van. 42 LANG LEVE DE LIEFDE
ZWANGER BENT? Zwanger blijven en kind krijgen Het meisje houdt de zwangerschap. Er zijn drie keuzes: Kind zelf opvoeden Zij gaat het kind zelf of samen met haar vriend opvoeden. Het meisje en de jongen hoeven er niet alleen voor te staan. Familie, vrienden en hulpverleners kunnen helpen. Pleeggezin Na de bevalling groeit het kind op in een pleeggezin. Dat is een familie die voor het kind zorgt. Dit kan ook tijdelijk zijn, tot de ouders er zelf voor kunnen zorgen. Adoptie Na de geboorte krijgt het kind andere ouders. Deze ouders voeden het kind op. Wat zeggen zij over een kind krijgen? JULIAN, 17 JAAR: Als ik het had geweten, had ik gekozen voor een abortus. We zijn nog veel te jong. Maar mijn vriendin heeft het me pas verteld toen ze vijf maanden zwanger was. ANNE, 16 JAAR: We wilden geen abortus laten doen. Daar zijn we tegen. Onze families wilden dat wel. Maar we hebben toch onze eigen keuze gemaakt. KELSEY, 17 JAAR: Je moet het echt samen willen. Want anders groeit het kind op zonder vader. Zo was het voor m’n zus en mij. Dat is heel jammer. LANG LEVE DE LIEFDE 43
5 ZWANGER... EN DAN? Dit is Lisa. Ze is 7 weken zwanger. Maar ze wil nog geen kind. Daarom gaat ze een abortus laten doen. Hoe gaat dat eigenlijk? Dat lees je hier. 1 De abortuskliniek Hoe gaat een 2 De receptie abortus? 3 De wachtkamer Bedenktijd Lisa was vorige week voor het eerst bij de abortuskliniek. Ze sprak met een verpleegkundige. Daarna moest ze vijf dagen nadenken over haar besluit voor een abortus. Het was fijn dat ze er met haar ouders en een vriendin over kon praten. 5 De behandelkamer Aanmelden De vijf dagen zijn voorbij. Lisa wil geen kind. Daarom heeft ze besloten dat ze een abortus wil. Lisa heeft de kliniek gebeld om een afspraak te maken. Vandaag meldt ze zich bij de receptie. 6 De behandelkamer Wachten Lisa zit in de wachtkamer. Dan wordt ze opgeroepen door de verpleegkundige. 7 De uitrustkamer Echo Dan komt de dokter. Die voert de behandeling uit. Er wordt eerst een echo gemaakt. Zo kan de dokter zien dat Lisa nog zwanger is. De dokter gaat een zuigcurettage doen. 9 Naar huis Een maand later: Lisa kijkt terug op de abortus Voorbij De abortus is gelukt. Lisa is niet meer zwanger. Ze mag naar huis. 44 LANG LEVE DE LIEFDE Ik vond het eng om een abortus te laten doen. Gelukkig waren de mensen in de kliniek heel aardig. Dat was echt fijn. De behandeling ging snel. Het voelde als kramp. Net alsof je ongesteld bent. Ik ben opgelucht dat ik hiervoor gekozen heb. Op dit moment was het de beste beslissing. Behandeling De dokter voert de behandeling uit. De verpleegkundige helpt. Het duurt ongeveer 10 minuten. Dan is de behandeling klaar. Bijkomen Lisa gaat naar de uitrustkamer. Hier kan ze even bijkomen. Na een half uur mag Lisa naar huis.
4 De spreekkamer Uitleg De verpleegkundige legt uit welke abortusbehandelingen mogelijk zijn. Lisa kan aangeven wat ze het liefst wil. De abortuspil of een zuigcurettage . ZWANGER BLIJVEN OF NIET... TIPS: Hoe neem je een beslissing? 8 De spreekkamer • Blijf rustig. • Vertel het zo snel mogelijk aan iemand die je vertrouwt. • Vraag een volwassene om jou te helpen. • Heb je een relatie? Praat erover met jouw vriend of vriendin. • Neem het liefst samen een beslissing. Controle Vier weken later komt Lisa terug voor controle. Ze krijgt een zwangerschapstest. Hiermee checkt de verpleegkundige of de abortus gelukt is. Daarna krijgt Lisa tips hoe ze kan voorkomen dat ze weer ongewenst zwanger wordt. Tips voor jongens: 1 Denk er goed over na: wat zijn de voor- en nadelen van de beslissing? 2 Vertel aan het meisje wat jij zelf wilt: Het kind houden of abortus? 3 Steun het meisje bij het nemen van een beslissing. • Denk er goed over na: wat zijn de voor- en nadelen van de beslissing? LANG LEVE DE LIEFDE 45
6 TIENEROUDERSCHAP 6 JONG EEN KIND KRIJGEN Als je onveilige seks hebt, kan een meisje zwanger worden. Wat kun je doen? Er zijn twee keuzes: Abortus of het kind laten komen. Je hebt geleerd wat een abortus is en hoe dat gaat. Maar wat betekent het om op jouw leeftijd vader of moeder te zijn? Wacht tot je er echt klaar voor bent. 46 LANG LEVE DE LIEFDE
Hoe werden zij tienerouder? AMY, 19 JAAR, DOCHTER 2 JAAR: Het leek me leuk om een kindje te krijgen. Baby’s zijn zo schattig. Maar in het echt is het heel zwaar. Mijn dochtertje wil niet luisteren. Soms weet ik niet wat ik moet doen. CHANTI, 17 JAAR, ZOON 1 JAAR: Mijn vriend was al wat ouder. Hij wilde graag een kind. Ik was bang om hem kwijt te raken. DEAN, 18 JAAR, DOCHTER 6 MAANDEN: Mijn vriendin was de pil een paar keer vergeten. We dachten er niet aan dat ze zwanger kon worden. Toen we het ontdekten, was het al te laat voor een abortus. BRENDA, 17 JAAR, ZOON 8 MAANDEN: Een paar vriendinnen hadden al een kindje. Achteraf had ik liever gewacht tot ik mijn school had afgemaakt. SERGIO, 18 JAAR, VRIENDIN 7 MAANDEN ZWANGER: We hadden er niet goed over nagedacht. Ik was best een beetje trots dat ik een kind kon maken. Maar de laatste weken ben ik erg gestrest. Er komt wel heel veel bij kijken. LANG LEVE DE LIEFDE 47
6 TIENEROUDERSCHAP JONG EEN KIND KRIJGEN Als je jong een kind krijgt, verandert er veel in je leven. Kan je nog naar school? Hoe kom je aan geld? Kan je nog met vrienden afspreken? Waar ga je wonen? Blijf je samen met de vader of moeder van je kind? Bekijk de film: Jong een kind krijgen. In de film vertellen Xanegay, Melanie en Vinay hoe het is om jong vader of moeder te zijn. Vul in Xanegay 22 jaar TWEE ZONEN VAN 2 JAAR EN 6 MAANDEN • Gaat Xanegay naar school? ........................................................ ........................................................ • Waar woont ze? ........................................................ ........................................................ • Is ze samen met de vader van haar kinderen? ........................................................ ........................................................ ........................................................ Vul in Xanegay, Melanie en Vinay hebben verteld hoe het is om jong vader of moeder te zijn. Wat leer jij hiervan? Ik heb geleerd dat: ......................................................... .............................................................................................. .............................................................................................. .............................................................................................. Wacht tot je er klaar voor bent Het is belangrijk om te wachten met kinderen tot je er echt klaar voor bent. Wacht totdat je werk hebt. Tot je een goede relatie hebt. Tot je genoeg geld hebt en een huis. Melanie 18 jaar ZOON VAN 2 JAAR • Gaat Melanie naar school? ........................................................ • Hoe gaat het met geld? ........................................................ • Kan ze nog met vrienden afspreken? ........................................................ • Waar woont ze? ........................................................ • Is ze samen met de vader van haar kind? ........................................................ Meer praten over de film? Speel het kaartspelletje! Vinay 20 jaar DOCHTER VAN 10 MAANDEN • Hoe komt Vinay aan geld? ........................................................ ........................................................ • Kan hij nog met vrienden afspreken? ....................................................... ....................................................... • Is hij samen met de moeder van zijn kind? ........................................................ ........................................................ 48 LANG LEVE DE LIEFDE
Woordenlijst ABORTUS: Bij een abortus wordt de bevruchte eicel weggehaald. ABORTUSPIL: Door een abortuspil in te nemen, kan een zwangerschap afgebroken worden. AFSCHEIDING: Afscheiding is vocht dat uit de vagina van een meisje komt. ANALE SEKS: Anale seks is seks met de anus. Bijvoorbeeld: de penis in de anus. ANTICONCEPTIEMIDDEL: Een anticonceptiemiddel is een middel dat ervoor zorgt dat een meisje niet zwanger wordt. Bijvoorbeeld: de pil of het spiraaltje. ANUS: De anus is het kontgat tussen je billen. BAARMOEDER: De baarmoeder zit in de onderbuik van een meisje. Als een meisje zwanger is, groeit er een baby in de baarmoeder. BEFFEN: Beffen is de vagina van een meisje likken met de mond. BEVRUCHTING: Bevruchting is het samensmelten van de eicel van het meisje en de zaadcel van de jongen. Na een bevruchting is het meisje zwanger. EICEL: Elk meisje heeft een voorraad eicellen in haar lichaam. Als een eicel en een zaadcel samenkomen, is het meisje zwanger. HORMONEN: Hormonen zijn stofjes in je lichaam die ervoor zorgen dat je organen goed werken. Als je in de puberteit bent, zorgen hormonen ervoor dat je lichaam gaat veranderen. Ook zorgen ze ervoor dat je seksueel opgewonden kan raken en dat je kinderen kunt krijgen. KLAARKOMEN: Klaarkomen betekent een prettig en opgewonden gevoel krijgen in je lichaam. Een jongen krijgt dan een zaadlozing. Een ander woord voor klaarkomen is orgasme. MASTURBEREN: Masturberen is een ander woord voor met jezelf vrijen. NATTE DROOM: Een natte droom is een zaadlozing die een jongen krijgt als hij slaapt. ONGESTELD: Een meisje is één keer per maand ongesteld. Dan komt er een beetje bloed uit haar vagina. Ongesteld zijn duurt viert tot zeven dagen. PIJPEN: Pijpen is de penis van een jongen met je mond likken of zuigen. PRIKPIL: De prikpil is een spuitje met hormonen, dus geen pil. Een arts spuit de prikpil eens per twaalf weken in. Door hormonen in het spuitje wordt je niet zwanger. SEXTING: Sexting is het versturen van blote foto’s en filmpjes van jezelf. SOA: Een soa is een ziekte die je kan krijgen als je seks hebt zonder condoom. Soa is de afkorting van: seksueel overdraagbare aandoening. SPERMA: Sperma is vocht met zaadcellen dat uit de penis komt. SPIRAALTJE: Een spiraaltje zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. Het wordt door een arts in je baarmoeder gezet. Er bestaat een hormoonspiraaltje en een koperspiraaltje. ZAADCEL: Elke jongen heeft zaadcellen in zijn lichaam. In sperma zitten miljoenen zaadcellen. Als een zaadcel en een eicel samenkomen, is het meisje zwanger. ZAADLOZING: Een zaadlozing betekent dat er sperma uit de penis komt. Dat gebeurt als een jongen klaarkomt. ZUIGCURETTAGE: Hiermee wordt de bevruchte eicel uit de baarmoeder weggehaald. Dan is het meisje niet meer zwanger. Wil je meer woorden opzoeken? Ga naar SeksABC via www.sense.info.
Herhalingsmodule Lang Leve de Liefde voor de bovenbouw van praktijkonderwijs en vmbo COLOFON samenstelling Lisette Schutte en Suzanne Meijer (Soa Aids Nederland) tekst Lisette Schutte, Suzanne Meijer en Els Weerstra (Soa Aids Nederland) met medewerking van Marieke van den Borne (Soa Aids Nederland), Manouk Vermeulen (Rutgers), Milleke de Neef (Rutgers), Sandra van Loon (Fiom), Corina Muntinga-van Diest (Seyster College, Zeist), Ingrid Haberink (OSG ’t Genseler), Danielle Brink (De Pijler), Ineke Schumacher (De Noordhoek), Martha van der Meulen (Universiteit Maastricht), Saartu Musa (Universiteit Maastricht) met dank aan Eva Lipke en Casper Weismuller (Gooise praktijkschool), Naomi Oehlers (Praktijkschool Uithoorn), Jenny van Leeuwaarde en Anne Ausema (GGD Amsterdam), Carla ter Beek en Anja Ros (GGD Twente), Bianca van Burg – Buscop (CJG) redactie Annemies Gort (Tekstbureau Gort) grafisch ontwerp Suzanne Hertogs en Anne de Laat (Ontwerphaven) strip Rob van Barneveld fotografie Yvonne Brandwijk, Shutterstock.com illustratie Hilde Atalanta druk GTV, Oosterhout mogelijk gemaakt door VWS/RIVM bestellen www.langlevedeliefde.nl Bij dit leerlingenmagazine hoort een docentenhandleiding, films en de website: www.langlevedeliefde.nl en www.lesgevenindeliefde.nl Dit product is deels onderdeel van het programma ‘Versterking preventie ongewenste tienerzwangerschap’, dat door Rutgers, Soa Aids Nederland en Fiom uitgevoerd wordt, gefinancierd door het ministerie van VWS. Het programma geeft een nieuwe impuls aan de verbetering van preventie en begeleiding van besluitvorming bij tienerzwangerschap in Nederland. © Lang Leve de Liefde is een product van Soa Aids Nederland en Rutgers Tweede druk, 2018 Dit product draagt bij aan het vignet Gezonde School.
1 Online Touch