Lang Leve de Liefde Wat gebeurt er met jou? Waar ben jij aan toe? Hoe maak je seks leuk? Wat zijn jouw grenzen? Veilig vrijen: wat is dat? Veilig vrijen: hoe doe je dat?
Inhoud LES 1 WAT GEBEURT ER MET JOU? BLADZIJDE 1 LES 2 WAAR BEN JIJ AAN TOE? BLADZIJDE 6 LES 3 WAT ZIJN JOUW GRENZEN? BLADZIJDE 13 LES 4 HOE MAAK JE SEKS LEUK? BLADZIJDE 22 LES 5 VEILIG VRIJEN: WAT IS DAT? BLADZIJDE 29 LES 6 VEILIG VRIJEN: HOE DOE JE DAT? BLADZIJDE 37 WOORDENLIJST Hier vind je een uitleg van moeilijke woorden . BLADZIJDE 45 Hallo! Heb je vragen over liefde of seks? Kijk dan op www.sense.info. Op deze website vind je informatie over seks en kan je hulp vragen. Kijk er maar eens rond!
1 Wat gebeurt er met jou? Je verandert! Je verandert in de puberteit. Je lijf gaat groeien. Soms kun je onzeker zijn over jezelf. Ook wil je vaker bij je vrienden zijn. In de puberteit kun je verliefd worden. Sommige jongeren krijgen verkering. Hoe zit dat bij jou? Slappe lach • Eerst heb je de slappe lach. En dan ben je ineens somber. Kan dat? Ja hoor, dat is heel normaal in de puberteit . • In de puberteit ben je soms onzeker. Je denkt bijvoorbeeld: vinden mijn vrienden mij wel aardig? Of: zie ik er wel leuk uit? Merk jij iets aan je lichaam? In de puberteit verandert je lichaam. Je wordt groter. Meisjes krijgen borsten. Bij jongens verandert hun stem. Schaam jij je voor je lichaam? Je bent niet de enige. Het is heel normaal als je je schaamt in de puberteit. Jongens zeggen: GLEN, 17 JAAR: ‘Soms had ik een natte droom . Dan werd ik wakker met een natte onderbroek. Die onderbroek verstopte ik in de wasmand. Dan kon mijn moeder niet zien dat ik een natte droom had gehad.’ SEM, 17 JAAR: ‘Vroeger had ik in de klas wel eens een stijve piemel. Daarom droeg ik altijd een wijde trui. Dan zagen ze mijn stijve niet. Nu heb ik dat niet meer. Het is vanzelf overgegaan.’ Meisjes zeggen: EVA, 15 JAAR: ‘Ik vond het vroeger vervelend om ongesteld te zijn. Bij gym dacht ik dat iedereen kon zien dat ik ongesteld was. Dat is natuurlijk niet zo.’ CRISTA, 16 JAAR: ‘In groep 8 had ik al borsten. Alle jongens keken naar mijn tieten. Nee, dat vond ik niet leuk. Nu ben ik blij met mijn borsten.’ LANG LEVE DE LIEFDE 1
1 Wat gebeurt er met jou? Penis enzo Elke penis ziet er anders uit. De ene penis is recht, de andere is krom. De ene penis is lang, de andere is kort. Dat is allemaal heel normaal. Een slappe penis is tussen de 6 en 13 centimeter lang. Een stijve penis is tussen de 12 en 21 centimeter lang. Een jongen krijgt zijn eerste zaadlozing tussen zijn 11e en 16e jaar. Bij een zaadlozing komt er sperma uit zijn penis. In sperma zitten zaadcellen . Let op: Vanaf de eerste zaadlozing kan een jongen een meisje zwanger maken. Dat kan alleen als hij seks heeft zonder condoom. Een meisje moet altijd de pil gebruiken om niet zwanger te worden. Of een ander middel tegen zwangerschap, zoals het spiraaltje. Een natte droom is een zaadlozing in je slaap. Als je wakker wordt, lijkt het net of je geplast hebt. Dat is niet zo. Er is sperma uit je penis gekomen, geen plas. Vraag: Wat is het verschil tussen deze twee penissen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 LANG LEVE DE LIEFDE schacht voorhuid eikel plasgaatje besneden balzak onbesneden Een besneden penis, wat is dat? zwellichaam plasbuis eikel zaadleider plasgaatje zaadbal balzak Een besneden penis is een penis zonder voorhuid. Er zit dus geen huid meer over de eikel. Als een jongen besneden is, kan hij gewoon klaarkomen . Antwoord: De ene penis heeft een voorhuid. De andere penis is besneden en heeft geen voorhuid.
Vagina enzo Op het plaatje zie je de onderkant van een meisje. Je ziet de schaamlippen, het plasgaatje, de clitoris en de vagina. clitoris Elk meisje ziet er van onderen anders uit. Dat is heel normaal. De clitoris is een bobbeltje tussen de schaamlippen van een meisje. Als je het aanraakt, krijgt een meisje een lekker gevoel. eileider Eén keer in de maand wordt een meisje ongesteld. Dan komt er bloed uit haar vagina. De meeste meisjes worden voor het eerst ongesteld tussen hun 11e en 15e jaar. schaamlippen Let op: Vanaf de eerste keer ongesteld zijn kan een meisje zwanger worden. Dat kan alleen als ze seks heeft zonder condoom of pil of een ander middel tegen zwangerschap. baarmoeder vagina schaamlippen plasgaatje vagina anus eierstok baarmoedermond quiz Maagdenvlies 1. Jongens kunnen ook maagd zijn: Waar Niet waar 2. Een dokter kan zien of een meisje nog maagd is: Waar Niet waar 3. Een meisje kan ontmaagd worden door een tampon of door paardrijden: Waar Niet waar LANG LEVE DE LIEFDE 3 Het maagdenvlies is geen vlies Het maagdenvlies is geen vlies. Het is een randje aan de ingang van de vagina. Het randje wordt uitgerekt door de penis als een meisje voor het eerst seks heeft. Soms gaat een meisje dan een beetje bloeden. De meeste meisjes bloeden niet. Antwoorden op de quiz: 1. Waar. Jongens kunnen ook maagd zijn. Een maagd is iemand die nog nooit seks heeft gehad. Dat geldt voor jongens en voor meisjes. 2. Niet waar. Je kan niet aan het maagdenvlies zien of een meisje nog maagd is. Sommige mensen denken dat je het wel kan zien. Maar zelfs een dokter kan het niet zien. 3. Niet waar. Alleen door seks wordt iemand ontmaagd.Een meisje kan niet ontmaagd worden door een tampon of door paardrijden. Ook niet door fietsen of masturberen.
1 Wat gebeurt er met jou? Wat is verliefd? Soms word je in de puberteit voor het eerst echt verliefd. Hoe voelt het om verliefd te zijn? Lees het hieronder. ESTHER, 15 JAAR: ‘Als ik verliefd ben, wil ik bij mijn vriend zijn.’ ISMAIL, 14 JAAR: ‘Als ik verliefd ben, wil ik mijn vriendin aanraken en zoenen.’ KEVIN, 15 JAAR: ‘Als ik verliefd ben, vind ik alles leuk aan een meisje. Ik zie haar fouten niet. Daarom vind ik het niet fijn om verliefd te zijn.’ JOYCE, 14 JAAR: ‘Als ik verliefd ben, voel ik kriebels in mijn buik. Als ik met haar praat, voel ik me blij.’ VERLIEFD OP Heteroseksueel Sommige meisjes worden verliefd op jongens. Sommige jongens worden verliefd op meisjes. Dat noem je heteroseksueel. Lesbisch Sommige meisjes worden verliefd op een meisje. Dat noem je lesbisch. Homoseksueel Sommige jongens worden verliefd op een jongen. Dat noem je homo. Een ander woord is homoseksueel. 4 LANG LEVE DE LIEFDE Biseksueel Sommige mensen houden van meisjes en van jongens. Dat noem je biseksueel. Transgender Soms ben je een jongen, maar je voelt je een meisje. Of ben je een meisje, maar je voelt je een jongen. Dat noem je transgender. Het duurt even Het duurt vaak even voordat je weet of je heteroseksueel, homoseksueel, lesbisch of biseksueel bent. Verboden Het is in Nederland verboden om iemand te pesten die homo is. EEN MEISJE OF OP EEN JONGEN? vul in Hoe voel jij je als je verliefd bent? Ik weet nog niet hoe dat voelt Ik voel kriebels in mijn buik Ik wil steeds bij die ander zijn Ik denk steeds aan die ander Ik voel me blij Ik voel me: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wist je dat... Uit de kast: wat is dat? Als je vertelt dat je lesbisch of homo bent, kom je 'uit de kast'.
Wat vinden ouders van verliefd zijn en verkering? Je bent verliefd en je wilt graag verkering. Rachida, Oscar en Sem vertellen wat hun ouders ervan vinden. Mijn ouders mogen het niet weten RACHIDA, 14 JAAR: ‘Ik vertel het niet aan mijn ouders als ik verliefd ben. Dat mogen ze niet weten. Ze willen niet dat ik een vriendje heb. Als ik een vriendje heb, dan moet ik trouwen.’ Verliefd op een jongen OSCAR, 16 JAAR: ‘Ik ben homo. Dat weet ik al lang. Maar ik durfde het eerst niet te zeggen tegen mijn ouders. Nu ben ik heel erg verliefd op een jongen. Ik heb het aan mijn ouders verteld. Ze moesten eraan wennen. Maar ze vinden het nu normaal. Dat is echt fijn.’ Ik hoef me niet te schamen SEM, 15 JAAR: ‘Toen ik verliefd was, vertelde ik het als eerste aan mijn moeder. Ik kan alles aan haar vertellen. Dat is wel tof.’ vul in Als je ergens over wilt praten Soms is verliefd zijn lastig. Dan is het fijn om er met iemand over te praten. • Zoek iemand uit met wie je kan praten: Ik zou mijn probleem vertellen aan: • Ga naar een plek waar het rustig is: Ga bijvoorbeeld: Naar je kamer Naar buiten Naar een andere plek: • Vertel je probleem eerlijk. • Praten is makkelijker als je iets aan het doen bent: Ga bijvoorbeeld: Fietsen De hond uitlaten Anders: LANG LEVE DE LIEFDE 5 Meer weten over puberteit, verliefdheid of homoseksualiteit? App, bel of mail met Sense: www.sense.info 0900 4024020
2 Waar ben jij aan toe? Wat wil jij? Sommige jongeren zijn druk bezig met verkering en seks. Andere jongeren willen er nog even mee wachten. Wat wil jij? 6 LANG LEVE DE LIEFDE
Wie begint met versieren, de jongen of het meisje? Jongens zeggen: BART, 13 JAAR: ‘Ik ben nogal verlegen. Ik vind het leuk als een meisje mij versiert.’ MO, 14 JAAR: ‘Het maakt mij niet uit wie er begint met versieren. Het is leuk als je allebei je best doet voor elkaar.’ Meisjes zeggen: LISETTE, 15 JAAR: ‘Ik wil het liefst dat een jongen de eerste stap zet met versieren.’ FATMA, 13 JAAR: ‘Je hebt heel verlegen jongens en heel stoere meiden. Dus soms versiert het meisje en soms de jongen.’ tips en vul in Zes versiertips 1 Kijk iemand af en toe aan. 2 Maak een praatje. 3 Lach naar die ander. Dat gaat vast vanzelf. 4 Zeg iets aardigs. 5 Ga samen chatten. Dan leer je elkaar beter kennen. 6 Vraag een vriend of vriendin om te checken of die persoon jou ook leuk vindt. Wat vind jij een leuke versiertip? MANON, 16 JAAR: ‘Als je er vrolijk uitziet, komen de jongens vanzelf naar je toe.’ JOOST, 15 JAAR: ‘Ik maak een praatje in de pauze. Dan zeg ik: ‘Hé hallo, alles goed?’ SOULEYMAN, 13 JAAR: ‘Ik praat met haar en kijk haar aan. Dan weet ze dat ik haar leuk vind.’ LANG LEVE DE LIEFDE 7
2 Waar ben jij aan toe? Verkering: Wat vind jij belangrijk? Meisjes zeggen: MANDY, 16 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat je eerlijk bent tegen elkaar.’ SOPHIE, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat een jongen alleen verkering heeft met mij. Niet met andere meisjes.’ FADOUA, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat een jongen aardig is tegen zijn ouders en zijn zusjes.’ ELLEN, 14 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat je elkaar liefde geeft.’ Jongens zeggen: KEVIN, 17 JAAR: ’Ik vind het belangrijk dat ik mijn vriendin kan vertrouwen. En dat zij mij vertrouwt.’ QUINT, 13 JAAR: ’Ik vind het belangrijk dat ik echt verliefd ben als ik verkering heb.’ ACHMED, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat je goed met elkaar kan praten.’ vul in Zo blijft je verkering leuk! Kruis het antwoord aan dat bij je past Verkering en dan... Als je elkaar leuk vindt, dan laat je dat merken. Je kunt hand in hand lopen. Je kunt elkaar zoenen. Voor sommige jongeren is dat genoeg als ze verkering hebben. Andere jongeren willen meer doen. Wat wil jij? Dat mag je helemaal zelf weten! 1 Doe dingen samen. Wat zou jij doen? Samen muziek luisteren Samen wandelen Samen een ijsje gaan eten Samen naar de film gaan Samen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Blijf ook leuke dingen doen met je vrienden of vriendinnen. Zij zijn ook belangrijk! 3 Geef elkaar complimentjes. Wat zou jij zeggen? Ik zeg: Je bent mooi Ik zeg: Je bent lief Ik zeg: Ik vind het fijn om samen met jou te zijn Ik zeg: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Zeg het als je iets dwars zit. 5 Luister goed naar elkaar. Vraag die ander hoe het gaat. Wat zou jij vragen? Ik vraag: Hoe was jouw dag? Ik vraag: Hoe was het op school? Ik vraag: Wat ga je morgen doen? Ik vraag: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 LANG LEVE DE LIEFDE
Moeten we alles samen doen? THIJS, 15 JAAR: ‘Ik heb twee maanden verkering met Daisy. We zijn verliefd op elkaar. Maar er is één probleem: ze wil alles samen met mij doen. Mijn vrienden vinden dat ik te veel doe wat zij wil. Maar als ik tegen Daisy zeg dat ik met mijn vrienden wil afspreken, denkt ze dat ik haar niet leuk meer vind.’ Het advies van zijn vrienden Welk antwoord vind jij het best? ZENYA, 15 JAAR: ‘Het is toch logisch dat Daisy veel samen wil doen? Dat hoort erbij als je net verkering hebt.’ SOPHIE, 14 JAAR: ‘Zeg eerlijk tegen Daisy dat je het allebei wilt. Je wilt af en toe met je vrienden afspreken. En je wilt met Daisy afspreken.’ MICK, 15 JAAR: ‘Dit had ik ook toen ik verkering had. Ik vond mijn vriendin wel leuk maar ik wilde ook tijd voor mezelf. Ik zou gewoon tegen haar zeggen dat ze ook met haar vriendinnen kan afspreken.’ Uitmaken Je wilt stoppen met je verkering. Hoe doe je dat? • Wees eerlijk. Zeg eerlijk dat je wilt stoppen met de verkering. • Blijf aardig. Leg uit waarom je de verkering wilt stoppen. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik ben niet meer verliefd.’ Blijf wel aardig. Zeg ook geen nare dingen over je ex als het uit is. • Praat erover. Maak het niet uit via sms of chat. Dat is niet aardig. Maak samen een afspraak om te praten. Zeg dan dat je het uit wilt maken. LANG LEVE DE LIEFDE 9 Liefdesverdriet Als je verkering uit is, kun je je heel verdrietig voelen. Dat is liefdesverdriet. Liefdesverdriet voelt voor iedereen anders. De één wil dan het liefst onder een deken kruipen. De ander heeft nergens zin in. Liefdesverdriet gaat sneller over als je er met iemand over praat. Het helpt ook om iets leuks te gaan doen met je beste vriend of vriendin. Wist je dat... Iedereen heeft wel eens liefdesverdriet. Zelfs de stoerste jongens en meiden uit de klas.
2 Waar ben jij aan toe? Wachten met seks, waarom zou je dat doen? Sommige jongens en meisjes wachten met seks tot ze getrouwd zijn. Anderen niet. Lees wat Robbert (17 jaar), Eva (15 jaar) en Meryem (16 jaar) vinden van seks voor het huwelijk. Ik vind seks iets bijzonders. Dat doe ik alleen als ik die jongen ook bijzonder vind. Ik wil ook wachten met seks. Ik ben islamitisch. Ik ben er trots op om maagd te blijven. Ik ben zuinig op mezelf. Ik duik niet met de eerste de beste het bed in. Ik wilde het een keer geprobeerd hebben. Ik was nieuwsgierig. Ik ben een meisje tegengekomen op een feestje. Zij wilde wel verder. En toen hebben we het gedaan. Vind je het niet jammer dat je haar niet goed kende? Ik wil wachten tot ik vaste verkering heb. Als je het een keer gedaan hebt, dan gaat het daarna makkelijker. Dan wordt het minder spannend. Maar nu heb ik verkering en is de seks veel fijner. Want ik hou echt veel van mijn vriendin. Iedereen wil toch seks met iemand waar je echt van houdt? 10 LANG LEVE DE LIEFDE
quiz Hoe oud…? Hoe oud zijn jongeren als ze voor het eerst seks hebben? 15 jaar 16 jaar 17 jaar 18 jaar vul in Wat wil jij? Wat wil jij eigenlijk met zoenen of seks? Goed om over na te denken! Zet hieronder een kruisje als je het ermee eens bent. Als ik voor het eerst met iemand afspreek, ga ik nooit zoenen. Ik zoen alleen als ik verliefd ben op die persoon. Ik zoen wel eens met iemand waar ik geen verkering mee heb. Ik wil alleen seks met iemand waar ik verliefd op ben. Ik hoef niet van iemand te houden om seks te hebben. Ik wil seks gehad hebben voordat ik van school ga. Ik wacht met seks tot ik er klaar voor ben. Ik wacht met seks tot ik getrouwd ben. Er is geen goed of fout antwoord. Doe wat voor jou goed voelt. LANG LEVE DE LIEFDE 11 Het is antwoord: 18 jaar. De helft van de jongeren is 18 jaar als ze voor het eerst seks hebben. De andere helft heeft nog geen seks gehad op hun 18de .
2 Waar ben jij aan toe? Zoenen, knuffelen en seks Je kan op verschillende manieren met iemand samen zijn. Je kan zoenen of knuffelen. Je kan ook verder gaan. STEFAN, 16 JAAR: ‘Wij knuffelen veel. Lekker op de bank en een filmpje kijken’. PETER, 15 JAAR: ‘Mijn vriendin en ik willen nog niet met elkaar naar bed. We willen wel meer doen dan zoenen. Elkaar strelen enzo’. LINDA, 17 JAAR: ‘Sinds kort gaan mijn vriend en ik met elkaar naar bed. We hebben nu een jaar verkering’. Porno is geen echte seks Kijk je wel eens naar porno? Als je porno kijkt, kun je een opgewonden gevoel krijgen. Maar let op: porno is geen echte seks. Het is hartstikke nep! In het echt is seks heel anders. Reclamefoto’s zijn vaak nep Veel jongeren worden onzeker door mooie foto’s van slanke meisjes en gespierde jongens in tijdschriften, reclameborden en op social media. Maar die foto’s zijn meestal niet echt. Ze zijn bewerkt om de modellen er veel mooier uit te laten zien. ‘Photoshoppen’ noem je dat. 12 LANG LEVE DE LIEFDE Vrijen met jezelf De meeste jongens en meisjes vrijen met zichzelf. Dat noem je ook wel masturberen . De één doet dat iedere dag. De ander doet dat af en toe. Het geeft een prettig gevoel om met jezelf te vrijen. Als een jongen met zichzelf vrijt, noem je dat ‘aftrekken’. Als een meisje met zichzelf vrijt, noem je dat ‘vingeren’.
3 Wat zijn jouw grenzen? Hoe ver ga jij? Wat wil jij met seks? En wat wil jij niet? Praat samen over zoenen, knuffelen en vrijen. Vertel je vriend of vriendin wat jij wel wilt en niet wilt met seks. Vraag ook wat de ander wil. LANG LEVE DE LIEFDE 13
3 Wat zijn jouw grenzen? vul in Wat zou jij doen? 1 Stel je voor… Je vindt iemand op school heel leuk. Jullie fietsen samen naar huis. Bij het afscheid wil die ander jou zoenen. Eigenlijk had jij bedacht niet meteen te gaan zoenen. Wat doe je? a. Ik zoen die ander niet. Ik zeg: ‘Zullen we een keer naar de film gaan?’ b. Ik geef die ander alleen een kus op de wang. c. Ik ga toch zoenen. Ik ben zo verliefd. 2 Stel je voor… Je bent al vier weken aan het chatten met iemand. Jullie kennen elkaar via vrienden. Je hebt elkaar nog nooit ontmoet. Jullie vinden elkaar heel leuk. Op een avond vraagt die ander of je wilt afspreken. Wat doe je? a. Ik zeg dat ik nu nog niet afspreek. Misschien over een tijdje. b. Ik ga eerste videobellen voordat we in het echt afspreken. c. Ik spreek af. Ik laat mijn vrienden tijdens het afspraakje bellen of het nog oké is. 3 Stel je voor… Je gaat al een paar maanden met iemand. Je bent verliefd. Jullie zijn aan het zoenen en strelen. Jij wil graag verder gaan. De ander zegt nee. Wat doe je? a. Ik zeg oké, we kunnen best wachten. b. Ik stel voor om iets te doen wat we allebei leuk vinden. c. Ik probeer het over een tijdje nog een keer. Wat wil de ander? NADIA, 16 JAAR: ‘Ik heb voor het eerst verkering met een jongen. We zaten laatst op mijn kamer te zoenen. Ik wilde best verder gaan dan zoenen. Toen vroeg ik me af: Wil hij ook verder gaan? Hoe kom ik daarachter?’ Welk antwoord vind jij het best? CHELSEY, 16 JAAR: ‘Begin met strelen. Vraag dan aan je vriend of dat oké is.’ MEHMET, 15 JAAR: ‘Vraag je vriend ‘Vind je dit lekker?’. Dat weet je wat hij wil. Ik zou het fijn vinden als een meisje dat aan mij vraagt.’ LISA, 17 JAAR: ‘Vraag je vriend van te voren: ‘Wat wil jij met seks?’ en ‘Wat vind jij fijn?’. Zeg daarna wat jij wilt met seks.’ 14 LANG LEVE DE LIEFDE
EEN ROMANCE Chatten! Chillen! Samen willen? Sanne HET BEGIN... Vandaag 16:02 Nick Nick Hoi Sanne, hoe is het? Vandaag 16:04 Sanne Goed hoor. Leuk om je weer te spreken. Sanne en Nick zijn 8 weken aan het chatten. Ze kennen elkaar via vrienden. Ze hebben nog nooit samen afgesproken. Sanne Nick Sanne Vandaag 16:05 Nick Het zou wel leuk zijn om samen iets te doen. Ondertussen appt Nick met zijn vriend Justin Justin Nick Vandaag 16:05 Sanne Zullen we een keertje afspreken? Vandaag 16:06 Nick Hee Justin. Ik ben een date aan het regelen met Sanne. Heb je nog tips? Justin Nick Chill man! Vandaag 16:08 Justin Ik heb laatst met Jessica op de Grote Markt afgesproken. Dat was leuk. Sanne Vandaag 16:09 Nick Nick Zullen we vrijdag na school op de Grote Markt afspreken? Gezellig! Vandaag 16:10 Sanne LANG LEVE DE LIEFDE 15
3 3 Wat zijn jouw grenzen? Wat zijn jouw grenzen? Ik heb een date met Nick! We gaan vrijdag in de stad een ijsje eten. Kijk je uit? Je hebt nog nooit alleen met hem afgesproken. Als er iets is, moet je bellen. Goed dat je de eerste keer niet thuis hebt afgesproken. Lieke Sanne Wat is het toch een knappe jongen… Nick Mmm. Ze ziet er goed uit. Best spannend om je zo te ontmoeten. Jill Leuk om nu echt af te spreken. Is toch Ze zoent lekker zeg. anders dan op de chat… Te gek dat we hebben afgesproken. Hij zoent me! Dat betekent vast dat hij me leuk vindt. Hey! SPANNEND... 6 maanden verkering en alleen thuis... Sanne en Nick hebben nu zes maanden verkering. Zij zijn nog niet alleen thuis geweest. Sanne nodigt Nick uit omdat haar ouders vanavond niet thuis zijn en ze samen een film kunnen kijken. Ben benieuwd of we meer gaan doen dan alleen een filmpje kijken. Leuk dat je er bent. Mijn ouders zijn net weg. 16 LANG LEVE DE LIEFDE
Hoe vind je de film? We zijn alleen. Ik heb zin om nog dichter bij hem te zijn. Best oké, maar ik kijk liever naar jou. Spannend! Volgens mij wil ze verder gaan vanavond. Zou ik ook aan haar borsten kunnen zitten? Zullen we naar boven gaan, naar mijn kamer? Leuk hè schatje, dat we nu even helemaal alleen zijn op je kamer. Ja, fijn. Dit is te gek. Zou ze willen dat we seks hebben vanavond? Dan doe ik ook m’n shirt uit. Maar als hij maar niet denkt dat ik HET al wil doen. Wat zie je er lekker uit. Ik denk dat ze echt verder wil gaan. Ik zal m’n shirt uit doen. Ik hoop dat ze me er goed uit vindt zien. LANG LEVE DE LIEFDE 17
3 Wat zijn jouw grenzen? Wat zou ze van me verwachten. Wordt dit de eerste keer? Oeps… Dit gaat wel een beetje snel. Ik hoop dat hij me mooi vindt. Ze duwt me weg, maar ze lacht wel. Wat zou ze hiermee bedoelen? Ik pak maar een condoom. Dat bedoelt ze misschien. Ik twijfel... Wat zou hij van me vinden als ik nu niet Ho… Nu verder wil? Hoe laat ik dat merken zonder dat ik hem kwets…? Wat stoer van je dat je eerlijk zegt wat je wilt. gaat het toch echt te ver. Ik twijfelde eigenlijk ook. Maar omdat je naar me lachte en me terug zoende, dacht ik dat jij meer wilde. Voor mij hoeven we nu niet verder te gaan. Wel goed dat je aan condooms hebt gedacht. Voor als we het echt gaan doen, een andere keer. Ik duwde je toch ook een beetje weg? Grappig dat we het allebei wel goed vinden zo. Ik vind het heerlijk om met je te knuffelen. Meen je dat? Ik dacht dat je het vervelend zou vinden om nu niet verder te gaan. Het is het leukst als je doet wat je allebei wilt. EINDE 18 LANG LEVE DE LIEFDE
vul in Wat vind jij ervan? Deze vragen gaan over het verhaal van Nick en Sanne. Kruis aan welk antwoord jij het best vindt. 1. Wat is er misgegaan in het verhaal? a. Er is niks misgegaan. b. Sanne en Nick hebben iets gedaan wat ze niet wilden. c. Sanne en Nick hebben niet duidelijk met elkaar gepraat. 2. Sanne laat Nick merken dat ze niet verder wil gaan. Hoe vind jij dat Sanne dat doet? a. Ik vind dat Sanne niet duidelijk is. Want ze lacht terwijl ze hem wegduwt. b. Ik vind dat Sanne aan Nick had moeten vragen hoe ver hij wil gaan. c. Ik vind dat Sanne meteen had moeten zeggen wat zij wilde. 3. Nick weet niet goed wat Sanne wil. Hij pakt een condoom. Wat had Nick anders kunnen doen? a. Als Nick twijfelt, kan hij beter even stoppen en checken wat zij wil. b. Nick kan beter eerst met Sanne praten over wat ze wel en niet wil. c. Het is beter om Sanne eerst te vragen hoe ver ze wil gaan. Wel goed van Nick om aan een condoom te denken. Tips Wat Nick en Sanne achteraf zeggen ZO PRAAT JE OVER SEKS Zeg wat je wel en niet wilt. MICHAEL, 17 JAAR: ‘Mijn vriendin zei van tevoren: ‘Ik ben er nog niet klaar voor.’ Ik dacht eerst: balen! Maar ik zei tegen haar: ‘Ja, is goed’. Als de liefde maar goed is, toch?’ Zeg duidelijk wat je niet fijn vindt. MANDY, 16 JAAR: ‘Ik zei tegen mijn vriend: ‘Niet zo snel. Zoenen enzo is oké, maar ik ga niet gelijk met je naar bed’. Mijn vriend zei toen: ‘Helemaal oké. Ik wacht eigenlijk ook liever nog even.’ Let goed op de ander. JULIUS, 15 JAAR: ‘Je moet goed op de ander letten. Als hij je terug zoent en er vrolijk uitziet, dan weet je dat het goed zit.’ LANG LEVE DE LIEFDE 19 NICK: ‘Ik had beter kunnen vragen aan Sanne wat zij wilde. Ik had dan ook kunnen zeggen wat ik zelf wil. Ik vind het lastig om te praten over seks. Maar nu hebben we er wel over gepraat. Dat was eigenlijk heel leuk.’ SANNE: ‘Ik had moeten zeggen wat ik wilde. Dat vind ik moeilijk. Ik wil Nick niet kwetsen. Maar eigenlijk kwets ik hem meer als ik niet laat weten wat ik wil. De volgende keer ga ik duidelijk zeggen hoe ver ik wil gaan.’
3 Wat zijn jouw grenzen? 8 TIPS over internet Het is leuk om online te chatten, berichtjes te sturen en afspraakjes te maken. Maar hoe zorg je ervoor dat je geen vervelende dingen meemaakt? Lees de tips van Justin, Jill en Lieke. 6 Bedenk goed wat je wel en niet via een videochat wil laten zien. Iemand kan stiekem opnames van je maken. JUSTIN: ‘Ik zou me nooit uitkleden tijdens een videochat.’ 7 Denk goed na over de foto's die je van jezelf verstuurt. Of op je profiel zet. Maak je foto's onzichtbaar voor anderen. Justin Lieke Jill 1 Zet niet zomaar jouw gegevens online. Zoals je hele naam of adres. Gebruik een andere naam. Stuur dat ook niet zomaar naar iemand die erom vraagt. 2 Maak nooit in je eentje een afspraak met iemand die je op internet hebt ontmoet. Neem een vriend of vriendin mee. JILL: ‘Wil je met iemand afspreken die je niet goed kent? Neem dan altijd een vriendin mee. Dat zou ik doen.’ 3 Stop met chatten als iemand vervelende dingen zegt. LIEKE: ‘Als een jongen iets over seks vraagt, stop ik het gesprek. Dan blokkeer ik hem.’ 4 Zoek hulp als er iets vervelends gebeurt. Bel of mail de Sense Infolijn. www.sense.info 5 Stel pas een persoonlijke vraag als je iemand in het echt ziet. LIEKE: ‘Een jongen op onze school heeft een blote foto van zichzelf naar een meisje gestuurd. Toen heeft dat meisje de foto laten zien aan haar vriendinnen.’ 8 Wil je een foto van iemand doorsturen? Of laten zien? Vraag altijd aan die persoon of dat mag. sexting Sexting is het versturen van sexy berichten, blote foto's of filmpjes. Sexting kan leuk en spannend zijn. Maar let op: iemand kan jouw foto's aan anderen laten zien. Iemand kan jouw foto's ook doorsturen. Dat kan per ongeluk, of om je te pesten. Als foto's online staan, krijg je ze niet meer of moeilijk vanaf. Dus? Als je een sexy foto of filmpje ontvangt, stuur deze dan niet door. Laat ze ook niet aan anderen zien. Ben je in de problemen gekomen? Vertel het aan iemand die je vertrouwt: je ouders, de mentor of een docent. Of ga voor advies naar www.sense.info. Belangrijk! Het is strafbaar om blote foto's en filmpjes van jongeren onder de 18 online te verspreiden. 20 LANG LEVE DE LIEFDE
Over jouw grens Ongewenst is als er iets gebeurt wat jij niet wilt. Dat kan van alles zijn. Bijvoorbeeld: • Een jongen die jou zomaar in jouw billen knijpt. • Een meisje dat een naaktfoto van jou laat zien aan haar vriendinnen. • Seks tegen je zin. • Een jongen die een sexy foto van jou vraagt. Zeg het altijd heel duidelijk als je iets niet wilt! Zo kan je meestal voorkomen dat je iets vervelends meemaakt. Heb je toch iets vervelends meegemaakt? Praat erover met iemand. Bijvoorbeeld: met een vriend, vriendin, je moeder, vader, huisarts of docent. LANG LEVE DE LIEFDE 21 Wat is een loverboy? Een loverboy is een jongen die verkering zoekt met een meisje, om haar daarna als hoer te laten werken. Een loverboy zoekt een meisje op straat, bij de school of via internet. Hij doet net alsof hij verliefd op haar is. De loverboy versiert het meisje met lieve woorden en soms mooie cadeaus. Daarna dwingt hij haar om als hoer of in de drugshandel te werken. Wat nu? Denk je dat de vriend van één van je vriendinnen een loverboy is? Vertel het aan iemand die vertrouwt. Bijvoorbeeld: je ouders, een docent of de politie.
4 Hoe maak je seks leuk? Wanneer ben je klaar voor seks? De één begint vroeg met seks. De ander wacht er liever mee. Doe het als jij het echt wilt. Seks is pas leuk als je er klaar voor bent. De eerste keer Met de eerste keer wordt bedoeld: de eerste keer dat je seks hebt. Let op: Als het over seks gaat, gaat het vaak over jongens en meisjes. Maar jongens kunnen ook seks hebben met jongens. En meisjes kunnen ook seks hebben met meisjes. 22 LANG LEVE DE LIEFDE
vul in DE EERSTE KEER: Wat vind jij belangrijk? Kruis de antwoorden aan. Hoe oud je bent als je begint met seks, is voor iedereen anders. Het is goed er alvast over na te denken. Wat vind jij belangrijk bij de eerste keer? Dat ik het zelf wil. Dat ik het niet doe omdat de ander het wil. Dat ik me fijn voel bij die ander. Dat ik oud genoeg ben. Dat ik die ander goed ken. Dat ik verliefd ben. Dat ik getrouwd ben. Dat ik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ROBIN, 15 JAAR: ‘Ik vind het belangrijk dat ik me bij de eerste keer fijn voel. En dat ik haar goed ken. Dan durf ik te zeggen wat ik wil.’ Tips voor de eerste keer 1 Doe het pas als je het echt zelf wilt. De één begint vroeg. De ander doet het veel later. 2 Doe het met iemand die je vertrouwt. Heb alleen seks met iemand waarbij jij je heel fijn voelt. 3 Seks moet je leren. Bijna iedereen is de eerste keer zenuwachtig. Maak je dus geen zorgen. 4 Doe het veilig. Gebruik altijd een condoom én de pil. Dan krijg je geen soa en word je niet zwanger. 5 Lachen mag. Een grapje maakt de eerste keer alleen maar leuker. LANG LEVE DE LIEFDE 23
4 Hoe maak je seks leuk? Andere jongeren over de eerste keer ... ORLANDO, 15 JAAR: ‘Mijn eerste keer? Daar ben ik totaal niet mee bezig. Het komt wel maar voorlopig nog niet.’ NORA, 17 JAAR: ‘Ik heb nog geen seks gehad. Ik wil wachten tot ik getrouwd ben. Dat vind ik romantisch. Ik hoop dat het voor mijn man ook de eerste keer is. Dan kunnen we het samen ontdekken.’ EMMA, 18 JAAR: ’Mijn eerste keer viel tegen. We waren allebei super zenuwachtig. Het deed ook pijn. Nu heb ik meer ervaring. Ik kan er nu meer van genieten.’ JORIS, 17 JAAR: ‘Ik had mijn vriendin van school opgehaald. We gingen een film kijken op haar kamer. Daarna hadden we voor het eerst seks. Het voelde heel speciaal. Ik hou onwijs veel van haar.’ 24 LANG LEVE DE LIEFDE Misschien ben jij klaar voor seks. Maar geldt dat ook voor de ander? Check het! Kijk voor meer tips op www.sense.info.
HOE MAAK JE SEKS LEUK? Seks is leuk... als je het allebei wilt Seks is leuk als je er allebei zin in hebt. Soms is dat niet zo. Bijvoorbeeld: dan wil de één zoenen en de ander wil seks. Vertel elkaar duidelijk wat je wilt. CHAT MET SENSE Sabgirl: Mijn vriendje wil graag seks. Ik wil dat nog niet. Sense Infolijn: Het is lastig om ‘nee’ te zeggen tegen iemand die je leuk vindt. Sabgirl: Ja, dat is lastig. Want ik wil hem niet kwijt. Wat moet ik doen? Sense Infolijn: Zeg duidelijk dat je nog geen seks wil. Vertel dat het niets met hem te maken heeft. Maar dat het voor jou te snel gaat. Sabgirl: Ik denk dat hij dat wel begrijpt. Sense Infolijn: Wat doe je als hij toch seks wil? Sabgirl: Dan praat ik er nog eens over met hem. Sense Infolijn: Heel goed. Het gaat erom dat niemand dingen mag doen die jij niet wilt. Ook jouw vriendje mag dat niet. Sabgirl: Oké! Seks is leuk... als je het veilig doet Seks is leuk als je je geen zorgen hoeft te maken over soa’s of een zwangerschap. Vrij daarom altijd met een condoom én met de pil. LANG LEVE DE LIEFDE 25 Wil je tips over praten met de ander? Dan kan je bellen, mailen of chatten met de Sense Infolijn. Kijk hiervoor op www.sense.info.
4 Hoe maak je seks leuk? Wat wil mijn vriendin? Aan: info@sense.info Van: sami_k@gmail.com Onderwerp: Wat wil mijn vriendin? Beste Sense, Mijn vriendin en ik hebben al een tijdje verkering. We zoenen wel, maar we hebben nog geen seks gehad. Stel dat we het gaan doen. Hoe weet ik dan wat zij prettig vindt? Kan ik dat aan haar merken? Dank je alvast voor het antwoord, Sami -----------------------------------------------------------------Beste Sami, Wat goed dat je nadenkt over wat je vriendin prettig vindt. Hoe kom je erachter wat ze fijn vindt? Hier een paar tips: 1 Je kunt het aan haar vragen. Bijvoorbeeld: • ‘Vind je dit lekker?’ • ‘Wil je dat ik doorga?’ • ‘Ga ik te snel?’ 2 Soms kan je het ook merken. Ligt ze heel stil of draait ze weg? Dan bedoelt ze misschien ‘nee’. Vraag dan bijvoorbeeld: • ‘Wil je dat ik doorga? Of liever niet?’ • ‘Ik merk dat je wegdraait. Wil je stoppen?’ Hoe kan je nog meer merken dat je vriend of je vriendin niet verder wil gaan? • Als de ander niet terug zoent. • Als de ander smoesjes verzint om geen seks te hebben. • Als jij steeds begint met zoenen of seks. 26 LANG LEVE DE LIEFDE Seks is leuk... als het prettig is Als je seks hebt, is het belangrijk dat het prettig is. Vraag wat de ander fijn vindt. Vertel ook wat jij prettig vindt.
Als seks niet zo prettig is... Jongens en meisjes kunnen verschillende problemen hebben met seks. Meisjes kunnen last hebben van pijn tijdens het vrijen. Ook hebben zij soms moeite om klaar te komen. Jongens kunnen last hebben van te snel klaarkomen. Soms kunnen zij geen stijve krijgen. Hoe los je deze problemen op? • Vrij alleen als je het echt wilt. Doe het niet als je er geen zin in hebt! • Neem de tijd voor seks. • Zorg dat je allebei ontspannen bent. CHAT MET SENSE Amy: Het vrijen doet soms pijn, is dat normaal? Sense Infolijn: Nee, dat is niet de bedoeling. Maar je bent niet de enige. Amy: O, maar waarom doet het dan pijn? Sense Infolijn: Soms doet het pijn als je te snel begint met vrijen. Amy: Wat kan ik daar aan doen? Sense Infolijn: Het is belangrijk dat je je goed ontspant. Neem daarvoor de tijd. Begin niet te snel met vrijen. En doet de seks pijn? Zeg het dan tegen je vriend. LANG LEVE DE LIEFDE 27 Lastig vraagje Aan: info@sense.info Van: coolman_22@gmail.com Onderwerp: lastig vraagje Hallo, Ik krijg vaak geen stijve. Wat kan ik doen? Bedankt alvast. ----------------------------------------Beste Coolman, Veel jongens hebben hier last van. Misschien krijg je geen stijve door de zenuwen. Het kan ook misgaan als je teveel alcohol hebt gedronken. Of als je eigenlijk geen zin hebt in seks. Praat erover met je vriend of vriendin. Zorg dat je het samen leuk hebt. Dan gaat het vast beter.
4 Hoe maak je seks leuk? Als seks niet leuk is... Soms zijn liefde en seks niet leuk. Wat moet je dan doen? Praat erover met iemand die je vertrouwt. Bijvoorbeeld met je ouders, je docent, je huisarts of met je vrienden. Je kan er ook over praten op www.sense.info. Daar kan je bellen, mailen of chatten. vul in Help Sharon en Michael met hun probleem Naar wie kunnen Sharon en Michael toe met hun probleem? Kruis aan wat jij de beste keuze vindt. SHARON, 17 JAAR: Ik heb seks gehad tegen mijn zin. Aan wie kan ik dit vertellen? Ouders Docent Huisarts Vrienden Sense.info MICHAEL, 16 JAAR: Ik denk dat ik homo ben. Aan wie zal ik dit vertellen? Ouders Docent Huisarts Vrienden Sense.info 28 LANG LEVE DE LIEFDE
5 Veilig vrijen: wat is dat? Vrijen doe je veilig! Als je seks hebt, wil je geen soa oplopen. Je wilt ook niet ongewenst zwanger worden. Daarom is veilig vrijen belangrijk. Wat is veilig vrijen? Veilig vrijen wil zeggen dat je seks hebt met een condoom én met de pil. De pil De pil gebruik je om niet zwanger te worden. Er zijn ook andere middelen. Bijvoorbeeld een spiraaltje. Het condoom Het condoom is het enige middel dat beschermt tegen soa’s. Soa’s zijn ziektes die je kan krijgen als je vrijt zonder condoom. LANG LEVE DE LIEFDE 29
5 Veilig vrijen: wat is dat? Ongesteld zijn. Hoe zit dat? Een meisje wordt ongeveer één keer in de vier weken ongesteld. Wat is ongesteld zijn? Hoe wordt een meisje zwanger? Je leest het hieronder. WEEK 4 Geen bevruchting • Normaal is er geen bevruchting. • Het lichaam van het meisje gaat de eicel en het laagje bloed in de baarmoeder afstoten. WEEK 1 WEEK 4 WEEK 1 Ongesteld zijn • Als een meisje ongesteld is, gaat zij bloeden. Dat komt doordat de eicel en het laagje bloed in de baarmoeder worden afgestoten. • Een meisje is 4 tot 7 dagen ongesteld. Eicel WEEK 3 WEEK 2 Eisprong • De eicel springt van de eierstok naar de eileider. Dat heet de eisprong. De eicel leeft twee dagen in de eileider. Eicel groeit • Eicellen WEEK 2 WEEK 3 • De dagen rond de eisprong is een meisje het meest vruchtbaar. Dat betekent dat ze zwanger kan worden als er een zaadcel van de jongen bij de eicel komt. • Na de eisprong wordt de binnenkant van de baarmoeder dikker. Er ontstaat een laagje vol met bloed. groeien in de eierstok. • Elke maand komt er één eicel uit de eierstok. eileider baarmoeder vagina schaamlippen eierstok baarmoedermond Zwanger • In het sperma van jongens zitten zaadcellen. • Bij seks kan een jongen zijn penis in de vagina van een meisje doen. Soms heeft een jongen een 30 zaadlozing in de vagina van een meisje. Dan kan de zaadcel van de jongen bij de eicel van het meisje komen. Dat noem je een bevruchting . Dan is het meisje zwanger. • De bevruchte eicel gaat naar de baarmoeder. Daar maakt het zich vast in het laagje bloed aan de binnenkant van de baarmoeder. De bevruchte eicel wordt een kind. • Een zwangerschap duurt 40 weken. LANG LEVE DE LIEFDE
7 vragen 1. Wat is een soa? Een soa is een ziekte die je kan krijgen als je seks hebt zonder condoom. Gebruik dus altijd een condoom als je seks hebt. 2. Welke soorten soa’s zijn er? • Chlamydia • Wratten • Herpes • Gonorroe • Hepatitis B • Hiv Zoek de soorten soa's in de puzzel over soa’s 4. Wat is er zo erg aan een soa? Soa’s kunnen nare gevolgen hebben. Soms kan een meisje door een soa niet meer zwanger worden. Sommige soa’s zijn niet te genezen. Maar als je seks hebt met een condoom, kan je geen soa krijgen. 5. Hoe weet je of je een soa hebt? Soms merk je niks omdat je geen klachten hebt. Laat daarom een soa-test doen. Dan weet je zeker of je wel of geen soa hebt. 6. Wat is een soa-test? Bij een soa-test wordt onderzocht of je een soa hebt. Jongens moeten in een potje plassen. Bij meisjes wordt een beetje vocht uit de vagina gehaald. Dat gebeurt met een wattenstokje. Een soa-test kan je laten doen bij de huisarts of bij de GGD. 3. Hoe merk je dat je een soa hebt? Als je een soa hebt, kan je last hebben van afscheiding uit je penis of vagina. Ook kan je een branderig gevoel hebben bij het plassen. Soms heb je zweertjes of wratjes. Maar let op: vaak merk je helemaal niks. 7. Hoe behandel je een soa? Sommige soa’s kun je behandelen met medicijnen. Andere soa’s blijven in je lichaam. Die kan je niet genezen. Er zijn wel medicijnen die ervoor zorgen dat je je niet ziek voelt. LANG LEVE DE LIEFDE 31
5 Veilig vrijen: wat is dat? WAT IS VEILIG EN WAT NIET? Als je seks hebt, wil je geen soa oplopen.Je wilt ook niet ongewenst zwanger worden. Daarom is veilig vrijen belangrijk. Lees hier wat veilig is en wat niet. Dit is veilige seks Seks met condoom én met de pil. Er zijn ook andere middelen dan de pil. Anale seks met condoom. Hoe doe je het veilig? • Een jongen moet altijd een condoom om. Anders kan je een soa krijgen. • Een meisje moet altijd een middel tegen zwangerschap gebruiken. Zoals de pil of het spiraaltje. Anders kan ze zwanger worden. • Een jongen moet altijd een condoom om. Anders kan je een soa krijgen. Dit is ook veilig Waarom is dit veilig? Strelen, knuffelen, masseren, tongzoenen, kussen en met jezelf vrijen (= masturberen). Hiermee moet je oppassen Pijpen en beffen . Hoe doe je het veilig? • Pas op dat je geen sperma of bloed in je mond krijgt. Anders kan je een soa krijgen. • Je krijgt hiervan geen soa. • Je kunt zo ook niet zwanger worden. Elkaar met de hand bevredigen . • Pas op dat er geen sperma in de buurt van de vagina komt. Anders kan een meisje zwanger worden. • Pas op dat er geen sperma of bloed in de buurt van de vagina of penis komt. Anders kan je een soa krijgen. Wist je dat... • Terugtrekken Een meisje kan wel zwanger worden als de jongen zijn penis terugtrekt uit de vagina vlak voordat hij klaarkomt. Je kunt zo ook allebei een soa krijgen. 32 • Seksstandjes Het maakt niet uit welk seksstandje je doet, je kan zwanger worden of een soa krijgen als je het zonder condoom of pil doet. LANG LEVE DE LIEFDE
quiz Wat weet jij over soa’s, zwangerschap en veilig vrijen? Zijn de volgende uitspraken goed of fout? 1. De meeste soa’s gaan vanzelf over. 2. Als je een soa hebt, heb je altijd klachten. 3. Als je jezelf wast na de seks krijg je geen soa. 4. Er zijn soa’s waardoor meisjes nooit meer zwanger kunnen worden. 5. De pil beschermt ook tegen soa’s. 6. Als een jongen niet klaarkomt tijdens de seks, kan een meisje toch zwanger worden. 7. De eerste keer seks hoef je geen condoom of pil te gebruiken. 8. Als een meisje ongesteld is en seks heeft, kan ze toch zwanger worden. 9. Met jezelf vrijen is altijd veilig. 10. Van knuffelen, strelen en tongzoenen kun je geen soa krijgen. Kijk voor de antwoorden op pagina 36. Goed O O O O O O Fout O O O O O O O O O O O O O O LANG LEVE DE LIEFDE 33
5 Veilig vrijen: wat is dat? vul in Hoe zou jij je voelen? Doe het altijd veilig als je seks hebt. Het is heel vervelend als je je zorgen moet maken over een soa of ongewenste zwangerschap. Hoe zou jij je voelen als jij onveilige seks hebt gehad? Ik zou me zorgen maken Ik zou me schuldig voelen Ik zou spijt hebben Ik zou me rot voelen Ik zou me geen zorgen maken Dat doe ik nooit meer STELLA, 17 JAAR: ‘Onveilige seks? Dat doe ik nooit meer! Ik heb me zo rot gevoeld. Afgelopen zomer had ik een scoutingkamp. ’s Avonds zaten we met z’n allen bij het kampvuur. Het was een heel leuke groep. Vooral Chris vond ik erg leuk. Na een gezellige avond kwam het er opeens van. Wij hadden seks zonder condoom. Hoe stom kan je zijn? Ik gebruikte toen ook niet de pil. Ik heb me zoveel zorgen gemaakt. Ik was bang dat ik een soa had opgelopen of zwanger was. Na twee weken stressen ben ik naar de huisarts gegaan. Ik heb hem verteld wat er is gebeurd. Gelukkig was ik inmiddels ongesteld geworden. De huisarts heeft een soa-test gedaan. Wat een opluchting. Ik had geen soa en ik was niet zwanger. Zoiets wil ik nooit meer maken! Ik doe het nooit meer zonder condoom. En ik slik nu elke dag de pil.’ 34 LANG LEVE DE LIEFDE
ALS HET MIS GAAT Veilig vrijen doe je om niet zwanger te worden en geen soa op te lopen. Maar stel dat er iets misgaat. Wat doe je dan? LANG LEVE DE LIEFDE 35 Wat moet ik doen? Aan: info@sense.info Van: Dave001@gmail.com Onderwerp: Wat moet ik doen? Beste Sense, Ik heb een probleem. Ik heb onveilige seks gehad. Wij hebben geen condoom gebruikt. Ik ben nu bang dat ik een soa heb opgelopen. Of dat ik mijn vriendin zwanger heb gemaakt. Wat moet ik doen? ---------------------------------------------------------Beste Dave, Je schrijft dat je seks hebt gehad zonder condoom. Ga allebei een soa-test doen. Wacht er niet te lang mee. Dan kan een soa vaak goed worden behandeld. De soa-test kan je laten doen bij de huisarts. Het kan ook bij de GGD. Als je vriendin de pil niet gebruikt, kan ze zwanger zijn. Misschien kan ze de morning-afterpil nog nemen. De morning-afterpil De morning-afterpil is één pilletje dat ze kan slikken na onveilige seks. Dat moet binnen 3 dagen na de seks. Dan wordt ze niet zwanger. De morning-afterpil kan je kopen bij de drogist of apotheek. Zwangerschapstest Is de seks langer dan 3 dagen geleden? Dan kan je vriendin een zwangerschapstest doen. Daar moet ze mee wachten tot de dag dat ze ongesteld moet worden.
5 Veilig vrijen: wat is dat? Hoe weet je of je zwanger bent? Heb je onveilige seks gehad? Dan kan je als meisje zwanger zijn. Vaak merk je eerst niets. Soms heb je pijnlijke borsten of ben je misselijk. Doe een zwangerschapstest om te weten of je zwanger bent. Je kunt deze test doen vanaf de eerste dag dat je ongesteld had moeten worden. Zwanger; wat nu? Wat doe je als je zwanger bent of als je vriendin zwanger is? Een zwangerschapstest kan je kopen bij een drogist, apotheek of online. Bij de huisarts kan je ook een zwangerschapstest laten doen. Voor een gratis test ga je naar een Sense-spreekuur. Na de test weet je binnen een paar minuten of je zwanger bent. Er zijn twee keuzes: 1. Stop de zwangerschap en laat een abortus doen. Dan wordt de bevruchte eicel weggehaald. 2. Laat het kind geboren worden. antwoorden quiz Wat weet jij over soa’s, zwangerschap en veilig vrijen? Antwoorden op de quiz van pagina 33 1. Het antwoord op vraag 1 is: Fout. Geen enkele soa gaat vanzelf over. Sommige soa’s kun je behandelen met medicijnen. Andere soa’s blijven in je lichaam. Die kan je niet genezen. Er zijn wel medicijnen die ervoor zorgen dat je je niet ziek voelt. 2. Het antwoord op vraag 2 is: Fout. Vaak heb je helemaal geen klachten. Je weet dus niet dat je een soa hebt. Dat weet je pas als je een soa-test laat doen. 3. Het antwoord op vraag 3 is: Fout. Wassen na seks helpt niet tegen een soa. Alleen als je een condoom gebruikt, krijg je geen soa. 4. Het antwoord op vraag 4 is: Goed. Meisjes kunnen van sommige soa’s niet meer zwanger worden. Als je op tijd naar de dokter gaat, kan je dit voorkomen. 5. Het antwoord op vraag 5 is: Fout. De pil beschermt alleen tegen zwangerschap. De pil beschermt dus niet tegen soa’s. Gebruik daarom altijd een condoom. 6. Het antwoord op vraag 6 is: Goed. Als de jongen niet in het meisje klaarkomt, kan ze toch zwanger worden. Vrij dus altijd veilig met de pil én een condoom. Ben jij zwanger of is je vriendin zwanger? Zoek hulp! Ga naar je ouders, je huisarts of je docent. 7. Het antwoord op vraag 7 is: Fout. Ook tijdens de eerste keer seks kan je zwanger worden of een soa krijgen. Zorg dus dat je seks hebt met de pil én een condoom. 8. Het antwoord op vraag 8 is: Goed. Een meisje kan zwanger worden als ze seks heeft terwijl ze ongesteld is. Sommige zaadcellen en eicellen kunnen namelijk lang blijven leven. Vrij dus altijd veilig met de pil én een condoom. 9. Het antwoord op vraag 9 is: Goed. Als je met jezelf vrijt, kan je geen soa’s krijgen of zwanger worden. 10. Het antwoord op vraag 10 is: Goed. Met zoenen, strelen en knuffelen kan je geen soa krijgen. 36 LANG LEVE DE LIEFDE
6 Veilig vrijen: hoe doe je dat? Hoe doe je dat? Veilig vrijen is seks met een condoom en met de pil. Veilig vrijen is belangrijk. Zo voorkom je een soa en een ongewenste zwangerschap. Maar hoe doe je dat: veilig vrijen? Let op: Er zijn ook andere middelen tegen zwangerschap dan de pil. Bijvoorbeeld het hormoonstaafje, de prikpil of het spiraaltje. LANG LEVE DE LIEFDE 37
6 Veilig vrijen: hoe doe je dat? Ik heb één jaar Wat vinden jongens van condooms? verkering met Melissa. Ik denk dat we het binnenkort gaan doen. Wat vinden jullie van condooms? Ik doe het niet zonder. Ik vind het niet meer dan normaal. Een condoom leek me eerst niks. Ze zeggen dat je dan minder voelt. Maar ik heb het één keer zonder condoom gedaan. Wat een stress! Ik dacht dat ik een soa had. Je moet het echt alleen doen mét condoom. Ik vind het echt dom als mensen het zonder condoom doen. Je weet toch nooit of iemand een soa heeft? Het kan best lastig zijn een condoom te gebruiken. Maar ik wil dat mijn vriendin zich geen zorgen hoeft te maken. Dat ze geen stress heeft om een soa op te lopen of zwanger te worden. Wat vinden ouders van condooms? Ik heb er niet over gepraat met ons pap en ons mam. Maar ik weet zeker dat ze een condoom belangrijk vinden. Mijn ouders vinden het heel belangrijk. Mijn moeder gaf me zelfs condooms mee toen ik met mijn vrienden op vakantie ging. Mijn ouders vinden dat ik pas seks mag hebben als ik getrouwd ben. Maar ze zeggen wel: ‘Gebruik altijd een condoom als er toch iets gebeurt’. Bij ons thuis hebben we een pot met condooms waaruit we mogen pakken. Dat is echt relaxed. 38 LANG LEVE DE LIEFDE
Wat vinden meisjes van condooms en de pil? Jesse en ik hebben het gehad over de eerste keer. Wat vinden jullie van condooms? Dat was best spannend! Als ik met iemand naar bed ga, zou ik nooit alleen de pil gebruiken. Ik zou ook een condoom gebruiken. Je wilt toch geen soa oplopen! Je denkt: Een soa overkomt mij niet. Maar het probleem is dat iedereen zo denkt. Ik zou het alleen doen met condoom. Ik vond het moeilijk om over condooms te beginnen. Maar ik doe het echt niet zonder. Het is zoveel relaxter als je je geen zorgen hoeft te maken. Ik zou zelf voor En wat doen jullie met de pil? de pil gaan. Maar er is best veel te kiezen. Mijn moeder gebruikt een spiraaltje. Ik ben al aan de pil. Ik heb nog geen vriendje. Maar zo heb ik minder last van ongesteld zijn. Voordelen van condooms • Met een condoom heb je geen zorgen over soa's. • Een condoom is schoner, het sperma blijft erin. • Een condoom voorkomt dat een jongen snel klaarkomt. LANG LEVE DE LIEFDE 39 Hoe kom ik aan de pil? Aan: info@sense.info Van: Tess_B@hotmail.com Onderwerp: Hoe kom ik aan de pil? Beste Sense, Ik heb een vraagje. Sinds kort heb ik een vriend. Wat moet ik doen om niet zwanger te worden? Ik zat te denken aan de pil. Maar hoe kom ik daaraan? ----------------------------------------------------------Beste Tess, De pil krijg je via de huisarts. Je kunt hier ook andere middelen tegen een zwangerschap halen. Bijvoorbeeld het spiraaltje. Maak een afspraak met je huisarts om hierover te praten. Het kan fijn zijn om je vriend, vriendin of moeder mee te nemen. Kies je voor de pil? Dan geeft de huisarts je een recept. Met het recept kan je de pil ophalen bij de apotheek. Kies je voor het spiraaltje? Dan brengt de huisarts het spiraaltje in de baarmoeder in. Ga je liever niet naar je huisarts? Dan kan je ook terecht bij een Sense-spreekuur. Dat zit bij de GGD in je buurt. Het spreekuur is gratis. Kijk voor de adressen op www.sense.info.
6 Veilig vrijen: hoe doe je dat? Middelen tegen zwangerschap Wat is het? Hoe gebruik je het? Pil Je slikt elke dag één pilletje. Dat zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. Na drie weken slik je één week geen pil. Dan word je ongesteld. In deze week kan je ook niet zwanger worden. Na deze week slik je weer elke dag een pilletje. Hormoonspiraaltje Een hormoonspiraaltje wordt in je baarmoeder gezet. Het zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. De arts zet het spiraaltje in je baarmoeder. Een hormoonspiraaltje kan vijf jaar blijven zitten. Koperspiraaltje Een koperspiraaltje wordt in je baarmoeder gezet. Het zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. De arts zet het spiraaltje in je baarmoeder. Een koperspiraaltje kan vijf tot tien jaar blijven zitten. Prikpil Een prikpil zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. Eén keer in de twaalf weken geeft de arts de prik. Hormoonstaafje Een hormoonstaafje zo groot als een lucifer. Dit wordt in je bovenarm gezet. Het zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. De arts zet het staafje in je arm. Een staafje kan drie jaar blijven zitten. Ring Een ring doe je zelf in de vagina. Deze ring zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. Na drie weken haal je de ring uit de vagina. Dan word je ongesteld. In deze ene week kan je niet zwanger worden. Na deze week breng je een nieuwe ring in. Hormoonpleister Een hormoonpleister die je op je huid plakt. Deze pleister zorgt ervoor dat je niet zwanger wordt. Eén keer per week plak je een nieuwe pleister. Na drie weken plak je één week geen pleister. Dan word je ongesteld. In deze week kan je niet zwanger worden. Na deze week plak je een nieuwe hormoonpleister. 40 LANG LEVE DE LIEFDE
quiz Wat weet jij over middelen tegen zwangerschap? 1 Aan welk middel moet je iedere dag denken? De pil Het hormoonspiraaltje De pleister 2 Welk middel moet een arts inbrengen? De pil Het koperspiraaltje De ring 3 Welk middel beschermt het langst tegen zwangerschap? De prikpil De ring Het hormoonstaafje tips en vul in Tips voor gebruik van de pil Als je de pil vergeet, kan je zwanger worden. Slik de pil dus elke dag. Lees deze tips. Voor meiden: Kruis aan wat jij zou doen. Voor jongens: Vul in wat jij zou zeggen tegen je zus of vriendin. 1 Slik de pil elke dag op dezelfde tijd. Wanneer zou jij de pil slikken? Bij het opstaan Bij het avondeten Voor het slapen gaan 2 Leg de pil op een vaste plek. Waar zou jij de pil neerleggen? Naast mijn tandenborstel Op mijn nachtkastje In mijn toilettas 3 Zorg dat je altijd een extra strip bij je hebt. Waar zou jij een extra strip bewaren? In mijn tas In mijn portemonnee In mijn jaszak LANG LEVE DE LIEFDE 41 Antwoorden op de quiz: Vraag 1: De pil | Vraag 2: Het koperspiraaltje | Vraag 3: Het hormoonstaafje Let op! Als je de pil een dag vergeet, werkt deze niet goed. Ook als je hebt overgegeven, werkt de pil niet goed. Als je dan seks hebt, kan je zwanger worden. Is het misgegaan? Ga naar je huisarts, de apotheek of bel de Sense Infolijn.
6 Veilig vrijen: hoe doe je dat? Top 3: Vragen over kopen van condooms 1 Waar kan ik condooms kopen? Je kan condooms kopen bij de drogist, de apotheek en in supermarkten. Je kunt ze ook online kopen. 2 Welk condoom moet ik kopen? Koop betrouwbare condooms. Bijvoorbeeld van het huismerk van de drogist. Je hebt condooms in verschillende soorten en maten. 3 Hoe zie ik of een condoom goed is? • Controleer of het CE-logo op de verpakking staat. • Kijk of de datum nog niet verlopen is. • Check of de verpakking niet kapot is. MIRA, 16 JAAR: ‘Ik ben samen met een vriendin condooms gaan kopen. Bij de drogist stonden ze in een rek. Zo kon ik ze zelf uitzoeken. Dat vond ik handig.’ Lees hier waar Jamal en Mira condooms kopen: JAMAL, 17 JAAR: ‘Ik vond het in het begin spannend om condooms te kopen. Ik dacht: dan ziet iedereen dat ik seks ga hebben. De eerste keer kocht ik ze bij een drogist verderop. Daar kwam ik geen bekenden tegen. Nu maakt het mij niet meer uit waar ik ze koop.’ vul in Waar bewaar jij condooms? Waar zou jij een condoom bewaren? Kruis aan welk antwoord jij het beste vindt. 1. Als je een afspraakje hebt In mijn broekzak In mijn portemonnee In mijn tas Ergens anders: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Als je op vakantie gaat In mijn toilettas In mijn koffer In mijn portemonnee Ergens anders: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Als je thuis afspreekt In mijn nachtkastje Onder mijn kussen In mijn bureaula Ergens anders: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Als niemand de condooms mag vinden In mijn tas In een geheim vakje van mijn portemonnee In het hoesje van mijn mobiel Ergens anders: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 LANG LEVE DE LIEFDE Zorg dat je ze bij je hebt Let op: Zorg dat je altijd condooms bij je hebt. Ook als je niet van plan bent om seks te hebben. Dan heb je ze bij de hand als het nodig is. SENNA, 16 JAAR: ‘Ben ik op seks uit als ik een condoom bij me heb? Wat een onzin! Ik heb er altijd standaard één bij me. Dan hoef ik daar niet meer over na te denken, mocht het ervan komen.’
HOE GEBRUIK JE HET CONDOOM? 1 2 • Scheur het pakje van het condoom open. • Haal het condoom uit het pakje. • Let op scherpe nagels en sieraden. Daarmee kan je het condoom kapot maken. Gebruik ook geen schaar om het pakje open te maken. 3 • Zorg dat het opgerolde randje van het condoom aan de buitenkant zit. • Neem het topje van het condoom tussen duim en wijsvinger. • Zet het condoom op de stijve penis. 4 • Blijf het topje van het condoom vasthouden. • Rol met je andere hand het condoom zo ver mogelijk af over de stijve penis. • Blijf het topje steeds vasthouden. Na de seks… • Trek de penis terug uit de vagina voordat hij slap wordt. • Houd het randje van het condoom vast bij het terugtrekken. Zo glijdt het condoom niet af. • Doe het condoom af en leg er een knoop in. • Gooi het condoom in de vuilnisbak. • Condooms mogen niet in het toilet worden weggegooid. Vrouwencondoom Er is ook een condoom voor vrouwen. Dit is condoom is groter dan het mannencondoom. Het meisje doet het zelf in haar vagina. Het vrouwencondoom wordt in Nederland weinig gebruikt. LANG LEVE DE LIEFDE 43 Goed om te weten! • Gebruik nooit twee condooms over elkaar. • Gebruik elk condoom maar één keer. • Lukt het omdoen niet goed? Neem een nieuw condoom. • Gebruik bij anale seks een condoom met extra veel glijmiddel • Gebruik glijmiddel op waterbasis. Van olie gaat het rubber kapot.
6 Veilig vrijen: hoe doe je dat? Hoe praat je over condooms? Zo praat je over condooms Het kan best lastig zijn om over condooms te beginnen. Maar als je er eenmaal over hebt gepraat, voel je je juist beter. Hoe begin je erover? Lees deze tips. 1 Zeg gewoon eerlijk: ‘Ik doe het alleen met’ WESLEY, 15 JAAR: ‘Mijn broer zegt dat meisjes het fijn vinden als jongens het condoom regelen. Ik zou dus gewoon vragen: Zal ik voor condooms zorgen?’ 2 Praat erover als je je kleren nog aan hebt ELINE, 16 JAAR: ‘We hadden drie maanden verkering. We lagen op de bank te knuffelen. Ik vroeg hem: ‘Als we met elkaar naar bed gaan, hoe denk jij dan over condooms?’ Toen hebben we het gehad over veilig vrijen. En over wie er voor de condooms zorgt. Het was eigenlijk heel leuk.’ 3 Laat het condoom zien RUBEN, 17 JAAR: ‘Het lijkt me best lastig om over condooms te beginnen. Wat moet je dan tegen hem zeggen? Je kan het condoom ook gewoon pakken en laten zien.’ vul in Hoe zou jij over condooms beginnen? Ik zou vragen: ‘Hoe denk jij over condooms?’ Ik zou vragen: ‘Zal ik condooms regelen?’ Ik zou zeggen: ‘Als wij seks hebben, wil ik het graag veilig doen. En jij?’ Ik zou gewoon een condoom pakken en laten zien. Ik zou: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 LANG LEVE DE LIEFDE
tips en vul in Woordenlijst WAT DOE JE ALS DE ANDER GEEN CONDOOM WIL? STAP 1 Zeg dat je alleen met condoom wilt vrijen. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik doe het alleen met condoom’. STAP 2 Wil de ander niet? Zeg dan waarom jij het met condoom wilt doen. Wat zou jij zeggen? Ik zeg: ‘Ik vertrouw jou wel. Maar onze exen niet’. Ik zeg: ‘Seks zonder zorgen is veel fijner’. Ik zeg: ‘Je weet nooit zeker of je een soa hebt’. Ik zeg: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . STAP 3 Wil de ander het nog steeds zonder condoom doen? Stel dan een andere manier van vrijen voor. Zeg bijvoorbeeld: ‘Dan gaan we niet verder dan zoenen’. STAP 4 Wil de ander dat ook niet? Vertel dan dat je dat niet leuk vindt. Zeg bijvoorbeeld: ‘Dat is jammer’. STAP 5 Wil de ander nog steeds niet? Laat je niet overhalen. Zeg dat je alleen wilt vrijen met een condoom. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik doe het alleen met condoom’. Abortus: Bij een abortus wordt de bevruchte eicel weggehaald. Afscheiding: Afscheiding is vocht dat uit de vagina van een meisje komt. Anale seks: Anale seks is seks met de anus. Bijvoorbeeld: de penis in de anus. Anticonceptiemiddel: Een anticonceptiemiddel is een middel dat ervoor zorgt dat een meisje niet zwanger wordt. Bijvoorbeeld: de pil of het spiraaltje. Anus: De anus is het poepgaatje tussen je billen. Beffen: Beffen is de vagina van een meisje likken met de mond. Bevredigen: Bevredigen betekent een prettig en opgewonden gevoel geven bij het vrijen. Bevruchting: Bevruchting is het samensmelten van de eicel van het meisje en de zaadcel van de jongen. Na een bevruchting is het meisje zwanger. Eicel: Elk meisje heeft een voorraad eicellen in haar lichaam. Als een eicel en een zaadcel samenkomen, is het meisje zwanger. Klaarkomen: Klaarkomen betekent een prettig en opgewonden gevoel krijgen in je lichaam. Een jongen krijgt dan een zaadlozing. Een ander woord voor klaarkomen is orgasme. Masturberen: Masturberen is een ander woord voor met jezelf vrijen. Natte droom: Een natte droom is een zaadlozing die een jongen krijgt als hij slaapt. Ongesteld: Een meisje is één keer per maand ongesteld. Dan komt er een beetje bloed uit haar vagina. Ongesteld zijn duurt vier tot zeven dagen. Pijpen: Pijpen is de penis van een jongen met je mond likken of zuigen. Puberteit: De puberteit is de tijd dat een jongen of meisje volwassen wordt. Dit gebeurt meestal tussen de negen en zestien jaar. Sexting: Sexting is het versturen van blote foto's of filmpjes van jezelf. Soa: Een soa is een ziekte die je kan krijgen als je seks hebt zonder condoom. Soa is de afkorting van: seksueel overdraagbare aandoening. Sperma: Sperma is vocht met zaadcellen dat uit de penis komt. Zaadcel: Elke jongen heeft zaadcellen in zijn lichaam. In sperma zitten miljoenen zaadcellen. Als een zaadcel en een eicel samenkomen, is het meisje zwanger. Zaadlozing: Een zaadlozing betekent dat er sperma uit de penis komt. Dat gebeurt als een jongen klaarkomt. Wil je meer woorden opzoeken? Ga naar SeksABC via www.sense.info
Lang Leve de Liefde Onderbouw voor praktijkonderwijs en vmbo bb Colofon Lang Leve de Liefde is een product van Soa Aids Nederland en Rutgers Samenstelling Suzanne Meijer, Marieke van den Borne en Lisette Schutte, Soa Aids Nederland Tekst Marieke van den Borne en Suzanne Meijer, Soa Aids Nederland Redactie Annemies Gort Met medewerking van Hanneke Roosjes, Jos Poelman en Jolijn Polet, Soa Aids Nederland | Ineke van der Vlugt en Marianne Cense, Rutgers | Anita Watzeels, Mireille Wolfers en Marja de Koster, GGD RotterdamRijnmond | Fraukje Mevissen en Gerjo Kok, Universiteit Maastricht | Wilco Schilthuis, GGD Amsterdam In herinnering Herman Schaalma Met dank aan Mahshid Borghei, Mounir Ben Tarraf, Rasjot de Boer, Eva Sugeng, Lynn Werlich Rosa van Iterson, Mees Bink, Tirza Snoijl. Alle betrokken scholen, docenten en leerlingen Grafisch ontwerp Suzanne Hertogs, Anne de Laat, Ontwerphaven Strip Jeroen de Leijer, Studio de Leijer Illustratie Hilde Atalanta Fotografie Yvonne Brandwijk Productie Alice Verleun, Soa Aids Nederland Druk GTV DonMail, Oosterhout Mogelijk gemaakt door ZonMw, RIVM Bestellen lesmateriaal www.langlevedeliefde.nl Bij dit leerlingenmagazine horen een docentenhandleiding, films en de websites: www.langlevedeliefde.nl en www.lesgevenindeliefde.nl. Derde druk, 2019 © Soa Aids Nederland, Amsterdam Dit product draagt bij aan het vignet Gezonde School.
1 Online Touch