Portfolio Didactiek: Leerlijn AME DT-‐1 juni 2015 Stijn Rutten
Inhoudsopgave INLEIDING 1. GLOBAAL OVERZICHT LEERSTOF VOOR HET MUZIEK ONDERWIJS 2. KERNDOELEN VOOR DE ONDERBOUW VO 3. VASTSTELLEN VAN HET EINDNIVEAU 4. BESTAANDE LESMETHODES VOOR HET VO 5. BEATS’NBITS -‐ NADER BEKEKEN A. MAKERS: B. SAMENSTELLING METHODE C. ONDERWIJSVISIE VAN VO-‐DIGITAAL M.B.T. BEATS’NBITS Wat is Beats’Nbits Beats’Nbits en de 21th century skills Leren gebeurt overal Leren is duurzaam Beats’Nbits is opbrengstgericht De performance is de basis voor het leren D. LEERSTOFOPBOUW BEATS’NBITS E. MUZIEKKEUZE DOMEINEN WERKVORMEN 6. MIJN EIGEN LEERLIJN VOOR DE ONDERBOUW VO A. VERANTWOORDING B. BEGINSITUATIE C. ONDERWIJSVISIE Theorie en praktijk De lessen Werkvormen Portfolio D. LEERSTOFORDENING Leerdoelen leerjaar 1 Domeinen leerjaar 1 Leerdoelen leerjaar 2 Domeinenleerjaar 2 E. OPBOUW VAN DE LEERLIJN VERDEELD OVER 2 JAAR Leerjaar 1 Leerjaar 2 7. TWEE VOORBEELDLESSEN WOORD VOORAF DOEL VAN DE LESSEN BENODIGDHEDEN LES 1 LES 2 BRONNEN INTERNETSITES LEMETHODES SOFTWARE 2 2 2 3 5 6 6 6 6 6 6 6 7 7 8 9 10 11 11 11 11 12 12 12 13 13 13 14 14 15 15 16 16 16 17 18 18 18 18 19 23 29 29 29 29 Portfolio Didactiek: Leerlijn 1
Opdracht Portofolio Didactiek: Stijn Rutten Inleiding In deze opdracht is het de bedoeling om na onderzoek van bestaande lesmethodes zelf te komen tot een leerlijn van twee jaar voor het PO of VO, in mijn geval voor de onderbouw (klas 1 en 2) van het Voortgezet Onderwijs. Na onderzoek van Beat ‘bits heb ik de leerstof bepaald voor mijn eigen leerlijn door middel van: -‐ uitgangpuntbepaling -‐ niveaubepaling -leerstofordening Onderstaande uitwerking volgt de nummering van de opdracht, zodat de uitwerking alle onderdelen van de opdracht makkelijk terug te vinden zijn. 1. Globaal overzicht leerstof voor het muziek onderwijs Onderstaand een eerste opsomming van de leerstof die in een leerlijn voor de onderbouw VO aan bod zou moeten komen. Theoretisch: • algemene muziekleer (waaronder het notenschrift en muzikale bgrippen) • instrumentenleer • vormleer (zowel voor populaire als klassieke muziek) • analyse met behulp van de muzikale componenten • eenvoudige harmonieleer (akkoorden en blues-‐schema) Praktisch: • luitsteren • zingen • instrumentaal musiceren • componeren • improviseren 2. Kerndoelen voor de onderbouw VO In 2006 (herziening 2009 -‐ canon) zijn de kerndoelen voor onder andere de onderbouw van het VO opnieuw vastgesteld door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Daarbij is muziek ondergebracht bij het leergebied ‘Kunst en Culuur’. 2 Portfolio Didactiek: Leerlijn Leerlijn AME DT-‐1 juni ‘15
Kerndoelen op basis van artikel 11b WVO (7 juni 2006): Met de vijf kerndoelen voor het onderdeel kunst en cultuur wordt het gemeen-schappelijke en het gelijkwaardige van de verschillende kunstzinnige disciplines benadrukt. Doel is een brede oriëntatie op kunst en cultuur. Deze kerndoelen geven ook variatie in activiteiten aan: eigen werk maken en presenteren, andermans werk ervaren en plaatsen, verslag doen van activiteiten, en reflecteren op eigen en andermans werk. 48 Produceren: de leerling leert door het gebruik van elementaire vaardigheden de zeggingskracht van verschillende kunstzinnige disciplines te onderzoeken en toe te passen om eigen gevoelens uit te drukken, ervaringen vast te leggen, verbeelding vorm te geven en communicatie te bewerkstelligen. 49 Presenteren: de leerling leert eigen kunstzinnig werk, alleen of als deelnemer in een groep, aan derden te presenteren. 50 Beleven: de leerling leert op basis van enige achtergrondkennis te kijken naar beeldende kunst, te luisteren naar muziek en te kijken en luisteren naar theater-‐, dans-‐ of filmvoorstellingen. 51 Verslagleggen: de leerling leert met behulp van visuele of auditieve middelen verslag te doen van deelname aan kunstzinnige activiteiten, als toeschouwer en als deelnemer. 52 Reflecteren: de leerling leert mondeling of schriftelijk te reflecteren op eigen werk en werk van anderen, waaronder dat van kunstenaars. Met deze vijf kerndoelen, waarin muziek slechts één keer expliciet genoemd wordt, heeft men er voor gekozen om de scholen zelf een scenario voor cultuur te laten kiezen waardoor er in principe meer mogelijkheden gecreëerd zijn om (delen van) het lesprogramma zelf in te kunnen vullen. In de praktijk houd men zich toch veelal nog vast aan de vier domeinen (beluisteren -musiceren -‐ vormgeven -‐ presenteren) die met de komst van de basisvorming en de daarbij behorende uitgebreid omschreven kerndoelen in 1998 zijn geïntroduceerd. 3. Vaststellen van het eindniveau Bij het vaststellen van het eindniveau ben ik uitgegaan van de hierboven genoemde vier domeinen en in iets mindere mate van de vijf kerndoelen (49 t/m 52) omdat de kerndoelen te algemeen en niet duidelijk op de muziek gericht zijn. Algemeen: Het onderwijs in muziek is erop gericht dat de leerlingen: • vaardigheden verwerven in het uitvoeren en ontwerpen van muziek; • vaardigheden verwerven in het luisteren naar en interpreteren van muziek; • kennis over muzikale aspecten (klankeigenschappen, vormprincipes, functies en betekenissen) verwerven en deze kunnen toepassen; • inzicht verwerven in de rol van muziek in hun persoonlijk leven en dat van anderen; • inzicht verwerven in functies en betekenissen van muziek in de maatschappij; • vaardigheden en kennis op het terrein van muziek verwerven met het oog op beslissingen over vervolgopleidingen, de latere beroepsuitoefening en het maatschappelijk functioneren, met inbegrip van vrijetijdsbesteding. Portfolio Didactiek: Leerlijn 3
Domein A: Musiceren 1) De leerlingen kunnen: o in groepsverband een gevarieerd repertoire van op het gehoor aangeleerde liederen uitvoeren; Het repertoire is gevarieerd naar vorm, genre, stijl, functie en culturele achtergrond. o de liederen in passend tempo, in de maat, ritmisch, zuiver, met frasering, articulatie, dynamiek en expressie uitvoeren. 2) De leerlingen kunnen: o in groepsverband een gevarieerd repertoire van liedbegeleidingen en instrumentale composities uitvoeren; Het repertoire is gevarieerd naar vorm, genre, stijl, functies en culturele achtergrond en is aangeleerd op het gehoor en/of van notaties. o het repertoire in passend tempo, in de maat, ritmisch, met frasering, articulatie, dynamiek en expressie uitvoeren. 3) De leerlingen kunnen: o met anderen overleggen en samenwerken bij het uitvoeren van een liedbegeleiding en instrumentale compositie; o een inbreng hebben in de beoordeling van het zingen en instrumentaal spel. o een inbreng hebben in de evaluatie van het zingen en instrumentaal spel. Domein B: Vormgeven 4) De leerlingen kunnen muziek componeren en improviseren. Zij kunnen een (buiten)muzikaal gegeven met behulp van instrumenten of de stem aanvullen, variëren of als geheel vormgeven. 5) De leerlingen kunnen: o bij het uitvoeren van een compositie-‐ en improvisatieopdracht met anderen overleggen en samenwerken. Ze schenken daarbij aandacht aan: -‐ planning; -‐ taakverdeling; -‐ vormgeving; -‐ uitvoering. o bij de voorbereiding, uitvoering, presentatie en evaluatie van compositie-‐ en improvisatieopdrachten, rekening houden met de eigen beperkingen en mogelijkheden; o een inbreng hebben in de beoordeling van het resultaat en het werkproces. o een inbreng hebben in de evaluatie van het resultaat en het werkproces. Domein C: Presenteren 6) De leerlingen kunnen in groepsverband een repertoire presenteren aan anderen, bijvoorbeeld aan klasgenoten. Bij dit repertoire gaat het om: -‐ liederen; -‐ gedeelten uit hun speelrepertoire; -‐ uitwerkingen van (eigen) composities; -‐ uitwerkingen van improvisatieopdrachten. 4 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Domein D: Beluisteren 7) De leerlingen kunnen: o een presentatie, spreekbeurt of discussie over muziek volgen en verwerken (luistervaardigheid); o teksten over muziek interpreteren (leesvaardigheid); o zelfstandig informatie verwerven en verwerken over muziek, o.a. uit geautomatiseerde gegevensbestanden; o muzikale begrippen en teksten over een onderwerp de muziek betreffende memoriseren. 8) De leerlingen kunnen muzikale aspecten, zoals ritme, tempo, dynamiek, klankkleur, globaal verloop van toonhoogte en vorm in een luisterpartituur door middel van grafische notatie aanvullen, ordenen of wijzigen. 9) De leerlingen kunnen muzikale aspecten zoals ritme, tempo, dynamiek, klankkleur, globaal verloop van toonhoogte en vorm onderscheiden, herkennen en benoemen. 10) De leerlingen kunnen met eigen woorden betekenissen en functies van muziek aangeven, zo mogelijk met verwijzing naar muzikale aspecten en associaties met buitenmuzikale gegevens, 11) De leerlingen kunnen muzikale aspecten en betekenissen van muziek weergeven in beweging, spel, beeld of taal. 12) De leerlingen kunnen met eigen woorden aangeven hoe zij muziek ervaren door te verwijzen naar muzikale aspecten, betekenissen en functies van muziek. Zij kunnen daarin de meningen van anderen betrekken. 13) De leerlingen hebben, mede naar aanleiding van praktische voorbereidende activiteiten, ten minste één voorstelling bezocht op het gebied van muziek en daar aan de hand van tevoren opgegeven aandachtspunten verslag van gedaan. 4. Bestaande lesmethodes voor het VO De lesmethodes voor het voortgezet onderwijs Intro Jukebox Muziek op Maat Podium Venkel met Vis* Beats’Nbits Uitgeverij ThiemeMeulenhoff Uitgeverij Lambo Noordhoff Uitgevers Uitgeverij Malmberg Stichting Swing Uitberverij VO-‐Digitaal meer info meer info meer info meer info meer info meer info Inmiddels is er van elk van de bovenstaande methodes ook een (gedeeltelijk) digitale versie beschikbaar. ∗ Venkel met Vis is een ‘vreemde eend in de bijt’ omdat het eigenlijk geen volledige muziekmethode is maar een lesboek voor de bovenbouw VO, waarbij de nadruk ligt op muziek improvisatie. Deze methode zou naast een bestaande lesmethode gebruikt kunnen worden. Portfolio Didactiek: Leerlijn 5
5. Beats’Nbits -‐ nader bekeken a. Makers: Leon Vliegen en Robin van Rosgeler; tevens directeuren van het bedrijf VO-‐Digitaal. Verder een team van medewerkers die zorgdragen voor de opdrachten, de teksten, de composities en arrangementen en de (digitale) vormgeving. b. Samenstelling Methode Beat’Nbits is een volledig digitale methode. Toch zijn het musiceermateriaal en alle opdrachten downloadable, zodat er altijd lesmateriaal op papier verstrekt kan worden aan de leerlingen. c. Onderwijsvisie van VO-‐Digitaal m.b.t. Beats’Nbits Wat is Beats’Nbits Beats’Nbits is de web based internetmuziekmethode voor alle leerlingen van het voortgezet onderwijs, inclusief het tweetalig onderwijs (TTO); met een klik op de knop wordt de methode geheel in het Engels weergegeven. Beats’Nbits werkt op alle devices. Beats’Nbits en de 21th century skills Leerlingen ontwikkelen op school vaardigheden, competenties en attitudes die van belang zijn om in de samenleving van de 21ste eeuw te functioneren: • samenwerken, communiceren en ondernemen; • kritisch nadenken en probleemoplossend denken en handelen; • mediawijsheid en creativiteit; • een nieuwsgierig, onderzoekende houding. Beats’Nbits sluit aan op de ontwikkeling van deze 21st century skills. Leren gebeurt overal Beats’Nbits biedt ruimte voor informeel leren (leren dat voortvloeit uit de dagelijkse activiteiten op het werk, thuis of in de vrije tijd) in de formele setting die de school nu eenmaal is. Leren is niet meer plaats of tijdgebonden want het internet verbindt het leren op school met het leren thuis of elders en vergroot de actieradius van het leren. Lineaire leerprocessen kunnen haaks staan op de leerbehoefte van leerlingen. 6 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Beats’Nbits biedt ruimte aan meer intuïtieve leerroutes die aansluiten op leerbehoeftes die een leerling op een bepaald moment heeft. Kennis is subjectief en bruikbaar, op te roepen daar waar het nodig is. Beats’Nbits speelt in op onze moderne samenleving (netwerksamenleving), de mediawijsheid van de leerlingen van nu en is interactief. • Er zijn door de docent gemaakte planners. • Het is mogelijk al dan niet automatisch feedback te (laten) geven. • Het is mogelijk binnen de omgeving met elkaar te communiceren. • Multimediale bronnen bieden een schat aan informatie. • Oefeningen en trainingen zijn interactief. • Interactieve meespeelversies van liedjes en speelstukken zorgen voor flow ook bij huiswerk-‐muziek-‐maken. • Instructiefilmpjes geven informatie over hoe je instrumenten bespeelt en hoe je de stem gebruikt. • Muziektheorie gebeurt ook via Flipping the classroom-‐filmpjes. Leren is duurzaam Beats’Nbits legt de basis voor een leven lang (muziek)leren. Ook bij muziek is leren een sociale activiteit, die je op basis van gezamenlijke interesses en nieuwsgierigheid vooral met en ook ten diensten van anderen doet. Beats’Nbits biedt vormen van samenwerkend leren in combinatie met opdrachten die kritisch denken en handelen stimuleren en een beroep doen op creativiteit. • Luisteropdrachten die leerlingen uitdagen om niet uitsluitend het antwoord, maar ook de weg naar het antwoord te vinden. • Het verkrijgen van inzicht via probleemoplossend luisteren is hierbij de essentie. • Musiceeropdrachten die via samenwerkend leren tot een eindpresentatie leiden. • Creatieve opdrachten waarin het om (opnieuw) creëren gaat. • Performen, live of via media, staat centraal evenals de talentontwikkeling van elk individueel groepslid. • Projecten geven de leerling ruimte om vanuit een gezamenlijk muzikaal fenomeen een eigen weg te kiezen en dit naar eigen idee en met anderen uit te werken. Beats’Nbits is opbrengstgericht Docenten helpen leerlingen met doelgericht werken; zetten in op de ontwikkeling van leerstrategieën en begeleiden leerlingen in het monitoren van het leren zodat leerlingen uiteindelijk zelfregulerend leren werken. Omdat leren niet tijd-‐ en plaatsgebonden is, is het zaak dat de docent tools tot zijn beschikking heeft om individuele leerprocessen te monitoren en de opbrengst van het leren in kaart te brengen. De technologie van Beats’Nbits maakt de vorderingen van leerlingen inzichtelijk en meetbaar. Portfolio Didactiek: Leerlijn 7
Voor de docent • Planners met verwijzingen naar onderdelen naar keuze. • Automatisch of handmatig nakijken van opdrachten. • Automatische of handmatige feedback (laten) geven. • Rapportages samenstellen op basis van gekozen onderdelen. • Zichtbaar maken van sterke(re) en zwakke(re) punten per leerling op diverse kennisgebieden (melodie, ritme, harmonie, kleur, uitvoering) en op vier cognitieve niveaus (RTTI) • Zwakke(re) en snelle(re) leerlingen kunnen op een ander niveau gezet worden. • Binnen de omgeving kan met leerlingen gemaild worden. • Aanvullende informatie kan via bestanden aan leerlingen worden gemaild of in de planners worden geplaatst. Voor de leerling • De leerling kan zelf zijn opdrachten nakijken. • De logboekfunctie in het leerling-‐ gedeelte kan gebruikt worden om bijvoorbeeld samenvattingen te maken of voor een ontwikkelingsportfolio. • Het prikbord is een communicatiemiddel voor docent en de klas. • Berichten zijn zichtbaar voor docent en de geselecteerde klas. • Notities kunnen (ook door de docent) toegevoegd worden. • Deze zijn altijd weer op te roepen en verwijzen meteen naar de betreffende webpagina. De performance is de basis voor het leren Beats’Nbits gaat vooral over samen muziek maken. Zingen, spelen, creëren in groepsverband is de basis van Beats’Nbits. Leerlingen doen in Beats’Nbits actief kennis op en delen ervaringen, ontwikkelen vaardigheden en verwerven inzicht. De performance maakt leren niet alleen betekenisvol, inspirerend en plezierig maar verankert het ook. • De speelstukjes bieden voor ieder groeps-‐ en individueel niveau voldoende uitdaging. • Er is ondersteuning bij het spelen in de vorm van Warming up; instructiefilmpjes; meespeel-‐multi-‐tracks; training en samenvatting van de muziekleer per speelstuk in woord en beeld. • De liedjes zijn verschillend in karakter, van evergreen tot actueel en soms meerstemmig. • Er is ondersteuning bij het zingen in de vorm van zanginstructiefilmpjes, meespeel-‐multi-‐tracks, instructiefilmpjes voor drums, gitaar en basgitaar. • Creatieve opdrachten dagen de leerling uit om zelf instrumentaal, vocaal en elektronisch te componeren en uit te (laten) voeren. • Projecten geven een uitvoering een plek in een thematische (multidisciplinaire) context. Het performen en de voorbereiding van de performance vindt plaats op individueel-‐, groeps-‐ en klasniveau. De inhoud is actueel. 8 Portfolio Didactiek: Leerlijn
d. Leerstofopbouw Beats’Nbits De methode is opgebouwd uit vier hoofdstukken per leerjaar waarin per hoofdstuk een aantal muzikale aspecten behandeld worden, die d.m.v. opdrachten worden toegepast in de praktijk. Ieder hoofdstuk bevat weer vier steeds terugkerend onderdelen met ieder weer een onderverdeling van vaste rubrieken, te weten: -‐ Samen o Spelen o Zingen o Samen luisteren o Creatieve opdracht -‐ Zelfstandig o Opdrachten o Training o Noteren o Prikbord -‐ Bronnen o Muziektheorie o Muziek instrumenten o Zanginstructie o Keyboard o ICT -‐ Samenvatting In leerjaar 1 komen klank en betekenis aan de orde. 1) Start it gaat over melodie en dynamiek. 2) Beat it gaat over maat, ritme en tempo. 3) Build it gaat over harmonie en meerstemmigheid 4) Paint it gaat over klank en sound In leerjaar 2 komen klank, betekenis en vormaspecten van muziek aan de orde. 1) Under Construction 2) Repeat & Change 3) Tabs & Schemes 4) Soundstories gaat over de kracht van melodieën, over hoe vorm in muziek ontstaat, en hoe je muziek op allerlei manieren zichtbaar kunt maken. gaat over herhaling in allerlei soorten muziek, in pop, jazz, klassiek en wereldmuziek en hoe herhalen en veranderen werkt. gaat over akkoorden, tabs, akkoordenschema's en de werking ervan. gaat over de relatie tussen verhalen en geluid. Hoe teksten op muziek zijn gezet en dat muziekstukken een verhaal kunnen vertellen. De projecten kunnen naast of in plaats van periodes gebruikt worden. Muziek is in al deze projecten het beginpunt. Keuzevrijheid voor de leerling staat daarbij centraal. In dit filmpje wordt een algemene inleiding gegeven op de werkwijze en de samenstelling van de methode.. Portfolio Didactiek: Leerlijn 9
e. Muziekkeuze Luistermateriaal Het luistermateriaal dat wordt aangeboden is zeer gevarieerd en absoluut genrevrij. In de luisteropdrachten komen zowel bekende als minder bekende of voor de hand liggende muziekvoorbeelden aan bod die zorgen voor een verbreding van de muzikale horizon van de leerlingen. De luisteropdrachten zijn eenduidig en haalbaar voor de gemiddelde leerling. Musiceermateriaal • Zingen Het repertoire dat voor het vocaal musiceren gebruikt kan worden is zeer up-‐to-‐date! Naast nummers uit de ‘TOP 1000’ zijn zelfs nummers beschikbaar die in het afgelopen naar nog in de ‘TOP 40’ stonden. • Spelen Het musiceermateriaal om zelf te kunnen spelen is door eigen componisten gemaakt en bestaat, naast gedifferentieerde partijen, uit aparte meespeelversies voor de verschillende partijen van de ritmesectie (piano, gitaar, basgitaar en drums). ‘Happy’ als voorbeeld van de beschikbare liedjes. De partituren zijn zowel als pdf, als XML (voor het inlezen in Sibelius) en als Finale-bestand beschikbaar, zodat het arrangement desgewenst aangepast kan worden aan de muzikale mogelijkheden van de leerlingen. Een partij vereenvoudigen of er juist een extra lastige partij bijschrijven is hierdoor een stuk eenvoudiger gemaakt. Ook zijn er bij de liedjes vaak speciale instructiefilmpjes beschikbaar met daarop voorbeelden van hoe bijvoorbeeld het refrein op de basgitaar gespeeld moet worden of hoe een bepaalde drumfill gespeeld kan worden. Het up-‐to-‐date houden van de methode en het gekozen musiceermateriaal in het bijzonder is één van de grote voordellen en speerpunten van deze digitale methode. Ook het feit dat de methode in het Engels beschikbaar is en dat deze vanaf het schooljaar 2015/2016 ‘RTTI-‐proof’ is, zijn belangrijke troeven van Beats’Nbits. 10 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Domeinen Beat’Nbits gebruikt de domeinen: • Luisteren • Musiceren o Vocaal o Instrumentaal • Ontwerpen • Presenteren Werkvormen De werkvormen zijn zowel klassikaal, groeps-‐, en individueel gericht. De gebruikte activerende wekvormen zijn: o interactieve vormen o opdrachtvormen o samenwerkingsvormen o spelvormen 6. Mijn eigen leerlijn voor de onderbouw VO a. Verantwoording In mijn eigen leerlijn voor klas 1 en 2 van het Voortgezet Onderwijs heb ik me gebaseerd op de vier domeinen en die weer geïntegreerd in de kerndoelen 48 t/m 52 en de ‘21st century skills’. Domeinen Luisteren Musiceren Ontwerpen Presenteren Kerndoelen Produceren Presenteren Beleven Verslagleggen Reflecteren 21st Century Skills Samenwerken en kennisconstructie Mondelinge en schriftelijke communicatie Probleemoplossend en creatief denken Zelfregulerend vermogen Initiatiefrijke, onderzoekende houding Integratie van ICT Tevens heb ik geprobeerd de ervaringen van een jaar lang werken met de methode Intro tijdens mijn stage-‐lessen (klas 1 en 2) mee te nemen in het opzetten van mijn eigen leerlijn. Deze leerlijn is een eerste aanzet tot het weergeven van mijn visie op het muziekonderwijs zoals ik dat tot nu toe in de praktijk heb ervaren. Ik zou graag daadwerkelijk willen proberen te komen tot het volledig opzetten van een leerlijn/methode of een deel daarvan om mijn visie hierop gestalte te geven maar dat voert nu te ver en is wellicht iets voor mijn afstudeeronderzoek volgend jaar. Portfolio Didactiek: Leerlijn 11
b. Beginsituatie Het bepalen van het startniveau is meteen een lastig punt waar ik lang over heb nagedacht. Als ik uit kon gaan van de doorlopende leerlijnen van mijn collega studenten (DT-‐1) dan zou de beginsituatie er heel anders uit kunnen zien, maar ik heb helaas in mijn eigen lespraktijk moeten constateren dat de feeling met muziek bij de gemiddelde brugklasleerling minimaal is, althans dat idee hebben ze vooral zelf…. Op een enkele uitzondering na, van een kind dat al wel een instrument bespeelt, komt het merendeel van de kinderen niet verder dan muziek beluisteren…. en dat ook nog eens vaak zeer eenzijdig. Enerzijds is dit een teleurstellende constatering, maar anderzijds is dat wellicht meteen een ideaal uitgangspunt; mijn beginsituatie! Ik ben er dus van uitgegaan dat de leerlingen bij de start van leerjaar 1 nog weinig voorkennis hebben en naast het luisteren naar muziek nauwelijks ervaring hebben met praktische muziekbeoefening. c. Onderwijsvisie Theorie en praktijk In mijn leerlijn maak ik een directe koppeling tussen de theorie en de praktijk. De ‘droge’ theoretische stof wordt direct praktisch toegepast waardoor de materie ‘behapbaar’, bruikbaar en zelfs interessant wordt voor de leerlingen. De theorie moet door het direct toepassen ervan in de praktijk een tool worden die niet alleen voor een toets geleerd wordt -‐ en kort daarna weer vergeten is -‐ maar als vanzelf ‘eigen’ wordt voor de leerlingen. Het praktisch toepassen van de lesstof zal in leerjaar 1 vooral gebeuren met behulp van: • de oefenpad: voor de ritmiek • het keyboard: voor melodie en (eenvoudige) akkoorden • de stem: voor zowel melodie als ritmiek Het praktisch toepassen van de lesstof zal in leerjaar 2 vooral gebeuren met behulp van: • de oefenpad • het instrumentarium van de ritmesectie (keyboard -‐ gitaar -‐ basgitaar -‐ drums) • notatiesoftware (MuseScore) • audiobewerkingssoftware (Audacity) • de stem 12 Portfolio Didactiek: Leerlijn
De lessen Er wordt iedere les gestart met een luisterfragment of filmpje met muziek. Dit fragment heeft als doel: -‐ om het onderwerp van die les in te leiden. -‐ om de leerlingen wekelijks genrevrij muziekfragmenten te laten horen -‐ om de leerlingen met eigen woorden aan te laten geven hoe zij de muziek ervaren en na verloop van tijd ook door te verwijzen naar muzikale componenten, betekenissen en functies van muziek. -‐ om de leerlingen hun eigen mening te laten vormen en daar tevens de mening van anderen in te betrekken en die vervolgens juist weten te formulieren. Soorten luisterfragmenten/filmpjes: -‐ een in de leerlijn aangegeven fragment, passend bij de inhoud van de les of de tijd van het jaar. -‐ een eigen gekozen fragment passend bij de inhoud van de les of de tijd van het jaar. -‐ een actueel fragment behorend bij een gebeurtenis die op dat moment veel media-aandacht heeft of die om andere redenen het beluistern waard is. Werkvormen In de lessen worden activerende werkvormen gebruikt en wordt de lesinhoud gedifferentieerd aangeboden zodat niveauverschillen tussen leerlingen worden opgevangen. Gebruikte activerende werkvormen zijn: o samenwerkend leren o klassen-‐ en groepsgesprekken o mening vorming o kennis toepassen in nieuwe situaties o reflecteren op eigen antwoorden o schrijfopdrachten o spelvormen o samenvatten Portfolio De leerlingen bouwen in de eerste twee jaren een portfolio op bestaande uit individuele-en groepsopdrachten. Dit kunnen musiceeropdrachten zijn waarvan een opname (audio of video) wordt toegevoegd aan het portfolio, maar het kunnen ook ontwerpopdrachten zijn, waarvan de presentatie of het verslag worden toegevoegd aan het portfolio. Aan het eind van ieder jaar wordt een korte individuele presentatie gegeven van wat elke leerling dat jaar dat jaar heeft gedaan. Portfolio Didactiek: Leerlijn 13
d. Leerstofordening Mijn leerlijn is over twee jaar bekeken concentrisch en thematisch van opzet. Regelmatige herhaling en uitbreiding van de stof, zowel in theorie als praktijk, moeten er voor zorgen dat de leerlingen de geleerde stof ook op langere termijn (in het 3e tot en met het 5e/6e leerjaar) nog steeds beheersen en toe kunnen passen. Leerdoelen leerjaar 1 1. De leerlingen beheersen de theorie en kunnen deze praktisch toerpassen van: -‐ het notatiesysteem; G-‐sleutel, notenbalk, maat en maatstrepen, notennamen, notenwaarden en maatsoorten -‐ de majeur en mineur toonladder -‐ het systeem van de voortekens 2. De leerlingen kunnen de verschillende instrumenten: -‐ plaatsen in de juiste subgroep -‐ omschrijven en er (beperkte) achtergrondinformatie over geven -‐ herkennen in een luisterfragment/opdracht 3. De leerlingen beheersen de eerste beginselen van de harmonieleer: -‐ de drieklank -‐ de akkoorden op I, IV en V in de toonsoort C -‐ het systeem van de akkoordsymbolen (drieklanken majeur en mineur) 4. De leerlingen kunnen de verschillende muziekstijlen: -‐ plaatsten in de juiste subgroep (klassiek -‐ populair -‐ jazz -‐ wereldmuziek) -‐ omschrijven en er (beperkte) achtergrondinformatie over geven -‐ herkennen in een luisterfragment/opdracht 5. De leerlingen kunnen de vorm bepalen van (eenvoudige) muziekvoorbeelden in verschillende muziekstijlen (genrevrij). 6. De leerlingen kunnen een gegeven aantal muzikale begrippen definiëren en praktisch toepassen; dynamiek -‐ articulatie -‐ tempo. 7. De leerlingen kunnen verschillende types orkesten en ensembles: • omschrijven en er (beperkte) achtergrondinformatie over geven • herkennen in een luisterfragment/opdracht 8. De leerlingen kunnen klassikaal en in groepsverband een eenvoudig lied ritmisch en qua toonhoogte correct zingen eventueel aangevuld met een tweede stem. 9. De leerlingen kunnen een speelstuk (gedifferentieerd) ritmisch en qua noten correct uitvoeren op een keyboard. 14 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Domeinen leerjaar 1 • Luisteren • Musiceren o vocaal o instrumentaal • Ontwerpen o componeren o improviseren • Presenteren Leerdoelen leerjaar 2 1. De leerlingen beheersen de theorie en kunnen deze praktisch toerpassen van: -‐ het notatiesysteem inclusief de F-‐sleutel -‐ de majeur en mineurtoonladder (met varianten) en de blues-‐toonladder 2. De leerlingen kunnen de verschillende instrumenten: -‐ plaatsen in de juiste subgroep en herkennen vanuit een luisterfragment/ opdracht -‐ exact omschrijven en er gedetailleerde achtergrondinformatie over geven 3. De leerlingen beheersen de basis harmonieleer: -‐ theoretisch: de drieklanken op alle trappen en het dominant 7-‐akkoord -‐ praktisch: de cadens I -‐ IV -‐ V in de toonsoorten C, F, G, D en E -‐ het systeem van akkoordsymbolen inclusief ‘7’ en ‘m7’ 4. De leerlingen kunnen de verschillende sub-‐stijlen binnen de vier hoofdstromingen: -‐ plaatsten in de groep (klassiek -‐ populair -‐ jazz -‐ wereldmuziek) -‐ omschrijven en er voldoende achtergrondinformatie over geven -‐ herkennen in een luisterfragment/opdracht 5. De leerlingen kunnen de vorm bepalen van meer complexe muziekvoorbeelden in verschillende muziekstijlen (genrevrij). 6. De leerlingen kunnen een gegeven aantal muzikale begrippen definiëren en praktisch toepassen; dynamiek -‐ articulatie -‐ tempo (uitgebreid). 7. De leerlingen kunnen met behulp van het muzieknotatieprogramma MuseScore bestaande of eigen composities vastleggen en publiceren. 8. De leerlingen kunnen met behulp van het audiobewerkingsprogramma Audicity bestaande of zelf gemaakte geluidsbestanden bewerken en publiceren. 9. De leerlingen kunnen klassikaal en in groepsverband een tweestemmig lied ritmisch en qua toonhoogte correct zingen eventueel aangevuld met een derde/vierde stem. 10. De leerlingen kunnen een speelstuk (met differentiatie) ritmisch en qua noten correct uitvoeren op een keyboard, gitaar, basgitaar en drumstel. Portfolio Didactiek: Leerlijn 15
Domeinenleerjaar 2 • Luisteren • Musiceren o vocaal o instrumentaal • Ontwerpen o componeren o improviseren • Presenteren e. Opbouw van de leerlijn verdeeld over 2 jaar Leerjaar 1 Periode 1 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • de notenbalk, de G-‐sleutel, de maat, de maatstreep en de herhalingstekens • de notenwaarden en rusten van de ‘hele noot’ t/m de ‘zestiende noot’ en de ‘hele rust t/m de ‘achtste rust’ • de notennamen van c’ t/m a’’ • inleiding instrumenten • de stem -‐ een introductie in theorie en praktijk Periode 2 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • de toonladder • inleiding harmonieleer: drieklank -‐ akkoorden op I -‐ IV en V • kruisen, mollen en herstellingsteken • de verbindingsboog en de functie van een ‘punt’ achter een noot • slaginstrumenten Periode 3 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • tempoaanduiding • dynamiek • articulatie • stijl en vorm • blaasinstrumenten Periode 4 (8 lesweken + 1 week voor eindpresentatie en portfolio) • majeur en mineur • maatsoorten • snaarinstrumenten • verschillende soorten orkesten en ensembles (symfonieorkest, harmonie, fanfare, brassband, bigband, percussie groepen, koren en kleine ensembles) • eindproject -‐ samenvatting van het eerste jaar in een groepspraktijkopdracht en individuele presentatie van het opgebouwde portfolio 16 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Leerjaar 2 Periode 1 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • herhaling en uitbreiding muzieknotatie -‐ de F-‐sleutel • componeren; een kleine introductie • introductie MuseScore (gratis notatiesoftware met Nederlandse handleiding) • de stem -‐ workshop met professionele zangcoach • introductie van de ritmesectie: keyboard, gitaar, basgitaar, drums • kort (historisch) overzicht van de klassieke muziek Periode 2 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • herhaling en uitbreiding toonladders -‐ blues-‐toonladder • herhaling en uitbreiding harmonieleer: blues-‐schema • introductie Audicity (gratis audiobewerkingssoftware met Nederlandse handleiding • de gitaar, basgitaar en drums in de praktijk • kort (historisch) overzicht van de popmuziek Periode 3 (8 lesweken + 1 toets-‐, presentatieweek) • herhaling en uitbreiding van de muzikale begrippen (tempo -‐ dynamiek -articulatie) • de dirigent/bandleider en het orkest, inclusief bezoek aan een repetitie of concert van één van de orkestvormen • kort (historisch) overzicht van de jazz Periode 4 (7 lesweken + 2 weken voor eindpresentaties en portfolio) • herhaling theoretische stof van leerjaar 1 en 2 d.m.v. activerende werkvormen • kort (historisch) overzicht van de wereldmuziek • instructie klassikale eindopdracht waaraan 4 weken gewerkt mag worden Werken met Audicity: Werken MuseScore Werken met Garageband Project orkest bewerken van geluidsbestanden noteren van muziek opnemen van eigen backtracks bezoek repetitie/uitvoering Concertgebouw orkest, Metropole orkest Portfolio Didactiek: Leerlijn 17
7. Twee voorbeeldlessen Woord vooraf Ik heb er voor gekozen om twee opeenvolgende lessen te nemen om de essentie van mijn leerlijn duidelijk te maken. Ik heb in de leerstofordening gedetailleerd aangegeven welke stof er behandeld gaat worden en wat de begin-‐ en de eindsituatie aan het eind van het 2e jaar, dus het uitwerken van een les aan het begin en het eind van de leerlijn leek mij niet noodzakelijk. De lessen zijn duidelijk momentopnames in de gehele leerlijn. De ontwerpopdrachten en vooral de musiceeropdrachten zijn na onderstaande voorbeeldlessen niet afgesloten. Het is juist de bedoeling om de zang-‐ en speelstukken later in de leerlijn met een hogere moeilijkheidsgraad terug te laten komen om zo het concentrische van mijn leerlijn te bewerkstelligen. De twee lessen komen uit: Leerjaar 1 -‐ Periode 1 -‐ Week 3/4 Les 1/2: ‘RHYTHM IS GONNA GET YOU’ Doel van de lessen • De leerlingen kunnen het begrip ritme definiëren • De leerlingen kunnen de volgende begrippen definiëren en toepassen: o beat -‐ pulse -‐ tijdeenheid o maat -‐ metrum o toonduur -‐ notenwaarden o tempo -‐ beats per minute (BPM) • De leerlingen kunnen de losse onderdelen van een drumstel benoemen en de functie ervan aangeven. • De leerlingen kennen de notenwaarden van de hele noot t/m de zestiende noot en de rusten van de hele rust t/m de achtste rust en kunnen deze ritmisch beredeneren ten opzichte van elkaar en toepassen in een praktijkopdracht. • De leerlingen kunnen een zelfgeschreven ritme bestaande uit hele-‐, halve-‐, kwart-en achtste noten individueel en klassikaal spelen op een oefenpad. • De leerlingen kunnen het 1e en 2e couplet en het refrein van het lied ‘Rhythm is gonna get you’ van Gloria Estefan ritmisch en qua toonhoogte correct eenstemmig zingen. • De leerlingen kunnen een passende (reclame)tekst schrijven bij een audiologo. Benodigdheden • het muzieklokaal • een computer, digiboard en schrijfbord • voor elke leerling een oefenpads inclusief twee drumstokken • werkbladen voor de leerlingen • schrijfpapier 18 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Les 1 A. Luisteren Je luistert en kijkt eerst naar een muziekfragment. V. Wat zie en hoor je hier? Info Animatiefilm van ‘Drum Machine’ uit Animusic waarin alle onderdelen van het drumstel zijn ‘losgekoppeld’ zijn en via de computer worden aangestuurd. V. Welke onderdelen van het drumstel ken je en noteer deze? Info De belangrijkste onderdelen van het drumstel zijn: -‐ Snare drum (kleine trom) -‐ Hihat -‐ Bass drum of Kick (grote trom) -‐ Toms (tomtoms en floortom) -‐ Cymbals (bekkens) o Crash (effect bekken normal) o Ride (tik bekken) o Splash (effect bekken small) o Chinese (effect bekken large Portfolio Didactiek: Leerlijn 19
B. Wat je moet weten -‐ de theorie 1. Uitleg van de volgende begrippen: Beat -‐ Pulse -‐ Teleenheid Maatsoort Tempo -‐ Beats per minute (BPM) Maat -‐ Metrum Toonduur Ritme 2. Uitleg van het systeem van de notenwaarden en rusten. Notenwaarden: Rusten: de hele t/m de zestiende noot de hele t/m de achtste rust 3. Uitleg van de notatie van losse en gegroepeerde achtste-‐ en zestiende noten. 20 Portfolio Didactiek: Leerlijn
C. Musiceren -‐ instrumentaal De leerlingen gaan m.b.v. de oefenpad de basisritmes spelen. 1. Uitleg oefenpad, stokken en stokvoering en speciale slagwerksleutel. 2. Uitleg manier van tellen van de verschillende notenwaarden. 3. Aan de slag! Met ondersteuning van de basisband. Na de intro -‐ er wordt 2 maten afgetikt -‐ wordt het ritme 4 keer gespeeld. Het spelen van de basisritmes kan vervolgens in groepen, individueel en met variaties gespeeld worden. Portfolio Didactiek: Leerlijn 21
D. Ontwerpen Individuele ontwerpopdracht 1. Maak nu zelf met de hele-‐, de halve-‐, de kwart-‐ en achtste noot een oefenritme van 4 maten. Gebruik hiervoor een potlood. Let op: iedere maat moet precies 4 tellen bevatten! 2. Laat je buurman of buurvrouw jouw ritme controleren op vergissingen en corrigeer het eventueel. 3. Er worden nu 4 oefenritmes op het bord gezet (geschreven of met MuseScore ingevoerd) en klassikaal gespeeld op de oefenpad. E. Evalueren Aan de hand van de volgende vragen wordt klassikaal de les geëvalueerd. Eén van de leerlingen mag beginnen en de rest mag daarna aanvullen. Wat heb je vandaaggeleerd? Wat vond of vindt je nog lastig? Waar wil je graag nog meer over weten? F. What’s next? Huiswerk opgeven en vooruitkijken naar de volgende les 22 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Les 2 A. Luisteren 1. Je luistert en kijkt eerst naar muziekfragment 1. V. Wat zie en hoor je hier? Info Dit is de Engelse Percussion groep STOMP die in 1991 werd opgericht en bekend is geworden vanwege het gebruik van ‘huis-‐tuin-‐en-‐keuken’ materialen en hun eigen lijf als percussie instrumenten. V. Welke percussie instrumenten ken je zelf? Noteer er zoveel mogelijk. We maken een wordcloud met Wordle. Info Een uitgebreide lijst van percussie instrumenten is beschikbaar, maar worden in de periode 2 uitvoerig behandeld. Het accent ligt nu op ritme. Portfolio Didactiek: Leerlijn 23
2. Je luistert en kijkt nu naar muziekfragment 2 en let hierbij vooral op het slagwerk. V. Wat zie en hoor je hier? Info Hier speelt het Simón Bolivar Youth Orchestra uit Venezuela de Mambo uit ‘West Side Story’ van Leonard Bernstein. Hun dirigent Gustavo Dudamel is een jonge, zeer gedreven wereldberoemde dirigent. V. Wat valt je op aan deze muziek en het slagwerk in het bijzonder? Info -‐ in de muziek worden veel verschillende slagwerkinstrumenten gebruikt -‐ de ritmes die gespeeld worden door het slagwerk zijn heel complex en er worden heel veel verschillende ritmisch figuren door elkaar heen gespeeld; typisch voor de Latijns-‐Amerikaanse muziek. -‐ de mambo is een Cubaanse dans en muziekvorm en die behoort tot de groep Latijns-‐ Amerikaanse dansen, zoals de Cha-‐cha-‐cha, de Tango, en de Rhumba. -‐ de muziek van West Side Story is een fusion van klassieke-‐ en Latijns-Amerikaanse muziek. B. Wat je moet weten -‐ de theorie 1. Herhaling van de begrippen uit les 1. Dit wordt gedaan met behulp van een actieve werkvorm: Vraag en Antwoord Hierbij krijgen alle kinderen een kaartje met op de voorkant een korte, eenduidige vraag en op de achterkant het antwoord op de vraag van één van de andere kaartjes. De docent begint met de eerste vraag en de leerling met het juiste antwoord geeft het antwoord en onderbouwt dit kort. Daarna leest hij zijn vraag voor….. enz. In een eventuele tweede ronde kan er geprobeerd worden een snellere tijd te realiseren door de vragenronde te klokken. 2. Korte herhaling van het systeem van de notenwaarden en rusten. Notenwaarden: de hele t/m de zestiende noot Rusten: de hele t/m de achtste rust. 3. Korte herhaling van notatie van losse en gegroepeerde achtste-‐ en zestiende noten. 24 Portfolio Didactiek: Leerlijn
C. Musiceren -‐ vocaal Aansluitend op de Latijns-‐Amerikaanse dansmuziek van Mambo gaan we nu naar een populaire variant, namelijk ‘Rhythm is gonna get you’ van Gloria Estefan. 1. We luisteren met de bladmuziek erbij naar de originele versie van het nummer. De intro van het origineel duurt langer dan aangegeven op de bladmuziek; het wordt niet drie keer maar zes keer herhaald. 2. Eerst wordt het couplet en refrein auditief ingestudeerd door voor-‐ en nazingen. De Verse (= Couplet) De Chorus (= Refrein) 3. Daarna worden het 1e en 2e verse en de chorus een aantal keren met de karaoke gezongen. Probeer de chorus meteen eens van buiten te zingen. J Portfolio Didactiek: Leerlijn 25
D. Ontwerpen Dit is een korte groepsopdracht voor 3 tot 4 personen. Jullie krijgen exact 20 minuten! 1. De docent geeft de groepsverdeling aan. Noteer de namen hieronder en kies samen een groepsverantwoordelijke aan en zet een kruisje achter die naam. Groepsnummer: … Naam: ……………………………………....................... Naam: ……………………………………....................... Naam: ……………………………………....................... Naam: ……………………………………...................... 2. Inleiding Een audiologo is een kort stukje muziek dat gebruikt wordt als (achtergrond)muziek bij een reclamecommercial. Aan de muziek herken je meestal direct bij welk bedrijf of product het hoort. Jullie luisteren nu klassikaal naar het audiologo dat hier te vinden is. War zijn de typische kenmerken van deze muziek: o ……………………………………………………. o …………………………………………………….. o ……………………………………………………. o …………………………………………………….. o ……………………………………………………. o …………………………………………………….. o ……………………………………………………. o …………………………………………………….. o ……………………………………………………. o …………………………………………………….. 3. Het is de bedoeling dat jullie een pakkende tekst maken van max. 23 seconden waarin jullie een bedrijf , een product of ander item aanprijzen. Jullie schrijven dus de tekst voor de reclamecommercial. 4. Beluister nog een aantal keren het audiologo met je groepje en brainstorm enkele minuten over het onderwerp voor de commercial. Schrijf alles op wat in je op komt en maak na maximaal 5 minuten jullie keuze. Het onderwerp voor onze commercial is:……………………………………………………………. 26 Portfolio Didactiek: Leerlijn
5. Nu gaan jullie de tekst schrijven. Deze tekst moet: -‐ pakkend zijn -‘to-‐the-‐point’ zijn -‐ kort zijn (max. 23 sec.) -‐ niet te veel informatie willen geven Schrijf hier jullie definitieve tekst: …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………… 6. Maak een (rol)verdeling voor de tekst; iedereen moet aan bod komen. Oefen nu de tekst nog een aantal keren samen met de muziek. 7. Nu gaan alle groepen hun tekst samen met het audiologo aan de rest van de klas presenteren. De andere groepen mogen de presentaties van hun klasgenoten mee beoordelen volgens onderstaande criteria. Er zijn aparte beoordelingsformulieren aanwezig. Onderdelen Inhoud van de tekst Past de tekst bij de muziek Verstaanbaarheid Samenwerking Totale presentatie Originaliteit Totaal Maximale puntenaantal 10 6 8 8 10 8 50 Portfolio Didactiek: Leerlijn 27 Behaald puntenaantal
8. De beoordelingen van alle groepen worden aan de docent gegeven zodat meegenomen kunnen worden in de totale eindbeoordeling per groep. Tenslotte luisteren we naar het audiologo zoals dat in gebruikt is door het bedrijf werkspot.nl. De muziek is hiervoor enigszins aangepast en de tekst is ingesproken door een professionele stem. E. Evalueren Aan de hand van de volgende vragen wordt klassikaal de les geëvalueerd. Eén van de leerlingen moet beginnen en de rest mag daarna aanvullen. Wat heb je vandaag geleerd? Wat vond of vindt je (nog) lastig? Waar wil je graag nog meer over weten? F. What’s next? Huiswerk opgeven en korte vooruitblik op de volgende les. 28 Portfolio Didactiek: Leerlijn
Bronnen Internetsites v Leerplan in beeld: http://leerplaninbeeld.slo.nl/havo_vwo_onderbouw/kunst-‐en-‐cultuur/leergebied-kunst-‐en-‐cultuur/kunst-‐en-‐cultuur-‐po-‐havo-‐vwo/ v SLO: Voortgezet Onderwijs (onderbouw) http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/tn http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/leergebieden/kenc/ http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/vakken/muz/ v SLO: Durf te combineren http://durftecombineren.slo.nl v SLO: Leerplan in beeld http://leerplaninbeeld.slo.nl v Rijksoverheid: besluit baststelling Kerndoelen http://www.rijksoverheid.nl/documenten-‐en-publicaties/kamerstukken/2006/06/16/besluit-‐vaststelling-‐kerndoelen-onderbouw-‐vo-‐en-‐aanpassing-‐inrichtingsbesluit-‐wvo.html v LKCA: Cultuuronderwijs onderbouw VO http://www.lkca.nl/voortgezet-‐onderwijs/kerndoelen-‐onderbouw-‐vo v 21st Century Skills: Aande slg met de 21st century skills in het onderwijs http://www.21stcenturyskills.nl/aan-‐de-‐slag-‐met-‐21st-‐century-‐skills-‐in-‐het-onderwijs/ Lemethodes v Intro v Jukebox v Muziek op Maat v Podium v Venkel met Vis v Beats’Nbits Software v MuseScore https://musescore.org/en/download v Audicity http://audacityteam.org Uitgeverij ThiemeMeulenhoff Uitgeverij Lambo Noordhoff Uitgevers Uitgeverij Malmberg Stichting Swing Uitberverij VO-‐Digitaal Portfolio Didactiek: Leerlijn 29
1 Online Touch