BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 04 | 2022 28 ACHTERGROND VERKIEZINGEN ‘Buitenstaander-partijen’ TK 2021 Om met de eerste vraag – wie zijn de afgehaakte burgers? – te beginnen. ‘Afgehaakt’ is geen statisch begrip, zegt Cuperus, maar in de atlas wordt de groep benaderd door te kijken naar stemgedrag. Niet komen opdagen bij verkiezingen of stemmen op een ‘buitenstaanderpartij’ is een teken van afhaken. Die buitenstaanders zijn partijen als PVV en FVD, maar ook DENK. ‘Je ziet dat de buitenstaanderpartijen nauwelijks meeregeren’, legt Josse de Voogd uit. ‘En ze zijn ook niet via andere organisaties vertegenwoordigd.’ Wat blijkt? ‘Het stemmen op buitenstaanders correleert sterk met achterstanden op het gebied van werk, inkomen en opleiding’, aldus De Voogd. ‘En ze wonen op specifieke plekken.’ De buitenstaanders doen het goed in het zuiden, in industriële regio’s, in (voormalige) groeikernen en in krimpgebieden, concluderen de twee auteurs. Bij de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen werd er ook in delen van het noordoosten van Nederland relatief veel op de buitenstaanders gestemd (zie afbeelding). Cuperus en De Voogd noemen het de ‘periferisering van de proteststem’. De gevestigde partijen zijn juist goed vertegenwoordigd in het midden en oosten van het land. Opvallend is dat ook gezondheid een belangrijke rol speelt in het afhaken. Sterker nog: een slechte gezondheid is een nóg betere voorspeller voor het stemmen op buitenstaanderpartijen dan indicatoren als inkomen en opleiding. Waarom dat zo is, is moeilijk te verklaren. ‘Als je een slechte gezondheid hebt, kom je ook sneller in aanraking met overheidsinstanties, en dus met wat daaraan schort’, weet De Voogd, die zelf ook met gezondheidsproblemen kampt, uit eigen ervaring. ‘Helaas is het nogal eens complex en vernederend en gaan er dingen bedoeld of onbedoeld mis.’ Bovendien hangt gezondheid samen met allerlei andere achterstanden. ‘Het lijkt erop of bij gezondheid tegelijkertijd individuele factoren – opleiding, inkomen en leeftijd –, als ook de meer maatschappelijke dimensie van sociale samenhang, eenzaamheid, vertrouwen en burgerschap samenkomen’, schrijven de auteurs in de atlas. ‘Kunnen we naast een ‘diplomademocratie’ wellicht ook spreken over een ‘gezondheidsdemocratie’? maken met sociale structuren die vaak honderden jaren terug gaan.’ Toch kan de overheid bijdragen aan een cultuur van gemeenschapszin, zegt Cuperus. ‘Een conciërge kan belangrijk zijn, of een woningbouwvereniging die niet alleen op de stenen let.’ Het wegtrekken van publieke voorzieningen uit de niet-Randstedelijke regio’s heeft juist een versterkend effect op afhaakgedrag in de perifere gebieden. In die zin, merken de auteurs op, zijn mensen niet per se doelbewust afgehaakt, maar eerder ‘afgehaakt gemaakt’, door overheidsbeleid of door allerlei maatschappelijke veranderingen. ‘Afhaken is ook vaak: niet meer mee kunnen’, schrijven ze. ‘Het tempo van de zogenaamde meritocratische race niet kunnen bijhouden.’ Zijn het ook de afgehaakte NederGezondheid gaat over deelname en toegang tot werk, inkomen, gezien worden, en tot ‘aanhaken’.’ GEMEENSCHAPSZIN Dat inkomen, werk en opleiding niet alles kunnen verklaren, blijkt uit de ‘burgerschapszone’ die de auteurs identificeren. De bevolking van dat gebied scoort weliswaar relatief laag voor inkomen en opleiding, maar komt toch in groten getale opdagen bij verkiezingen. Deze groep stemt dan nog vaak op gevestigde partijen. Ook is de gezondheid goed en de sociale samenhang sterk. De burgerschapszone tekent zich op de landkaart af als een diagonale gordel van zuidwest naar noordoost. Cuperus: ‘Dat gaat op voor gebieden met gemeenschapszin. Buren letten op elkaar. Er is onderling vertrouwen. Je hebt een kopie van elkaars huissleutel.’ De Voogd: ‘Je ziet het aan een hoge mate van vrijwilligerswerk en bloeddonaties bijvoorbeeld.’ Met andere woorden: een onderliggende sociale structuur kan het effect van individuele kenmerken ‘dempen’. Dat biedt kansen: waar zo’n sociale samenhang bestaat, wordt de kans op afhaken immers verkleind. Maar dat onderlinge vertrouwen is niet zomaar opgebouwd, denkt De Voogd. ‘Het is moeilijk af te dwingen. Dat heeft te landers die begin 2021 de winkels in Rotterdam- Zuid plunderden tijdens de avondklok rellen, of buiten het Torentje door de televisiespeech van premier Rutte heen toeterden? ‘Lastig te zeggen’, vindt De Voogd. ‘Het is nog onduidelijk wie dat zijn. Daar is nog weinig onderzoek naar gedaan.’ Wel zet de coronacrisis alles op scherp, denkt Cuperus. ‘De verschillen in gezondheid worden nóg belangrijker. En wij zien veel afgehaakten in de lagere middenklasse, en daar zit veel corona- ellende.’ DEMPENDE KRACHTEN Nog even terug naar dat bordes. Stond daar een kabinet dat oog heeft voor het afgehaakte deel van het land? De atlas-makers hebben er weinig vertrouwen in. ‘Op het bordes missen we maandag de minister voor de (verweesde) Middengroepen en de minister voor de niet-Randstad’, twitterde Cuperus. ‘D66 is de representant van hoogopgeleid Nederland, VVD de representant van rijk Nederland’, licht hij toe. ‘Daar is op zich niks mis mee, maar wel als ze onvoldoende rekening houden met de groepen die ze niet vertegenwoordigen. Dat is het alarm van deze atlas.’ De inhoud van het coalitieakkoord geeft in ieder geval weinig blijk van begrip voor de zorgen en behoeften van afgehaakt Nederland, vindt Cuperus. ‘De hele socia
29 Online Touch Home