Duurzaam Bouwen in het oosten Jaargang 5 Najaar| 2017 | NR.2 Het Duurzame bouwblad van Oost-Nederland Rokramix en Reef infrarealiseren primeur RAMAC rotonde Bibliotheek Deventer na stroeve start op de rit De Stadspoort verrijking voor Oostmarsum

INHOUD 05 07 9 13 17 19 21 23 25 29 33 35 38 40 42 43 45 49 52 55 57 61 Voorwoord: Hoe duurzaam is het regeerakkoord? Rokramix en REEF Infra realiseren primeur voor Overijsel Project De Stadspoort Ootmarsum E3: “Open dialoog om tot het beste resultaat te komen” De Stadspoort bijzonder project voor Brons Constructeurs & Ingenieurs Bert Borkent werkt graag mee aan Stadspoort project De Stadspoort passend bij karakteristiek Ootmarsum De Stadspoort is verrijking voor Ootmarsum Column Caspar Jansen: “Why tell me why? Omdat uw relaties er om vragen” Zonnepanelen op historische daken Vrijwel onzichtbare warmtepomp maakt aardgasloze woningen nog mooier Project Openbare Bibliotheek Deventer Nieuwe bibliotheek Deventer schatkamer van fysieke en digitale bronnen Bierman Henket architecten ontwerpt Bibliotheek Deventer Bibliotheek Deventer marktplaats van kennis, inzicht, inspiratie en verhalen Realisatie na stroeve start op de rit Complexe klus geklaard door RGS Van Dorp Installaties: “Bibliotheek is voor ons een puzzelstukje” Bibliotheek is complexe constructie op bestaande kelder Bouwkolom staat positief tegenover “BetonBewust|CSC Integrale brandbeveiliging staat centraal bij innovatiemiddag Column SweetPepper: “Van aannemer tot kennispartner” Circulaire economie: elke cirkel heeft een eigen omloopbaan Waterzijdig inregelen met Afc-technologie eenvoudiger dan ooit COLOFON Bouwen in het Oosten Duurzaamheid Special ISSN: 1385-7185 Uitgever: GF Uitgevers, Postadres: Postbus 416, 8600 AK Sneek Tel: (0515) 429 429, Web: www.bouweninhetoosten.nl, E-mail: redactie@bouweninhetoosten.nl Redactie: Gerard van Leeuwen & Jolanda Groothuis Fotografie Henny de Mönnink, Eindredactie Joeri van Leeuwen Accountmanager Frits Visser , Vormgeving & opmaak Niels Visser DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 3

VOORWOORD Op de cover Een duurzaam regeerakkoord? Half oktober bracht UNETO-VNI een persbericht uit waar, bij monde van voorzitter Doekle Terpstra, de verwachting werd uitgesproken dat de energietransitie met het regeerakkoord van Rutte-III extra vaart krijgt. De ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel ziet vooral het plan om de nieuwbouw én een groot aantal bestaande woningen aardgasvrij te maken als een signaal dat het roer van de energievoorziening om gaat. Volgens Terpstra “gaan de leden van UNETO-VNI deze uitdaging graag samen met de overheid en onze andere partners aan.” Coverfoto: Basis voor het optimisme op het gebied van verduurzaming is het regeerakkoord Basis voor het optimisme op het gebied van verduurzaming is het regeerakkoord dat volgens de preses ambitie laat zien. “Een CO2-reductie van 49 procent in 2030 is geweldig nieuws voor de installatiebranche. UNETO-VNI heeft steeds gepleit voor een Klimaatwet en een nieuw energie- en klimaatakkoord. Met dit regeerakkoord worden we op onze wenken bediend. De energietransitie krijgt hiermee een stevig fundament voor de lange termijn en biedt daarmee investeringszekerheid en vertrouwen.’ De voorman van de installatiebranche benadrukt dat de plannen van het nieuwe kabinet technisch mogelijk zijn. ‘Als energieregisseur zijn onze leden nu al in staat om nieuwbouwwoningen aardgasvrij te maken. Ook de bestaande bouw kunnen we veel energiezuiniger maken.’ Terpstra signaleert wel dat groen gas en biogas in de bestaande bouw nog jarenlang belangrijk zullen zijn als transitiebrandstof. ‘Het gasvrij maken van de bestaande bouw is echt een zaak van langere adem.’ UNETO-VNI juicht de regionale aanpak voor verduurzaming van de bestaande bouw toe. Terpstra: “Als gemeenten, netbeheerders, bouwers, energiebedrijven en installateurs de handen ineenslaan, kunnen we van Nederland de mondiale koploper van de groene economie maken.’ UNETO-VNI is ook enthousiast over het voornemen om nieuwe financieringsvormen voor verduurzaming te vinden en de investering te koppelen aan de woning. Op die manier beperkt het kabinet het risico voor de bewoner en de financier.” Mij bekruipt echter altijd het gevoel of gaandeweg de kabinetsperiode het regeerakkoord zelf ook duurzaam zal blijken te zijn. Hoe zou dat nu komen? Gerard van Leeuwen, Redactie v.l.n.r. Ewald Steggink, Erik Lammerink, Eric Nijkamp, Walter Olde Engberink.

ROKRAMIX Geen toepassing cementbeton maar CO2 arme geopolymeren Rokramix en Reef Infra realiseren primeur RAMAC rotonde Rokramix ,behorende tot de Rouwmaat Groep, is onlangs op de wens van de provincie is ingegaan om in Overijssel een Rotonde te realiseren die gemaakt is van geopolymeren, dus niet van cementbeton. De firma Reef-infra heeft het werk aangenomen. Directeur Jan Smit van Rokramix is, niet verwonderlijk, trots en opgetogen over de opdracht. ”Ondanks dat het nog niet eerder in Nederland en zelfs niet in Europa is gerealiseerd hebben Rokramix Betoncentrales, de Provincie Overijssel en Reef-Infra de handen ineengeslagen en zijn de uitdaging aangegaan om hier een RAMAC rotonde te realiseren met de SQAPE geopolymeer technologie. Op zich is het een bekende technologie die reeds is toegepast bij de realisatie van enkele fietspaden in Nederland. De mortel voor de fietspaden werd door middel van kiepers aangevoerd en met een slipvormpaver verwerkt. De mortel voor de rotonde moest worden geleverd met betonmixers en op de bouw worden verplaatst door middel van een beton pomp. Daarna was het aan de medewerkers van de firma Reef om de mortel goed te verdichten en aftewerken. Deze logistieke handelingen en het verwerken was compleet nieuw voor alle partijen. Om niet voor verassingen te komen is in de korte tijd die er nog was voor de realisatie van de rotonde een proefvloer gemaakt waarin alle facetten aan bod kwamen, het produceren het transporteren het verpompen en het verwerken. Dit verliep zeer positief waardoor we met vertrouwen aan de eerste grote stort van 150 m2 op 1 november 6 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN ROKRAMIX konden beginnen.´ Duurzaam alternatief Opdrachtgevers zoeken naar duurzame alternatieven voor het aanleggen van wegverhardingen, bemerkt Smit vanuit de markt. “Samen met SQAPE hebben de provincie Overijssel, Rokramix en Reef Infra de handen ineen geslagen om te onderzoeken of een RAMAC rotonde haalbaar is. RAMAC is erin geslaagd om met de SQAPE geopolymeer technologie het cement volledig te vervangen door minerale reststoffen, alkaliën en een activator. Hierdoor wordt een aanzienlijke CO2-emissiereductie (tot ruime 65%) gerealiseerd. RAMAC kenmerkt zich door een extreem lage CO2 footprint, een lage MKI-waarde, een hoge mate van bestendigheid en een lange levensduur. RAMAC wordt op dezelfde manier aangelegd als een betonnen of asfalt wegverharding. Uitvoerders hebben dus geen ander materieel nodig. De CO2 reductie bij de productie is in totaal 67.500 kg CO2. Dit komt overeen met de uitstoot van een personenauto die ruim 636.750 kilometer heeft afgelegd. Andere voordelen zijn dat de rotonde beter bestand is tegen zuren en veel vrachtverkeer, een grote kans op een kortere bouwtijd heeft en materiaalbesparing op de hoeveelheid bewapening. De rotonde is gesitueerd in de N737 ter hoogte van de afslag Oude Vliegveldweg. Het project is aan Reef Infra gegund doordat zij de hoogste EMVI-scores had op innovatie en duurzaamheid. Op het eerste gezicht lijkt deze rotonde niet anders dan een andere betonrotonde. Toch is het proces, de verwerking en het product bijzonder innovatief en niet eerder vertoond in Europa. Ook dit materiaal is met bestaande middelen aangelegd en vergt eveneens precisie en nauwkeurigheid van de vakmensen van Reef Infra. Zij brengen dit product op traditionele ambachtswijze aan. Dit proefproject zal worden gemonitord. We hopen mede uit dit project nog meer data te verzamelen zodat we bevestigd krijgen wat al reeds hebben ervaren uit eerdere proeven. Door onder andere de hoge buig/trek sterkte en de zeer minimale krimp denken we nieuwe markten te kunnen gaan benaderen. Kortom: we hebben er grote verwachtingen van.´ DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 7

STADSPOORT Transformatie voormalig pand Rabobank Ootmarsum E3: “Open dialoog om tot het beste resultaat te komen” Zowel Eric Nijkamp van NyStaete Group, Ewald Steggink, directeur Bouwbedrijf Steggink en Erik Lammerink, directeur Installatiegroep Lammerink hadden afzonderlijk van elkaar diverse keren een ronde gelopen om de voormalige Rabobank in Ootmarsum. Ieder met hun eigen idee en niet wetend dat zij na enige tijd een bouw-drie-eenheid zouden vormen. Het pand dat reeds vijf jaar leeg stond was een doorn in het oog voor Ootmarsum. Binnenkort is het geheel getransformeerd en wordt het een mooie en passende aanwinst voor Ootmarsum. Door: Jolanda Groothuis v.l.n.r. Ewald Steggink, Erik Lammerink, Eric Nijkamp, Walter Olde Engberink. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 9

STADSPOORT Dankzij E3 Real Estate of kort gezegd E3 (Eric, Erik en Ewald), krijgt het pittoreske kunststadje waar eenieder kunstschilder Ton Schulten mee associeert er een blikvanger bij om trots op te zijn. De voormalige Rabobank heeft een ware transformatie ondergaan en zal binnenkort bekend staan als ‘De Stadspoort’; een markant pand waar E3 beslist content mee is om door middel van de transformatie hiervan de grondlegger te zijn. Totstandkoming Het interview vindt op vrijdag in de namiddag plaats in Brasserie Rien Schulten op loopafstand van de bouwplaats. Volgens E3 wel zo gezellig om onder het genot van een biertje en bitterballen uitleg te geven over de totstandkoming van ‘De Stadspoort’. Architect Walter Olde Engberink van L & O Architecten sloot zich hier meteen bij aan. Creatief brein Het was tijdens de opening van Hotel De Wiemsel in Ootmarsum dat Ewald Steggink en Erik Lammerink spraken over het voormalige pand van de Rabobank dat reeds vijf jaar leeg stond. Ook Eric Nijkamp voegde zich bij het gezelschap en weldra werden er plannen gesmeed. Unaniem waren de heren het erover eens dat, indien ze met een goed plan zouden komen, zij de eigenaren zouden kunnen zijn van het pand aan de Marktstraat in Ootmarsum. Een verkennend gesprek met architect Walter Olde Engberink volgde en diverse ideeën kwamen op tafel. Het creatieve brein van Walter Olde Engberink vatte de plannen van E3 samen en kwam met een verrassend ontwerp, passende binnen de gestelde uitgangspunten. Weldra beslecht Met een uitgekiend driedimensionale presentatie kwam E3 in gesprek met de directie van de Rabobank. Er waren, zo bleek tijdens het gesprek, meerdere kapers op de kust. Zij konden echter niet tornen aan de feiten waar E3 mee kwam. Ook de gemeente Dinkelland stond direct positief tegenover deze plannen. Zij juicht inbreiding toe, in plaats van uitbreiding. De verkoop was weldra beslecht. Vakkundige wijze Begin juni ging de eerste schop in de grond nadat Kamphuis Sloopwerken en Asbestsanering het dak volledig had gesloopt en op vakkundige wijze de aanwezige asbest saneerde. Ewald Steggink: “De opdracht werd aan dit bedrijf gegund. We doen al jarenlang zaken met Erwin en 10 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN DE STADSPOORT Marcel Kamphuis wetende dat zij vakkundig werk afleveren.” Rijksmonument Op 1 december start de Regiobank op de nieuwe locatie en neemt hier vijftig procent van de beschikbare begane grond in beslag. In het tweede gedeelte wordt een winkel gesitueerd. Bovenin, op de nieuw gerealiseerde tweede verdieping komt een buitengewoon mooi penthouse van 18 x 18 en op de eerste verdieping een appartement van eveneens 18 x 18. De oude Rijks monumentale vakwerkschuur aan de achterzijde, gelegen aan de Kapelstraat, tevens onderdeel van het oude Rabocomplex, is eigendom geworden van Eric Nijkamp. Hierin komt een yogastudio en op de bovenste etage van deze vakwerkschuur wordt een loftwoning gesitueerd. Inmiddels zijn de vaklieden druk in de weer om deze oude vakwerkschuur op een gepaste wijze te restaureren. Volgend voorjaar wordt er gestart met de bouw van twee stadswoningen aan de achterzijde van ‘De Stadspoort’ waar voorheen een aangebouwde, oude laagbouw stond. De winkel en Regiobank worden verhuurd. De monumentale vakwerkschuur en de appartementen zijn verkocht. De twee stadswoningen komen binnenkort in de verkoop. Vanwege een bestemmingsplanprocedure laat dit iets langer op zich wachten. Beste resultaat Op de vraag welk motto E3 erop na houdt zijn zij het er unaniem over eens: “Hoe komen we met de beperkende uitganspunten (bestaande bouw) tot de meest gunstige voorwaarden en het beste resultaat? Dat is naar onze mening uitermate goed gelukt. “Onder het genot van een biertje en bitterballen, sympathieke topondernemers interviewen” Dit mede door de inbreng van L & O Architecten uit Haaksbergen, architect Walter Olde Engberink. Dit op basis van een open dialoog tussen de drie aandeelhouders van E3, eenieder met hun eigen ervaring en expertise en creatieve invulling en vertaling van L & O.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 11

STADSPOORT Erkend Restauratiebedrijf Bouwbedrijf Steggink is een Erkend Restauratiebedrijf. De Beoordelingsrichtlijn Erkend Restauratie Bouwbedrijf bevat de kwaliteitsafspraken van de in restauratie van gebouwde monumenten gespecialiseerde hoofdaannemer. De richtlijn legt de belangen en eisen vast van opdrachtgevers, subsidiegevers, bevoegd gezag (meestal de gemeente) en de hoofdaannemer zelf. De hoofdaannemer die aan alle eisen voldoet krijgt een certificaat en wordt vermeld op de lijst erkende restauratiebouwbedrijven. Dit is een belangrijke indicatie voor opdrachtgevers, overheden en subsidiegevers. Erkende Leerbedrijven Lammerink Installatiegroep en Bouwbedrijf Steggink zijn beide erkende leerbedrijven. Erik en Ewald: “We juichen jonge aanwas met hart voor het vak toe. Om hen te stimuleren zijn we al jaren erkende leerbedrijven. Het is dé manier om personeel zelf in te werken en actuele vakkennis binnen het bedrijf te houden. Bovendien geeft het jongeren een kans en dragen wij hiermee zorg aan balans binnen ons eigen personeelsbestand. Jonge mensen zorgen voor een open, dynamische sfeer in de organisatie. Dit houdt ons zelf ook jong, actueel en scherp. Daarnaast biedt een erkend leerbedrijf niet alleen kansen voor schoolverlaters, maar tevens doorgroeimogelijkheden voor vaste medewerkers. Wij zijn ervan overtuigd dat een erkend leerbedrijf de bedrijfsnaam en de naamsbekendheid vergroot. Bovendien tonen wij hiermee onze maatschappelijke verantwoordelijkheid.” NyStaete Group NyStaete Group werd in 2005 opgericht nadat Eric Nijkamp zijn aandelen in het door hem opgerichte bedrijf NykampNyboer Huisstijlmanagement had verkocht aan het zittende management en de Friesland Investment Bank. Alle deelnemingen werden destijds ondergebracht in NyStaete Group, die participeert en investeert in ondernemingen en vastgoed. Sinds 1 januari 2008 is Eric Nijkamp enig aandeelhouder en eindverantwoordelijk voor de gehele organisatie met creativiteit, betrokkenheid en ondernemerschap als belangrijke succesfactoren. NyStaete Group is gevestigd in de monumentale villa “De Haer” (bouwjaar 1881) aan de rand van Oldenzaal. 12 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN DE STADSPOORT Stadspoort bijzonder project voor Brons Constructeurs & Ingenieurs Voor Brons Constructeurs & Ingenieurs uit Oldenzaal was het Stadspoort project in Ootmarsum een voortvloeisel van de goede relatie die men heeft met bouwbedrijf Steggink. Ook nu verliep de samenwerking weer soepel. Directeur Ing. Evert Brons: “Het project Herontwikkeling Stadpoort Ootmarsum” is in 2016 voor ons opdracht geworden. Het bouwkundig ontwerp was op dat moment op DO Niveau gereed. Tot en met het uitvoeringstraject zijn diverse veranderingen en optimalisaties doorgevoerd. Met de bouwkundige hoofdaannemer zijn in het verleden reeds diverse projecten uitgevoerd en deze kon dus als bekende worden beschouwd. Ook dit keer is de samenwerking weer uitstekend verlopen.” Bijzonder Het project omvat de verbouw en uitbreiding van een bestaand uit twee bouwlagen bestaand bankgebouw. Brons: “De bestaande constructie bestaat uit een raster van betonkolommen en betonbalken. Op het raster van 4,5x4,5 meter zijn betonvloeren gemaakt. Het geheel is gefundeerd op een betonnen kelder. Bijzonder is dat er een extra derde bouwlaag is gerealiseerd door de ruimte tussen de bestaande schijndaken en de vlieringen te bebouwen. De betonvloer voor deze bouwlaag is geplaatst óp de constructie van het bestaande dak. Deze constructie bestaat uit betonbalken die hiervoor alle zijn versterkt met extra wapening. Dit versterken is gebeurd nadat eerst alle wapening met een wapeningsmeter in kaart is gebracht. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 13

STADSPOORT Het zwaartepunt van de werkzaamheden voor ons lag in de periode voor de bouwaanvraag tot de aanbesteding. Uit archiefonderzoek bleek dat er weinig bruikbare bouwtekeningen aanwezig waren. Dit heeft er toe geleid dat er tijdens de bouw veel onderzoek is verricht naar met name de aanwezige wapening in de bestaande dakbalken. Dit was belangrijk omdat deze balken de nieuwe tweede verdiepingsvloer moesten gaan dragen. In het gebouw zijn tevens diverse verstijvingen aangebracht om de krachten uit de tweede verdiepingsvloer naar de fundering af te dragen. Hoewel het project constructief gezien niet als extreem moeilijk kan worden beschouwd, wordt de complexiteit van dit project veroorzaakt door het ontbreken van goede archief gegevens. Hierdoor was vooraf een goed totaalbeeld van de bestaande constructie niet bekend. Vaak kon pas na sloop van bepaalde onderdelen worden bepaald hoe een constructie werkelijk was opgebouwd. Het was voor deze bouw derhalve noodzakelijk om vaak te meten en te beoordelen op de bouw." Intensieve samenwerking Door de intensieve samenwerking van het bouwteam in de voorbereidingsfase is er ons als constructeur voldoende mogelijkheid voor eigen inbreng. Brons: “Keuzes worden gemaakt na afweging van aspecten als uitvoering, architectuur, installatie techniek en constructies. Daarbij kan het zijn dat de meest voor de hand liggende constructieve oplossing niet de beste keuze voor de realisering van het project is. Middels divers overleg worden zaken gewogen en worden vervolgens keuzes gemaakt. Ook voor het Stadspoort project zijn diverse constructieve keuzes gemaakt om bijvoorbeeld de leidingtrajecten van de installaties mogelijk te maken. Vanwege het al eerder gememoreerde ontbreken van goede archiefgegevens kwamen gegevens vaak pas op het laatste moment beschikbaar. Constructies werden vaak pas duidelijk na sloop van bestaande bouwkundige onderdelen als plafonds en wanden. Dit betekent snel schakelen”. De bouwt moet immers door. Door de goede samenwerking met de aannemer, de installateur en de architect is de bouw goed en voorspoedig verlopen.” Brons Constructeurs & ingenieurs BV is opgericht in 2006 en gevestigd aan de Willem Vleertmanstraat 27 te Oldenzaal. Er zijn momenteel zeven mensen werkzaam binnen het bureau. Het bureau biedt adviesdiensten aan op het gebied van bouwconstructies in de meest algemene zin van het woord. Werkgebieden bestaan uit utiliteitsbouw, woningbouw, gebouwrenovaties, industriegebouwen alsmede RWZI’s en waterbouwkundige werken. Brons werkt voor aannemers, projectontwikkelaars, architecten, woningbouwverenigingen en bedrijven. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 15

DE STADSPOORT Bert Borkent werkt graag mee aan Stadspoort project Na 28 jaar gewerkt te hebben als elektricien en wand- en plafondmonteur in een bedrijf in Oldenzaal besloot Bert Borkent tien jaar geleden om voor zichzelf te beginnen als zzp er. Anno 2017 is de firma Borkent uitgegroeid tot een bedrijf dat gespecialiseerd is in het leveren en monteren van systeem-en Metal-Studplafonds, systeem-en scheidingswanden. Bert Borkent: “We zijn werkzaam in heel Nederland, en voor een horeca interieurbouwer af en toe in Duitsland, België, Noorwegen en we gaan binnenkort zelfs naar Addis Abeba in Ethiopië. Ik ben veel te vinden in kantoren, scholen, zorginstellingen, horeca en winkelpanden, kortom in de utiliteitssector. Mijn opdrachtgevers zijn aannemers, architecten, Installatiebedrijven, projectontwikkelaars en Interieurbouwers. Aannemingsbedrijf Steggink is al een opdrachtgever sinds 2009 en we hebben al verschillende projecten uitgevoerd. Ik wilde graag meewerken aan de verbouwing van de oude Rabobank in Ootmarsum bij het realiseren van een Regiobank en twee grote appartementen. Er was ruimte voor inbreng, onder andere over de productkwaliteit en de toe te passen akoestische materialen. Ik ben positief gestemd over de huidige markt. Deze trekt weer aangezien het aantal aanvragen en offertes duidelijk hoger is dan vorig jaar. De orderportefeuille voor het eerste kwartaal 2018 zit dan ook alweer redelijk vol met opdrachten.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 17

DE STADSPOORT ‘De Stadspoort’ passend bij karakteristiek Ootmarsum L&O Architecten Haaksbergen is een allround modern architectenbureau. Ruim 75 jaar ervaring werd opgebouwd in nieuwbouw, verbouw, renovatie/restauratie, monumentenzorg en herbestemming. Deze ervaring, gecombineerd met verfrissend nieuwe ideeën, zorgen voor creatieve, gedurfde en goed doordachte ontwerpen. Woningbouw, bedrijfsgebouwen, kantoren, winkels, scholen en zorg behoren tot de gebieden waarin L&O Architecten werkzaam is. Tot de opdrachtgevers behoren particulieren, bedrijven, ontwikkelaars, beleggers, overheden en besturen van geloofsgemeenschappen. Door: Jolanda Groothuis Wat betreft ‘De Stadspoort’ kwamen de eerste ideeën tot stand aan de hand van een ‘Programma van Eisen’ en op basis van een idee over het bestaande gebouw. Architect Walter Olde Engberink: “Het bestaande Rabobank gebouw met de kenmerkende zadelkappen was in het verleden al eens verbouwd waarbij de houten gevelbekleding werd aangebracht tegen de oorspronkelijke gewassen grind gevels. Door de zadelkappen op de hoeken juist te handhaven bleef de karakteristieke vorm van het pand gehandhaafd. Hierbij hebben we per gevel wel de twee tussenliggende kappen van de vier kappen laten vervallen. Door de gevel hier ook iets terug te leggen bood dit ruimte voor ruime dakterrassen aan alle zijden voor het bovenste appartement. De bovenste verdieping is compleet nieuw gebouwd op het bestaande beton balken raster. Uiteindelijk heeft dit een prachtig penthouse opgeleverd, ruim voorzien van daglicht en met uitzicht naar alle kanten op het centrum van Ootmarsum. Vrijgelaten in het ontwerp Ook op de eerste verdieping hebben we alle gevels loggia’s en balkons kunnen herstellen en creëren voor dit appartement, waardoor ook deze verzekerd is van het prachtige uitzicht en buitenruimte. In de houten topgevels zijn op de hoeken bijpassende ramen geplaatst op de eerste en tweede verdieping. De houten gevelbekleding is weer in de oorspronkelijke staat aangebracht nadat de gevels eerst goed geïsoleerd zijn en het gebouw duurzaam is gemaakt. De samenwerking met E3 verliep DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 19

STADSPOORT uitstekend doordat ze ons vrij lieten in het ontwerp." Diverse opties "Wel was het van belang dat het programma zou worden verwerkt in de herontwikkeling van de voormalige Rabobank. Hierbij hebben we in voortdurend goed overleg gezocht wat het beste resultaat zou zijn voor de ontwikkelaar, de toekomstige bewoner en gebruiker van het pand en uiteindelijk voor heel Ootmarsum. Zo hebben we ontwerpstudies gedaan naar een of twee penthouses op de bovenste verdieping. Vier, twee of één appartement voor de eerste verdieping en ook voor de begane grond diverse opties uitgewerkt", aldus Olde Engberink. Monumentencommissie Tevens verliep bij de ontwikkeling van de rijksmonumentale vakwerkschuur en de twee stadswoningen de samenwerking prima. Het herbestemmen van een rijksmonument vergt weer andere kennis en ander overleg. L&O heeft inmiddels veel ervaring met diverse monumentale gebouwen (kerkgebouwen, pastorieën, havezathe’s, boerderijen en schuren) welke herbestemd zijn met een andere bestemming waarbij met veel respect voor het monument het gebouw zijn waarde heeft behouden. Dit is ook bij de vakwerkschuur gebeurd die in goed overleg met gemeente en monumentencommissie is gerestaureerd en verbouwd tot weer een fraai gebouw. Andere disciplines "De bouw van de twee nieuwe stadswoningen op de voormalige aanbouw van de Rabobank is weer van een andere orde en vergt daardoor andere disciplines. Voor de bouw van deze woningen is een wijziging van het bestemmingsplan nodig die nu bijna is afgerond. Hierdoor zullen uiteindelijk aan de Walststraat twee nieuwe gezinswoningen worden gerealiseerd passend bij de architectuur en beeldtaal van de Rabobank. Hierdoor zullen deze woningen goed overeenkomen bij de karakteristiek van Ootmarsum", aldus Olde Engberink. 20 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN DE STADSPOORT De Stadspoort is verrijking voor Ootmarsum Ter Woerds Afbouw uit Neede levert een behoorlijke bijdrage aan de metamorfose van de Rabobank in Ootmarsum. Directeur Bart ter Woerds is er trots op een mooie bijdrage te kunnen leveren aan het welslagen van het project. Hij neemt het woord “verrijking” niet voor niets in de mond. Bart ter Woerds: “Bouwbedrijf Steggink is een jarenlange relatie van ons, waar een innige samenwerking mee opgebouwd is. Het project is een verrijking voor Ootmarsum waarbij Steggink een hoogwaardig afgewerkt gebouw wil neerzetten. Men weet wat we kunnen en vandaar dat we ook benaderd zijn. Met ons bedrijf, waarin we actief zijn diverse disciplines, kunnen we daadwerkelijk een meerwaarde bieden. Ons werk omvat het leveren en aanbrengen van de cementdekvloeren op de eerste en tweede verdieping en alle bestaand en nieuw metselwerk aan de wanden in de kelder. De begane grond, eerste en tweede verdieping worden door ons voorzien van stucwerk met behulp van de gipsspuit. Deels worden de wanden behangklaar afgewerkt en deels sausklaar. De betonplafonds op de eerste verdieping worden voorzien van spackspuitwerk, inclusief de betonnen liggers. De gipsplaatwanden op de begane grond en eerste verdieping worden behangklaar afgewerkt en de gipsplaatwanden en –plafonds op de tweede verdieping worden sausklaar afgewerkt. Zodra de gipsplaten aangebracht zijn en de installateur zijn leidingen in de wanden heeft aangebracht kunnen wij aanvangen met het stucwerk van de wanden, waarschijnlijk zijn wij DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 21

STADSPOORT medio december hier volop bezig met de verschillende disciplines.” Extra aandachtspunten Ter Woerds vervolgt: “Door het ontwerp en deels bestaande situatie vallen de verschillende disciplines van het stucwerk samen in dit project. Wij voeren hier dus deels machinaal en deels handmatig stucwerk uit. In samenspraak met Steggink bepalen wij wat de geschikte afwerking c.q. bewerking is van de wanden en plafonds. Steggink geeft hun wensen door en wij kijken dan wat hiervoor het meest geschikt is. Extra aandachtspunten zijn vaak de aansluitingen van de gipsplaatwanden en plafonds tegen het stucwerk. Het komt vaak voor dat wij de aansluiting strak dienen te maken omdat de gipsplaatwanden niet in één lijn komen te staan met het nog aan te brengen stucwerk. Dit kan komen door de bestaande wanden in combinatie met de maatvoering van de nieuwe wanden.” Enorme vraag Volgens Bart ter Woerds raakt de orderportefeuille voor het volgend jaar inmiddels goedgevuld: “Maar er kunnen nog zeker een aantal projecten bij. Voor vaste relaties zullen wij altijd ons best doen hun projecten in te kunnen vullen. We zien een enorme vraag ontstaan naar buitengevelisolatie en onze prefab wanden, dat wil zeggen het compleet afwerken van een HSB of sandwich element met welke gewenste afwerking dan ook: steenstrips, spachtel, inclusief kozijnen en glas, waterslagen et cetera. Dat is een duidelijke trend.” Ter Woerds is in 1964 opgericht door Henk ter Woerds. Bart ter Woerds: Ik heb het bedrijf in 1995 overgenomen. Het bedrijf heeft zich altijd gekenmerkt door een zorgvuldige , gedegen groei waarbij kwaliteit van het uit te voeren werk hoogstaand dient te zijn. We voeren met ons bedrijf traditioneel en machinaal stucwerk uit in nieuwbouw en renovatie, maken veel buitengevelisolatie, enorm hot in deze tijd van energiebesparing, en onderhouden deze gevelisolatie ook met ons schildersbedrijf. Daarnaast voeren we ook schilderwerkzaamheden uit die aansluiting hebben met ons afbouwbedrijf; met name de afwerking in de woningen, zoals scanbehang en decoratieve afwerkingen. We zijn een zeer flexibel bedrijf, dat in staat is om op korte termijn de werkzaamheden van een opdrachtgever te kunnen invullen. Onze werkgebieden zijn nieuwbouw en, renovatie in noord- en oost Nederland tot aan Utrecht / Almere. We houden ons bezig met luxe woningbouw en U-bouw, gevelisolatie en prefab elementen ten behoeve van duurzame woningrenovatie. Doelgroepen zijn aannemers, woningcorporaties en particulieren in de luxere woningmarkt. Het aantal werknemers bedraagt 65 man FTE, met daarnaast nog een flexibele schil van 50 FTE. 22 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN Vinden, binden en verbinden van vraag en aanbod door Haldu Groep tussen werkgevers en vakmensen in de bouw, techniek en automotive. 100% gecertificeerd, 100% begeleid en vooral: 100% professioneel & persoonlijk. Dat is ook wat Caspar Jansen, directeur en mede-eigenaar van Haldu Groep doet in deze rubriek. Het professioneel belichten van dearbeidsmarkt,maar wel persoonlijk. Serieus maar ook gelardeerd met een knipoog, geïllustreerd met cases uit de praktijk van alledag. Why tell me why? Omdat uw relaties er om vragen. Onlangs nam ik als lid deel aan een INVK bijeenkomst. INVK staat voor Stichting Nederlands Instituut voor Kennisoverdracht. Te midden van andere directeuren en ondernemers wisselen we regelmatig kennis uit en laten we ons inspireren. Dit keer maakte ik kennis met The Golden Circle van Simon Sinek. De schellen vielen mij van de ogen. In ons drukke wereldje van ondernemers zijn we allemaal elke dag heel actief met het aanbieden van de What. Of concreter: onze producten en diensten. Maar hoe kortzichtig dit is, werd mij ineens duidelijk. Veel belangrijker is het om bij je doelgroep de Why over te brengen: waaróm je eigenlijk opereert in de branche waarin je zit. Waaróm je elke dag om 6 uur uit je bed stapt om de strijd aan te gaan. Waaróm je doorgaat als het even helemaal tegenzit. Die Why maakt namelijk wie je bent, terwijl de What alleen laat zien wat er uit je handen komt. Vergelijk het met een klein, onbekommerd maar oh zo nieuwsgierig kind. Compleet nieuw in deze wereld vraagt het nooit wanneer of wat, maar bijna altijd: waarom is dat zo papa? Waarom opa dit? Waarom oma dat? Dat is toch zo? Dit komt omdat dit kind authentiek op zoek is naar de authenticiteit in anderen. Waarom doe je wat je doet? Waarom dit zo belangrijk is? Nieuwe werknemers en nieuwe klanten selecteer je tegenwoordig niet meer op de What. Je weet gewoon dat iedereen tegenwoordig een goede opleiding heeft. Je weet gewoon dat zowat elke werkzaamheid in Nederland, en ook elk product, in het bezit is van alle stempels en keurmerken en tien keer gecontroleerd. In die compleet gereguleerde markt, maak je alleen nog maar het verschil als de mensen waarmee je omgaat, of wilt omgaan, heel scherp zien, waarom je doet wat je doet. Dit kun je niet acteren, je kunt het wel leren. Door goed bij jezelf na te gaan waar je kernkwaliteiten zitten, daar bij te blijven, en die voor de volle 100% te benutten en uit te dragen. De anderen zien en voelen direct dat je authentiek bent en willen daarom met je samenwerken. ‘People don’t buy WHAT you do, they buy WHY you do it´. Ze snappen namelijk jouw Why en geloven daar in. De why komt altijd voort uit de intrinsieke motivatie en wordt overgoten met passie. En ik doe graag zaken (in de ruimste zin van het woord) met mensen die staan voor hun vak en authentiek zijn, daar krijg ik een goed gevoel van, daar word ik door geïnspireerd en het zet mij aan tot actie. Mijn Why? Heel simpel: mensen Omgaan met mensen is mijn Why. En daar komen hele mooie dingen uit naar boven. Onlangs werd ik perfect geholpen in een winkel voor computers. De jongeman had het állemaal en hélemaal: voorkomen, stijl en belangstelling voor de klant. Ik raakte geïnteresseerd in hem en binnenkort werkt hij bij Haldu Groep als recruiter! Had hij ooit van ons gehoord? Nee. Had hij het slecht in die winkel? Ik denk het niet. Toch kon ik hem op goede gronden duidelijk maken waarom hij zijn talenten niet maximaal benutte, waaróm hij alles in zich had het bij Haldu Groep te maken en waaróm het moment van overstappen niet beter kon zijn dan nu. In onze gesprekken naar de nieuwe baan voor hem kwam natuurlijk de What (salaris ) aan de orde, maar lang niet zo vaak als de Why. Nog een voorbeeld… Ik geef u nog een voorbeeld. Na lange en intensieve onderhandelingen hebben we nu een raamovereenkomst met de grootste bouwer van Nederland. En zijn wij er ongelofelijk trots op. Ons LinkedIn bericht hierover werd maar liefst 14.000 keer bekeken en de felicitaties, ook van de concurrentie waren niet van de lucht. De weg naar dit contract was lang, en we hebben voortdurend moeten overtuigen wat onze Why precies is. Ik geef ‘m u in een notendop: Omdat wij staan voor personeel in de ruimste zin van het woord en een echte bruggenbouwer zijn die zorgvuldig steen op steen legt om die solide brug tijdig te kunnen opleveren. Gaandeweg in de onderhandeling ging het niet langer om wat we leveren, maar waaróm wij die drive hebben en ook wát ons triggert deze te blíjven hebben. En ik proefde het enthousiasme van mijn gesprekspartners om er samen iets van te maken. En hun enthousiasme zet mij aan om alles uit de kast te halen ten gunste van een vruchtbare samenwerking. Beleef het zelf Nieuwsgierig naar de Golden Circle? Kijk dan zelf even op het filmpje. Ik hoef u niet meer uit te leggen…waarom!: https://www.ted.com/talks/simon_sinek_how_great_ leaders_inspire_action?language=nl? Ontdek het zelf! Why tell me why. Anita Meijer zong er jaren geleden al over. Sta nog eens stil bij uw WHY, handel daarnaar en maak het verschil. Het maakt van ons leukere en authentiekere mensen in het zaken doen. Why? Ontdek het zelf! Caspar Jansen COLUMN

NIBE Meer mogelijk dan vaak gedacht Zonnepanelen op historische daken Veel mensen ontvangen aanbiedingen voor zonnepanelen of horen er enthousiaste verhalen over. Dat roept de vraag op of het ook mogelijk is om zonnepanelen op historische panden aan te brengen. Birgit Dulski en Kamiel Jansen weten raad. Het eerste collectieve zonnedak staat in Haarlem. Op het gebouw van het voormalige seinwezen. 110 zonnepanelen leveren energie aan 22 buurtbewoners uit het Garenkokerskwartier. Foto Dik Bol. Duurzame elektriciteit opwekken met zonnepanelen verlaagt de CO2-uitstoot Žn uw energierekening. In de afgelopen jaren is de prijs voor zonnepanelen gedaald terwijl het rendement toenam, zodat de investering zich in veel gevallen binnen afzienbare tijd terugverdient (vaak al binnen tien jaar). Allemaal positieve ontwikkelingen. En toch Wie zonnepanelen op de daken van historische panden wil plaatsen moet zich goed verdiepen in de mogelijkheden en onmogelijkheden, zeker als deze panden beschermde monumenten zijn of onderdeel van een beschermd stads- of dorpsgezicht. Willekeur? Steeds meer gemeenten hebben een eigen beleid voor zonnepanelen op daken van historische panden. Ook al worden lokale verschillen door bewoners soms als willekeur ervaren, over het algemeen zijn er goede redenen voor. Een gemeente met veel weinig dak-ingrepen hebben ondergaan, kan bijvoorbeeld een terughoudender beleid voeren dan een gemeente met een eeuwenoude binnenstad, waar in de loop van de geschiedenis voortdurend ingrepen plaatsvonden Zichtbaar Over het algemeen wordt gesteld DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 25

NIBE Een voorbeeld van een toepassing bij onze oosterburen. Dit zouden we toch niet in onze historische steden moeten willen dat de zonnepanelen niet zichtbaar mogen zijn vanaf de openbare ruimte, dus bijvoorbeeld niet vanaf straten en pleinen in de omgeving (maar vaak wel vanuit een kerktoren). De meeste gemeenten hebben een voorkeur voor een reversibele uitvoering. Dat betekent dat de zonnepanelen op de bestaande dakbedekking moeten komen. Worden de zonnepanelen over een periode weer verwijderd, dan is de oude dakbedekking nog beschikbaar. Voor de beeldkwaliteit kan het een voordeel zijn om zonnepanelen in het dakvlak te plaatsen, maar het nadeel hiervan is dat dit ten koste van de originele dakbedekking gaat. Voorkeur en eisen Wat de situering van zonnepanelen betreft is er een algemene voorkeur voor een Ongereguleerd toepassen van zonnepanelen zou de architectonische eenheid hier teniet doen. In Tuindorp in Hilversum zijn strikte regels nodig. Foto NIBE. 26 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN NIBE regelmatig aaneengesloten oppervlak. Op een schuin dak ziet men de zonnepanelen liever laag op het dak (tenzij het dak een geknikte vorm heeft). Ook worden er soms eisen gesteld aan de kleur van de zonnepanelen zelf, bijvoorbeeld liever zwarte panelen dan blauwe en liever een matte rand dan een glimmende, waardoor deze minder opvallen. Wie zich verdiept in het lokale beleid en met een professionele monumentenzorger hierover in gesprek gaat, zal ontdekken dat de regels meestal op basis van zorgvuldige overwegingen en goede argumenten tot stand zijn gekomen. Beperkingen en mogelijkheden Beperkingen voor het plaatsen van zonnepanelen gelden overigens niet alleen voor daken van historische panden. Zo moet bijvoorbeeld de dakconstructie het gewicht van de zonnepanelen kunnen dragen. De opbrengst van zonnepanelen hangt sterk af van de ori‘ntatie (voorkeur voor een zuidelijke ori‘ntatie) van het dak maar ook van de beschaduwing (door bouwdelen zoals dakkappellen, maar bijvoorbeeld ook door bomen) en de ventilatie achter de panelen. Meer mogelijkheden dan gedacht Rekening houdend met de gemeentelijke eisen zijn er toch vaak veel mogelijkheden voor zonnepanelen, ook bij monumenten en panden in een historisch samengevat. Dit artikel is eerder verschenen in het vakblad Herenhuis, nr. 56/2016. stads- of dorpsgezicht. Naast niet-zichtbare dakoppervlakten, komen tenslotte ook daken van nieuwe uit- en bijgebouwen in aanmerking, zoals garages of schuren. Ook zijn er steeds meer initiatieven voor het collectief plaatsen van zonnepanelen op een dak in de buurt. Wilt u weten welke andere maatregelen bij monumentale gebouwen kansrijk kunnen zijn? Het NIBE heeft hiervoor een handig overzicht in de tabel ‘Zonnepanelen mogen meestal niet zichtbaar zijn vanaf de openbare ruimte’ OVER NIBE: Birgit Dulski is senior adviseur duurzaam bouwen bij het NIBE en senior researcher bij Nyenrode Business Universiteit. Kamiel Jansen is adviseur duurzaam bouwen bij het NIBE. www.nibe.nl • Ga in gesprek met de gemeente, afdeling Erfgoed • Wek niet alleen energie op, bespaar waar mogelijk • Plaats de panelen zo onzichtbaar mogelijk vanaf de openbare ruimte • Plaatsen op rieten dak (brandgevaar) • Plaatsen op leien (beschadigingen onder leien worden minder snel opgemerkt • Platte daken helemaal vol leggen (houd ruimte voor onderhoud) DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 27

DUTCH HEATPUMP SOLUTIONS Groningen kan voldoende warmte uit de lucht halen Vrijwel onzichtbare warmtepomp maakt aardgasloze woningen nog mooier Groningen van het gas af! Een kreet die veel inwoners na het aardgasdebacle van de laatste jaren bijzonder aanspreekt. In de oostelijke wijk van Groningen, Meerstad, voegt men de daad bij het woord. Nieuwbouwwoningen daar krijgen een alternatieve energievoorziening. De elektrische warmtepomp is het centrale toestel in deze concepten. Een van de meest bijzondere en fraaie concepten vormt de Hydrotop, een vrijwel onzichtbare warmtepomp die Installatiebedrijf Bakker en Dutch Heatpump Solutions op 28 starterswoningen installeren. De oplevering van de starterswoningen nadert. In het dak op de achtergrond zijn de zwarte afdekplaten van de Hydrotop naast de dakramen zichtbaar. Nu de nadelen van gaswinning en het gasgebruik in het algemeen steeds zwaarder wegen, is het zaak om goede alternatieven aan te dragen. De elektrische warmtepomp kan duurzame energie uit de omgeving benutten. Een optie is aardwarmte, maar daarvoor moet ook – zij het veel ondieper – in de bodem worden geboord. De laatste tijd is gebleken dat deze boringen, terecht of onterecht, bij de Groningers ook emoties oproepen. Maar het kan ook anders, zo laat Installatiebedrijf Bakker in Meerstad zien. Op dit moment waait er nog een gure wind tussen de nieuwbouwhuizen; isolatiematerialen wapperen en de daken zijn (nog) leeg. Toch zijn de bouwvakkers bezig om de laatste hand te leggen aan 28 gasloze starterswoningen die stuk voor stuk een bijzonder energieconcept krijgen: de Hydrotop. Dit is een warmtepompsysteem dat zijn duurzame energie volledig uit de buitenlucht haalt. Maar in tegenstelling tot de conventionele lucht/waterDUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 29

DUTCH HEATPUMP SOLUTIONS warmtepompsystemen is de Hydrotop bijna onzichtbaar. Geïnspireerd en uitgedaagd “Wij geloven in het gasloze concept en dat heeft ons geïnspireerd maar ook uitgedaagd om anders te denken. Hoe verwerken we een lucht/water-warmtepomp op de meest verantwoorde wijze in een nieuwbouwwoning? Dat was het doel van onze zoektocht," "aldus Hans Fijlstra, directeur van Installatiebedrijf Bakker. Tijdens die zoektocht naar de juiste en meest verantwoorde oplossing, kwam Installatiebedrijf Bakker in contact met Dutch Heatpump Solutions (DHS). Zij hadden de oplossing in de vorm van de Hydrotop. Het grote voordeel van deze toepassing is dat de buitenunit ‘binnen’ de constructie van de woning wordt gehaald. De warmtepomp haalt zijn energie uit de buitenlucht via een geluidsisolerende omkasting die volledig in het dak is geïntegreerd. “Het enige dat je ziet is een gladde, donkerkleurige dakkap die tussen donkere dakpannen vrijwelniet opvalt. Bovendien kunnen wij zowel de binnenunit als de buitenunit De combinatie van binnen- en buitenunit wordt als een geheel in een gat van het dak getakeld. Het plaatsen lijkt veel op de plaatsing van een dakraam. van de warmtepomp gemakkelijk, als we op zolder van de woning zitten, bereiken voor service en onderhoud. Het is echt een goed doordacht en perfect presterend totaalconcept”, aldus Fijlstra. Aan de zijkant van de afdekplaten die op het dak liggen,zit een rooster waardoor de Hydrotopbuitenlucht aanzuigt om energie uit te winnen. 30 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN DUTCH HEATPUMP SOLUTIONS Esthetisch verantwoord Wilhard Oldengarm, commercieel directeur van DHS, richt zich met zijn bedrijf sinds de oprichting op duurzame-energie-installaties die een meerwaarde leveren. "Een los warmtepomptoestel is niet per definitie goed of slecht. Bij warmtepompsystemen draait alles om een integraal werkend concept. Daarbij zochten wij naar een oplossing die ook esthetisch verantwoord is en de bewoner geen overlast veroorzaakt. Vrijwel alle leveranciers van lucht/ water-warmtepompsystemen leveren de klant een losse buitenunit die via een leiding aan de binnenunit wordt gekoppeld. Maar die buitenunit moeten ze wel ergens plaatsen. En die kan niet te ver van de binnenunit verwijderd zijn. Daardoor zie je dat die buitenunits tegen de gevel worden opgehangen, of op een terras worden geplaatst. Je ziet ze zelfs op daken van schuurtjes, op een balkon of het dak van een dakkapel. Behalve dat dit visueel niet fraai is, om het zacht uit te drukken, kunnen ze op die plekken ook (geluids)overlast veroorzaken. Het is niet fijn als je een slaapkamer met een dakkapel of dakterras hebt, en boven je hoofd of naast je terrasdeur staat een buitenunit te draaien.” Uitgebalanceerd concept “Al onze concepten zijn volledig gericht op en ontwikkeld voor een zo efficiënt mogelijke energiewinning. Daarom verkopen wij toestellen die zelfs bij -20oC nog warmte uit de buitenlucht kunnen halen”, zegt Oldengarm. “Dat is ook de reden dat wij distributeur zijn geworden van de Aquarea warmtepompen van Panasonic, die we in onze Hydrotop toepassen. Dit is het A-merk onder de warmtepompen, waarmee we de hoge prestaties die wij nastreven ook echt kunnen garanderen. Op die manier geloven wij dat we de woningen in Nederland niet alleen kunnen verduurzamen maar ook een esthetisch verantwoord uiterlijk geven.” MEER INFORMATIE: http://www.meerstad.eu/meerstad/het-plan/ http://www.installatiebedrijfbakkerbv.nl/ http://www.dutchheatpump.nl Zo moet het dus niet! “Dit is toch geen esthetische oplossing waarmee je bewoners mag opzadelen”, aldus Wilhard Oldengarm Dutch Heatpump Solutions – Uw partner in verduurzaming renovatie- en nieuwbouwprojecten Dutch Heatpump Solutions is vanaf 2010 een echte specialist in warmtepompen voor renovatie en nieuwbouwprojecten. Ze is officieel distributeur van Panasonic voor de Nederlandse markt, met de focus op de lucht/water-warmtepomp. Daarnaast ontwikkelen we maatwerk oplossingen door de warmtepompen te integreren met het esthetische design van bestaandeen nieuwbouwwoningen. De toekomst laat ons nadenken in totaaloplossingen, wij denken graag mee met de klant. Van de tekentafel tot de realisatie van projecten, DHS is een betrokken partner bij iedere stap die u zet. 31 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

BIBLIOTHEEK Hoofdaannemer PHB Deventer Nieuwe bibliotheek Deventer schatkamer van fysieke en digitale bronnen Deventer krijgt er een nieuwe publieksvoorziening van betekenis bij. Momenteel wordt er hard gewerkt aan de nieuwbouw van de bibliotheek. Een belangrijk uitgangspunt van opdrachtgever NV Maatschappelijk Vastgoed was het realiseren van een duurzaam gebouw. Paul Hardonk Bouw is de hoofdaannemer van de nieuwe bibliotheek aan de Stromarkt in Deventer. Door: Jolanda Groothuis De bibliotheek wordt een laagdrempelige publiekstrekker volgens de nieuwste ideeën over de openbare bibliotheek als inspirerende plek voor ontmoeting, studie en activiteit met een centrale rol in de samenleving. De nieuwe bieb is hedendaags in vormgeving en materialisatie, maar past zich in schaal en geleding aan het profiel van de historische binnenstad, Het gebouw bestaat uit een aaneenschakeling van verschillende elementen zoals informatieterminals, leestafels, studieplekken en zithoeken. De publieke route begint buiten bij de hoofdentree en verleidt de bezoekers om over een brede Onderdeel van ASVB PHB Deventer maakt sinds de begin jaren ’80 onderdeel uit van Aan de Stegge Verenigde Bedrijven. ASVB is een in Nederland bekend, succesvol netwerk van bouw gerelateerde (kennis)ondernemingen met een gezamenlijke omzet van circa 600 mln. ASVB acquireert, faciliteert en coacht 22 zelfstandige ondernemingen met innovatieve, toekomstgerichte ideeën en sterke business cases voor nichemarkten. trap verschillende plekken in de bibliotheek te ontdekken. Op de tweede verdieping wordt de bezoeker beloont met een wijds uitzicht over de binnenstad van Deventer. Maatschappelijk verantwoord ondernemen Op het hoogtepunt van de bouw zijn er gemiddeld negentig vaklieden werkzaam. Projectleider Ronald Heuvelman: “Zij komen vooral uit de regio. Als hoofdaannemer zijn wij hoofdzakelijk coördinator, de onderaannemers voeren het meeste werk uit. Zo is installateur Van Dorp de belangrijkste partner. Plannen, coördineren en timmerwerk voeren we zelf uit. Verder werken we vooral met onze vaste bedrijven en die komen bijna allemaal uit de regio. Het bekorten van de reistijd is economisch beter en voldoet tevens aan het maatschappelijk verantwoord ondernemen.” Ruim uitzicht “De architectuur van het gebouw is hedendaags”, volgens ouddirecteur PHB Onno Straates. “Tegelijkertijd voegt het gebouw zich in de schaal, maatvoering en het kleur- en materiaalgebruik van de kleinschalige binnenstad van Deventer. De gevel van de nieuwbouw is opgebouwd uit DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 33

BIBLIOTHEEK een dichte keramische gevel en een transparante glazen gevel. Voor de keramische elementen is gekozen voor een zandkleur/ okergeel, omdat het aansluit bij de publieke gebouwen in Deventer en zich voegt in het pallet van de binnenstad. De terug liggende bovenste verdieping is in glas uitgevoerd en biedt ruim uitzicht op de binnenstad met als hoogtepunt het uitzicht op de Grote Kerk.” Levendigheid in de bieb Anton Wilgers is hoofdopzichter en dagelijks op de bouw te vinden. Hij legt uit dat een belangrijk element om alle functies te verbinden in de nieuwe bieb de catwalk is. “Deze catwalk komt langs alle plekken in het gebouw en bestaat onder andere uit een brede houten trap die van de begane grond rechtstreeks naar de tweede verdieping loopt. De trap is vanuit buiten, maar ook vanuit binnen op verschillende locaties middels vides te ervaren. Vanuit de trap is er zicht op de lange Stromarkt en in de groene kruinen van de bomen. Van buitenaf is er zicht op de levendigheid binnen in de bibliotheek.” De nieuwe bibliotheek wordt gebouwd op de kelder van het bestaande gebouw waarin een grote fietsenstalling wordt gerealiseerd. Het sluit aan op het naastgelegen Rijks monumentale pand La Fontane, waar ondersteunende functies zijn gepland. De Proosdijtuin wordt ingericht als het groene hart van het complex. In juni staat de oplevering gepland. De opening van de bibliotheek vindt in september plaats. Belangrijke pijler De bibliotheek Deventer is een schatkamer van fysieke en digitale bronnen voor een breed en specifiek publiek. De collectie is nog altijd een belangrijke pijler van de bibliotheek. Er is geconstateerd dat er nog steeds veel behoefte is aan het lenen van boeken of andere media. 2014: 30.000 leden; 65.000 bezoekers; 30.000 informatievragen; bijna een miljoen uitleningen; collectieomvang 165.000 en een groeiend aanbod aan e-books. De bibliotheek Deventer is een ontmoetingsplek voor mensen die zich willen ontwikkelen, zich willen laten inspireren en willen delen met anderen. Bijvoorbeeld door cursussen en workshops, een bezoek aan de huiskamerbioscoop, activiteiten voor de jeugd en bijeenkomsten voor volwassenen. Onderstaande bedrijven zijn betrokken bij de realisatie van de nieuwe bibliotheek in Deventer. Bouwkundig hoofdaannemer: PHB, Deventer; constructeur: JVZ, Deventer; Installateur: Van Dorp, Deventer; bouwkundige opname en trillingsmeting: Hanselman, Arnhem; sloopwerk en asbestsanering: RGS, Rijssen; asbestinventarisatie: Bestvision, Hengelo; schroefpalen: Ten Napel, Urk; betonwerk: Sessink, Zutphen; staalwerk: VMB metaalbewerking, Oldenzaal; vliesgevel: Alkondor, Hengelo; HSB elementen: Barli, Uden; kanaalplaatvloeren: VBI, Huissen; grondwerk: De Poorte Joppe, Joppe; wapening: van Hilst, Zutphen; brandwerende coating: Firestop, Leeuwarden; prefab beton: Jannink Beton, Wierden; glazen systeemwanden: Planeffect, Geldermalsen; stoffering vloeren: Abeln, Almelo; lichtstraat: Braat, Delft; stalen kozijnen: ZNR, Rucphen; dakbedekking: Leemijse, Winterswijk; stalen trappen en balustrades: Ten Have Metaal, Apeldoorn; parketvloeren: Finesse, Den Bosch; gevelroosters: Jazo, Zevenaar; wanden en plafonds: TIB Finishing, Rijssen; houten binnenkozijnen: Ten Harmsel, Rijssen. impressie Openbare Bibliotheek Deventer door Bierman Henket architecten. 34 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BIBLIOTHEEK Bierman Henket architecten ontwerpt Bibliotheek Deventer Het project bibliotheek Deventer is een mooi voorbeeld van een complex project in de binnenstad van Deventer wat tot nu toe door een goed functionerend bouwteam een mooi resultaat laat zien. Complex omdat het een combinatie is van renovatie van een historisch monument gekoppeld aan een nieuw te bouwen zeer ruimtelijk gebouw met een gewaagde gevelafwerking van glas en keramiek, gebouwd op de bestaande kelderbak van het voormalig SNS kantoor. “Het bouwen in de historische binnenstad met de vele smalle historische straatjes met weinig buitenruimte is een waagstuk apart. In eerste instantie zou de NV Bergkwartier het gebouw realiseren maar daar is de om diverse redenen vanaf gestapt en de gemeente heeft de NV Maatschappelijk Vastgoed gevraagd om het gebouw te realiseren en exploiteren. Aanvankelijk verliep de eerste fase na de aanbesteding zeer stroef. Er werd veel meer asbest gevonden dan vooraf was aangenomen en de aannemer heeft een uiterst scherpe prijs neergelegd met alle gevolgen die bij een scherpe prijs horen. Dit gaf in de beginfase de nodige spanningen. Uiteindelijk zijn Paul Hardonk en de NV Maatschappelijk Vastgoed er samen goed uitgekomen. Sinds Onno Straates bij Paul Hardonk het roer op de bouwplaats op zich heeft genomen loopt het project als een spoortrein” zegt Peter Waltmann van de NV Maatschappelijk Vastgoed die op de bouw de rol van opdrachtgever vervult. Ronald Heuvelman heeft op de bouw namens de aannemer de technische leiding en ondanks de hoge moeilijkheidsgraad gaat hij XQmet plezier naar zijn werk. “Door vooraf veel aandacht te besteden aan de uitwerking van de diverse clashes in het BIM model werden veel problemen voorkomen tijdens de opbouw van het casco. BIM is een 3D model van het gebouw waarin alle verschillende disciplines zichtbaar zijn. Je kan als het ware op het beeldscherm door het DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 35

BIBLIOTHEEK gebouw lopen en alle techniek die conflicten veroorzaakt, zoals elkaar kruisende balken en kanalen, goed zichtbaar maken. Zodoende werd het mogelijk om in record tempo een stalen met beton gecombineerd karkas te bouwen zonder noemenswaardige problemen. Nu wordt de buitengevel aangebracht en wordt de gevel als blikvanger van het gebouw goed zichtbaar. Deze gevel bestaat grotendeels uit glas gecombineerd met keramische elementen die door hun vormgeving een variatie van wisselende licht en donkere stroken van oker gele keramische elementen laat zien wat een prachtig lijnenspel geeft als de zon er op of langs schijnt. Het ontwerp is van Janneke Bierman van Bierman Henket en Joep van As is de grote coördinator namens het architectenbureau om alle ontwerp vraagstukken goed op elkaar af te stemmen. Namens de NV tekent Anton Wilgers voor het toezicht op de bouwplaats. “Ach” zegt Anton, “er zijn altijd wat zaken die verbeterd kunnen worden, maar de samenwerkingen op de bouwplaats gaat prima en soms op het scherp van de snede. Dat mag ook best als de kwaliteit maar goed is en dat is hier tot nu toe prima voor elkaar. Op de achtergrond zorgen Onno en Peter er voor dat het team de juiste middelen en ondersteuning krijgt om de spoortrein in de rails te houden en op tijd op het station aan te laten kunnen. Ook de samenwerking met de bibliotheek is bijzonder goed te noemen. Karin Barth vindt, namens de bibliotheek, “een goed gehoor in het gebruikersteam. Er wordt goed naar ons geluisterd.” Medio volgend jaar wordt het gebouw aan de bibliotheek opgeleverd en kan de bibliotheek de inrichting realiseren en verhuizen. De officiële opening voor het publiek vindt plaats in september. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 37

BIBLIOTHEEK Bibliotheek Deventer: marktplaats van kennis, inzicht, inspiratie en verhalen De nieuwe Bibliotheek aan de Stromarkt in hartje Deventer heeft zich bij het ontwerp laten inspireren door de geschiedenis van de locatie: een voormalige groene enclave bij de Lebuinuskerk én een marktplaats voor stro. De publieke ruimte biedt mogelijkheden voor rust en concentratie, maar ook voor samenkomst en inspiratie in een eigentijds, transparant gebouw ontworpen door Bierman Henket Architecten en ingericht door Hanrath Architecten met Jan David Hanrath, Florian de Visser en Lotte van Wulfften Palthe. Bierman Henket Interieur nam het interieur van enkele zones voor haar rekening. Met de nieuwe bibliotheek krijgt de Stromarkt zijn oorspronkelijke functie als handelsplaats terug, maar dan als marktplaats van kennis, inzicht, inspiratie en verhalen. Markten hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in het sociale leven van de Deventenaren. Het waren plaatsen van samenkomst waar men in aanraking kwam met een grote diversiteit aan mensen. Handelslieden verhandelden er hun waren, er werden verschillende talen gesproken en kooplieden van over de hele wereld brachten de Deventenaren op de hoogte van het nieuws. Ook nu nog heeft Deventer een aantal levendige week- en jaarmarkten en natuurlijk de Deventer boekenmarkt. “Al die typische kenmerken van een markt komen terug in de nieuwe bibliotheek”, zegt directeur Alice van Diepen. “We creëren aan de Stromarkt een plek waar je wordt uitgedaagd iets nieuws te leren, je eigen verhaal te vertellen, te laten zien wat jou bezighoudt of waar je goed in bent. 38 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BIBLIOTHEEK Het wordt een plaats waar je samen met anderen kunt genieten van literatuur, voorstellingen, debatten of kunt leren ontwerpen en programmeren en kennis kunt maken met robots en virtual reality.” De plannen laten zien dat de bibliotheek een levendige ‘marktplaats’ wordt, maar ook volop ruimte biedt voor stilte en concentratie. “Op de plek waar we op 12 oktober het hoogste punt vierden, samen met de bouwers, wordt een sfeervolle ruimte gecreëerd waar bezoekers zich terug kunnen trekken om na te denken, te studeren of ergens aan te werken.” Karin Barth is projectleider namens de Bibliotheek Deventer. “Ik ben al vanaf de start van het project de schakel tussen architecten, projectontwikkelaar, adviseurs en aannemer enerzijds en de bibliotheek met alle werkgroepen rond de nieuwbouw anderzijds. Het is geweldig om een groot project als dit te mogen begeleiden. Ik zit dicht op het vuur en ik bewaak vanuit het oog van de gebruiker de functionaliteit van het gebouw en het interieur.” Een belangrijk doel van de bibliotheek is eraan bijdragen dat iedereen zo goed mogelijk mee kan doen in de samenleving. “Dat doen we op de huidige locatie en daar gaan we in het nieuwe gebouw mee verder”, vertelt Karin. “Wij helpen mensen bij het ontwikkelen van basisvaardigheden, zoals lezen en schrijven, digitale vaardigheden, omgaan met geld, werk vinden en nog veel meer. Dat zijn essentiële voorwaarden om jezelf te kunnen redden en je eigen leven in te richten. Maar meedoen betekent ook je thuis voelen in de lokale gemeenschap, in contact staan met je buurt- en stadsgenoten en meedoen aan activiteiten waarbij je mensen met verschillende achtergronden en opvattingen tegenkomt. In het nieuwe gebouw zijn alle ingrediënten aanwezig om onze taken nog beter te vervullen. Na de oplevering staat er een uitnodigende en moderne bibliotheek. Het is vervolgens aan ons om het te gebruiken zoals het bedoeld is.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 39

BIBLIOTHEEK Realisatie Bibliotheek Deventer na stroeve start op de rit Het project bibliotheek Deventer is een mooi voorbeeld van een complex project in de binnenstad van Deventer wat tot nu toe door een goed functionerend bouwteam een mooi resultaat laat zien. Complex omdat het een combinatie is van renovatie van een historisch monument gekoppeld aan een nieuw te bouwen zeer ruimtelijk gebouw met een gewaagde gevelafwerking van glas en keramiek, gebouwd op de bestaande kelderbak van het voormalig SNS kantoor. “Het bouwen in de historische binnenstad met de vele smalle historische straatjes met weinig buitenruimte is een waagstuk apart. In eerste instantie zou de NV Bergkwartier het gebouw realiseren maar daar is de om diverse redenen vanaf gestapt en de gemeente heeft de NV Maatschappelijk Vastgoed gevraagd om het gebouw te realiseren en exploiteren. Aanvankelijk verliep de eerste fase na de aanbesteding zeer stroef. Er werd veel meer asbest gevonden dan vooraf was aangenomen en de aannemer heeft een uiterst scherpe prijs neergelegd met alle gevolgen die bij een scherpe prijs horen. Dit gaf in de beginfase de nodige spanningen. Uiteindelijk zijn Paul Hardonk en de NV Maatschappelijk Vastgoed er 40 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BIBLIOTHEEK samen goed uitgekomen. Sinds Onno Straates bij Paul Hardonk het roer op de bouwplaats op zich heeft genomen loopt het project als een spoortrein," zegt Peter Waltmann van de NV Maatschappelijk Vastgoed die op de bouw de rol van opdrachtgever vervult. Ronald Heuvelman heeft op de bouw namens de aannemer de technische leiding en ondanks de hoge moeilijkheidsgraad gaat hij met plezier naar zijn werk. “Door vooraf veel aandacht te besteden aan de uitwerking van de diverse clashes in het BIM model werden veel problemen voorkomen tijdens de opbouw van het casco. BIM is een 3 D model van het gebouw waarin alle verschillende disciplines zichtbaar zijn. Je kan als het ware op het beeldscherm door het gebouw lopen en alle techniek die conflicten veroorzaakt, zoals elkaar kruisende balken en kanalen, goed zichtbaar maken. Zodoende werd het mogelijk om in record tempo een stalen met beton gecombineerd karkas te bouwen zonder noemenswaardige problemen. Nu wordt de buitengevel aangebracht en wordt de gevel als blikvanger van het gebouw goed zichtbaar. Deze gevel bestaat grotendeels uit glas gecombineerd met keramische elementen die door hun vormgeving een variatie van wisselende licht en donkere stroken van oker gele keramische elementen laat zien wat een prachtig lijnenspel geeft als de zon er op of langs schijnt. Het ontwerp is van Janneke Bierman van Bierman Henket en Joep van As is de grote coördinator namens het architectenbureau om alle ontwerp vraagstukken goed op elkaar af te stemmen. Namens de NV tekent Anton Wilgers voor het toezicht op de bouwplaats. “Ach” zegt Anton, “er zijn altijd wat zaken die verbeterd kunnen worden, maar de samenwerkingen op de bouwplaats gaat prima en soms op het scherp van de snede. Dat mag ook best als de kwaliteit maar goed is en dat is hier tot nu toe prima voor elkaar. Op de achtergrond zorgen Onno en Peter er voor dat het team de juiste middelen en ondersteuning krijgt om de spoortrein in de rails te houden en op tijd op het station aan te laten kunnen. Ook de samenwerking met de bibliotheek is bijzonder goed te noemen. Karin Barth vindt, namens de bibliotheek, “een goed gehoor in het gebruikersteam. Er wordt goed naar ons geluisterd.” Medio volgend jaar wordt het gebouw aan de bibliotheek opgeleverd en kan de bibliotheek de inrichting realiseren en verhuizen. De officiële opening voor het publiek vindt plaats in september. Fotobijschrift: impressie Openbare Bibliotheek Deventer door Bierman Henket architecten. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 41

BIBLIOTHEEK Complexe klus geklaard door RGS Voordat de realisatie van de Openbare Bibliotheek van start kon gaan moest er eerst gesloopt worden. Een opdracht die werd uitgevoerd door de Rijssense Gebouwen Sloperij (RGS). Senior projectleider Wilco Koekoek, al twintig jaar verbonden aan de Rijssense specialisten, licht toe: “Met de bouwkundige aannemer PHB hebben wij reeds meerdere projecten gedaan en ook voor dit project zijn wij benaderd om een offerte uit te brengen. Het project omvatte sloopwerk en asbestsanering van de bovenbouw, in totaal drie bouwlagen, van de voormalige bibliotheek en diverse constructieve sloop, zaag- en boorwerkzaamheden in de te behouden kelder. Het totale sloopwerk van de bovenbouw was circa 2.700m2 bruto vloeroppervlak. Tijdens het strippen van het gebouw en demonteren van de betonnen gevelelementen zijn er onverwachts asbesthoudende toepassingen aangetroffen. Dit veroorzaakte een uitloop op de planning. De complexiteit van het project was de asbestsanering en het voorzichtig slopen van de bovenbouw aan het naastgelegen monumentaal waar het aan was vastgekoppeld. Dit is continue gemonitord met trillingmeters. Om alles in goede banen te leiden hebben we een plan van aanpak opgesteld samen met PHB. Dit is ook gecommuniceerd met buurtbewoners en gemeente in diverse buurtoverleggen. Aandachtpunten waren onder andere stofbestrijding in verband met het winkelend publiek, de aan- en afvoer van zwaar materiaal in de hele krappe binnenstad en het gegeven dat de kelder en het kelderdek intact moesten blijven tijdens de sloop van de bovenbouw.” Circulair slopen en bouwen Duurzaamheid is volgens Wilco Koekoek ook in de sloopbranche een hot item. “De komende jaren dragen wij zoveel mogelijk ons steentje bij aan de ontwikkeling en groei van het circulaire slopen en bouwen. Dit doen we door actief mee te denken en open te staan voor nieuwe technologieën, ontwikkelingen en innovaties. Zowel in samenwerking met partners en stakeholders. Daarnaast proberen wij steeds minder materiaal te storten of aan te bieden voor verbranding. Door deze werkwijze hebben wij afgelopen periode maar liefst 98,2% vrijkomend materiaal gerecycled. Deze bedrijfsvoering heeft erin geresulteerd dat wij diverse EMVI (Economische Meest Voordelige Inschrijving) aanbestedingen hebben gewonnen op basis van ons circulaire plan van aanpak.” Vertrouwen Koekoek blikt tenslotte nog even vooruit. “Onze orderportefeuille is voor de komende periode en deels voor 2018 goed gevuld en door de vele aanvragen zien we toekomst met vertrouwen tegemoet. Wij als RGS blijven groeien. Tenslotte, circulair slopen en bouwen doe je niet alleen, maar juist met iedereen. Hierbij geldt onze slogan ‘Slagkracht door teamwork’ als leidraad.” 42 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BIBLIOTHEEK Bibliotheek is voor ons een puzzelstukje Complex. Niet vanwege de moeilijkheidsgraad van de installaties, maar meer door de beschikbare ruimte en, in mindere mate, door het ontwerp is het installatiewerk aan de openbare bibliotheek voor Van Dorp Installaties een heuse uitdaging. Omdat het landelijk opererende en veertien vestigingen tellende bedrijf zich voor een niet onbelangrijk deel richt op het midden en hoge segment voelt men zich echter in dergelijke omgevingen thuis. Toegevoegde waarde bieden is daarbij het sleutelwoord. Voor de Deventer vestiging van Van Dorp Installaties kwam het nieuwbouwproject van de Openbare Bibliotheek in de aanbestedingsfase binnen. Bedrijfsleider afdeling Klimaat Marco Berghuis die samen met verantwoordelijk projectleider Hennie Hobert de opdracht begeleidt: “Een daarvan kwam via Paul Hardonk Bouw (PHB); een relatie waarmee we meerdere projecten succesvol hebben afgerond, zowel in de utiliteitssfeer als in de verduurzaming van woningen. Ook zeer recent nog. We kennen elkaars bedrijfscultuur. Omdat er lang gedacht en gediscussieerd is over het casco hebben we een zeldzaam lange voorbereiding gehad. Ruim een jaar. We hebben alles in BIM volledig uitgeëngineerd. Voordeel is dat we in de uitvoerende fase, waar we nu ongeveer twee maanden in zitten, weinig verrassingen meer hoeven te verwachten. Het is nu een kwestie van goed plannen, op elkaar afstemmen en het tempo erin houden. Tweede kwartaal 2018 moet de bibliotheek worden opgeleverd.” Puzzelstukje Volgens Marco Berghuis zit de complexiteit van de opdracht grotendeels in de beschikbare ruimte voor de installaties. ”natuurlijk zijn er meer factoren die meespelen. Werken in de binnenstad brengt zo zijn DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 43

BIBLIOTHEEK nadelen met zich mee op het gebied van de aanvoer van materialen, parkeren en een minutieuze afstemming met leveranciers en onderaannemers, maar het gebrek aan ruimte is verreweg de grootste. We hebben nu zowel installaties op het dak als in de kelder gesitueerd. De warmtepompen en de klimaatplafonds die in het kader van de duurzaamheid worden toegepast brengen geen hoge moeilijkheidsgraad met zich mee. In de klimaatplafonds zijn de warmte en koude afgifte, armaturen en de sprinkler volledig geïntegreerd. Dat wordt echt prachtig. Wel voorziet het ontwerp in de nodige hoekjes, stalen banken en hoogteverschillen die de nodige aandacht vergen. Voorts hebben de architect en de opdrachtgever de lat hoog gelegd op het gebied van de afwerking. Ook daar is alertheid geboden. Het is al met al een echt puzzelstukje.” Tempo Volgens Marco Berghuis ligt de uitdaging de komende tijd op het vasthouden van het bouwtempo. “We hebben voor de realisatie vier tot vijf maanden. Je mag spreken van een snelle realisatie in de afbouw. Vlekkeloos is misschien een te zware uitdrukking, maar door de ruime voorbereidingstijd verwacht ik een uitvoering zonder grote hobbels. Maar een uitdaging blijft het altijd. Prijsstijgingen Marco Berghuis vertelt dat het aantal aanvragen spectaculair toeneemt de laatste tijd, ook in het noordoostelijke landsdeel dat vanuit Deventer bediend wordt. “Er is veel rekenwerk. Het is voor ons een kwestie van keuzes maken, zo groot is het aanbod. Het bieden van toegevoegde waarde staat daarbij centraal. Zo werken we relatief veel in de farmacie, maakindustrie en zorg. Sectoren waarin dergelijke zaken worden gevraagd. Ook bemerken we een groeiende spanning op het gebied van prijsstellingen. Leveranciers verhogen vanwege de krapte hun prijzen, maar opdrachtgevers zitten nog vast in het denken.Die hanteren nog budgetten vanuit de economische crisis. Dat krachtenspel levert de nodige spanning op.” BIBLIOTHEEK JVZ Ingenieurs klaart lastige klus met verve Complexe constructie op bestaande kelder Ga er maar aan staan: een staalconstructie funderen op een bestaande kelder waarvan het gros van de constructiegegevens ontbreekt. JVZ Ingenieurs werd ermee geconfronteerd bij de nieuwbouw van de bibliotheek bij de Stromarkt in Deventer dat volgend jaar wordt opgeleverd. Dankzij een uitgekiende engineering slaagde het ingenieursbureau in haar missie. Een ‘reconstructie’ van een lastige klus. De engineering van het stalen skelet van de bibliotheek en het hergebruik van de kelder bleek een forse uitdaging voor projectleider ing. Marco Moerman en constructeur ing. Emiel Gorkink. Eerstgenoemde is vanaf het allereerste uur bij het project betrokken geweest, ook toen er nog sprake was van behoud van de bovenbouw van de voormalige SNS Bank. Maar uiteindelijk bleek de indeling van de bibliotheek niet te passen in de fijnmazige kolomstructuur van het bankgebouw. Dus werd de bovenbouw gesloopt, maar de kelder moest grotendeels behouden blijven voor de opslag van het boekenarchief, een fietsenstalling, een auditorium en tv -en radiostations van de lokale omroep. Geen constructiegegevens van de kelder JVZ Ingenieurs is al jarenlang betrokken bij de transformatie van het voormalige bankgebouw aan de Stromarkt. Het was daarom niet zo vreemd dat opdrachtgever NV Maatschappelijk Vastgoed DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 45

BIBLIOTHEEK het lokaal gevestigde ingenieursbureau selecteerde voor het ontwerp en engineering van de draagconstructie en behoud van de kelder. De speurtocht naar constructieve gegevens van de kelder leverde helaas niks op. “We wisten niet hoeveel wapening er in de fundering en draagconstructie van de kelder zat en van welke sterkteberekeningen de toenmalige constructeur is uitgegaan. Om te controleren of het gebouw niet op palen was gefundeerd, hebben we een magnometer-sondering uitgevoerd. “We gingen ervan uit dat de kelder op staal was gefundeerd en dat klopte met de meting. Toen hadden we in elk geval een aanknopingspunt”, aldus Marco Moerman. De oorspronkelijke kelderfundering kon niet zwaarder worden belast dus besloot JVZ ingenieurs de fundering van de stalen bovenbouw tussen de bestaande kolommenstructuur in te passen. Gezien de uitwisseling van 3D modellen tussen de project-architect Bierman Henket architecten en JVZ ingenieurs konden Moerman en Gorkink tamelijk snel een logisch kolomgrid bepalen. “De architect had al een gedetailleerd beeld van de indeling in zijn 3D model neergezet. Daar hebben wij ons funderingsplan en draagconstructie van de bovenbouw op aangepast. De nieuwe kolommen zijn zodanig gepositioneerd dat het geenszins de indeling van de bibliotheek belemmert. De schroefpalen gingen dwars door de keldervloer heen. Hierop zijn de nieuwe poeren gestort”, leggen Gorkink en Moerman uit. “We moesten goed nadenken dat we niets over het hoofd zagen” Maar daarmee was het met de complexiteit nog niet gedaan. Het staalskelet kent geen repetitie, maar behelst wel verschillende vloerniveau’s en vides, dus er moesten veel hulpconstructies en versterkingen worden toegepast. Een deel van het kelderdek werd gesloopt om het auditorium in de kelder onder te brengen. Een meter hoger werd een begane grondvloer gerealiseerd. Hiervoor was het noodzakelijk om de kelderwanden met een staalconstructie te ondersteunen. Zo konden de horizontale gronddruk worden opgevangen. Boven de entree zijn verdiepingshoge vakwerkconstructies aangebracht om overstekken mogelijk te maken. Bovendien kwam de aannemer tijdens de sloop van het voormalige bankgebouw veel onvoorziene zaken tegen, zoals oude vloersparingen, bestaande trapgaten of verloren funderingsresten van de kelder. Dus moest de nieuwe stalen draagconstructie weer op de gewijzigde situatie worden aangepast. “Door die voortdurende wijzigingen”, vertelt Moerman, “moesten we goed nadenken of we niets over het hoofd zagen. Het was passen en meten om de krachten op de constructie op een verantwoorde manier naar beneden te leiden”. 46 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BIBLIOTHEEK Uitwisseling 3D modellen filteren ontwerpfouten er snel uit Vanaf het prille begin heeft JVZ Ingenieurs de architect en opdrachtgever nauw betrokken bij het ontwerp -en engineeringproces. Doordat constructeur en architect beide in een 3D-model werken konden ontwerpfouten er al gelijk worden uitgefilterd. Gorkink: “We hebben wekelijks modellen uitgewisseld. Zo kregen we al in vroeg stadium een staalconstructie dat als gegoten zat. Het bestek week nauwelijks af van ons ontwerp. De aannemer kon de staalleverancier heel nauwkeurig aansturen, zodat deze met de exact goede leveringen op de bouwplaats aankwam.” De just-in-time leveringen van de aanzienlijke hoeveelheid stalen bouwelementen moesten wel tot in detail kloppen, want een torenkraan verwerkte de elementen gelijk vanaf transport in de constructie. Er was op de Stromarkt geen ruimte om materialen op of over te slaan. ”Voor de aannemer is het ook een bijzondere klus”, aldus Moerman. “Hij heeft lange elementen moeten verwerken, ook vanwege de grote kanaalplaatoverspanningen. We hebben PHB gelijk van meet af aan meegenomen in het constructief ontwerp en engineering, zodat hij een beeld kreeg van hoe de constructie op de bouwplaats moest worden opgebouwd en welke tijdelijke ondersteuningsconstructies noodzakelijk waren. Er moesten nogal wat stempels worden geplaatst om de constructie stabiel te houden tijdens de sloop van het bankgebouw en de opbouwfase. We zijn diverse keren op de bouwplaats geweest en we zagen dat de aannemer het proces goed heeft opgepakt”. Al met al is het een intensief proces geweest voor Gorkink en Moerman. “We zijn wel eerder geconfronteerd met dergelijke complexe constructies, maar dat neemt niet weg dat dit project ons veel voldoening heeft geschonken. Ons ontwerp klopte met het bestek en komt helemaal tot uitdrukking in het eindresultaat. Ja, dan zijn we wel trots”, besluiten beide constructeurs. JVZ Ingenieurs draait haar hand niet om voor complexe constructies JVZ Ingenieurs is sinds 1984 actief als ingenieursbureau met vestigingen in Deventer en Nijmegen. De kernactiviteit van het bureau is het ontwerp en de engineering van draagconstructies voor gebouwen. Alle projecten, van kleine verbouwingen tot grote winkelcentra en binnenstedelijke projecten, worden uitgewerkt door zelfstandige teams met ingenieurs, constructeurs, projectleiders en Revit-modelleurs. JVZ Ingenieurs werkt met 3D modellen. Voor constructieve tekeningen en berekeningen maakt het bureau gebruik van BIM. JVZ Ingenieurs heeft een rijk portfolio in Deventer, zoals onder meer de Scheg, De Pothoofdappartementen, De Boreel, stadsvilla’s aan Pikeursbaan/Houtmarkt, Cultureel Centrum en Deventer ziekenhuis. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 47

BETON BEWUST Bouwkolom staat positief tegenover “BetonBewust | CSC” Om een beeld te vormen hoe de bouwkolom staat ten opzichte van duurzaam bouwen, en dan met name de verduurzaming van beton, werd een onderzoek gestart. Voor dit onderzoek benaderde freelance journalist Jolanda Groothuis diverse partijen de vraag in hoeverre zij bekend zijn met het Beton Bewust/CSC Keurmerk. Organisaties die invloed hebben op nieuw te bouwen gebouwen en constructies. Betoncentrale Rokramix, gevestigd in Enschede is in het bezit van het keurmerk. Bruil Beton & Mix Ede ziet nog geen aanleiding zich te certificeren. De reden: “Voorlopig wordt het niet verplicht en het geeft geen extra invulling aan ons beleid.” Betonfabrikant Westo Coevorden verdiept zich momenteel serieus, om na te gaan wat de consequenties zullen zijn voor de organisatie. Deze fabrikant heeft inmiddels een informatiemiddag bijgewoond, georganiseerd door KIWA. Henri Kleijer, werkzaam binnen de organisatie: “De eerste indruk is dat er behoorlijk extra belasting ten aanzien van administratie en registratie bij komt kijken. Bovendien zijn we ervan overtuigd dat toeleveranciers tevens een bijdrage moeten leveren om tot het juiste niveau van het certificaat te kunnen komen.” Alle drie partijen zeggen voorstander te zijn van verduurzaming van beton en willen hier graag een “steen” aan bijdragen. Zowel Rokramix als Westo is ISO 14001 gecertificeerd. Bruil Beton is gecertificeerd voor de MVO prestatieladder op niveau 3 en de CO2-prestatieladder op niveau 3. Circulaire Economie De missie en visie van deze drie bedrijven is samenvattend de komende jaren sterk gericht op de Circulaire Economie; slimme bouwproducten maken met minder materiaal. Een leverancier van bindmiddelen was de aanleiding voor Rokramix om te kiezen voor het BetonBewust | CSC Keurmerk. Deze leverancier gaf aan dat het mogelijk zou zijn beton te produceren waarvan de CO2 belasting per m3 beduidend lager was dan de huidige methode. Rokramix verdiepte zich in deze materie en concludeerde dat niet DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 49

BETON BEWUST alleen de CO2 belasting per m3 sterk kon worden verlaagd, maar dat dit eveneens ten goede kon komen aan de kwaliteit. Naast de benodigde Komo-certificaten bezit de organisatie, sinds de introductie, het Keurmerk Beton Bewust. Reden: “Het geeft onze klanten een stuk zekerheid.” Bewustwordingskeurmerk Koopmans Bouw /TBI is ondertekenaar van het ketenconvenant Beton Bewust. Duurzaamheid is een van de pijlers van de Koopmans strategie. Roel Wijlens, adjunct-directeur Woonconcepten binnen de organisatie: “Wij geloven sterk dat de we de aarde niet erven van onze voorouders, maar te leen hebben van de volgende generatie. Onze medewerkers zijn intrinsiek gemotiveerd om duurzame alternatieve oplossingen te vinden gedurende het ontwerpproces. Daarnaast is ons kantoor BREEAM gecertificeerd, evenals enkele grote projecten (o.a. Gemeentehuis Almelo, Energy Academy Europe in Groningen) Tevens is Koopmans CO2-Prestatieladder Niveau 4 gecertificeerd, FSC-gecertificeerd en er wordt gestuurd op reductie van afval en CO2-uitstoot. Wat betreft BetonBewust | CSC: Het is een bewustwordingskeurmerk. Er worden geen harde eisen aan de duurzaamheid gesteld. Wel zijn de doelstellingen goed; standaardisatie, vroeg betrekken van beschikbare kennis in het project en periodieke evaluatie. Onze leveranciers zijn allemaal aangesloten bij BetonBewust | CSC.” Compensatie Ewald Steggink van het gelijknamige Bouwbedrijf te Reutum-Enschede zegt het keurmerk Beton Bewust te kennen vanuit de leveranciers waarmee hij werkt. “Dit zijn onder andere Rokramix en Betoncentrale Twente welke beide gecertificeerd zijn. Ik weet dat deze bedrijven continu bezig zijn om, net als andere bedrijven, te kijken hoe materialen/toevoegingen van gerecyclede materialen hergebruikt kunnen worden in de beton. Hierbij wordt onder andere gedacht aan hoogovenslakken en gebroken puin. Bovendien heeft één van de centrales de mogelijkheid om elektrische betonwagens in te zetten. Ik verwacht dat bij EMVI aanbestedingen dit in de toekomst nog meer aandacht zal krijgen. Tevens zou de overheid hier ook meer aandacht aan kunnen geven zodat wij met z’n allen duurzamer bezig zijn. Dit hoeft in mijn optiek niet perse duurder te zijn. Indien deze milieuvriendelijke beton toch duurder uitvalt zal er een compensatie of verplichting moeten komen omdat anders bijna iedereen kiest voor de lagere prijs. Persoonlijk denk ik dat de Betoncentrales hier nog meer bekendheid aan kunnen geven. CO2 reductie is in het algemeen heel breed en daardoor niet altijd direct zichtbaar binnen een bedrijfstak.” Convenant ondertekend De gemeente Enschede is bekend met Beton Bewust | CSC Keurmerk. Volgens Roel ter Borg, projectmedewerker Stadsingenieurs & Ontwerp Enschede speelt duurzaamheid een grote rol binnen de gemeente. “Met een aantal Twentse gemeenten is een convenant ondertekend waarin wij ons conformeren aan het Netwerk Betonketen. Momenteel zijn wij met de aangesloten gemeenten bezig om de afspraken uit het convenant te verwerken in onze moederbestekken. De doelstelling is dat de deelnemers zich actief inzetten voor de toepassing van duurzaam beton, dat wil zeggen; beton waarbij bij de vervaardiging gebruik is gemaakt van secundaire grondstoffen en CO2-arme bindmiddelen. Zo kunnen natuurlijke grondstoffen behouden worden en kunnen afvalstoffen –als zijnde nieuwe grondstof- in de keten blijven. De deelnemers volgen nauwlettend de ontwikkelingen wat betreft duurzaam beton. Indien mogelijk en/of noodzakelijk worden de concrete doelen tussentijds bijgesteld.” Fair-trade Bas van Gageldonk, projectleider binnen de gemeente Lochem zegt niet bekend te zijn met Beton Bewust. “De doelstelling binnen ons beleid is het toepassen van duurzaamheidscriteria 50 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BETON BEWUST en milieu-eisen in –waarbij mogelijk- alle aanbestedingen en waar daadwerkelijk duurzaamheidswinst te behalen is. Als basis hiervoor hanteren we de duurzaamheidscriteria die zijn opgesteld door Agentschap NL. Maar we gaan voor maatwerk. We ondersteunen eerlijke handel –in de zin van fair trade- en hebben een convenant afgesloten met FSC Nederland met als uitgangspunt om bij aanbestedingen het gebruik van duurzaam geproduceerd hout voor te schrijven. Daarnaast streven we er naar om zoveel mogelijk digitaal in te kopen, door onder andere het gebruik van Tenderned. Beton speelt derhalve hierin een rol, maar geen specifieke. Wij staan zeker positief tegenover het CSC Keurmerk. Een keurmerk geeft de opdrachtgever direct inzage tot welk niveau de opdrachtnemer duurzaam/circulair te werk gaat. Inmiddels is FSC een begrip geworden, dit kan ook in de toekomst het CSC Keurmerk worden. Het keurmerk is nieuw en nog redelijk onbekend. Aansluiting van het keurmerk op de eisen van het Agentschap NL is, zeker voor een kleine gemeente als Lochem, wenselijk omdat ons inkoopbeleid hier een belangrijke basis in vindt.” Voorbeeldfunctie Nico Tom Pen van Woningbouwvereniging De Woonplaats in Enschede zegt de term Beton Bewust te kennen. Hij weet dat het goed is, maar de exacte voordelen kent hij niet direct. “Duurzaamheid speelt een grote rol binnen onze organisatie. Er wordt daar echter niet direct aan beton gedacht, eerder aan zonnepanelen en isolatie. Het keurmerk vind ik trouwens een goede ontwikkeling. Elke vorm van kwaliteitskeurmerk overigens.” Nienke Koopman, projectontwikkelaar binnen Woningbouwvereniging Welbions in Hengelo sluit zicht wat betreft de rol van duurzaamheid aan bij Nico Tom Pen. “Dit speelt een grote rol binnen onze organisatie als Woningbouwcorporatie. Eind 2020 dienen bijna alle nieuwe gebouwen energieneutraal (BENG) te zijn. Wij zijn ons bewust van onze voorbeeldfunctie. Daarom hebben we voor een aantal projecten de keuze gemaakt om hierop vooruit te lopen en deze projecten nu al reeds aan BENG te laten voldoen. Tevens hebben wij een project waarbij de woningen NOM (Nul op de Meter) gebouwd zijn. Beton speelt hierin (vooralsnog) geen specifieke rol.” Goed initiatief Technisch ontwerper Derk Stortelder van Te Kiefte Architecten te Borne is niet bekend met Beton Bewust, ondanks dat duurzaamheid een belangrijke rol speelt binnen de organisatie. “Duurzaamheid is een essentieel “Het geeft onze klanten een stuk zekerheid” onderdeel van een goed ontwerp in onze visie. Het focust zich in deze niet alleen op de herkomst of productie van bouwmaterialen, maar tevens op het eventueel hergebruik van (gedeelten) van bouwwerken en het verbeteren van processen of de leefomgeving van mensen. Feit dat het keurmerk niet bekend is binnen onze organisatie wil niet zeggen dat we er negatief tegenover staan. Integendeel. Het is een goed initiatief om productiebedrijven van beton te certificeren op het gebied van herkomst van producten, duurzaamheid en kwaliteit. Maar, tot op heden schrijven we qua beton alleen eisen voor met betrekking tot kwaliteit en sterkte. Het Beton Bewust/CSC Keurmerk is wellicht iets dat in de toekomst ook door ons een voorgeschreven eis wordt.” DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 51

BRANDEX Integrale brandveiligheid staat centraal bij innovatiemiddag Om de veiligheid verder te verbeteren is meer nodig dan alleen het naleven van wet en regelgeving Er wordt al jaren over gesproken dat brandveiligheid meer integraal moet worden beoordeeld. Weliswaar wordt er steeds meer naar mogelijke risico’s gekeken, maar de samenhang tussen de verschillende beheersmaatregelen ontbreekt vaak waardoor het beoogde doel niet wordt bereikt. Tijdens de innovatiemiddag van 12 oktober jongstleden presenteerde Brandex haar nieuwe integrale en risicogestuurde brandveiligheidsaanpak. Hierbij waren vertegenwoordigers van lokale zorginstellingen en woningcorporaties uit het hele land aanwezig. De aanpak speelt in op de actualiteiten en maakt gebruik van slimme en innovatieve technologieën. In dat kader werden er ook innovatieve producten gepresenteerd. Zo heeft Go2Sure een door haar ontwikkelde risicomanagement tool en The Virtual Dutch Men de mogelijke toepassingen van Virtual Reality voor brandveiligheid gepresenteerd. Actuele voorbeelden en de praktijk Tijdens de presentaties werd aan de hand van actuele voorbeelden de problematiek besproken. Vooral het feit dat de organisatorische beheersmaatregelen missen vaak het beoogde doel, kwam daarbij al snel naar voren. Dit omdat de gekozen beheersmaatregel niet voldoende integraal is afgestemd of de faalkans van deze beheersmaatregel (veel) groter is dan op voorhand werd ingeschat, doordat het tijdens een calamiteit anders gaat dan geleerd. Dit was bijvoorbeeld het geval bij het incident bij GGZ instelling Rivierduinen en eveneens onlangs bij de brand bij woon-zorgcomplex Arcadia van zorginstelling Driezorg. In de praktijk verschuilt men zich nog vaak achter de wet- en regelgeving omdat dit veilig voelt. De praktijk heeft inmiddels echter geleerd dat dit niet veilig is. 52 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN BRANDEX Het bevoegd gezag ziet alleen toe op de naleving van wet- en regelgeving en handhaaft ook alleen deze. Na een calamiteit wordt echter wel verder gekeken en dan is verschuilen achter wet- en regelgeving, ook voor bestuurders, niet meer mogelijk al is realisatie op dat moment te laat. Risicogestuurd en integraal? Het begint allemaal met het vaststellen van veiligheidsdoelen. Daarna is het nodig om te gaan inventariseren welke risico’s die doelen bedreigen. Daarbij moet er integraal worden gekeken naar risico’s. Dus niet alleen naar bouwkundige of installatietechnische voorzieningen. Het is nodig om alle mogelijke risicobronnen die er kunnen spelen hierbij te betrekken. Hoe complexer het gebouw of de wijze van gebruik of de doelgroep in het gebouw des te complexer is het integraal beoordelen van deze risico’s. Het gedrag van de mens bij een calamiteit is vaak de lastigste factor. Wanneer al deze risico’s in kaart zijn gebracht is het nodig om een integraal afgestemde beheersmaatregel te bepalen. Dit zijn de BIO-maatregelen. Hierbij moet wel verder gedacht worden dan alleen de maatregelen die we vanuit het Bouwbesluit kennen. Vooral op gebied van de organisatorische maatregelen gaat dit veel verder dan een ontruimingsplan. Niet dat een dergelijk plan op zich al eenvoudig is om op te stellen wanneer je dit risicogestuurd en integraal doet. Naast dat ontruimingsplan kunnen er ook beheersmaatregelen met betrekking tot inventaris of kunnen er beleidsmatige beheersmaatregelen worden bepaald. Restrisico’s kunnen vervolgens zorgen voor aanvullende beheersmaatregelen. Laagdrempelig en net iets simpeler? In de praktijk blijkt het lastig om een goed integraal en risicogestuurd brandveiligheidsbeleid op te stellen. Vooral wanneer dit voor jou als organisatie geheel nieuw is en je eigenlijk nog niet over veiligheidsdoelen hebt nagedacht. Je weet in grove lijnen wel wat je niet wilt dat er gebeurt maar hebt dit nog niet gedetailleerd uitgedacht en uitgeschreven. Brandex heeft daar een visie op en heeft dit door vertaald naar een nieuwe Integrale en Risicogestuurde Brandveiligheidsaanpak. Deze aanpak kenmerkt zich door laagdrempeligheid en maatwerk waarbij het ontzorgen centraal staat. Ook krijgt de brandpreventie, het voorkomen van brand, meer aandacht. Integraliteit van advies tot en met het beheer & onderhoud. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 53

BRANDEX Niet telkens inspecterende- of onderhoudspartijen in het gebouw maar één integraal beheer & onderhoud moment. Om maar met een paar bijkomende voordelen van deze aanpak te beginnen. 1. Integrale risicoinventarisatie Er wordt niet gestart met het opstellen van beleid en het bepalen van veiligheidsdoelen maar er wordt direct gestart met een risico-inventarisatie. Zo start je direct zonder dat er eerst lange trajecten met moeilijke gesprekken op directieniveau plaats moeten vinden. Deze risico-inventarisatie is op basis van algemeen toegepaste en geaccepteerde veiligheidsdoelen waaronder ook de veiligheidsdoelen die onze wetgever heeft bepaald. 2. Integraal afgestemde beheersmaatregelen Om de geïnventariseerde risico’s te minimaliseren moeten er beheersmaatregelen worden toegepast. Deze moeten eerst integraal worden bepaald. Het maatwerk daarbij is dat er gekeken wordt naar de reeds aanwezige beheersmaatregelen op bouwkundig en installatietechnisch gebied. Vervolgens wordt er het doeltreffendst en daarmee ook het efficiëntst passende maatregelenpakket samengesteld dat bestaat uit een uitgebalanceerd samenspel van BIO-maatregelen. 3. Beleid (object gebonden) Op basis van het totaalpakket kan er vervolgens nog gekeken worden naar eventuele restrisico’s. Alles tezamen wordt dit vervolgens vastgelegd en onderbouwd in een object gebonden beleidsstuk. 4. Basis Brandveiligheidsbeleid Met het object gebonden beleidsstuk dat je nu hebt heb je eerste inzichten in de staat van de gebouwen, de risico’s die er in de basis spelen en welke restrisico’s er vervolgens nog overblijven. Op deze basis kan al een eerste opzet van het organisatie brede brandveiligheidsbeleid worden opgesteld. Daarna kan er verder worden gekeken naar aanvullende of specifiekere veiligheidsdoelen om het brandveiligheidsbeleid na een hoger niveau te brengen. Bent u ook in de situatie dat er meer integraal en risicogestuurd naar brandveiligheid moet worden gekeken? Ook geïnteresseerd geraakt in deze integrale en risicogestuurde brandveiligheidsaanpak en staat u op het punt om deze stap te zetten? Of hebt u deze stap al gezet en wilt u uw aanpak eens spiegelen met deze? Neem dan gerust contact op met één van de specialisten bij Brandex! Wij kunnen u dan ook gelijk bijpraten over de mogelijkheden tot deelname aan een pilotproject om op laagdrempelige wijze kennis te maken met deze aanpak. Brandex kan u geheel ont-zorgen of in het gehele traject of bij delen daarvan ondersteunen. Brandex neemt ook graag de rol als regisseur in het traject van advies tot en met de uitvoering en het beheer & onderhoud. Hiervoor wordt op onderdelen gebruik gemaakt van deskundige partners waarbij Brandex zorg draagt voor integraliteit, kwaliteit en efficiency. 54 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN

ALGEMEEN Circulaire economie: elke cirkel heeft een eigen omloopbaan Jan Leyssens is designer en gespecialiseerd in het circulaire speelveld in de bouw. Hij ontwerpt, onderneemt en participeert. Daarbij is niet alleen duurzaamheid zijn uitgangspunt, maar ook impact in welzijn en profit. Wereldwijd worden dagelijks 84 miljoen vaten olie gebruikt. Over een kleine 40 jaar is de voorraad op. Daarom wordt steeds meer gekozen voor het werven van stoffen uit afval. Op de foto: Jan Leyssens Leyssens houdt zich bezig met hoe we het degeneratieve model (take,make, waste) om kunnen turnen naar een regeneratieve variant (take, maken, use, re-use/ re-take). Dienst in plaats van product In al onze activiteiten dienen we ons af te vragen hoe we materiaal het beste kunnen gebruiken. Zo gaf Thomas Rau Philips opdracht om voor licht in plaats van lampen in een gebouw te zorgen. Een incentive om met zo weinig mogelijk materialen en energieverbruik te werken. Switch Daarnaast is ‘refurbishing’ een belangrijke trend, waarbij oude materialen hergebruikt worden of tot grondstofniveau teruggebracht voor een ander product. Natuurlijke grondstoffen, zoals staal, genieten de voorkeur. Deze zijn namelijk makkelijker terug te brengen omdat zij geen additieven bevatten. Kortom, overweeg steeds of we te maken hebben met een gebruiks- of een verbruiksgoed en of tussen deze te switchen valt. Technologisch is alles mogelijk, echter de samenwerking tussen partners is essentieel. Daarbij is verder kijken dan je eigen sector essentieel. Als je ingehaald wordt, is dat meestal door iemand die verder kijkt dan de eigen sector. DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 57

ALGEMEEN Bij nieuwe concepten is het van belang te vertrekken vanuit een natuurlijke grondstof en die zodanig aan te passen dat er een b2b of b2c-context ontstaat. Zoals Q-brixx, een bedrijf dat in aardbevingsgebieden snel tijdelijke woningen bouwt. Niet met baksteen, maar met een soort legoblokken die steeds gebruikt worden voor nieuwe woningen. Equal level playingfield Kortom, er zijn volop nieuwe materialen, businessmodellen en technologieën. Op het kruispunt van deze zaken zijn door samenwerking de beste resultaten te halen. Een ‘equal level playingfield’ is het meest kansrijk, aldus Leyssens. Van duurzame projecten naar duurzame bedrijfsvoering Ballast Nedam koppelt de zeventien doelen van de Verenigde Naties aan zijn bedrijfsdoelen. Dit is het handelingsperspectief en vertrekpunt voor alle projecten en de bedrijfsvoering. Gasloos bouwen is de nieuwe standaard. Bouwbedrijven zijn de grondstoffen banken van de toekomst. Alles wat niet in zijn eigen energie voorziet draagt niet bij aan een betere wereld. We moeten de overheid aanmoedigen om met andere wetten en eisen te komen. De bouwsector moet zich anders profileren en kan veel meer dan dat nu wordt gedaan. Onno Dwars “We zijn met een verkeerd perspectief geboren. Ons perspectief is dat we minimaal moeten voldoen aan de wet- en regelgeving. Elk gebouw dat we maken volgens het huidige Bouwbesluit is crimineel. Zeker voor de volgende generaties” Op de foto: Onno Dwars 58 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN ALGEMEEN Transitie We zitten in de transitie van een welvaartsmaatschappij naar een welzijnsmaatschappij. De bouw- en vastgoedsector krijgt een andere rol en zal zich nog meer moeten richten op planologie, inrichten van buitengebieden, het creëren van plekken om elkaar te ontmoeten en samen te zijn. De sector zal in de energievoorziening voorzien en nieuwe mobiliteitsoplossingen faciliteren. Ballast Nedam Development heeft dit vertaald in ambities. Dat is een ander vertrekpunt, het gaat verder dan de doelen van een project en geeft ruimte om als opdrachtgever en opdrachtnemer extra stappen te zetten. We willen plekken ontwikkelen om van te houden. Voorbeelden van deze aanpak zijn de tunnel in Maastricht en een woningproject in Delft waar we verder gaan dan de minimum eisen of eerder gedane beloftes. Mensen samenbrengen vanuit liefde is een medicijn voor veel problemen die we nu hebben. Dat is het mooiste wat er is. De uitdaging is onze eigen mindset Groen is de grootste groeibranche. De grootste uitdaging is onze eigen mindset. Ben je bereid pas op de plaats te maken voor een hoger doel en volgens de verwachtingen van de toekomst te bouwen? De bouwsector moet de verantwoordelijkheid nemen om datgene te doen dat goed is. Duurzaamheid is vandaag de dag synoniem voor minder slecht. Dus laten we duurzaamheid weer goed maken. Jan Leyssens en Onno Dwars Onno Dwars Tekst: Margreet Koster (Text&Event) en Ad Struik (De BouwKlup) Fotografie: Erik van der Leij (Elan Foto&Video) Moderator: Arjan te Lintelo ( Accent op ontwikkeling) “We geloven in mensen, mensen als onderdeel van een ecosysteem. De gebouwde omgeving staat aan de vooravond om ontdekt te worden als grote motor van een welvaartsmaatschappij naar een welzijnsmaatschappij. Geloof in je eigen ambitie en ga het doen” Thies van der Wal (VBI)(l), Peter Derks (XPERTInControl)(m) en René Hekman (Strukton Worksphere)(r) DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 59

IMI HYDRONICS Automatische debietregeling in verwarmingssystemen Waterzijdig inregelen met Afc-technologie eenvoudiger dan ooit Waterzijdig inregelen kan zowel het comfort verhogen als energiebesparingen tot wel 35 procent opleveren. In de praktijk wordt waterzijdig inregelen echter in niet meer dan een kwart van alle verwarmingssystemen toegepast. Dat ligt voornamelijk aan het feit dat de bestaande systeem- en leidingstructuur vaak niet bekend is, wat het moeilijk, bewerkelijk en/of duur maakt om de noodzakelijke indelingsparameters te bepalen en alsnog regelonderdelen te installeren. Innovatieve AFC-technologie met automatische debietregeling (Automatic Flow Control Ð AFC) zorgt ervoor dat waterzijdig inregelen zelfs onder moeilijke, lastig te berekenen omstandigheden kan worden uitgevoerd. Dat biedt een oplossing die zowel eenvoudig als betrouwbaar is. Het doel van waterzijdig inregelen is om alle warmtebronnen Ð zoals radiatoren of vloerverwarmingselementen Ð van heet water te voorzien conform de eisen die aan de worden gesteld. Om dat te realiseren moeten de debieten binnen het systeem worden ingeregeld en dient het maximale debiet voor elke warmtebron te worden ingesteld. Dat resulteert in meer comfort dankzij warmteverdeling die correspondeert met de feitelijke behoefte Ð zelfs na een temperatuurdaling 's nachts Ð en zonder luidruchtige afsluiters. Daarnaast kan het pompvermogen, en daarmee ook het energieverbruik en/of de toevoertemperatuur, in de meeste gevallen worden De lagere retourtemperatuur als gevolg daarvan zorgt ook condensatieketels. Wanneer waterzijdig inregelen op de juiste wijze wordt ge•mplementeerd, besparingen tot wel 35%. Het is zelfs zo dat deze maatregel inmiddels een randvoorwaarde is voor alle stimuleringsprogramma's in het kader van de energieprestatie van gebouwen als het gaat om het renoveren van verwarmingsinstallaties of het aanleggen van nieuwe systemen. Fig. 03: AFC-technologie. De door IMI Heimeier ontwikkelde Eclipse thermostatische radia afsluiter met AFC-technologie stelt zelfs onder moeilijke, last omstandigheden de functionaliteit van het systeem veilig. Maar waar waterzijdig inregelen dankzij bekende variabelen tegen relatief lage kosten kan worden berekend voor nieuwe DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 61

IMI HYDRONICS gebouwen, heeft men bij bestaande systemen vaak met complicerende omstandigheden te maken. Bij oudere gebouwen kan het zijn dat er geen gedetailleerde documentatie meer is van het systeem, en dat de systeemstructuur en ligging van leidingen grotendeels onbekend zijn. In dergelijke gevallen is het moeilijk om de relaties tussen individuele parameters te bepalen, wat leidt tot steeds hogere uitgaven voor complexe inschattingsberekeningen Ð zoals de berekening voor het leidingstelsel. Indien een deel van de weerstand in het verwarmingssysteem bijvoorbeeld niet duidelijk aan individuele warmtebronnen kan worden toegeschreven, wordt het moeilijk of zelfs onmogelijk om de afsluiterinstelling als functie van het drukverschil nauwkeurig te bepalen. Bovendien is het alsnog installeren van regelelementen, zoals drukverschilregelaars, soms maar beperkt mogelijk vanwege een onbekende, ontoegankelijke of verborgen leidingstructuur. Automatische debietregeling AFC-technologie is ontwikkeld om waterzijdig inregelen onder moeilijke, lastig te berekenen omstandigheden aanzienlijk te vereenvoudigen. Deze technologie, ontwikkeld en gepatenteerd door IMI Hydronic Engineering, maakt automatische debietregeling mogelijk dankzij het innovatieve binnenwerk van de afsluiters. AFC-producten worden direct bij de warmtebron ge•nstalleerd en regelen het maximale debiet, onafhankelijk van het drukverschil bij de afsluiter. Alleen de ingestelde hoeveelheid heet water wordt doorgelaten naar de radiator of het verwarmingsFig. 04: afsluiter 'Eclipse'. Wanneer de afsluiter is ingesteld, regelt de AFC-technologie die is ge•ntegreerd in alle standaard afsluiterformaten en -ontwerpen die direct op de warmtebron zijn ge•nstalleerd, volledig onafhankelijk van de afsluiterdruk het maximale debiet. circuit. Dit vindt hoofdzakelijk plaats in deellastbedrijf Ð een bedrijfsmodus die in de praktijk het meest voorkomt. De drukschommelingen die aan gesloten afsluiters in andere ruimtes te op de regeleigenschappen van het met AFC-technologie uitgeruste binnenwerk. Op die manier garandeert automatische debietregeling onder alle edrijfsomstandigheden een geoptimaliseerd en waterzijdig ingeregeld verwarmingssysteem. Een groot productassortiment en de kleinste afsluiters op de markt De AFC-technologie is vier jaar geleden ontwikkeld voor vloerverwarmingverdelers (Dynacon) en is nu ook beschikbaar voor tweepijps-radiatorsystemen. Voor traditionele radiatoren met aansluitingen aan de zijkant is automatische debietregeling toegevoegd aan de reeds bewezen thermostatische radiatorafsluiter. De nieuwe IMI Heimeier Eclipse thermostatische radiatorafsluiter is voorzien van AFC-technologie. Bovendien is AFC-technologie voor het eerst ook beschikbaar als thermostatisch binnenwerk voor radiatoren met ge•ntegreerde afsluiters, perfect geschikt voor renovatie. Vanwege de compatibiliteit met bestaande modellen is het binnenwerk eenvoudig te installeren. Om bestaande radiatoren met ge•ntegreerde afsluiters om te bouwen, biedt IMI Heimeier een overeenkomende schroefverbinding voor installatie van onderaf. Het productassortiment voor automatische debietregeling omvat tevens aansluitverbindingen voor badkameren design-radiatoren met tweepunts-aansluitingen. Informatie Voor meer informatie verwijzen wij u graag naar onze website: www.imi-hydronic.com/nl DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 63

ALGEMEEN Nieuw kantoor voor Secratary Solutions Op 15 november jl. opende Sectary Solutions haar eigen kantoor in het Holtens Ondernemershus. Eigenaar Hester Wijenberg stond met haar secretariaatskantoor aan de wieg van de oprichting van het ondernemershuis in Holten. “In de zes jaar dat ik nu bezig ben heb ik veel bedrijven uit de regio mogen ondersteunen. Zo was ik betrokken bij het project Gezonde Scholen van de Gemeente Amsterdam via Buro Loo uit Apeldoorn, beheerde ik het secretariaat van De Citadel in Rijssen en ondersteun ik momenteel bij de realisatie van het openluchtconcert Rijssen Zet De Toon met medewerking van het Rijssens Mannenkoor, de Rijssense Revue, Wilhelmina en de Twentezangers, bij het Parkgebouw (8 juni 2018). Veel diversiteit, maar het werk van een secretarieel ondersteuner is overal hetzelfde. De mogelijkheid om vanuit een zakencentrum te ondernemen heeft mij veel gebracht. In 2014 kwam ik in contact met de directeur van de Rabobank in Holten. Aangezien er in het kleine dorpje Holten twee grote kantoorpanden vrij waren gekomen, was de Rabobank op zoek naar een andere mogelijkheid. Door de werkplekken beschikbaar te stellen voor zzp’ers werd er een levendige invulling gegeven aan het Rabobank pand. In 2017 is het pand verkocht aan Roosdom Tijhuis uit Rijssen. Het ondernemershuis heeft momenteel vijftien huurders en organiseert jaarlijks een grote ondernemersavond, met gastsprekers als Dik Wessels, Henk Jan Beltman en dit jaar Aldo van der Laan. Begin november heeft de Rabobank het pand in Holten verruilt voor het Kulturhus in Holten. Vandaar dat er een mogelijkheid vrijkwam om een eigen kantoor te betrekken. Deze greep ik natuurlijk met beide handen aan. Als eigenaar van het secretariaatsbureau is het handig om een eigen kantoor te hebben om klanten te ontvangen en om met andere secretaresses te sparren.” Secretary Solutions heeft diverse klanten zowel binnen als buiten de bouwwereld. Als contactpersoon voor Bouwen in het Oosten is Hester Wijenberg altijd bereikbaar om de projecten uit de omgeving nader te belichten in ons magazine. Vanaf deze plaats wensen we Hester veel succes toe met haar nieuwe locatie. 64 DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN ALGEMEEN Brouwer Biocentrale B.V. geeft Balkbrug een groen gezicht Een enorme kachel met fluitketel, zo kun je de gloednieuwe biocentrale van firma Brouwer in Balkbrug nog het beste omschrijven. Balkbrug heeft sinds kort een unieke bioverbrandingscentrale die houtsnippers omzet in warmte en elektriciteit. Een innovatieve bedrijfsuitbreiding die de gemeente een flinke impuls geeft als het gaat om het opwekken van duurzame energie. De testfase is beëindigd. Ondernemers Henk en Paul Brouwer hebben de laatste kinderziektes uit hun nieuwe hout gestookte verbrandingsinstallatie gehaald. Vanaf half oktober brandt de biocentrale volop om vanaf begin november buurman Friesland Campina te voorzien van groene stoom en Balkbrug van groene energie. Met de komst van de biocentrale is Balkbrug in één klap één van de groenste plaatsen van Nederland. De hoeveelheid energie uit de biocentrale is enorm. “De opbrengst aan groene energie per jaar staat gelijk aan de energie van zestien windmolens of een jaar lang elektriciteit voor maar liefst 1.850 huishoudens”, zegt Henk Brouwer niet zonder enige trots. De overlast is desondanks zeer beperkt. “Doordat de kachel 24/7 brandt is er weinig rookontwikkeling. Door de hoge normen en grote hoeveelheid filters is de overlast echt minimaal kan ik verzekeren.” Groen imago De stap naar het realiseren van de biocentrale is een optelsom van de verschillende bedrijven van de firma Brouwer. Het familiebedrijf, met naast de broers Henk en Paul ook broer Jaco en zonen Allard en Maikel aan boord, bestaat uit drie takken: V.o.f. A. Brouwer en zonen die zich bezighoudt met het onderhoud van groen langs het spoor, M.S.E. Mulchservice GmbH die zich bezighoudt met groenonderhoud langs de Duitse autobaan en houtsnippers levert aan Brouwer Biocentrale bv. “We zochten een plek voor de houtsnippers. Zo is het idee eigenlijk ontstaan”, vertellen Henk en Paul Brouwer, die tegenwoordig houtsnippers bij moeten kopen om de immense kachel te kunnen laten branden. Het thema duurzaamheid heeft de familie Brouwer altijd aangesproken. “Wij denken behoorlijk groen. Door ons werk langs de wegen kijken we er toch met andere ogen naar. We willen heel bewust een positieve ‘footprint’ achterlaten. Dat groene imago past bij ons”, vertelt Paul Brouwer. Groene stoom en stroom De biocentrale levert groene stoom en stroom. De stoom, negentig procent van de opbrengst, zal geheel worden geleverd aan Friesland Campina. “De melkfabriek wilde graag vergroenen en vervangt straks 5,5 miljoen kuub aardgas door groene stoom.” Daarmee DUURZAAM BOUWEN IN HET OOSTEN 65

ALGEMEEN is Brouwer Biocentrale vrijwel uniek in Nederland. “Soortgelijke kachels worden in kleinere mate wel gebruikt voor stadsverwarming of het verwarmen van een zwembad, maar centrales van zo’n formaat waarbij de gehele opbrengst bestemd is voor de industrie zijn er bijna niet. De overige tien procent van de opbrengst bestaat uit groene stroom. Deze wordt op het net gezet. De restwarmte willen wij in de toekomst gebruiken voor het drogen van Petfood producten.” Gedeputeerde Annemieke Traag prijst de positieve impact van de centrale. "De biocentrale van de familie Brouwer is opnieuw een prachtig resultaat van de energietransitie die we met elkaar willen bereiken. De centrale levert schone energie die, naast de stoomvoorziening van Friesland Campina, ook kan worden gebruikt door ruim 1.850 huishoudens. De Alliantie Nieuwe Energie Overijssel, waar de provincie deel vanuit maakt, streeft naar 20% nieuwe energie in 2023. Maar uiteindelijk willen we natuurlijk een energie neutrale provincie. De biocentrale levert hieraan een belangrijke bijdrage, vandaar dat wij de ontwikkeling ervan ook ondersteunen vanuit ons Energiefonds Overijssel.” Energiefonds Overijssel De totale investering voor de Brouwer Biocentrale bedraagt bijna € 13 mln. De bijdrage van het Energiefonds Overijssel aan dit project bedraagt € 2,84 mln. in de vorm van een lening en € 1,5 mln. in de vorm van een participatie. Energiefonds Overijssel financiert projecten op het gebied van energiebesparing en productie van hernieuwbare energie. Niet op de traditionele manier met subsidies, maar door participaties, leningen en garanties. Zo draagt Energiefonds Overijssel bij aan werkgelegenheid, ondernemerschap en Is het niet tijd om uw verhaal te vertellen? www.visservormgeving.nl | info@visservormgeving.nl Neem vrijblijvend contact op Tel: 06 814 720 68