CONGRES kortom over kansen en risico’s van IT. Zijn de risico’s het waard om de kansen te benutten? Ik denk dat als de overheid transparant zou zijn over de waardenafweging die ze maakt bij digitalisering, de maatschappij meer vertrouwen in de overheid krijgt.” Van Zaane noemt de vier rollen van de overheid, zoals verwoord in het rapport van de NSOB ‘Sedimentatie in sturing’. “De afweging welke publieke waarde leidend is, verschilt per rol van de overheid. Een rechtmatige overheid bijvoorbeeld handhaaft de wet, maar wil dat wel op een efficiënte manier doen. Dan zit je in de rol van de presterende overheid. De netwerkende overheid werkt samen met partners aan het behalen van resultaten, terwijl voor de responsieve overheid de interactie met de samenleving voorop staat.” Daar moet je als overheid constant een afweging in maken, waarbij het heel belangrijk is dat je transparant bent over gemaakte keuzes en de afwegingen die daaronder liggen, zeggen ze. Welling: “Dat we nu binnen de overheid het debat voeren over digitalisering in relatie tot publieke waarden, vind ik een teken dat we als digitale overheid volwassen worden.” Een medicijn tegen innovatietheater Nu de overheid vergaand digitaliseert, is IT dwingender geworden dan wetgeving, zegt Van Zaane: “Hoe systemen worden ontworpen heeft een enorme impact op beleid en uitvoering, want je kunt ze niet zomaar aanpassen als later iets anders nodig blijkt.” Publieke waarden zouden dus veel belangrijker moeten worden bij de keuzes in digitalisering, en dat heeft gevolgen voor de inrichting van het IT-landschap. Welling: “We zouden veel meer cen“Debat over digitalisering in relatie tot publieke waarden, vind ik een teken dat we als digitale overheid volwassen worden” gie, zegt Welling. “Duidelijke centrale afspraken en kaders die gaan over onder meer ontwerpprincipes, architectuur, privacy, veiligheid en gegevensbescherming, werken als een medicijn tegen innovatietheater. En ze voorkomen dat IT als een oplossing wordt gekozen voor een niet gedefinieerd probleem, zoals in het verleden vaak is gebeurd.” Met burgers traal moeten kiezen voor een bepaalde architectuur, principes en standaarden. Want als je het overal anders blijft doen, dan ben je niet efficiënt, wat ook een waarde is. En ook niet effectief, een andere waarde. Bij overheden die vooroplopen in digitalisering, zie je dat dit soort afspraken centraal wordt gemaakt en afgedwongen.” Van Zaane is het daarmee eens: “Het lijkt misschien tegenstrijdig om het centraal te regelen zodat je decentraal de ruimte hebt om op maatschappelijke vraagstukken te acteren. Maar zo werkt het wel. Kijk naar hoe we het op het gebied van financiën hebben geregeld binnen de overheid: daar hanteren we strenge kaders, waarbinnen veel ruimte is om te doen wat nodig is.” Binnen duidelijke kaders kan de overheid ook veilig experimenteren met nieuwe technoloTot slot willen ze benadrukken dat een goede afweging in publieke waarden bij digitalisering vooral met burgers moet worden gemaakt. “Als ambtenaar doe je allerlei aannames, die moet je toetsen,” zegt Van Zaane. Voor zijn programma gebeurt dat op verschillende manieren, om uiteindelijk te komen tot een dienstverlening die burgers begrijpen. Maar het gaat om meer dan het betrekken van burgers bij concrete projecten, zegt hij ook. “De overheid zou burgers ook kunnen vragen wat zij vinden van de inzet van bepaalde instrumenten. Zoals generatieve AI. In de politiek is het debat vaak gericht op de verschillen, terwijl als je het burgers vraagt ze vaak dezelfde dingen belangrijk vinden. Op die manier kun je erachter komen welke afwegingen burgers gemiddeld genomen maken in publieke waarden. Dat kan een interessant gesprek opleveren, waar je je inzet in digitalisering en ook wetgeving op kunt baseren.” Welling noemt in dit verband het systeem dat Taiwan gebruikt voor volksraadplegingen, de open source participatietool Polis. Dat systeem is gericht op het vinden van consensus in plaats van menings verschillen: “Digitalisering geeft ons naast uitdagingen op het vlak van publieke waarden, ook betere middelen om een volwassen publieke waarden afweging te maken.” iBestuur 51, juli 2024 25
26 Online Touch Home