0

locaties | beleid | experience 2017 | 2018

Voorwoord Onderscheidend in Food Onderscheidend zijn is een wens van velen. De keuze voor bijvoorbeeld onze kleding, ons vervoermiddel, onze bedrijfslocatie vertelt wat we belangrijk vinden. Mensen, bedrijven en ook gemeenten hebben allemaal de behoefte om onderscheidend te zijn. Best lastig om je als individu te onderscheiden naast 17 miljoen inwoners, of om als bedrijf op te vallen tussen 1,6 miljoen andere bedrijven. Dan is de opgave voor gemeenten een stuk makkelijker. In Nederland zijn er 388 gemeenten en Ede is de enige met een wethouder Food. Aangenaam kennis met u te maken! Ede heeft niet voor niets een wethouder Food. Met ons voedselbeleid werken we elke dag hard om te zorgen dat mensen -van jong tot oud- weten waar hun eten vandaan komt. In onze regio FoodValley zitten de voedselproducenten vaak om de hoek. Daarom nemen scholen kinderen mee naar de stallen en de weilanden, krijgen kinderen op school smaakles en verbouwen ze groente in de schoolmoestuin. Zo draagt ons voedselbeleid bij aan een gezonde en duurzame samenleving. In ons voedselbeleid verbinden we ons sociaal maatschappelijk beleid aan onze economie. We werken aan korte ketens, waardoor het voedsel sneller van onze lokale producenten bij de consument komt. We brengen innovaties onder de aandacht en stimuleren onderling contact en samenwerking tussen ondernemers in de voedselketen. Onze Foodopleidingen (VMBO, MBO en HBO) leiden de werknemers van de toekomst op. Dat is wat gebeurt in Ede: theorie wordt omgezet in praktische resultaten. Ontwikkelingen op het gebied van duurzame voedselproductie, vaak ontstaan aan de nabij gelegen Wageningen University&Research, worden hier uitgewerkt. Met praktisch onderzoek bij grote bedrijven bijvoorbeeld. We zorgen ook voor een goed vestigingsklimaat voor bedrijven die actief zijn met Food: die voedsel gezonder en duurzamer maken, testen, verpakken, vervoeren of bedenken. Het zorgt ervoor dat onze economie sterk is én blijft en leidt tot gezondere inwoners. Als wethouder Food wens ik u veel leesplezier in dit prachtige magazine. Graag heet ik u welkom in dé voedselgemeente van Nederland! Leon Meijer Wethouder Food Gemeente Ede 2

Magazine FOOD - locaties | beleid | experience is een communicatieplatform voor de foodindustrie, overheden en vastgoedprofessionals. Met name specifieke vestigingslocaties voor de foodindustrie zullen hierin worden behandeld, maar ook de visie en het beleid van de overheid, kennisinstituten, branche- en belangenorganistaties. Deze nationale jaareditie wordt speciaal gemaakt voor de gehele foodverwerkende en producerende industrie, toeleveranciers, groothandels, retailbedrijven, logistieke bedrijven, overheden, kennisinstituten, branche- en belangenorganistaties en vastgoedprofessionals. locaties | beleid | experience 4 Coverpresentaties: Bedrijventerrein Foodcenter Reijerwaard, regio Ridderkerk/Barendrecht is een nieuwe hotspot voor agro, vers en food. 42 inhoud 20 54 10 Foodlocaties en regio’s in Nederland 14 Greenport Venlo groeit en bloeit 20 Deuren Wageningen wijd open voor toegepaste wetenschap 24 Ede, centraal perspectief in Regio FoodValley 28 Veenendaal, ‘geen food in de toekomst, zonder ICT’ 30 Barneveld, groeiende innovatiekracht pluimveesector 36 Zuiderzeehaven Kampen, toplocatie voor food- en feedbedrijven in de regio Zwolle 38 Park15 zet de trend met fooggiganten 42 Laarberg, ruimte voor bedrijven in de eiwitketen 46 AgriFood Capital, topregio in agrifood 52 Noordoost-Brabant, sterk in agrifood, sterk in logisitiek 54 Bedrijvenpark Laarakker bouwt voor Danone Nutricia een state-of-the art fabriek FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 3 2017 | 2018

Foodcenter Reijerwaard nieuwe hotspot voor agro, vers en food Ridderkerk en Barendrecht zijn het kloppend hart van Nederland op het gebied van agro, vers en food. Bekende spelers als The Greenery, Bakker Barendrecht, Hillfresh, Van Oers en Van Gelder Groente & Fruit hebben er hun uitvalsbasis. Met de ontwikkeling van het nieuwe bedrijventerrein Foodcenter Reijerwaard, op de grens van Ridderkerk en Barendrecht wordt het gebied nog aantrekkelijker. V an Gelder Groente & Fruit bouwt komend jaar een nieuwe vestiging op Foodcenter Reijerwaard. Ruim dertigduizend vierkante meter groot wordt het nieuwe pand. Het komt aan de entree van het nieuwe bedrijventerrein Foodcenter Reijerwaard en wordt een echte blikvanger, zegt directeur Gerrit van Gelder. “We bouwen een food experience center met daarachter een verregaand gemechaniseerd pand, waarin voorzieningen als de High Care keuken, snijderij en orderpick verder worden geoptimaliseerd. Het pand wordt ingericht volgens de laatste mogelijkheden op het 4

gebied van geautomatiseerde interne logistiek. De AGF-sector staat nog maar aan de vooravond van een grote mechanisatieslag. Zo wordt er in het nieuwe pand een shuttlesysteem geïnstalleerd dat uniek is op foodgebied’’, verklaart Van Gelder. Op het twintig meter hoge dak komt een groentekas met de laatste teelttechnieken. Interactieve belevenis Van Gelder groeit als kool (afgelopen jaren met 15 procent) en verhuizen was onvermijdelijk. “We zijn finaal uit ons jasje gegroeid. Op de huidige locatie uitbreiden was lastig. De groei is mede tot stand gekomen doordat Nederlanders meer groente en fruit zijn gaan eten. Nieuwbouw is dus noodzakelijk om verder te kunnen groeien en te voldoen aan de laatste trends. “Wij hebben met ruim 5000 producten standaard op voorraad het grootste assortiment van Nederland. Van Gelder werkt samen met veel tuinders en boeren uit Nederland. Een steeds groter wordende groep consumenten is op zoek naar gezonde en duurzame producten. ‘’De persoonlijke verhalen van onze telers worden straks verteld in ons Food Experience Center. De verhalen die letterlijk worden verteld tussen de tomaten, aubergines en bloemkolen. We zouden ons wat meer moeten focussen op groenten,’’ bepleit de directeur. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 5 “Wij hebben met ruim 5000 producten standaard op voorraad het grootste assortiment van Nederland.” Gerrit van Gelder

‘’Onze regio moet de gezondste regio van de wereld worden,’’ klinkt de ambitieuze doelstelling. Vandaar het Food Experience Center, een interactieve belevenis die laat zien hoe de teelt en verwerking van ons dagelijks voedsel werkt en wat het belang is van voedselveiligheid.” Bereikbaarheid Goede bereikbaarheid is essentieel in de verssector zegt Van Gelder. Foodcenter Reijerwaard ligt nabij de Rotterdamse haven en drie autowegen. De zogenoemde IJsselmondse knoop, het grote kruispunt tussen bedrijventerrein en autoweg, wordt ontward zodat de lokale bereikbaarheid straks ook is gewaarborgd. Er ligt een voorstel van de provincie Zuid-Holland om de doorstroming te verbeteren door de aanleg van de grootste turborotonde van Nederland. Binnen het gebied zorgt een doordachte routing voor een vlotte doorstroming. Duurzaamheid Duurzaamheid en innovatie zijn belangrijke pijlers bij het ontwikkelen van Foodcenter Reijerwaard. Slimme logistiek, duurzame energie en het verwaarden van reststromen zijn onderwerpen die hoog op de agenda staan. Op termijn komen er windturbines en mogelijk ook zonnereceptoren. Van Gelder geeft alvast het goede voorbeeld: het nieuwe pand wordt duurzaam gebouwd volgens het keurmerk BREEAM5-NL. Onderdeel hiervan is dat op het dak zonne panelen worden geplaatst. “Dit is al het grootste foodcluster ter wereld, dankzij de aanwezigheid van de Rotterdamse haven.” 6

Ook worden de mogelijkheden van het oprichten van een sociaal bedrijf verkend. Via dit sociale bedrijf worden werkzoekenden met een afstand tot de arbeidsmarkt, maar ook schoolverlaters aan een baan geholpen. Dit is gunstig voor zowel werkzoekenden als de bedrijven die zich hier vestigen. 96 hectare Freshcenter Op Foodcenter Reijerwaard komt een Freshcenter: een gezamenlijk kennisinstituut dat ook vergaderfaciliteiten biedt voor bedrijven van het foodcenter. Het Freshcenter kan ook dienen als evenementenlocatie voor zakelijke bijeenkomsten. Bedrijven kunnen er terecht voor kennisontwikkeling, opleidingsruimten, business meetings en productlanceringen. Andere faciliteiten Alle grondeigenaren zijn straks gezamenlijk vertegenwoordigd in een Vereniging van Eigenaren (VVE). De VVE regelt onder meer het parkmanagement. Het hele terrein wordt voorzien van glasvezel. Er komt een vrachtwagenparking voor wagens die moeten wachten en/of chauffeurs die hun rust moeten pakken. Mogelijk komt er nog een tankstation bij de parking. Daarnaast worden de mogelijkheden onderzocht om logistieke stromen van verschillende partijen van hieruit samen te bundelen voor een hogere efficiency. Op Foodcenter Reijerwaard, op de grens van Barendrecht en Ridderkerk zitten ruim honderd agrofood-bedrijven, gezamenlijk goed voor een kwart van het handelsvolume aan aardappelen, groente en fruit. De omzet in dit gebied gaat richting de vier miljard euro. De huidige uitbreiding op Foodcenter Reijerwaard is 96 hectare groot. Van Gelder heeft daarvan 3,7 ha aangekocht. Heembouw heeft een optie op twaalf hectare voor de bouw van nieuwe distributiecentra. Van Gelder: “Dit is al het grootste foodcluster ter wereld, dankzij de nabijheid van de Rotterdamse haven. De ontwikkeling van Foodcenter Reijerwaard is belangrijk omdat alle AGF zo bij elkaar blijft.” “AGF is daghandel en ons assortiment is heel groot. Alle belangrijke spelers zitten hier en dan is het verstandig om een zo groot mogelijk bedrijventerrein te hebben dat zich richt op agro, vers en food. Er is hier ook geen concurrentie, iedereen doet wat anders. Zo vullen we elkaar aan.” ¢ FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 7

DC Food-Logistics: een grootschalig distributiecentrum, speciaal voor de verhuur of verkoop aan bedrijven uit de agro/vers/food/logistieke sector. “Toepassen van data voegt waarde toe voor onze klanten” “Business intelligence speelt een steeds grotere rol in onze bedrijfsvoering. We maken meer en meer gebruik van allerlei data om onze klanten een passende oplossing te bieden voor hun huisvestingsvraag. Dat geldt voor bedrijven actief in de logistiek en productie, maar ook voor de foodsector voegen we duidelijk waarde toe met behulp van onze data.” Commercieel directeur Heembouw Rinus Verhey vertelt bevlogen over de inzet van data in de projecten van Heembouw. V erhey: “Heembouw doet veel met data. We hebben al jaren onze gronddatabank, met data van beschikbare bouwgronden in Nederland. Naast de algemeen bekende kavels van gemeenten hebben wij juist veel particuliere gronden en herontwikkellocaties in onze gronddatabank. Hiermee weten we de klant vaak te verrassen.” Om een goede keuze voor een vestigingsplek te maken, is er meer nodig dan alleen de beschikbaarheid van een kavel. Verhey: “Wij verrijken deze gegevens met data over beschikbaarheid van personeel, werken met de mobiliteitsscan van Simacan om inzicht te geven in de verkeers- en transportstromen van en naar het afzetgebied en hoe druk deze zijn. In combinatie met isochronen adviseren we over de aanrijdtijden van de productielocatie naar klanten of supermarkt. Zo weet een klant exact wat voor hem de meest optimale vestigingsplek is, met relevante data onderbouwd.” Daarna gaan Heembouw en haar architectenbureau Habeon Architecten aan de slag om een gebouw te ontwerpen en realiseren dat naadloos aansluit bij het productieproces van de klant. Verhey: “Daarbij starten we met de analyse van de productieprocessen die in het gebouw moeten plaatsvinden. Planontwikkeling en Habeon Architecten brengen in kaart hoe deze processen verlopen en hoe ze het best in het gebouw kunnen worden gepositioneerd. Pas als dat helder is, wordt het gebouw er omheen ontworpen.” Commercieel team Bedrijfsruimten, v.l.n.r.: Rinus Verhey, Angelique Dermois, Toni Collens, Rolf Verdel, Suzan Buter, Job Kuijpers, Han Smits, Steven Bellen en Sven van Balen. 8

“We geloven in Nieuw Reijerwaard” Nieuw Reijerwaard is zo’n optimale plek voor de food industrie. Verhey: “We geloven in deze plek. We hebben een positie van 12 hectare ingenomen, en zijn in gesprek met verschillende partijen om zich hier te vestigen. We kunnen grote partijen faciliteren die 10.000 m2 of meer nodig hebben, maar zijn ook bezig met clustering van diverse kleinere partijen, vanaf 1.500 m2 . Hier zoeken we ook aansluiting bij partijen op met name het gebied van duurzaamheid, voor geclusterde afname van warmte en/of koude. Ons DC voor Nieuw Reijerwaard voorziet in een dak vol zonnecellen, waar we een investeerder bij zoeken om de toekomstige huurders/gebruikers voor langere termijn van goedkopere energie te kunnen voorzien. Op deze manier kunnen we een lage kilowatt prijs in onze projecten integreren. Goed voor de klant, en goed voor het milieu.” Gebouwen slimmer maken Ook IoT, the Internet of Things, staat hoog op de agenda bij Heembouw. Verhey: “Mooi voorbeeld daarvan is DoccControl, de app die gebouwen slimmer maakt.” Ontwikkeld in samenwerking met opdrachtgever DokVast wordt met deze app real time gemonitord of een gebouw goed functioneert. Storingen in bijvoorbeeld instal“We starten altijd met de analyse van de productieprocessen van onze klant” laties worden direct gesignaleerd en automatisch gemeld bij de betrokken leverancier, zodat daar meteen actie op wordt ondernomen. Rinus Verhey: “Met name voor gebouwen met geconditioneerde ruimtes is DoccControl een uitkomst. Voor de producten in zulke ruimtes en het productieproces dat hier plaatsvindt, is het essentieel dat direct gesignaleerd wordt wanneer de koeling uitvalt of er een calamiteit is met bijvoorbeeld een snelroldeur. We zijn nu bezig met een pilot met deze app bij een van onze klanten. We zijn gestart met het monitoren van de gebouw gebonden installaties, en inmiddels is daar het monitoren van het machinepark, dat later in het gebouw geplaatst is, bij gekomen. De data die de app oplevert, bieden een schat aan informatie over het functioneren van gebouwen, waarmee wij en onze leveranciers ons nog verder kunnen verbeteren.” ¢ De kennis en expertise van Habeon Architecten, het architectenbureau van Heembouw, komt goed tot uiting in de engineering van food gerelateerde productielocaties zoals de nieuwbouw voor de Kaak Groep (foto boven) en Mueller (foto rechts). Bezoek Heembouw op de Fruit Logistica Berlijn Hal 3.2 stand C.19 Net als vorig jaar is Heembouw een van de exposanten op de Fruit Logistica. Commercieel directeur Rinus Verhey: “We presenteren ons waar onze (potentiële) klanten zijn. Heembouw doet veel in de food en foodgerelateerde sector. We laten hier zien wat we voor deze klanten kunnen betekenen, zoals de app DoccControl en de toepassing van isochronen voor de optimale vestigingslocatie. Op onze stand in het Holland Paviljoen demonstreert Trilux smart lighting en kan de bezoeker virtual reality ervaren.” Meer informatie: Heembouw Rinus Verhey (071) 332 00 50 www.heembouw.nl www.gronddatabank.nl Volg Heembouw via social media: www.heembouw.nl/social FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 9

Bedrijven, locaties en overheden bundelen hun krachten Productie, afzet en toekomst In 2050 zijn er circa 9 miljard mensen op aarde. Dat zijn heel wat monden om te voeden. Om aan deze voedseluitdaging het hoofd te bieden wordt er niet alleen in productie maar ook in (duurzame) oplossingen gedacht. Ook in Nederland. In regionaal verband bundelen bedrijven, leveranciers, overheden en kennisinstelling hun krachten als het gaat om productie, afzet en toekomst. In dit overzicht zoomen we in op verschillende initiatieven, locaties en prestaties. Zonder compleet te kunnen zijn. Greenports Naast de industrie, de groothandel, de dienstverlening en de research zijn de land- en tuinbouwbedrijven belangrijke spelers in de food- en feedsector in ons land. De tuinbouw is geconcentreerd in zes kernen: de greenports met daaraan verbonden een aantal productiegebieden. De vergelijking met de logistieke mainports Schiphol en Rotterdam dringt zich op. Net als deze locaties zijn de greenports gebieden met een concentratie van bedrijven, die sterk met elkaar zijn verbonden. In de greenports vinden we de verzameling van teeltbedrijven, veilingen, afzetorganisaties, handelsbedrijven, exporteurs en tuinbouwtoeleveranciers. Vaak zijn er ook veredelaars en vermeerderaars van planten en zaden actief, evenals kennisinstellingen, dienstverleners en financiële instellingen. Er is zo een omgeving geschapen voor een intensieve uitwisseling van kennis en samenwerking op tal van terreinen. In dit netwerk stimuleren ondernemingen en kennisinstituten elkaar om topprestaties te leveren. Over welke greenports hebben we het? Greenport West-Holland (voorheen Westland-Oostland) Is Nederlands grootste internationale glastuinbouwcluster. Alle wereldspelers in productie, handel, kennis, innovatie en logistiek zijn hier te vinden. Greenport Venlo Nederlands tweede tuinbouwgebied is in opkomst dankzij haar strategische ligging vlak bij belangrijke afzetgebieden als Duitsland en Midden-Europa. Dit gebied bestaat uit zogenoemde werklandschappen en een kennislandschap. Greenport Aalsmeer In en rond Aalsmeer zijn sierteelt, veredeling, vermeerdering, productie, de veiling en de handel geconcentreerd. Dat Schiphol vlakbij ligt, is een groot logistiek voordeel. Greenport Duin- en Bollenstreek Hier zijn de bollen en bloemen te vinden. Is bekend van de bollenvelden en de Keukenhof. Wonen, werken en toerisme zijn sterk met elkaar verbonden. Greenport Boskoop Is wereldwijd bekend, maar dan op het gebied van boom- en heesterteelt. Productie, handel en kennisinstellingen zijn hier bij elkaar te vinden. Greenport Noord-Holland Noord Is een van de meest veelzijdige agri-regio’s van Nederland. Verschillende sterke sectoren zijn aanwezig: akkerbouw, visserij, bollenteelt, dierhouderij, fruitteelt, glastuinbouw, vollegrondsgroententeelt en zaadveredeling (SeedValley). Naast de zes greenports bestaat een aantal grootschalige productiegebieden (satellietgebieden), die samen met de greenports Greenport Holland vormen. Uitgelicht Greenport West-Holland Greenport West-Holland (kortweg: Greenport West) is de nieuwe naam van Greenport Westland-Oostland die beter de lading dekt van het regionale samenwerkingsverband tussen het bedrijfsleven, overheden, onderwijs- en kennisinstellingen. Het gebied waarin de Greenport actief is, bestrijkt inmiddels een grotere regio. Binnen Greenport West-Holland werken regionale en lokale overheden, het bedrijfsleven, kennisinstellingen (zoals onderzoeksinstanties en onderwijsinstellingen) samen aan een vitale en duurzame toekomst voor het regionale tuinbouwcluster. Deze samenwerking wordt ook wel een ‘triple helix’ genoemd. Een groot deel van de gemeenten in Zuid-Holland heeft zich aangesloten bij het samenwerkingsverband, naast de provinciale overheid. Bovendien is de focus van de Greenport ook breder dan die van de traditionele tuinbouw. Zo houdt de Greenport zich ook bezig met biobased tuinbouw en ‘Feeding and Greening the Mega-cities’. Crossovers met andere sectoren en werkgebieden als gezond10

drie grote bedrijven in Boxmeer die actief zijn in de dierlijke voedselketen gaat de slachterij en vleesverwerker nauwer samenwerken op het gebied van innovatieve R&D en (arbeidsmarkt) communicatie met Hendrix Genetics (fokkerij van varkens, pluimvee en kweekvis), Nutreco (diervoeders), en MSD Animal Health (diergezondheid). Vanuit Veghel ontwikkelt het ‘Food & Feed Netwerk Noordoost-Brabant’ een roadmap voor de agrofoodsystems. De resultaten van de roadmap zullen belangrijke input leveren aan de bedrijfsstrategieën en innovatiekracht van betrokken agro- en foodbedrijven. heidszorg, techniek (digitalisering), energie en de stedelijke omgeving zullen steeds meer de toekomst van de tuinbouw bepalen. AgriFood Capital van de wereld De toonaangevende bedrijven, sterke foodverladers en gespecialiseerde logistieke dienstverleners in Noordoost-Brabant hebben zich verenigd in Vijfsterren Logistiek. De ambitie is om in 2020 AgriFood Capital van de wereld te zijn. De agrifoodsector in deze Brabantse regio omvat 3.600 bedrijven, levert werk op voor 37.600 banen, investeert € 455 miljoen in onderzoek en ontwikkeling, en is goed voor € 4,4 miljard exportwaarde. Vijfsterren Logistiek is het samenwerkingsverband van de logistieke platforms in Noordoost-Brabant. Het initiatief wordt gesteund door de gemeenten Meierijstad, Oss, Cuijk en ’s-Hertogenbosch in samenwerking met de Rabobank. Zij maken zich sterk voor de ontwikkeling van new business en voor de vestiging van nieuwe bedrijven in deze regio. Vijfsterren Logistiek verbindt bedrijven, onderwijs en overheden. Innovatie, scholing, aandacht voor goede infrastructuur, behoud van groei van werkgelegenheid staan daarbij centraal. Noordoost-Brabant - 5 Sterren Logistiek De agrifoodsector is de belangrijkste motor van de regionale economie in Noordoost- Brabant met zo’n 7.000 bedrijven die voedsel en voedselsystemen creëren voor de huidige en toekomstige generaties. Samen goed voor ruim 52.300 banen. Het bruto regionaal product is tot 26,2 miljard euro gegroeid. Door toenemende verstedelijking is er gebrek aan ruimte om te wonen, te recreëren maar ook om voedsel te produceren. Technologische ontwikkelingen volgen elkaar in een rap tempo op. En ook het klimaat verandert, weten ze in NoordoostBrabant. Daarnaast zijn de lucht, de bodem en het water in deze regio van mindere kwaliteit dan elders. Daarom is het devies: “We willen én moeten zorgvuldiger omgaan met energiebronnen en grondstoffen. Op ondernemende wijze vinden we oplossingen voor deze uitdagingen op het gebied van voeding, gezondheid en duurzaamheid.” Er is in de regio sprake van een sterke industriële basis met bedrijven als Mars, Friesland Campina, Agrifirm en Stork Food Processing. Mede door deze bedrijven ontstaan in Noordoost-Brabant de nodige economische vernieuwingen. Zo komt in Boxmeer een toonaangevend centrum voor vernieuwing in de pluimveesector, onder aanvoering van Marel Stork. Samen met In Food Tech Brainport komen food, technologie en chemie samen Het Food Tech Brainport in Helmond is een internationaal expertisecentrum voor technologie, product- en marktinnovatie. Hier komen food, technologie en chemie samen. Net als bedrijfsleven, onderwijs en overheid. Er worden innovatieve technologieën voor de industriële verwerking van voedsel verzilverd. Gedreven ondernemers dragen daarmee bij aan minder verspilling en betere conservering van voedsel. Zo komt er meer en betere voeding beschikbaar die langer houdbaar is. Daarmee zorgt het Food Tech Brainport voor wereldwijde meerwaarde. In het expertisecentrum is een klimaat geschapen, waarin nieuwe innovaties ontstaan en waarin producten worden doorontwikkeld. Ondernemers of bedrijven die direct met hun nieuwe product de markt op willen gaan komen ook aan hun trekken. Het Food Tech Brainport helpt hen daarbij met de facetten die ze nodig hebben. Partijen noemen als voordelen van het Helmondse expertisecentrum onder meer: het gezamenlijk optrekken bij subsidiemogelijkheden, de aanweFOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 11 2017/2018 -

zigheid van markt- en distributiepartijen, de herkenbaarheid van het eigen bedrijf en het vergroten van de animo voor het eigen product. Agrofood in West-Brabant De agrofoodsector is ook van groot belang voor de West-Brabantse economie. Het is volgens de regionale ontwikkelingsmaatschappij REWIN een van de grootste, zo niet dé grootste, sector als het gaat om toegevoegde waarde, exportwaarde en werkgelegenheid. In de regio zijn vele agrofoodbedrijven gevestigd. Ze bestrijken alle facetten van de markt. Het zijn bijvoorbeeld boeren, telers, voedselproducten, gewasveredelaars, machinebouwers en verpakkers. Zij zorgen ook voor belangrijke verbindingen met de topsectoren logistiek, maintenance en biobased economy. REWIN ondersteunt agrofoodbedrijven bij innovatie en business development, en werkt in een groot netwerk van bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Belangrijke thema’s zijn op dit moment: gezonde voeding, precisielandbouw, inhoudsstoffen en biobased verpakkingen. Het Zeeuwse Food Cluster: FoodDelta Zeeland De foodsector is en blijft van groot belang voor de Zeeuwse economie. De bedrijven in de sector vertegenwoordigen naar schatting 1,7 miljard euro productiewaarde, 800 miljoen euro toegevoegde waarde en 15% van de werkgelegenheid in de provincie. FoodDelta Zeeland heeft het nadrukkelijk doel het aanjagen van groei in productie, verwerking, handel en consumptie van foodproducten (vlees, gewassen, schaal- en schelpdieren). Daarbij zijn innovatief vermogen, toegevoegde waarde en duurzaamheid de leidraad. Samenwerking met en crossovers van de boeren en de schaal-en schelpdierensector met andere sectoren staan centraal bij het Zeeuwse foodcluster. De ambitie is een sterke groei in aard, omvang en positionering in 2020. Door slimme verbindingen, samenwerking en een gebiedsgerichte en/of sector overstijgende aanpak worden gezamenlijke belangen gediend, maar kunnen ook individuele doelstellingen van bedrijven beter en sneller gerealiseerd worden. Het Foodcluster is een belangrijke factor voor de Zeeuwse economie, (inter)nationale positionering en branding van Zeeland. Food, foodproductie, verwerking en handel horen van oudsher bij het Zeeuwse DNA. De laatste jaren zijn daaraan de culinaire sterren en de innovaties toegevoegd. Het cluster verbindt de opgaven van de versterking van de regionale economie aan de maatschappelijke uitdagingen op het gebied van voeding, gezondheid en duurzaamheid. Dairy Valley in Friesland: zuivelhart van Nederland In Friesland is op 1 januari 2017 de Dairy Valley gestart dat moet uitgroeien tot het zuivelhart van Nederland. De provincie, vier gemeenten, hogeschool Van Hall Larenstein en bedrijven als FrieslandCampina en Ausnutria zijn verantwoordelijk voor dit initiatief. De provincie stelt een sterk vestigingsklimaat te hebben voor de agrien zuivelsector, voor zowel de primaire sector als toeleveranciers, onderwijs- en onderzoeksinstellingen. Dairy Valley brengt verschillende initiatieven en partijen (van gras tot glas) bij elkaar. De bedoeling is dat die initiatieven elkaar binnen Dairy Valley gaan versterken en stimuleren. Speerpunten zijn: business development, onderzoek en ontwikkeling, en innovatie, onderwijs en arbeidsmarkt, internationalisering en facilitering. Zo’n 80 bedrijven hebben zich aan Dairy Valley verbonden. Het wil binnen tien jaar staan voor de meest duurzame en renderende zuivelketen ter wereld. Het initiatief zetelt op de Dairy Campus in Leeuwarden. De campus afficheert zich als een inspirerende omgeving voor innovatie en kennisontwikkeling voor een duurzame zuivelsector. De regio FoodValley De regio FoodValley ontwikkelen tot hét agrofoodcentrum van Europa, de internationale regio voor kennis en innovaties op gebied van gezonde en duurzame voeding. Dat is de ambitie van het samenwerkingsverband van acht gemeenten rond Barneveld en Wageningen. Regio FoodValley is bekend van haar kennis en toepassingen op het gebied van food. Met Wageningen University & Research (WUR) als kloppend hart van kennis, research en innovatie staat Food Valley internationaal op de kaart als toonaangevend kennis- en innovatiecluster. De regio biedt een infrastructuur voor werken, wonen en bezoeken. Er is een goed klimaat voor werkgelegenheid, onderwijs en wonen tegen het decor van de natuur in Vallei, Heuvelrug en Veluwe. FoodValley bestaat behalve uit Barneveld en Wageningen, uit de gemeenten Ede, Nijkerk, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, en Veenendaal. In de FoodValley opent Unilever in 2019 het nieuwe Global Foods & Innovation Centre. Deze faciliteit van bijna 41.000 m2 voor gezonde en 12

duurzame voedingsinnovaties zal in Wageningen verrijzen. Paul de Ruiter Architects tekende voor het ontwerp. Het nieuwe centrum gaat een belangrijk onderdeel uitmaken van de campus van Wageningen UR. De transparante vormgeving en de strategische ligging van het gebouw zorgen voor interactie tussen Unilever en diverse externe partijen. Kennisuitwisseling staat hier centraal. Onderzoekers en studenten van de universiteit, startups, kenniscentra en consumenten kunnen hier op duurzame wijze werken aan innovaties in de voedingsmiddelenindustrie. Het Global Foods Innovation Centre bestaat uit een Pilot Plant, een Food & Customer Experience en twee verdiepingen met kantoren en laboratoria. De Pilot Plant wordt een mini-fabriek waar de proefproductie van nieuwe producten in beperkte volumes zal plaatsvinden. Deze locatie is verbonden met de Food & Customer Experience, waar in diverse testkeukens geëxperimenteerd zal worden met innovatieve ingrediënten voor de ontwikkeling van nieuwe producten. B.V. en Van Wijnen Groep N.V.), gemeente Ede, Wageningen University & Research en Stichting World Food Centers. Foodcenter Reijerwaard Met (inter)nationaal opererende bedrijven als The Greenery, Bakker, Hillfresh, Van Oers, Olympic Fruit en Van Gelder is Foodcenter Reijerwaard het grootste agro/vers/foodcluster in ons land. Van de Nederlandse export vindt al 25% van de handel plaats op dit bedrijventerrein op de grens van Ridderkerk en Barendrecht. Belangrijke pijlers onder de ontwikkeling zijn duurzaamheid en innovatie. Door het toepassen van slimmigheden op het gebied van logistiek, duurzame energie en reststromenhergebruik wordt een toekomstbestendig foodpark gerealiseerd. Voor de inmiddels 100 gevestigde bedrijven komt er een zogeheten Freshcenter, dat een gezamenlijk kennisinstituut plus vergader- en evenementenlocatie moet worden. Bij dit centrum kunnen bedrijven straks terecht voor kennisontwikkeling, het opleiden van medewerkers van (bijvoorThe Greenery (sinds 1996) is eigendom van de coöperatie Coforta, waarin ruim 500 Nederlandse en buitenlandse telers zijn verenigd. The Greenery maakt samen met hen en klanten, leveranciers, partners en medewerkers verse groente en fruit waardevol. Hun missie is ‘om zich samen in te zetten voor het bereikbaar maken van gezonde, voedselveilige en betaalbare groente en fruit voor iedere consument’. Om dat waar te maken werkt The Greenery samen met iedere schakel in de keten. Met respect voor mens en natuur streeft de coöperatie naar een duurzame en sociaal verantwoorde teelt: ‘Iedere schakel in de keten ontvangt een eerlijke prijs om de continuïteit te borgen. Zo zijn telers in staat te investeren in nieuwe mogelijkheden op het gebied van teelt, duurzaamheid en kwaliteit.’ Op haar beurt investeert The Greenery in technologie, kennis en samenwerking in de keten. Flevo Food: afzet vergroten In Flevoland is de vereniging Flevo Food actief die bestaat uit Flevolandse ondernemers die voedsel produceren, verwerken, bewerken en leveren. Op dat vlak geven de ondernemers gezamenlijk richting en invulling aan communicatie, kennisontwikkeling en samenwerking om de regionale afzet te vergroten. Daarnaast staan ze voor gezamenlijke belangen, bijvoorbeeld in de werkgroep Floriade. Flevo Food werkt nauw samen met onder andere de provincie, gemeenten en onderwijsinstellingen. De regio FoodValley herbergt ook het World Food Center (WFC) dat in Ede staat. Daar werken overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven samen aan oplossingen voor de voedseluitdaging van de toekomst. In het WFC ontmoeten bedrijven, consumenten en kennisinstellingen elkaar om kennis te creëren en te delen over duurzame voedselproductie. Bezoekers ervaren hoe voedsel wordt geproduceerd, bewerkt, getransporteerd en gegeten. In het WFC moet iedereen de kracht van de Nederlandse voedselwaardeketen ‘proeven’. Het centrum staat op drie pijlers: innovatie, labs (workshops en onderzoek) en experience. De laatste pijler krijgt in 2020 vorm wanneer WFC Experience wordt geopend in de voormalige Mauritskazerne in Ede. Deze bijzondere belevingswereld moet straks de harten van de bezoekers winnen. Het WFC is een initiatief van WFC Development B.V. (een samenwerking van Green Real Estate beeld) de groenteafdeling van supermarkten, het lanceren van producten en het houden van zakelijke vergaderingen. In de komende jaren wordt Foodcenter Reijerwaard, dat logistiek gunstig ligt ten opzichte van de mainports en de weginfrastructuur, verder uitgebreid. De eerste 25 hectaren van het bedrijventerrein van 96 hectaren zijn nu uitgeefbaar. Uitgelicht The Greenery Een gerenommeerd bedrijf dat deel uitmaakt van Foodcenter Reijerwaard is The Greenery, een internationaal groente- en fruitbedrijf dat een compleet dagvers assortiment groente, fruit en paddenstoelen verkoopt en distribueert. Niet alleen aan (internationale) supermarkten, maar ook aan de groothandel, cateraars en de verwerkende industrie. Naast het in gang zetten van nieuwe ontwikkelingen, willen de leden elkaar ook ontmoeten, en samen inspiratie opdoen. Dat doen ze via het Flevo Food Netwerk dat jaarlijks kennisbijeenkomsten en kennisexcursies organiseert, zowel in als buiten Flevoland. Provincie Flevoland en AERES Hogeschool zijn begin 2017 gestart met het Europese project FoodChains 4 EU. In dit project werken vijf Europese regio’s en universiteiten samen aan het stimuleren en ondersteunen van innovaties in de voedselketen. Gedurende de komende drie jaar staan de uitwisseling van kennis en het leren van elkaar bij FoodChains 4 EU centraal. Vanuit Flevoland zijn de doelstellingen van de Vereniging Flevo Food ingebracht. Dat betekent dat AERES Hogeschool studenten en docenten zal betrekken bij de verschillende onderdelen van het actieplan Lokaal Voedsel Flevoland. ¢ FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 13 2017/2018 -

Greenport Venlo groeit en bloeit Greenport Venlo is een gebied van circa 54 vierkante kilometer groot. Het is vooral bedoeld voor bedrijven in de sectoren logistiek, agro en food en de maakindustrie. Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo beheert het gebied. “De primaire teelt is hier aanwezig, evenals alles erom heen: de handel, de logistiek en de kennis.” G 14 reenport Venlo is als regio economisch sterk in ontwikkeling en zowel van nationaal als internationaal belang. In de regio zijn meer dan drieduizend telers aanwezig. Er is een veiling en op het veilingterrein Freshpark zitten ook nog een honderdtal gerelateerde bedrijven. Er zijn terreinen voor grootschalige glastuinbouw, agro(food)business, maakindustrie en logistiek. Greenport Venlo heeft alles in huis, zegt directeur Ruud van Heugten van het ontwikkelbedrijf. “Kassentechniek, teelttechniek, handel en logistiek; al decennia lang. De top van de champignonteelt zit hier. Dat leidt bijvoorbeeld tot samenwerking in ‘mushroom valley’. Telers, verwerkers en kennisontwikkelaars werken hierin samen aan productontwikkeling. Maar er is ook een kenniscentrum asperges, om maar iets te noemen.” Visie op kennis De provincie Limburg heeft campussen rondom chemie, data en gezondheid en sinds vorig jaar ook een rondom voeding en gezondheid: de Brightlands Campus Greenport Venlo, op het voormalige Floriadeterrein. Op een campus werken ondernemers, onderzoekers en het onderwijs samen aan nieuwe oplossingen. Die campus getuigt van visie, zegt Van Heugten. “Bij een topregio in agro en food hoort ook een topinstituut voor de kennisontwikkeling.”

Nieuwe railterminal De spoorlijn Eindhoven-Venlo doorkruist het gebied dat ‘in de oksel’ ligt van de autowegen A73 en A67. Venlo heeft al twee railterminals en in 2019 komt er op Greenport een derde bij, vooral voor containervervoer. Er komt ruimte voor acht treinen naast elkaar, met een lengte van 750 meter elk. Ruud van Heugten: “De grootste inland-railterminal van Nederland.” Er is overigens ook een binnenvaartterminal vlakbij. Ruud van Heugten Voedselveiligheid De Universiteit van Maastricht heeft er een laboratorium met onder andere een maag-darmsimulator, waarin allerlei onderzoeksvragen over de spijsvertering behandeld kunnen worden. “Maar de vragen over voeding zijn breder. Bijvoorbeeld of en hoe je iemands voedingspatroon kunt koppelen aan zijn DNA-profiel, of hoe je een komkommer nog gezonder kunt maken. Verder zijn er ook onderzoeken over veiligheid en gezondheid van voedsel, bijvoorbeeld naar voedselclaims.” Bedrijven, hbo-onderwijs en universiteit werken samen in de onderzoeken en in innovatieprojecten, zoals nieuwe teelttechnieken, bereidingsprocessen of vleesvervangers. De Brightlands Greenport Campus heeft ook faciliteiten voor startups. De Limburgse ontwikkelingsmaatschappij LIOF ondersteunt dit soort bedrijven in hun ontwikkeling. Greenport Venlo beheert het vastgoed van de Venlose campus. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 15

Natuur Vierhonderd hectare bedrijventerrein uitgeven betekent ook vierhonderd hectare natuurontwikkeling. Dat gebeurt onder andere met dassentunnels, uilenkasten en een faunatoren. Er zijn grote collectieve groenstroken en waterbassins aangelegd. “Bovendien voeren we bij het bouwrijp maken de zwarte grond niet af, maar maken we rondom een kavel grondwallen. Dat is beter voor de geluidswering en de landschappelijke inpassing en zo blijven bijvoorbeeld auto’s en pallets uit het zicht.” Duurzaamheid Op Greenport zijn inmiddels ook twee geothermiebronnen. Warm water wordt van 2800 meter diepte omhoog gepompt om de kassen te verwarmen. Het afgekoelde water gaat weer terug de bodem in. Er liggen vergaande plannen voor negen windturbines die naast het spoor moeten komen. “En bovenop de daken van de logistieke bedrijven leggen we zonnepanelen. Zo worden we het meest duurzame bedrijventerrein van Nederland. Greenport is voor ons ook niet alleen agro-gerelateerd, het gaat ook over duurzame energie en het landschap.” Veel nieuwbouw “Het gaat hard op het moment. De logistiek trekt aan, mede door de opkomst van e-commerce. Verder trekt de tuinbouw aan. Zo is er een grote zachtfruitteler bijgekomen, en breiden andere telers uit. Op Freshpark wordt nieuw gebouwd voor Staay Foodgroep en Scelta Mushrooms. Op de Brightlands Campus bouwt de Universiteit van Maastricht in de Villa Flora drie nieuwe laboratoria, naast het reeds bestaande commerciële laboratorium. We krijgen momenteel veel ondernemers aan tafel die daar iets mee willen, vaak 16 Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo Ruud van Heugten: “Wij zijn een kleine club, spreken de taal van de ondernemer, maar ook van de overheid. Die twee werelden verbinden we met elkaar. Dat is een van onze succesfactoren. Ondernemers die hulp nodig hebben bij het vinden van een geschikt kavel en alle vragen die erachter zitten, kunnen bij ons terecht. Denk aan hulp bij het aanvragen van een omgevingsvergunning of onderzoeken of een bedrijf aanspraak kan maken op financiering. Daarnaast willen we met de Brightlands Campus Greenport Venlo het kennisniveau en de bekendheid van de regio verder vergroten. De bedoeling is dat de wereldtop hier samenkomt voor bijvoorbeeld een congres over voedsel- en gezondheidsvraagstukken.” denkend vanuit een maatschappelijk probleem. MiFood is zo’n bedrijf dat met de Smood Cooker verder gaat onderzoeken of het op een nieuwe manier eten kan bereiden, waardoor gezonde stoffen behouden blijven. Of Innoveins die techniek en agro samenbrengen tot een scala aan innovaties.” Gevraagd naar de ambitie van Greenport geeft Van Heugten een paar zaken aan. “De ambitie van het ontwikkelbedrijf is om tot 2035 tien- tot vijftienduizend arbeidsplaatsen te creëren. Op dit moment staat de teller op ongeveer 3,5 duizend. Daarnaast hoop ik dat hier op de campus tientallen onderzoekers, studenten en ondernemers bezig zijn, elkaar ontmoeten en samen nieuwe concepten of producten ontwikkelen met name op het gebied van gezond en veilig voedsel.” ¢

Vestigingsmogelijkheden voor logistiek, agro, food, maakindustrie en start ups Neem voor meer informatie contact op met: Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo Innovatoren 9A Sint Jansweg 15 5928 RC Venlo +31 77 850 34 50 info@greenportvenlo.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 17

LogistiekPark A12 - Waddinxveen 100.000 m2 distributiecentrum midden in de Randstad. Zoeterm Den Haag ag - Direct aan de A12 en A20 - Midden in de Randstad - Dichtbij grote afzetmarkt - Grote rechthoekige kavels - Tot 100.000 m2 aaneengesloten logistieke ruimte - Duurzaam distributiecentrum op maat - Onderdeel van Glasparel+ Meer weten? Neem contact op met Hylcke Okkinga: 088 2053 888 www.lpa12.com | www.montea.com Rotterdam Rotterda

m de winst zit ‘m niet alleen in de locatie N207 meer me Waddinxveenveenddinx en A12 N219 A12 A20 N207 Bij het ontwikkelen van toplocaties, focussen we bovendien op een duurzaam partnership met onze huurders. Dat zorgt ervoor dat we fl exibel zijn, korte lijnen bieden en dat je snel met ons kunt schakelen. Als partner zijn we bovendien transparant en betrouwbaar, en richten we ons samen met u op de lange termijn. We gaan voor beter, in plaats van meer. Kortom, de winst zit ‘m in het partnership. Montea ontwikkelt samen met Wayland Real Estate het LogistiekPark A12 in Waddinxveen. Een duurzaam logistiek park op een zeer centrale locatie, midden in de Randstad. Kortom, de ideale uitvalsbasis voor uw state-of-the-art fooddistributiecentrum.

Deuren Wageningen wijd open voor toegepaste wetenschap

Bedrijven in de voedselproductie en -verwerking zijn welkom. Dat zegt Dennis Gudden, wethouder van de gemeente Wageningen met onder meer Economie in portefeuille. “De komst van zowel meer grote als kleine productiebedrijven naar Regio FoodValley is zelfs van essentieel belang om deze internationale topregio verder uit te bouwen,” benadrukt hij. “Niet alleen kennisinstellingen, kennisintensieve bedrijven, organisaties en overheden hebben daar voordeel bij, maar heel Nederland én de rest van de wereld.” W ageningen zet haar deuren wijd open voor Dennis Gudden toegepaste wetenschap. De Wageningen University & Research (WUR) is al jaren de beste universiteit ter wereld op het gebied van agrofood research en gebruikt haar hoogwaardige kennis continu voor toepassing in de praktijk. “De samenwerking tussen WUR en het bedrijfsleven heeft het afgelopen tijdperk grensverleggende innovaties opgeleverd.” zegt Gudden. “Sommige concepten worden al succesvol vermarkt of kunnen nu worden uitgerold.” Grensverleggend “Zo kan Micreos een recentelijk officieel goedgekeurde technologie met enzymen in de markt zetten,” vervolgt Gudden. “Deze vernieuwende technologie is geschikt om onder andere ziekenhuizen schoon te maken en ook de oprukkende MRSA bacterie te bestrijden. Chemische middelen blijven hierbij achterwege. Mede dankzij de aanwezige kennisinfrastructuur met ‘ambassador’-achtige programma’s, die de beste studenten hun weg laat vinden naar nieuwe biotechnologiebedrijven, ontwikkelt het nog jonge bedrijf bacteriofage producten. Dat zijn natuurlijke vijanden van allerlei bacteriën in bijvoorbeeld de voedselketen en het lichaam.“ Micreos staat inmiddels (inter)nationaal in de schijnwerpers als technologieleider, werkt met de meest gerenommeerde farmacie- en levensmiddelenproducenCampus Forum gebouw WUR. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 21 WUR Wageningen University & Research (WUR) is de combinatie van een Nederlandse universiteit en een negental gespecialiseerde, commerciële onderzoeksinstituten. De universiteit is mondiaal gezien nummer 1 op het gebied van landbouwonderzoek, biedt plaats aan studenten uit meer dan 100 landen en maakt naam als broedplaats voor nieuwe bedrijvigheid. De strategie van WUR is gericht op gezonde voeding en leefomgeving. WUR wil alles wat in de natuur voorkomt aanwenden om hoogwaardige kennis te ontwikkelen en is bereid om wetenschappen overal ter wereld te helpen toepassen. De Wageningen Campus telt zo’n 100 bedrijven die actief zijn op het gebied van agro, voeding, biobased economy en gezonde leefomgeving.

Artist impression van Unilever. ten en heeft naast haar vestiging in Wageningen, ook een vestiging in Zwitserland. Gudden: “Groots is ook het enkele jaren geleden in Wageningen gestarte bedrijf Plant-e, dat al vier prijzen in ontvangst mocht nemen, waaronder ‘Parel van de Regio’ van The Economic Board en Katerva Awards Finalist 2017. Zij ontwikkelden een zeer innovatieve manier van stroomwinning met planten, die elektroden bevatten. Deze vorm van elektriciteitopwekking is niet alleen milieubewust, maar ook trendy en vrijwel overal - in kleinschalige opstellingen - toepasbaar. Het is goed mogelijk dat dit concept binnen een decennium bijna overal algemeen aanvaard is.” Duidelijke focus De band tussen de binnen Regio FoodValley samenwerkende acht gemeenten is de afgelopen vijf jaar een stuk hechter geworden, volgens Gudden. “Zeker de laatste jaren is de regionale economie steeds meer versterkt,” zegt hij. “We groeien gestaag naar dé Europese thuisbasis voor kennis en innovaties; er is een duidelijke focus op agrofood. De Gouden Driehoek, waarbinnen overheden, kennis- en onderzoekinstellingen en het bedrijfsleven elkaar vinden om een hoogwaardige leefomgeving te creëren, werkt. Steeds meer onderwijsinstellingen sluiten zich aan. Ook een toenemend aantal kennisintensieve organisaties en bedrijven kiezen ervoor om zich hier te huisvesten.” Gudden toont zich verguld met de komst van Unilever: “In het duurzame gebouw voor deze R&D vestiging in Wageningen werken straks 550 professionals, afkomstig uit Vlaardingen, het Duitse Heilbron en het Poolse Poznan.” Aanhaken productiebedrijven Om verdere vooruitgang te kunnen blijven boeken, maakt de regio ook ruimte voor zowel grote als kleine voedselproducerende en -verwerkende bedrijven. Gudden: “Of deze bedrijven neerstrijken in Ede, Veenendaal, Barneveld of andere gemeenten binnen Regio FoodValley is om het even. Al faciliteren wij graag, grootschaligheid kunnen wij niet bieden. Daarvoor creëert Ede binnenkort ruimte op het Food & Businesspark en rond het toekomstige World Food Centre. Wel zijn in Wageningen enkele ruimere kavels 22

B&SP Keygene. Voedselproducerende en -verwerkende bedrijven zijn welkom beschikbaar op het 6 hectare grote Nudepark 2, de uitbreiding van het al ingevulde Nudepark. De Nudeparken hebben een totaalomvang van 28 hectare en grenzen met de uitbreiding aan Rijnhaven, waar nog twee kleinere kavels beschikbaar zijn voor watergebonden bedrijvigheid. Wie zich hier vestigt, bevindt zich in het goede gezelschap van onder meer Agruniek Rijnvallei, producent en leverancier van (biologische) mengvoeders voor alle veehouderijsectoren in Midden-Nederland. Agruniek heeft daarnaast een uitgebreid assortiment meststoffen, gewasbeschermingsmiddelen, teeltbenodigdheden en zaaizaden voor de plantaardige sectoren.” Op het 13 hectare grote Business en Science Park zijn nog kavels van 2.000 tot 7.000 m2 vrij. Op dit bedrijvenpark bevinden zich verder het BioPartner Center en Agro BTC Wageningen, die zijn opgezet om de dynamiek en slagingskans voor startende, innovatieve bedrijven te vergroten. De gemeente Wageningen gaat graag in gesprek met productiebedrijven die willen aanhaken. “Met onze gezamenlijke ambitie vinden nieuwkomers hier een uitstekende voedingsbodem voor hun huidige en toekomstige activiteiten,” aldus Gudden. ¢ Over Wageningen Wageningen is een kleine, Gelderse universiteitsstad met een bruisend historisch centrum. Deze ‘City of Life Sciences’ heeft met onder andere Wageningen University & Research (WUR) en de Aeres Hogeschool zowel groot- en kleinschalige internationale kennisinstellingen. Momenteel heeft Wageningen bijna 39.000 inwoners, waaronder zo’n 11.000 - van in totaal circa 14.000 - lokale studenten. Het gevarieerde, lokale bedrijfsleven is gevestigd op de Wageningen Campus, het Business en Science Park, Nudepark en Nudepark 2 en de aangrenzende Rijnhaven. Een eigen op- en afrit aan de verkeersader A12 en het nabij de KennisAs gesitueerde NS Station Ede-Wageningen maken de stad goed bereikbaar. Het openbaar vervoerknooppunt ondergaat de komende jaren forse uitbreiding en vernieuwing. Wageningen heeft een aantrekkelijk vestigingsklimaat en tal van woon-, werk-, uitgaans- en overnachtingsvoorzieningen. gemeente Wageningen is onderdeel van www.wageningen.nl www.wur.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 23

Centraal perspectief in Regio FoodValley Ruimte voor zwaardere milieucategorieën in Ede Onder het motto ‘Samen bereiken we meer’ werkt Ede, als onderdeel van Regio FoodValley, samen met een zevental omliggende gemeenten mee aan de ontwikkeling van hét agrofood centrum van Europa. Deze internationale topregio heeft mondiale aspiraties op het gebied van kennis van duurzame, gezonde voeding en innovaties. Ede kan de groeiregio onder meer faciliteren met toegevoegde ruimte voor onderzoek, voedselproductie en -verwerking. 24

De KennisAs is hét kloppend hart van kennisontwikkeling, Willemien Vreugdenhil innovatie en toepassing op het gebied van agrofood. E Bedrijven als NIZO Food Research en Essensor doen praktisch onderzoek om ons voedsel en de beleving ervan te verbeteren. de voelt zich medeverantwoordelijk voor het voedselvraagstuk en de voedselveiligheid, volgens Willemien Vreugdenhil, wethouder Economische Zaken van de gemeente Ede. “We werken samen om te komen tot duurzame oplossingen. De ambities van Regio FoodValley passen bij Nederland. Tenslotte zijn we het tweede voedsel exporterende land ter wereld - volgend op de VS, een land dat 270 keer zo groot is. Dat betekent dat we met ons beperkte nationale grondoppervlak in staat zijn tot baanbrekende innovaties.” Aantrekkingskracht Het centraal in Nederland eén de Regio FoodValley gesitueerde Ede kenmerkt zich door een goed vestigingsklimaat. “ We bevinden ons aan de rand van de Randstad,” zegt Vreugdenhil. “Van hieruit is niet alleen de rest van Nederland, maar zijn ook veertig miljoen Duitse consumenten snel bereikbaar, met beperkte overlast van files. Wij benutten onze gunstige ligging om met name de topsector agrofood, van oudsher ook één van de belangrijkste pijlers van onze lokale economie, perspectief te bieden. Zo beantwoorden wij met de ontwikkeling van het Food & Businesspark aan de vraag naar kavels voor vooral de zwaardere milieucategorieën. Hiermee komt - vermoedelijk in de loop van 2018 - duurzame ruimte beschikbaar voor voedsel producerende en verwerkende bedrijven. Het terrein leent zich bovendien voor logistieke dienstverlening.” Op 10 kilometer afstand van het Food & Busi ness park wordt het World Food Center (WFC) gerealiseerd in de Mauritskazerne. Vreugdenhil: “Dit educatieve ‘experience’ centrum moet vanaf 2020 dé internationale etalage worden van de sector agrofood met als hoofddoel kennisdeling. In 2050 moeten we 9 miljard mensen FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 25

voorzien van gezonde voeding. In het WFC werken straks overheden, kennisinstellingen en het bedrijfsleven samen aan uitkomsten voor deze uitdaging. Deze ontwikkeling is interessant voor het bedrijfsleven.” KennisAs Vlakbij het toekomstige WFC zijn veel kennisintensieve bedrijven gevestigd in het gebied KennisAs Ede-Wageningen. Vreugdenhil: “Dit gebied vormt de verbinding tussen Wageningen University & Research (WUR) met het Business en Science Park, en de Kenniscampus Ede en het WFC. De KennisAs is hét kloppend hart van kennisontwikkeling, innovatie en toepassing op het gebied van agrofood. De aldaar gehuisveste onderwijsstellingen en grote diversiteit aan foodbedrijven met een internationale uitstraling maken het tot een aantrekkelijk vestigingsgebied voor (inter)nationale organisaties en bedrijven, zoals TNO, NIZO Food Research en Unilever Research & Development. Deze kennisomgeving heeft ook een aantrekkende werking op voedsel producerende en verwerkende bedrijven. Aan deze branche komen we tegemoet met het Food & Businesspark.” Op het Food&businesspark komt ruimte voor voedsel producerende en verwerkende bedrijven. 26

In 2021 opent het volledig vernieuwde intercitystation Ede -Wageningen. Over Ede De gemeente Ede telt bijna 115.000 inwoners en meer dan 6.000 arbeidsplaatsen bij een groeiend aantal bedrijven op acht, straks negen bedrijvenparken voor R&D, industrie, en kantoren. De Veluwse gemeente is met een omvang van 32.000 hectare één van de grootste van Nederland. Bijna 90% van dit grondoppervlak bestaat uit groen, waaronder landbouw-, bos- en heidegebieden. Ede heeft op- en afritten aan de A12 en A30, een uitstekende lokale infrastructuur en twee NS Stations. Schiphol, de haven van Rotterdam en het Ruhrgebied zijn binnen een uur bereikbaar. Qua kennisinfrastructuur is de gehele onderwijsladder vertegenwoordigd met ROC, MBO en HBO opleidingen en op korte afstand de Wageningen University & Research (WUR). Internationaal - mede door Ede bekostigd - middelbaar onderwijs voor kinderen van expats biedt het nabijgelegen Arnhem. Qua natuur heeft Ede onder meer een groot deel van Nationaal Park De Hoge Veluwe op haar grondgebied. Ook het cultuuraanbod is groots met festivals, zoals ‘Statues by Night, ‘Food Unplugged’ en ‘Störrig’. Gezondheidswinst Gedreven door kennis van preventie en via wetenschappelijke toepassingen gericht op gezondheidswinst door voeding en bewegen is ook de Alliantie Voeding in de Zorg. “Dit is een samenwerking van onderwijsinstellingen, de zorgpraktijk, overheden en bedrijven,” licht Vreugdenhil toe. “De WUR en het in Ede gevestigde Ziekenhuis Gelderse Vallei zijn de initiatiefnemers van deze tien jaar geleden opgerichte stichting. Het Ziekenhuis Gelderse Vallei staat onder meer bekend vanwege haar speciale voedingsprogramma, waarmee de relatie wordt gelegd tussen herstel en opname van de juiste voedingsstoffen, via gezonde en ambachtelijk bereide maaltijden. In dit kader liggen hier ook aandoeningen, zoals obesitas en dementie, onder de loep.” Food & Businesspark Ede krijgt binnenkort een 22 hectare groot Food & Businesspark voor grotendeels bedrijven in de milieucategorie tot en met 4.2. Het bedrijvenpark bevindt zich niet ver van Veenendaal, ten oosten van de Edese kern De Klomp. Het Food & Businesspark is uitstekend bereikbaar via de A12, de A30 en de N224 en heeft een eigen NS Station. Een natuurlijk ingerichte ecozone vormt straks de begrenzing van het terrein. OV verbetering “Om het toenemende aantal reizigers te kunnen verwerken en tegemoet te komen aan de vervoerswensen van het zich uitbreidende bedrijfsleven, wordt het Intercitystation Ede-Wageningen in omvang verdubbeld,” vervolgt Vreugdenhil. “Dit vernieuwde, qua functionaliteiten comfortabele verkeersknooppunt bevindt zich mét busperrons, taxistandplaatsen, een ‘Kiss & Ride’, ruime parkeer- en stallingsfaciliteiten pal bij het WFC en op fietsafstand van de WUR. Het Food & Businesspark bevindt zich één treinhalte verder. Het station wordt het grootste houten gebouw van Nederland, omgeven door veel groen. Ook het stationsgebied wordt herontwikkeld met nieuwe huisvestingsmogelijkheden voor vooraanstaande centra en bedrijven én woningbouw.” NS Station Ede-Wageningen wordt eind 2021 opgeleverd.” ¢ gemeente Ede is onderdeel van Voor contactgegevens, zie www.ede.nl/ondernemen www.regiofoodvalley.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 27

‘Geen food zonder ICT’ Informatie- en communicatietechnologie is van essentieel belang voor de topsector agrofood en de oplossing van het voedselvraagstuk. Daarom vormt de ICT sector één van de speerpunten binnen het beleid van gemeente Veenendaal. Als onderdeel van regio FoodValley speelt Veenendaal een belangrijke rol op het gebied van technologische innovaties op product- en procesniveau. V eenendaal huisvest inmiddels bijna 400 kleine en middelgrote ICT-bedrijven . “ICT vormt al vele jaren onze sterke kant,” zegt Marco Verloop, wethouder Economie en Financiën. “Dit ook dankzij toonaangevende bedrijven, zoals HSO, Cegeka, Info Support en Detron, die ieder honderden medewerkers in dienst hebben. Wij hebben de ICT sector hard nodig, willen we als regio FoodValley onze internationale ambities kunnen waarmaken. Wij staan op het standpunt: ‘Geen food zonder ICT’. Daarom is er ruim baan voor deze motor van duurzame verbetering en vernieuwing, waar álle ondernemingen profijt van kunnen hebben..” ICT Valley Steeds meer ICT bedrijven onderkennen het belang van deze toekomstvisie en zetten zich in om bedreigingen te pareren en zakelijke kansen te benutten, volgens Verloop. “De afgelopen vijf jaar zijn al zo’n honderd ondernemingen lid geworden van Stichting ICT Valley,” zegt hij. “Bij deze stichting staat onderlinge samenwerking tussen ICT bedrijven, overheid en onderwijsinstellingen centraal. Via het verbinden van verschillende netwerken vinden nieuwe ontmoetingen plaats en ontstaan succesvolle samenwerkingsverbanden.” Toekomstgericht Verloop: “De Christelijke Onderwijs Groep (COG), de Christelijke Hogeschool Ede, de Hogeschool Utrecht, de Hogeschool Arnhem-Nijmegen en Wageningen University & Research (WUR), participeren ook samen met de gemeente Veenendaal in de ICT Campus. De investering, met een waarde van 2,8 miljoen, wordt in cofinanciering betaald door onderwijsinstellingen, overheid en het ICT-bedrijfsleven. Dit bedrag bestaat uit geïnvesteerde uren en geldelijke bijdragen. Alle partners zorgen er zo samen voor dat Veenendaal dé ICT-banenmotor is met een optimaal vestigingsklimaat voor ICT-bedrijven en top ICT-onderwijs. ‘Vonk 360’ ICT Campus draagt bij aan het verkrijgen van meer kennis over voedsel en de toepassing daarvan. Verloop: “ICT betekent binnen regio FoodValley dat informatie over voeding meereist tijdens het productie- en verwerkingsproces. Dat kan informatie over de kwaliteit zijn of over het gebruik van pesticiden. Qua innovaties is bijvoorbeeld De schoolprojecten in Veenendaal zijn erop gericht kinderen met ICT in aanraking te laten komen. ICT Campus Regio FoodValley - toenemend aantal innovatieprojecten - nauwe samenwerking met overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven - projectmatige campagne-aanpak - uitstekend vestigingsklimaat Hillstar Business Solutions samen met TechTron en studenten van de HAN bij Sanorice en Pokon Naturado aan de slag met het analyseren van productgegevens met als doel om zowel producten als productieprocessen te verbeteren en te vernieuwen.” Verloop wijst erop dat de Campus ook de aantrekkingskracht van het ‘merk’ ICT moet vergroten. “Met de juiste beeldvorming bij de doelgroepen en onze nationaal gezien centrale ligging kunnen we prima zoeken naar verdere samenwerking binnen en buiten de regio,” legt hij uit. “Veenendaal bevindt zich bovendien op een scharnierpunt met de provincie Utrecht. Dat is een belangrijke positie voor aansluiting. Utrecht is bereid om te investeren in regio FoodValley en Food en ICT zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. 28

Marco Verloop gemeente Veenendaal is onderdeel van Het gebouw Vonk360 is de ontmoetingslocatie voor de ICT Campus Veenendaal. doet dit via Veenendaal. Wij kunnen zo twee provincies bijeen krijgen om de gehele regio te versterken en daarmee duurzame innovaties en succesvol zakendoen bevorderen. Met de ICT Campus bouwen we enerzijds aan een ‘community’ en anderzijds aan een fysieke campus, waarvoor we de eerste stap hebben gezet met het multitenant ICT gebouw ‘Vonk 360’ op een zichtlocatie aan de A12. Dit pand biedt ruimte voor bijeenkomsten en huisvesting aan een aantal ICT bedrijven en het kantoor van ICT Valley. De ambities zijn hoog, maar realistisch; we bouwen stapsgewijs uit.” Veenendaal heeft nog ruimte, waaronder zichtlocaties aan de A12, beschikbaar voor nieuwkomers. ICT bedrijven kunnen zich onder meer vestigen op bedrijvenpark De Batterijen, bedrijvenpark De Compagnie en kantorenpark De Vendel. ¢ http://www.ictcampus-foodvalley.nl Ook duurzaamheid en ICT versterken elkaar - De zonnepanelen in de vorm van een zonnebloem bij Vonk360. Veenendaal - Bijna 64.500 inwoners met een verwachte groei tot 70.000 inwoners. - Nieuwbouw: woonwijk Veenendaal-Oost met onder andere grote vrije kavels in een groene omgeving. - 7 Bedrijvenparken. - Bijna 5.000 bedrijven, inclusief zzp’ers. - Stijgend aantal banen in onder meer de ICT sector. - HBO opleiding ICT beheer 2.0. - Stichting ICT Valley. - Centrale ligging in Midden-Nederland aan de verkeersader A12. - 3 NS Stations: Veenendaal Centrum, Veenendaal-West en Veenendaal-De Klomp. - Dalende leegstand kantoorpanden. - Winkelstad met regiofunctie. - Goede sport- en culturele voorzieningen, waaronder een theater. - Vele horecagelegenheden en hotels met conferentie- en welness faciliteiten. - Scala aan recreatiemogelijkheden in omliggende natuurgebieden, zoals de Utrechtse Heuvelrug en de Gelderse Vallei, met historische buitenplaatsen. Bij MPrise wordt alle informatie verwerkt op tablets. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 29

Groeiende innovatiekracht pluimveesector Mondiale exportpositie via Barneveldse bakermat Innovatieve bedrijven, starters en ICT- en andere professionals zijn welkom in Barneveld, waar innovaties binnen de topsector agrofood elkaar in snel tempo opvolgen. In met name de pluimveesector vond de kip met het gouden ei hier al vaker - binnen diverse gelederen van de bedrijfskolom - een bakermat voor een mondiale exportpositie. A ls onderdeel van Regio FoodValley draagt Barneveld bij aan de ontwikkeling van een Europese en op termijn wereldwijde topregio met internationaal georiënteerde, innovatieve bedrijven, kennis- en onderzoekinstellingen voor duurzame en gezonde voeding. “Gerenommeerde grootbedrijven, zoals machinebouwer Moba, Janssen Poultry Equipment, Impex Drinksystemen en Van Ravenhorst Carrosseriebouw exporteren al jaren wereldwijd vanuit Barneveld,” bevestigt Gerard van den Hengel, wethouder van onder meer Economische Zaken van de gemeente Barneveld. “Vele innovaties zagen hier het licht in nauwe samenwerking met zowel lokale praktijk- en hbo opleidingen, als met de op zo’n twintig autominuten afstand gelegen Wageningen University & Research (WUR). Onze veerkrachtige agrariërs maken steeds meer gebruik van vooruitstrevende technologieën en bieden kansen voor samenwerking met hoogopgeleide professionals en ‘cross overs’ voor deze sector. Het Rijk, de provinciale overheid en de gemeente zijn eveneens bereid om te investeren in de toekomst van deze sector.” Agrofood en food logistics zijn twee belangrijke pijlers voor de economie van het logistiek gezien strategisch tussen de A12, A1 en A30 gesitueerde en duurzaam ruimte creërende Barneveld. Perspectief Van den Hengel ziet forse perspectieven voor de pluimveesector. “Pluimvee heeft een gunstige CO2 ‘foodprint’, die zowel kenmerkend is voor de kip, als voor de nieuwste milieuprestaties van de ondernemers,” zegt hij. “Eieren bevatten veel als goed gedefinieerde eiwitten. Ze worden zelfs gebruikt voor de productie van vaccins tegen griep. Ten opzichte van andere vleessoorten is kippenvlees verder goedkoop, cultureel gezien het minst omstreden en voor vrijwel iedereen smakelijk. Daarnaast is het houden van kippen op grote tot kleine schaal mogelijk. Kippenvlees speelt dus een steeds belangrijkere rol in de oplossing van het voedselvraagstuk. Pluimvee beslaat mondiaal al 40% van de vleesconsumptie. Met een sterk groeiende wereldbevolking blijft ook de vraag naar eiwitten explosief toenemen. Daarom is denken vanuit de gezondheid voor mens en dier essentieel. en focust ook het Barneveldse Poultry Expertise Centre (PEC) met experimenten op vernieuwingen. Hier komen innovaties tot stand voor een duurzame, veilige en diervriendelijke productie, waar iedereen baat bij heeft.” Snelle progressie “PEC trekt als opleidingscentrum ook internationale studenten, die vervolgens terugkeren als klant,” zegt Jos Berkvens, senior beleidsmedewerker Economische Zaken en Bedrijfscontacten van de 30

Gerard van den Hengel Jos Berkvens De productiehal van machinebouwer Moba. gemeente Barneveld. ”PEC vormt een Europees centrum voor alle landen, waar de pluimveesector op zich te klein is om op nationaal niveau te komen tot snelle, hoogwaardige progressie. Zo werken bedrijven en kennisinstellingen binnen PEC in het Poultry Innovation Lab aan het testen en demonstreren van innovaties. De reductie van antibioticagebruik is bijvoorbeeld al daadkrachtig opgepakt. Betere huisvestingsystemen en sterk verbeterde hygiënemogelijkheden maken het gebruik ervan minder nodig. We hebben onlangs het eerste bewijs geleverd dat met een nieuw type stalvloer geïnfecteerde kippenpootjes tot het verleden kunnen behoren. Zo worden gezonde kuikens robuuste kippen, die garant staan voor nog malser vlees. Alle pluimvee aspecten tot en met energiebesparing, ventilatiesystemen, ongediertebestrijding en brandveiligheid komen hier aan de orde. PEC vormt in feite de ‘showcase’ van de groeiende, ultramoderne pluimveehouderij en eigentijdse, aanverwante bedrijvigheid.” FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 31

Poultry Expertise Centre Het Poultry Expertise Centre (PEC) in Barneveld is een samenwerkingsverband van bedrijven, rijks-, provinciale en gemeentelijke overheden en kennisinstellingen, die werkzaam zijn in of betrokken zijn bij de pluimveesector. Het centrum bundelt expertise van onderwijs, onderzoek en bedrijfsleven en benut dit als kennis- en trainingscentrum voor zowel de nationale als internationale pluimveesector. Zo ontving PEC afgelopen jaar een subsidie van 1,2 miljoen euro van de Provincie Gelderland. Met dit bedrag kan het centrum doorontwikkelen tot een internationaal opleidings- en kenniscentrum voor de pluimveesector. 32

Recente innovaties pluimveesector • Vergroten voedselveiligheid • Verbetering dierenwelzijn, waaronder doeltreffende dierziektenbestrijding • Reductie fijnstofontwikkeling • Reductie antibioticagebruik • Ontwikkeling hoogwaardige ICT-oplossingen • Vernieuwingen in stal- en slachterij-inrichting • Vernieuwingen in fokmethoden • Verbetering diervoeding en verdovingsmethoden bij slachting • Ontwikkeling stal- en systeemconcepten • Optimalisatie onderwijs en certificering • Kennisbundeling en -transparantie • Intensieve samenwerking binnen de bedrijfskolom • Optimalisering duurzaamheid Werkgelegenheidsfactor In de verwachte werkgelegenheidsgroei en additionele vraag naar bedrijventerreinen kan de gemeente Barneveld zich facilitair opstellen. Berkvens: “We bieden een goed werk- en woonklimaat en versterken de internationale positie van ons export- en kennisland om arbeidspotentieel aan ons te binden. Niet in de laatste plaats via vooruitstrevend onderwijs en een Europese netwerk. Zo werken bij de veelzijdige opleider Aeres Barneveld vmbo, mbo. hbo en praktijkcentrum al ruim een decennium samen aan de ontwikkeling van een duurzame, gezonde wereld. De vooraanstaande school heeft als enige in Europa ook een dierentuinstatus. Jongeren werken en leren er letterlijk tussen de dieren, terwijl zij via convenanten met het lokale bedrijfsleven maximale praktijkervaring kunnen opdoen en gebruik maken van de nieuwste technologische ontwikkelingen.” gemeente Barneveld is onderdeel van Het Rondeel, de innovatieve pluimveehouderij. Ondanks het snelle uitgiftetempo van nieuwe bedrijfsgronden voor starters, uitbreidende lokale en regionale bedrijven zijn er nog legio aantrekkelijke vestigingsmogelijkheden voor nieuwkomers op onder meer de uitbreiding van Harselaar. Alle bedrijventerreinen bieden uiteenlopende voorzieningen en een uitstekende infrastructuur. “Een verdere kijk in de Barneveldse keuken levert zonder twijfel onvermoed aantrekkelijke gezichtspunten op voor zowel potentiële, toekomstige vestigers als nieuwe beroepsbevolking.” aldus een gastvrije Van den Hengel en Berkvens. ¢ www.barneveld.nl www.poultryexpertisecentre.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 33

Nieuw distributiecentrum van 18.000 m2 op logistiek bedrijvenpark Goederendistributiecentrum Acht te Eindhoven. Bedrijfsruimtemarkt 2017: grote vraag naar logistiek vastgoed De aanhoudende groei van e-commerce zorgt voor een grote vraag van bedrijven naar logistiek vastgoed. In de eerste helft van 2017 is 50 procent meer logistiek vastgoed - distributiecentra - verhuurd en verkocht dan in dezelfde periode een jaar eerder. Daarbij is het opvallend dat bedrijven vooral op zoek zijn naar nieuwbouw, dat wil zeggen nog te bouwen of in aanbouw zijnde complexen. 34

Niet alleen de non-foodsector, maar zeker ook de foodsector heeft aan deze groei bijgedragen; zo bouwt online supermarkt Picnic op bedrijventerrein Lage Weide in Utrecht een distributiecentrum van 35.000 m² en opent Albert Heijn dit jaar nog een nieuw distributiecentrum van 18.000 m² op logistiek bedrijvenpark Goederendistributiecentrum Acht in Eindhoven. NVM Business heeft onderzoek gedaan naar de ontwikkelingen in de eerste helft van 2017 op de bedrijfsruimte markt in tien gemeenten, te weten Almere, Amsterdam, Breda, Eindhoven, Enschede, Haarlemmermeer, Rotterdam, Tilburg, Utrecht en Venlo. In deze gemeenten heeft in 2017 de meeste dynamiek plaatsgevonden op de bedrijfsruimtemarkt. Aanbod en opname van bedrijfsruimte vanaf 750 m² 2017 H1 m² 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 300.000 350.000 400.000 0 Reeks 1 aanbod Reeks 2 opname Eindhoven Enschede Amsterdam Tilburg Breda Almere Haarlemmermeer Venlo Utrecht Ro1erdam 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Structurele leegstand als % van het aanbod bedrijfsruimte 2017 H1 Bron: NVM Business Bron: NVM Business De grote vraag naar grootschalig logistiek vastgoed heeft onder andere tot gevolg dat er steeds meer op eigen risico wordt ontwikkeld en gebouwd, dus zonder de zekerheid van voorverhuur. Deze ‘speculatieve nieuwbouw’ wordt mede veroorzaakt door de lage rente. Hierdoor zijn de ontwikkelkosten laag en vormen distributiecentra een aantrekkelijke investering voor beleggers. Dit heeft tot gevolg dat enkele gemeenten het aantal beschikbare kavels voor de bouw van distributiecentra ziet teruglopen, zoals bijvoorbeeld gebeurt in Utrecht. Het resultaat is dat voor nieuwbouw steeds vaker wordt uitgeweken naar andere gemeenten met voldoende ruimte en goedkopere grond, zoals bijvoorbeeld Nieuwegein. Mismatch vraag en aanbod Er is niet alleen meer vraag naar distributiecentra, ook in het kleinschalige segment van de bedrijfsruimtemarkt is sprake van een verhoogde vraag. Deze vraag komt voornamelijk voort uit het midden- en kleinbedrijf. De lage rentestand maakt het voor ondernemers weer mogelijk en ook aantrekkelijk om hun bedrijfspand te kopen. Hoewel het aanbod van bedrijfsruimte door de toegenomen vraag op veel plekken een dalende trend laat zien, is in de meeste gemeenten de structurele leegstand nog wel toegenomen. Als een bedrijfspand 3 jaar of langer wordt aangeboden op de markt beschouwt de NVM het als structurele leegstand. Vooral in Enschede en Amsterdam is het aandeel bedrijfspanden dat langer dan drie jaar leegstaat gegroeid, respectievelijk naar 35 procent en 25 procent van het totale aanbod. Het gaat vaak om panden die niet meer voldoen aan de huidige kwaliteitseisen wat betreft bouwhoogte en duurzaamheid. In Haarlemmermeer en Tilburg is vooral het totale oppervlak aan bedrijfsFOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 35 ruimte dat leegstaat toegenomen. In deze twee gemeenten betreft het enkele grote bedrijfshallen die sinds het begin van het jaar te huur of te koop worden aangeboden. Huurprijzen stijgen licht De huurprijzen zijn in de meeste onderzochte gemeenten in de eerste helft van 2017 licht gestegen. Amsterdam kent de hoogste huurprijzen per vierkante meter, in Enschede en Venlo worden de laagste tarieven van de onderzochte gemeenten gehanteerd. De groeiende vraag naar bedrijfsruimte, het schaarser worden van passend aanbod en de hogere kwaliteit van het vastgoed dat is verhuurd, zijn de belangrijkste oorzaken hiervan. Daarnaast zijn de incentives in 2017 afgenomen. Incentives zijn door vastgoedeigenaren verleende kortingen op huurcontracten die dienen als stimulans om een potentiële huurder te contracteren. Hierbij wordt niet de maandelijkse huurprijs aangepast maar worden bijvoorbeeld huurvrije periodes gegeven, of de huurder krijgt een verhuisvergoeding of inrichtingsbijdrage. ¢ Gemiddelde huurprijzen per m² vanaf 100 m² 2017 H1 2016 – 2017 H1 Amsterdam Rotterdam Haarlemmermeer Eindhoven Utrecht Bron: NVM Business € 75 € 65 € 59 € 57 € 56 Almere Breda Tilburg Venlo Enschede 2017 H1 2016 – 2017 H1 € 54 € 53 € 41 € 38 € 36

Zuiderzeehaven toplocatie voor food- en feedbedrijven in de regio Zwolle

Goed bereikbaar via weg en water. Er zijn natte en droge kavels. En er is een containerterminal die dagelijks naar Rotterdam afvaart. Het bedrijventerrein Zuiderzeehaven in Kampen is een aantrekkelijke en moderne locatie voor vele type bedrijven, ook die uit de food- en feedsector. Er zijn nog twee ruime kavels beschikbaar. D e naam Zuiderzeehaven voor het bedrijventerrein van circa 50 ha is niet zomaar gekozen. Driekwart van het terrein ligt aan de 4,70 meter diepe haven, die aansluit op de IJssel. Deze rivier is nu nog geschikt voor schepen tot en met klasse 5a, maar door verdieping van het tracé van Kampen naar het IJsselmeer zal dit vanaf 2023 klasse 5b zijn. Als tegen die tijd de sluizen van Kornwerderzand verbreed zijn, zullen ook coasters aanmeren aan de kade van Zuiderzeehaven. Door het stimuleren van vervoer over water levert de Kamper bedrijvenlocatie een belangrijke duurzaamheidsbijdrage. Snijpunt weg- en waterverbindingen “De gunstige ligging aan de IJssel en de goede infrastructuur maken Kampen al heel lang tot een aantrekkelijke vestigingsplaats in een regio waar het arbeidsethos groot is”, zeggen directeur Monique Middendorp en commercieel manager Leopold Hermans van Zuiderzeehaven. “Voor de Zuiderzeehaven geldt dat de locatie zich bevindt op een snijpunt van weg- en waterverbindingen waardoor de Randstad relatief dichtbij is. En vanaf 2019, als de uitbreiding van Lelystad Airport klaar is, zijn luchtverbindingen binnen een half uur te bereiken van en naar Kampen. Daarmee wordt de Zuiderzeehaven nog interessanter voor internationaal opererende ondernemingen”, aldus de directie. Combinatie Op dit moment is op de Zuiderzeehaven nog één kavel aan water beschikbaar. Dit perceel van 2,4 ha heeft een eigen kade van 150 meter. Het kan gecombineerd worden met het naastgelegen droge perceel van 5 ha. Ze zijn geschikt voor bedrijven tot milieucategorie 5.2. Verder heeft Zuiderzeehaven nog een droge kavel van bijna 6 ha vrij die op te delen is in meerdere percelen vanaf 1 ha. “Ze liggen direct aan de N50, de provinciale verbindingsweg die over twee jaar naar vier rijstroken wordt verbreed”, zegt Monique Middendorp. “De plek is interessant voor bedrijven die niet aan het water gevestigd hoeven te zijn, en wellicht belangstelling hebben in de overslagdiensten van de naburige IJssel Delta Terminal.” FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 37 Gevestigde bedrijven Op de Zuiderzeehaven zijn Wärtsilä, Salland Olie, Van Wijk & Olthuis, Triferto, Graansloot en de IJssel Delta Terminal (IJDT) gevestigd. Ze richten zich met name op logistieke activiteiten. Verder vind je er de recyclingbedrijven Hoeben Metalen en Biodiesel Kampen, en de productiebedrijven Fuite en Staalbouw Kampen. Fuite maakt onder de merknaam Liprovit vloeibare kalvervoeding. ¢ Monique Middendorp Leopold Hermans www.zuiderzeehaven.nl Toplocatie voor op- en overslag van agrarische producten Een van de meest in het oog springende bedrijven op de Zuiderzeehaven is Graansloot. Dit open overslagbedrijf van bulkgoederen als granen, veevoeders en meststoffen kwam in 2006 als een van de eerste naar het bedrijventerrein aan de IJssel in Kampen. Zes jaar later verdubbelde Graansloot haar locatie van 1,8 ha. Het agrobedrijf ging een samenwerking aan met de coöperatie Agrifirm, leverancier van producten voor de veehouderij en landbouw. De vestiging op de Zuiderzeehaven werd uitgebreid met 18 silo’s. Het oppervlak aan vlakloodsen beslaat inmiddels 10.000 m2 . Met een opslagcapaciteit van 270.000 ton maakt Graansloot de Zuiderzeehaven tot de grootste binnenhaven voor graanopslag in Noord-West-Europa.

GiesbersGroep, Arnhem Park15 zet de trend met foodgiganten Op het straks trimodaal ontsloten Park15 is de bouw van het grootste en meest duurzame distributie centrum van Lidl Nederland gestart. Met deze vestiging zet Lidl de trend door die op het ultramoderne Park15 ontstond met de realisatie van een Europees distributiecentrum (EDC) van Nabuurs Supply Chain Solutions in 2016. Deze logistieke dienstverlener gebruikt de 62.000 m2 grote turn-key oplossing van GiesbersGroep als ‘shared service center’ voor foodgiganten Kraft Heinz, Mars en Nutricia, maar ook SCA. L 38 idl streeft op Park15 naar de hoogst haalbare internationale BREEAM score, volgens Jay Lelie, business developer voor Park15 binnen GiesbersGroep in Arnhem. “De sector agrofood is van oudsher sterk vertegenwoordigd in Gelderland met vele land- en tuinbouw-, vee- en fruitteeltbedrijven,” zegt hij. “Ook bedrijven in de daaraan verwante voedingsmiddelenindustrie, zoals Mead Johnson, Bakker Bart en Nutricia, hebben hun wortels in deze regio. De aanwezigheid van deze grote spelers heeft een positieve economische werking en stimuleert de regionale vestiging van partijen in onder andere de maak- en verpakkingsindustrie. Daarnaast richten logistieke dienstverleners, zoals Nabuurs, Cornelissen Transport en HSF zich steeds meer op de logistiek van geconditioneerde voedingsmiddelen om deze partijen zo goed mogelijk te faciliteren.” Lelie wijst erop dat Park15 zich niet ver bevindt van zowel de Wageningen Universiteit & Research (WUR), als de Radboud Universiteit Nijmegen (RU). “Deze universiteiten, maar ook de Hogeschool Arnhem Nijmegen (HAN) en ROC’s in de regio richten zich steeds meer op deze sector en bieden opleidingen op het gebied van agro-industrie, microbiologisch onderzoek en food & biobased research,” zegt hij. “Een ander voorbeeld is het R&D centrum van Kraft Heinz in Nijmegen, dat nauw samenwerkt met de RU en WUR. Gelderland is economisch gebaat bij deze trend, die de regionale werkgelegenheid bevordert.” Europees prototype Park15 manifesteert zich als het Europese prototype van een nieuwe generatie bedrijvenparken. Het in Overbetuwe, pal aan

Vestigingsklimaat De Provincie Gelderland heeft met Logistics Valley vier programmalijnen ontwikkeld ter verdere versterking van het provinciale vestigingsklimaat. De accenten liggen onder meer op: - campusconcept arbeidsmarkt; - voldoende kavelaanbod en trimodale ontsluiting; - bundeling goederenvervoer en management via ICT oplossingen; - innovatie en duurzaamheid. Het programma krijgt gestalte via een projectmatige aanpak, waarbij Park15 op alle fronten een belangrijke plaats inneemt. Logistics Valley is een samenwerkingsverband van de Logistieke Hotspots Gelderland LEC Regio Nijmegen en Liemers, Provincie Gelderland en de regionale investeringsmaatschappij Oost N.V. de verkeersader A15 gesitueerde bedrijvenpark beantwoordt niet alleen aan de behoefte aan grootschalige kavels op een uitstekende uitvalsbasis, maar ontwikkelt zich daarnaast bovengemiddeld toekomstbestendig. Lelie: “Agrofoodbedrijven werken veel met geconditioneerde koel- en vriesruimten en verbruiken veel energie. Daarin kan Park15 voorzien met de geplande windmolens en uit het zicht geplaatste zonnepanelen. Zo zijn er plannen voor een zonneveld van 60.000 m2 op het dak van het volgende warehouse. De subsidie hiervoor is al verkregen. Daarnaast wordt ook ingezet op onderlinge samenwerking binnen het park. Warmte die koel- en vriescellen afgeven en bedrijven zoals Lidl hiermee over hebben, kunnen andere bedrijven bijvoorbeeld weer benutten.” Fase 2 De bouw van het volgende ‘built to suit’ warehouse op kavel 3, dat een vloeroppervlak biedt van 64.000 m2 , kan met de recentelijk verkregen omgevingsvergunning direct van start, volgens Lelie. “We zijn al in gesprek met verschillende logistieke dienstverleners en verladers,” geeft hij aan. “Binnen fase 2 is GiesbersGroep verder bezig met de voorbereidingen voor de realisatie van een ruim 100.000 m2 groot warehouse voor één grote of meerdere gebruikers op kavel 4. De kavel is bijna 16 hectare groot. De omgevingsvergunning hiervoor verwachten we in het eerste kwartaal van 2018.” Ontsluiting Naast de ligging aan een eigen op- en afrit van de A15, met snelle aansluiting op de A50, onderscheidt Park15 zich met de nabijheid van de Waal, de grootste arm van de Rijn en één van de belangrijkste waterwegen van Nederland. Lelie: “Zo biedt de snelle connectie met de Barge Terminal Nijmegen (BCTN) - met een kade van 310 meter - een dagelijkse verbinding met de havens van Rotterdam, Antwerpen en het Duitse Ruhrgebied. BCTN speelt ook in op de sector agrofood via hun ‘reefer service’ met geconditioneerde containers.” Nog een belangrijke schakel in de logistieke corridor volgt met de komst van de Rail Terminal Gelderland (RTG) op vijf minuten rijafstand van Park15. “De Provincie Gelderland ontwikkelt daarmee aan de Betuwelijn tussen Rotterdam en Duitsland een plek voor het laden en lossen van containers. Naar verwachting gaat de RTG open in 2019. De goederentreinverbinding met Duisburg maakt het mogelijk om vervolgens continentale vracht te vervoeren naar het Europese achterland en Azië. Vervoer over spoor is sneller dan zeevracht en minder kostbaar dan luchtvracht. De RTG is dus een regelrechte aanwinst voor Agrofoodbedrijven die zich vestigen op Park15. Het geeft ze de mogelijkheid om te kiezen uit modaliteiten die het best passend zijn bij bijvoorbeeld houdbaarheidsdata,” aldus Lelie. ¢ Meer informatie: GiesbersGroep BV Jay Lelie MSc, business developer Park15 Zijpendaalseweg 53a, 6814 CD Arnhem 026 - 446 14 00 06 - 1251 3832 jay@park15logistics.com Jay Lelie www.park15logistics.com “Agrofoodbedrijven werken veel met geconditioneerde koel- en vriesruimten en verbruiken veel energie. Daarin kan Park15 voorzien met de geplande windmolens en uit het zicht geplaatste zonnepanelen.” Giesbers Groep GiesbersGroep bundelt zes, in bouw en projectontwikkeling actief zijnde ondernemingen in Arnhem, Nieuwegein, Rotterdam en Wijchen. Deze zelfstandig en decentraal georganiseerde bedrijven vormen een hecht netwerk, dat onderling continu kennis en vaardigheden uitwisselt. GiesbersGroep werkt voor een diversiteit aan bedrijven en instellingen, wooncorporaties en –consumenten, beleggers en overheden. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 39

Conferm: van eerste idee tot turnkey oplevering ‘Bedrijfsvoering opdrachtgever staat centraal’ Bij nieuwbouw van distributiecentra en industriële bedrijfsruimten kiezen opdrachtgevers steeds vaker voor de innovatieve werkwijze van het in 2016 in de markt geïntroduceerde Conferm. Remmers Bouwgroep maakt nationale opgang met dit specialistische label voor ‘Design, Build & Maintain’. “Dat klinkt als een snelle marktverovering,” zegt Pieter Remmers, directeur van Remmers Bouwgroep, tevens vierde generatie in de directie van het Tilburgse familiebedrijf. “Maar aan Conferm ligt wel ruim honderd jaar van gedegen expertise ten grondslag.” Sigarenfabriek Royal Agio Cigars (circa 14.500 m²) C 40 onferm is het label voor ‘Bedrijfshuisvesting’, één van de vier marktvensters van Remmers Bouwgroep. “Voor opdrachtgevers vormt Conferm een toegankelijke entree voor oplossingen voor een diversiteit aan nieuwe bedrijfshuisvesting, die bijvoorbeeld een ‘lean’ aanpak behoeft,” zegt Remmers. “Deze managementaanpak is erop gericht om maximale waarde voor de klant te realiseren met zo min mogelijk verspillingen. Onze up-to-date opgeleide professionals zijn in staat om betrokken, snel en efficiënt in de huid van de klant te kruipen vanaf het eerste idee. Zij willen alle klantambities waarmaken en bedenken in nauwe samenwerking mét de klant, ‘slimme gebouwen’, die volledig zijn afgestemd op een optimale, duurzame bedrijfsvoering en een realistische terugverdientijd. Onze afwegingen zijn daarbij de toegevoegde waarde. Wij letten scherp op functionaliteit en locatiekeuze, wijzen op valkuilen, dragen innovaties aan en toetsen plannen zorgvuldig aan het vastgestelde programma in Duizel ontving het duurzaamheidskeurmerk BREEAM ‘Outstanding’ en kreeg een internationale award in de categorie ‘Mixed Use’. van wensen en eisen. We brengen het proces van de nieuwbouw helder in beeld.” Initiatiefnemers werken al in een vroeg stadium samen met de ingenieurs van Conferm’s engineeringsafdeling, met behulp van oplossingen van architecten, adviseurs, installateurs en andere leveranciers. Remmers: “Zo benutten wij elkaars kennis om te komen tot een optimaal proces. Wij focussen voortdurend op een goede balans tussen hoge kwaliteit en kostenbeheersing en overtreffen graag verwachtingen. Als onze klant met de ideale werkplek een aantoonbare voorsprong op de concurrentie kan nemen, draagt dat ook bij aan onze reputatie.”

Pieter Remmers William Holvoet Logistic Excellence Tilburg voor OCS B.V. op bedrijventerrein Vossenberg, vlakbij de Barge Terminal Tilburg (BTT). Dit project heeft een omvang van circa 36.500 m² en zal duurzaamheidskeurmerk BREEAM ‘Very good’ ontvangen. Conferm kan bogen op een ‘proven track record’ in diverse branches, waaronder industrie, logistiek, e-commerce en FOOD. Remmers: “State-of-the-art faciliteiten maken een gestroomlijnde supply chain mogelijk, met multi-user of dedicated warehouses op maat voor op- en overslag, distributie en aanvullende logistieke dienstverlening, zoals assemblage, (her) verpakking en etikettering.” Conferm realiseert DC’s in zowel beton als staal voor op- en overslag van zowel food als non food, bulk en partijgoederen. Dit met maatwerkvoorzieningen voor onder meer inbound, opslag, orderpicking en integrated value added logistics (VAL) ter optimalisatie van de bevoorradingsketen in kwestie. Voordelen betonbouw Hoe beter je de kou en de warmte buiten weet te houden, hoe behaaglijker het binnen is. Steeds dikkere pakken isolatie zorgen voor het behalen van steeds hogere isolatiewaarden. Maar is dat wel de goede weg? Nu lopen architecten en constructeurs al tegen problemen aan bij de detaillering van spouwmuren. De wanden worden gewoon te dik... Daar komt bij, als het buiten warm is, warmt de binnentemperatuur in staalbouw - hoe goed ook geïsoleerd - toch bijzonder snel op. Conferm heeft onderzoek laten doen naar de invloed die de thermische massa van materialen heeft op het energieverbruik en het binnenklimaat van drie specifieke gebouwen. Hieruit bleek dat het onderzochte bedrijfsgebouw van beton gemiddeld tot maar liefst 16% zuiniger is in energieverbruik dan de thans nog zeer veel voorkomende bedrijfsgebouwen in staal. Een nuttige eigenschap van beton is dat het veel beter in staat is dergelijke pieken in temperatuurschommelingen te dempen. In de praktijk betekent dit, naast minder energiekosten, een veel constanter comfortniveau zowel in de zomer als in de winter. Betonspecialist “Wij zijn gespecialiseerd in betonbouw,” geeft Holvoet aan. “De veelzijdigheid, vele voordelen en verwerkingsmogelijkheden van dit materiaal bieden een ongekende vrijheid in ontwerp en realisatie.” Conferm heeft bovendien bijzondere expertise in huis op het gebied van prefab beton. Holvoet: “Daarmee creëren we in samenwerking met fabrikanten van voorgefabriceerde betondelen innovatieve oplossingen en complexe toepassingen. Dat wil niet zeggen dat we niet met evenveel gedrevenheid en kunde constructies van hout of staal en hybride gebouwen realiseren. Wij zijn voorstander van het juiste materiaal in de juiste situatie en zetten waar gewenst of nodig dan ook een breder gamma aan materialen in. Zo bereiken we dat een gebouw een waardevaste investering blijft.” ¢ Meer informatie: Sales engineer Raymond van Delden rvdelden@remmersbouwgroep.nl Conferm William Holvoet w.holvoet@conferm.nl Remmers Bouwgroep Pieter Remmers premmers@remmersbouwgroep.nl Kranenberg 1, 5047 TR Tilburg 088 – 77 20 200 www.conferm.nl MARINE CARE H OLLA N D FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 41

“Wij zien goede kansen voor de biobased economy in Oost-Nederland” Laarberg: ruimte voor bedrijven in de eiwitketen De maakindustrie, agrofood en duurzame energie. Het zijn de drie pijlers onder het bedrijvenpark Laarberg in het oostelijke deel van de Achterhoek. Met het vorig jaar geopende Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek (PEO) klopt Laarberg nadrukkelijk op de deur van productiebedrijven die een rol (willen) spelen in de eiwitketen. “Wij zien goede kansen voor de biobased economy in Oost-Nederland.” O p Laarberg, een private gebiedsonderneming gesteund door de gemeenten Berkelland en Oost Gelre, zijn de krachten gebundeld om de concurrentiepositie van de Achterhoekse regio te waarborgen en te verbeteren. De maakindustrie, traditioneel goed vertegenwoordigd in Oost-Nederland, en de agrofoodsector zijn belangrijke doelgroepen, evenals bedrijven uit de circulaire en duurzame sector. Arthur Borst, directeur van Laarberg, somt een aantal pluspunten van het bedrijvenpark op: “We hebben ruime kavels vanaf 5.000 m2 beschikbaar en vestigingsmogelijkheden voor ondernemingen tot en met milieucategorie 5.1. Bijkomend voordeel is de erfpachtregeling die wij kunnen hanteren, waardoor de investering van nieuwe ondernemingen beperkt kan blijven. Verder heeft Laarberg naast uitstekende faciliteiten een professioneel team dat nieuwkomers op het bedrijventerrein helpt met het realiseren van hun vestiging en met het verkrijgen van vergunningen. Eenmaal hier gevestigd, profiteren de nieuwe ondernemingen van de sterke maakindustrie, de krachtige agrarische sector in de Achterhoek en Twente en het grote technisch arbeidspotentieel. Daar komt bij dat het onderwijs42

Arthur borst Christaan Kats Laarberg ligt centraal ten opzichte van het midden en westen van Nederland en het Duitse Roergebied. Laarberg biedt ruimte om te ondenemen: grote kavels, goede faciliteiten en ondersteuning bij vergunningen en subsidies. klimaat in onze regio gericht is op de behoefte van het bedrijfsleven. Kortom, bij ons is volop ruimte om te ondernemen.” Neem je de ruimte letterlijk, dan betekent dat concreet dat het bedrijventerrein in Groenlo van de 65 hectare er nog de helft beschikbaar heeft. Borst: “De 25 hectare van fase 1 zijn vrijwel allemaal uitgegeven. Voor fase 2 is de uitgifte inmiddels gestart. Regionaal gezien is Laarberg een groot bedrijventerrein, dé locatie voor innovatieve, toekomstgerichte ondernemingen.” Hij benadrukt dat het ligt aan de nieuwe N18, de ‘levensader’ van de Achterhoek die de wegverbinding vormt met het achterland en via de aansluiting op de A35 ook met Duitsland. “En Laarberg krijgt een eigen afslag op de N18, zodat het park logistiek gezien heel goed bereikbaar is.” Agrarische sector Het bedrijf Mueller BV, expert in warmtewisseling en de productie van vloeistofopslagtanks (waaronder agrarische melktanks) is een van de nieuwe bedrijven die voor Laarberg heeft gekozen. De Nederlandse tak van de Amerikaanse Paul Mueller Company voegt haar vier verschillende locaties inclusief het hoofdkantoor samen tot één bedrijf. Dat betekent dat op Laarberg een nieuwe productiehal van 18.000 m² en een hoofdkantoor van circa 2.500 m² komen die in februari 2018 worden opgeleverd. De clustering moet voor betere onderlinge samenwerking en synergie zorgen bij Mueller dat circa 275 medewerkers heeft. “Het prima arbeidspotentieel en -moraal hier in de Achterhoek en de binding FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 43

Smakelijk: eiwitrijke waterlinzen Waar het Het industriepark is voorbereid op duurzame energie zoals zonne-energie, aardwarmte, biobrandstof en waterstofgas. fundamentele onderzoek rond eiwitten in Wageningen ligt, vindt in Groenlo het toegepaste onderzoek plaats, vanuit de behoefte van mkb-bedrijven zelf. ABC Kroos, een werkmaatschappij van BRS, heeft door toegepaste research in het Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek een technologie ontwikkeld om hoogwaardig, oplosbaar eiwit te winnen uit verse groene-bladmassa. Het jonge bedrijf trok de aandacht met de productie van groen-eiwitpoeder uit waterlinzen, het zelfbedachte woord voor eendenkroos dat onder optimale en voedselveilige omstandigheden wordt geteeld. Het bleef niet alleen bij de eiwitrijke waterlinzen. ABC Kroos zocht een robuustere en meer circulaire vorm van de door haar ontwikkelde technologie, wat geresulteerd heeft in de verwerking van uienschillen. Deze reststroom via partner Mol Fresh Food in Putten wordt omgezet in eiwitten met natuurlijke smaak- en geurstoffen voor bijvoorbeeld sauzen en bakkerijproducten, maar ook vegetarische nuggets. “Door het gebruik van ons product kan de fabrikant een aantal E-nummers op de verpakking schrappen en het zoutgehalte reduceren”, zegt directeur Hans Derksen van BRS tevreden. Stilzitten is er voor deze entrepreneur niet bij, die een bijdrage wil leveren aan een duurzame samenleving. In termen van doorontwikkeling denkt de biochemicus hardop over de volgende stap: “Waarom ontwikkelen we niet een mobiele installatie die op agrarische locaties de biomassa of reststromen ter plaatse verwerkt en geschikt maakt voor eiwitproductie?” met de agrarische sector deden het bedrijf voor Laarberg kiezen”, aldus Borst. Bioraffinage Een andere belangwekkende ontwikkeling die goed past in de opzet van Laarberg is het realiseren van een biobased transitiepark aan de noordkant. Die strook gaat onder meer bestaan uit een solarpark gecombineerd met natuur- en watercompensatie, en een bioraffinagefabriek die koeien- en varkensmest en bermgras zal verwerken tot ‘groen’ gas, schoon water en mineralen voor kunstmest. Borst: “We zien het als een uitdaging om mest op een Het laarbergteam onder leiding van directeur Arthur Borst speelt bij de ontwikkeling van het park maximaal in op de wensen van ondernemers. duurzame wijze te verwaarden. Op Laarberg gaat het om 43 miljoen m3 geproduceerd biogas per jaar. Dan praten we over serieuze getallen.” Bij de oprit naar de N18 zal verder een duurzaam tankstation - met onder meer groengas, vloeibaar aardgas en waterstof - van Kuster Olie komen. Eiwitrijke reststromen en gewassen De blikvanger op Laarberg is het Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek (PEO) dat startups faciliteert op het gebied van eiwitproductie uit bijvoorbeeld eiwitrijke reststromen en gewassen. De functie van het PEO past goed in het beleid van de provincie Gelderland dat duurzaam gebruik van de grote hoeveelheden landbouwgrond en de plantaardige-eiwitproductie stimuleert. “En wij steunen die ontwikkelingen van harte, niet met alleen praten maar vooral met doen”, zegt Christaan Kats, voormalig directeur van Laarberg en nu procesmanager van het PEO. Met de groeiende wereldbevolking zal de voedselproductie omhoog moeten, waarin plantaardige eiwitten hard nodig zullen zijn. Kats: “Wij willen op regionale schaal onderzoek/onderwijs en bedrijven verbinden maar we willen ook iets ‘fysieks’ doen. We hebben voortgeborduurd op het gedachtengoed van het Biobased Innovation Cluster Oost-Nederland (BIC-ON), een initiatief van de provincie dat zich richt op de pijlers vezels, mest en biomassa. Daar is de naam BIC-Achterhoek uit voortgekomen dat met name het thema plantaardig-eiwitonderzoek centraal stelt.” De PEO-procesmanager kwam in contact met het bedrijf Biorefinery Solutions (BRS) dat op zoek was naar een onderzoeksfaciliteit voor plantaardig-eiwitonderzoek. Na enkele gesprekken en met subsidie van de provincie kwam de labfaciliteit op Laarberg tot stand. Ondernemingen kunnen daar met eigen mensen vertrouwelijk aan de slag. Innovatiehub BRS en haar werkmaatschappij ABC Kroos (zie inzet) maken nu voor 50 procent gebruik van het PEO. Het bedrijf IP&D Experts, gespecialiseerd in drogen en poedervormen, gebruikt een deel van de 44

Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek (PEO) is een shared facility op het bedrijvenpark Laarberg bij Groenlo. Het bestaat uit een laboratorium met allerlei voor eiwitonderzoek relevante apparatuur. Naast het lab bevindt zich een kantoor met vergaderfaciliteit. De provincie Gelderland en Gebiedsonderneming Laarberg met de aandeelhoudende gemeenten Berkelland en Oost Gelre ondersteunen het PEO. Voor meer informatie: www.bic-achterhoek.nl. Mueller, een wereldwijd opererende fabrikant van procestanks, bouwt op Laarberg een hoofdkantoor, opleidingscentrum en productielocatie. Het bedrijf behoort tot de grootste van de Achterhoek. Bedrijvenpark Laarberg in het kort • Geschikt voor ondernemingen in de maakindustrie, agrofood en duurzame energie • Aangesloten op vernieuwde N18, de ‘levensader’ van de Achterhoek • Nog ruim 30 ha uitgeefbare grond • Kavels vanaf 5.000 m2 tot vele hectares • Mogelijkheid voor erfpachtregeling • Sterke binding met de regio • Hoogwaardig arbeidspotentieel en -moraal in de regio • Praktijkcentrum Eiwit Onderzoek verbindt onderzoek en bedrijven www.laarberg.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 45 overige onderzoekscapaciteit in het PEO. “Een aanwinst voor de eiwitketen en de biobased economy in Oost-Nederland”, noemt Kats de komst van de IP&D-experts. Voor de procesmanager ligt de komende tijd de weg open naar één doel: “Het PEO moet uitgroeien tot een zogeheten innovatiehub voor plantaardige eiwitten. Volledig in lijn met de gedachte van The Protein Cluster zoals recent gelanceerd door de provincies Gelderland en Overijssel, Oost NL en Food Valley NL. We hopen dat volgend jaar meer ondernemingen in de totale keten van grondstof, installatietechniek, productie, verwerking eindproducten en consumentvoorlichting gaan aansluiten.” ¢

AgriFood Capital Topregio in agrifood Agrifood is de economische motor van Noordoost-Brabant. De regio heeft een uniek cluster van bedrijven, overheden en kennisinstellingen die verbonden zijn met de productie en verwerking van voedsel. Van grond tot mond. Deze verbondenheid zit in het DNA van Noordoost-Brabant. Dat maakt de regio de ideale proeftuin voor innovatieve producten, technieken en concepten die de transitie naar een volhoudbare agrifood sector mogelijk maken. Missie Noordoost-Brabant laten excelleren als dé topregio in agrifood. Dat is de missie van AgriFood Capital. Gebaseerd op dat waar Noordoost-Brabant groot en goed in is: het ontwikkelen, produceren en vermarkten van voedsel. Uniek ecosysteem In AgriFood Capital werken bedrijven, overheden en kennisinstellingen op ondernemende wijze samen aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken op het gebied van voeding, gezondheid en duurzaamheid. Binnen de agrifood sector en in cross-overs met andere sterke sectoren zoals hightech, logistiek, ICT en health. Dankzij dit unieke ecosysteem zijn we in staat om de verande46

ringen in de wereld die elkaar steeds sneller opvolgen, om te zetten in kansen. Samen werken we aan innovaties die bepalend zijn voor de toekomst van Noordoost-Brabant: een van de slimste en duurzaamste agrifood regio’s met een toekomstbestendige arbeidsmarkt, sterke bedrijvigheid, betekenisvolle innovaties en een vitale leefomgeving. Compleet en hoogwaardig Waarom Noordoost-Brabant? Omdat het een unieke regio is wanneer het om ons voedsel gaat. Met een lange traditie in agri en food. Met een complete en hoogwaardige sector. Het is de thuisbasis van de makers van het voedsel van gisteren, vandaag en morgen. Met ruimte voor startups en groeiers. Een regio waar een op de vijf mensen werkzaam is in de agrifood keten. En waar kennis- en onderwijsinstellingen samen met bedrijfsleven inspelen op veranderingen op de arbeidsmarkt door nieuwe, praktijkgerichte opleidingen en programma’s te ontwikkelen. We maken werk van 21st century skills om economisch succesvol te blijven. Dat maakt NoordoostBrabant aantrekkelijk om in te ondernemen, werken, vestigen en studeren. Gezocht: mensen met passie voor agrifood In AgriFood Capital werken aanpakkers, vernieuwers en uitblinkers aan de topregio in agrifood. We groeien sámen door innovaties naar de markt te brengen, bij te dragen aan duurzaamheid, jonge mensen op te leiden en stevig in te zetten op het brede netwerk. Onze projecten – in alle soorten en maten – zijn interessant voor organisaties die actief zijn in de agrifood sector óf daarbuiten. We zijn altijd op zoek naar inspirerende mensen of bedrijven die zich aan willen sluiten. Op zoek naar een samenwerking? Welkom bij AgriFood Capital! ¢ www.agrifoodcapital.nl 073-6132996 1-LOKET VOOR BEDRIJVENTERREINEN NOORDOOST-BRABANT Voor elk bedrijf de beste locatie Het bruto areaal van alle bedrijventerreinen in Noordoost-Brabant bedraagt bijna 4.000 hectare, verdeeld over meer dan 170 locaties. Ruimte die beschikbaar is om de huidige en toekomstige vraag naar vestigingslocaties voor bedrijven in de regio te kunnen bedienen. De zoektocht van bedrijven gaat echter regelmatig voorbij de gemeentegrenzen. Om de dienstverlening voor bedrijven te versterken, hebben de samenwerkende gemeenten in AgriFood Capital het ‘1-loket bedrijventerreinen Noordoost-Brabant’ ingericht. Ondernemingen die zich in de regio willen vestigen, krijgen via het 1-loket een totaal overzicht van mogelijke locaties inclusief contactgegevens. Dat bespaart veel tijd. Het loket is bedoeld voor bedrijven die een kavel zoeken van meer dan 1 hectare. Door deze gemeentelijke samenwerking kunnen we in AgriFood Capital voor elk bedrijf de beste locatie bieden. Meer informatie over het 1-loket bedrijventerreinen Noordoost-Brabant: Fridthjof Leerdam, coördinator economische ontwikkeling Regio Noordoost-Brabant, telnr. 06-32451652. Economisch hart Noordoost-Brabant ligt in het economisch hart van de Nederlandse Topsector Agri&Food. De 7.000 bedrijven in de agrifood zijn samen goed voor 52.300 banen. De regio kent een hoge arbeidsparticipatie en een relatief lage werkloosheid. Het bruto regionaal product is gegroeid tot 26,2 miljard euro. Ruim een derde van de totale exportwaarde van NoordoostBrabant komt van de agrifood sector (= 4,4 miljard euro). De toegevoegde waarde in de regio is gestegen tot 23,6 miljard euro; het aandeel van de voedselverwerkende industrie hierin is bijna een kwart. Bron: AgriFood Capital Monitor 2016. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 47

Onderneem het in Oss Trimodaal met snelweg, spoor en haven aansluiting In Oss is de hele keten van de voedingssector terug te vinden in het bedrijfsleven ‘Ik merk dat de binding met andere ondernemers in onze gemeente de laatste jaren sterker wordt. We ontmoeten elkaar vaker en weten elkaar te vinden’ aldus Hans Looman, Looman Salade In Oss worden van nature niet alleen producten bedacht en uitontwikkeld, maar ook op commerciële basis geproduceerd. Hier is op vele terreinen de kennis aanwezig om vernieuwingen op grote schaal te produceren. Kortom voor ondernemers met ambitie is het een One Stop Shop locatie. En dat is van oudsher zo gegroeid. De oorsprong ligt in de groene omgeving, de weidegronden langs de Maas. Daar was ruimte om vee te houden. Er ontstond een industrie rondom vleesverwerking en boter. Boter werd margarine – de bakermat van Unilever stond in Oss. Slachtafval werd insuline. Producten werden vervoerd over de weg, het water en via het spoor – de regio Noordoost-Brabant bezet de 4e plaats op de lijst van logistieke hotspots in Nederland. Ontwikkelen, maken, verpakken en waarde toevoegen aan en vervoeren van producten vormen de kracht van Oss. ‘Oss is de perfecte binnenhaven voor de distributie van mengvoergrondstoffen in Zuid-Nederland’ aldus Huub Fransen, Fransen Oss ‘Proberen en experimenteren zit de Ossenaar in de genen’ aldus Marian Wagemakers, DalcoFood Omvangrijke verpakkingsindustrie

In het kort: • de centrale ligging in Nederland • een maakstad van oudsher met veel bedrijvigheid • een loyale beroepsbevolking met ervaring • gevarieerd aanbod kavels en scherpe grondprijzen • uitstekende weg- water- en spoorverbindingen • omvangrijke verpakkingsindustrie en veel logistieke dienstverleners • aansprekende bedrijven zoals Unox, Daelmans stroopwafels, Heineken, Dalco etc. • een groot buitengebied met 450 agrarische bedrijven • een proactieve gemeente die meedenkt en maatwerk levert Eeuwenlange traditie vanuit landbouw en Haven voor aanvoer van bulkproducten ‘Oss heeft als veeteelt uitgegroeid tot voedselindustrie arbeidersstad altijd zijn roots gehad in de agrarische sector en deze gelukkig nooit de rug toegekeerd.’ Aldus agrarisch ondernemer Joris Hanenberg Zie ook www.oss.nl/bedrijven @Oss_KE

Sterk in agrifood, sterk in logistiek Noordoost-Brabant: regio vol logistieke krachten Noordoost-Brabant ligt in het economisch hart van de Nederlandse agrifoodsector - een van de topsectoren wereldwijd. De regio kent van oudsher een grote concentratie van nationaal en internationaal toonaangevende bedrijven en van sterke foodverladers en gespecialiseerde logistieke dienstverleners. Zij hebben zich verenigd in Vijfsterren Logistiek. De ambitie is om in 2020 AgriFood Capital van de wereld te worden. V ijfsterren Logistiek is het samenwerkingsverband van de logistieke platforms in Noordoost-Brabant, de gemeenten Meierijstad, Oss, Cuijk en ‘s-Hertogenbosch in samenwerking met de Rabobank. Zij maken zich sterk voor de ontwikkeling van new business en voor de vestiging van nieuwe bedrijven in deze regio. Vijfsterren Logistiek verbindt bedrijven, onderwijs en overheden. Innovatie, scholing, aandacht voor goede infrastructuur, behoud van groei van werkgelegenheid staan daarbij centraal. Het doel van Vijfsterren Logistiek is een sterke top3positie van Noordoost-Brabant te bemachtigen in de lijst van logistieke hotspots in Nederland. Dromen, ideeën en plannen De visie van Vijfsterren Logistiek is dat ondernemers in de logistiek in Noordoost-Brabant de ruimte moeten krijgen om hun dromen, ideeën en plannen te realiseren. In de vorm van innovatieve samenwerkingsprojecten werken ze aan de realisatie van die ideeën. Het initiatief Agrifood in Noordoost-Brabant • 7.000 bedrijven • grote concentratie toonaangevende bedrijven • 52.300 banen • € 455 mio investering in R&D • € 4,4 mrd exportwaarde • meest innovatieve sector • ambitie: AgriFood Capital in 2020 daartoe ligt bij de deelnemende ondernemers. ‘Vijfsterren Logistiek wil zo meerwaarde creëren voor de logistieke sector in de regio, dat wil zeggen: new business, uitstekende vestigingsvoorwaarden en werkgelegenheid, met als uiteindelijk doel de attractiviteit en wervingskracht van de regio te vergroten’, aldus Frank Verhoeven, voorzitter Vijfsterren Logistiek. New business Vijfsterren Logisitiek speelt in op de vraag van nu. Zo komen interessante cross-overs tot stand. Zo ontstaan nieuwe concepten en nieuwe samenwerkingen. En zo worden actuele thema’s doorontwikkeld, van multi customer warehousing, sustainable corridor en E-fulfilment tot en met greencare, retail en foodservices. Samen Vooraanstaande merken! Foodproducenten: Unox, Van den Bergh foods, Mars, Danone, Vion Food Group, Friesland Campina, Agrifirm, Heineken Foodretailers: Jumbo, Sligro, Udea Foodcateraars: Appèl Bedrijfscatering, Hutten catering, Maison van den Boer catering Logistieke dienstverleners: Nabuurs, Jumbo, Vos Logistics, H&S, Van den Bosch, Kuhne & Nagel, XPO, Movianto, Van Opzeeland, Spierings Smart Logistics Suppliers: Van der Lande, CTAC

Noordoost-Brabant – logistic hotspot • deskundig op het gebied van agrifood en logistiek • voldoende arbeidskrachten: 35.000 in logistiek • cross-overs met healthcare, life sciences, ICT, retail, bouw • bewezen effectieve netwerkstructuur (Ondernemers, Overheden, Onderwijs) Frank Verhoeven, CEO Vos Logistics / Voorzitter Vijfsterren Logistiek ‘Kansen verzilveren in NoordoostBrabant.’ Pieter Keeris, Business Developer Vijfsterren Logistiek ‘Zeker 900 ha aan bedrijventerreinen voor logistiek bestemd.’ gaan voor resultaat. Dat biedt kansen die gericht zijn op groei en ontwikkeling. Maar ook op een versterking van de marktpositie, en op de verlangde new business. Beschikbare ruimte Met een goed omschreven doel en ambitie voor ogen moet je ook wat te bieden hebben in Noordoost-Brabant. ‘Dat klopt’, zegt Pieter Keeris, Logistics Business Developer en aanspreekpunt voor logistieke ondernemers in de regio. ‘In de regio is zeker 900 ha aan bedrijventerreinen voor logistiek bestemd. Wetende dat er een toenemende vraag voor grote terreinen is, hebben we in Veghel (Foodpark: 12 ha), Cuijk (Laarakker: 55 ha), Heesch-West (fase 1: 50 ha), Den Bosch (Rietvelden: 13 ha) en Oss (Vorstengrafdonk: 15 ha) nog goede locaties voor nieuwe bedrijven en business.’ Logistics House De ambities van Vijfsterren Logistiek komen samen in het Logistics House. Het is de uitvalsbasis van Pieter Keeris. Ook opleiders, detacheerders, (kleine) dienstverleners en andere commerciële partijen kunnen zich in deze dynamische omgeving vestigen. Het Logistics House is ook hét ontmoetingspunt voor logistieke partijen, overheid, onderwijs en arbeidsmarkt. Netwerkbijeenkomsten, kennis- en innovatietafels en symposia bieden de mogelijkheid met elkaar kennis te maken en kennis te delen. Bovendien vinden de partijen in Logistics House ondersteuning op het gebied van business development. • koploper in verduurzaming keten met toonaangevende projecten • in de nabijheid van consumentenmarkten • strategische positie voor mainports (land en zee) • 4 multimodale terminals, waarvan 1 trimodaal • uitstekende bereikbaarheid over weg, water en spoor • zeker 900 ha bedrijventerreinen voor logistiek • ambitie: top3-positie in nationale lijst van logistieke hotspots Perfecte condities ‘Samengevat’, zegt Pieter Keeris, ‘Noordoost-Brabant biedt perfecte condities voor de vestiging van bedrijven in de sectoren agrifood en logistiek, en voor bedrijven waarvoor efficiënte logistiek bepalend is. De regio biedt volop mogelijkheden met de beste netwerken in Europa, ruimte voor uitbreiding en het optimaliseren van organisaties in logistiek, onder andere op het gebied van agrifood. Wie heeft belangstelling? Team Het team van gemeentelijke acquisiteurs met ondersteuning van beleidsmedewerkers, zijn ingezet om namens de 4 deelnemende gemeenten samen met Pieter Keeris, niet alleen new business te genereren in agrifood & logistiek, maar vooral ook de marktpositie te versterken. ¢ Contact Pieter Keeris: 06-15006728. Het team bestaat uit: Frank Remmen, gemeente Oss; Otto Sanders, gemeente Meierijstad; Jeroen Beuken, gemeente Cuijk; Gustave Pol, gemeente ’s-Hertogenbosch. www.vijfsterrenlogistiek.nl FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 51

TOONBEELD VOOR DE NIEUWE GENERATIE LOGISTIEKE PARKEN INNOVATIEF EN DUURZAAM ACCESS & EXIT BETUWE ROUTE RAIL TERMINAL DIRECT BESCHIKBAAR 10.000 - 100.000 m2 hoogwaardig en duurzaam warehouse Bel Bart Franssen of Jay Lelie voor alle informatie: 026 446 1400

EIGEN OP- EN AFRIT A15 BARGE TERMINAL OP 7 KM RAIL TERMINAL TEGENOVER (2019) RUIM 32 HA. BESCHIKBAAR BARGE TERMINAL A15 PARK15LOGISTICS.COM

Bedrijvenpark Laarakker Cuijk: Groeiambities van foodondernemers verwezenlijken Bedrijvenpark Laarakker in Cuijk is volop in ontwikkeling. Op het bedrijvenpark, pal aan de A73, bouwt Danone Nutricia een state-of-the art fabriek voor de wereldwijde productie van babyvoeding. Naast grote (internationale) bedrijven wordt er ook gebouwd door en is er ruimte voor regionale ondernemers. Zo bouwt Laarakker aan een mix van bedrijven die elkaar in het beste geval aanvullen. E 54 en van de redenen voor het opzetten van het bedrijvenpark was het bieden van groeikansen aan ondernemers in de regio. Directeur Olaf de Croon: “Bedrijven die in de woonkernen tegen hun grenzen aanlopen omdat ze niet kunnen groeien op hun huidige locatie of vanwege strenge milieueisen, kunnen op Laarakker hun ambities wel vormgeven. Daarnaast bieden we ondernemers kansen voor samenwerking. Bijvoorbeeld op het gebied van energie- of afvalbesparing. Door de concentratie van bedrijven en daaruit voortkomende synergie vergroten we de slagkracht van de regio.” Foodservice Distributie Een mooi voorbeeld van zo’n kans is die tussen Danone Nutricia en het logistiek bedrijf Nabuurs, Supply Chain Solutions. Door de specifieke kennis van Nabuurs in Foodservice Distributie zijn zij de huidige logistieke partner van Danone Nutricia. Na de verhuizing zijn ze hiernaast ook buren en kan verdere synergie gezocht worden. Ook bedrijven uit de regio van Cuijk hebben inmiddels hun weg naar Laarakker gevonden. Bedrijven als ALTCON Equipment uit

Wijchen, Kremers Metaalhandel uit Mill en Van Elst Containerverhuur en –verkoop uit Sint Agatha hebben gekozen voor Laarakker om hun groeiambities te verwezenlijken. Verkoopmanager Leon Vromans: “Ook hier zie je mooie samenwerkingsverbanden ontstaan. Zo gaat Van Elst het afval verwerken van de zittende bedrijven en zie je samenwerkingsverbanden ontstaan voor de gezamenlijke exploitatie van duurzame energiebronnen. Kruispunt van land- water- en luchtverbinding Op het bedrijvenpark is inmiddels een vierde van de grond verkocht. Goede bereikbaarheid, vestigingskosten en de nabijheid van geschikt personeel zijn en blijven belangrijke factoren voor bedrijven om voor een bepaalde locatie te kiezen. Puur gelet op de bereikbaarheid ligt Laarakker op een kruispunt van land- water- en luchtverbindingen. De Croon licht toe: “Laarakker ligt direct aan de snelweg A73. De iets verderop gelegen A77 loopt vanaf de A73 direct het Ruhrgebied in. Deze oost-west route is een volwaardig alternatief voor de routes via de A58 en de A67 over Venlo en de A15 en A12 over Arnhem. Ook de spoorverbinding Venlo-Nijmegen is prima. Op nog geen 10 kilometer ligt de Inland Terminal Cuijk (ITC), de containerterminal aan de Maas met directe verbinding naar Rotterdam. Vliegveld Weeze is 25 minuten rijden en de luchthaven Düsseldorf ligt op 95 kilometer. Milieucategorie 5 Voor bedrijven die wegens milieu- en veiligheidseisen zijn aangewezen op een gezoneerd industrieterrein is Laarakker een uitstekende vestigingsplaats. Vromans: “De helft van de uitgeefbare bouwgrond is geschikt voor bedrijven tot en met milieucategorie 5. Een deel daar van is zelfs zichtlocatie aan de A73. De hoge milieucategorie betekent echter niet dat deze bedrijven niet aan milieueisen moeten voldoen. Eigentijdse productiefaciliteiten, duurzaamheid en veiligheid zijn uitgangspunt op ons bedrijvenpark.” Snelle bouwstart De Croon: Wij stimuleren en faciliteren samenwerking en kruisbestuiving met andere sectoren. De gemeente Cuijk en BNG Gebiedsontwikkeling, de beide partners in het bedrijvenpark, zetten hun expertise over uiteenlopende bedrijvigheid in en denken samen met bedrijven mee hoe ambities, groeikansen en gezamenlijke innovaties kunnen worden verwezenlijkt.” Vromans: “We denken echt mee met ondernemers en kunnen ver gaan in het aanbieden van maatwerk. We begeleiden ondernemers in het vergunningsproces en maken samen met de gemeente Cuijk een bovengemiddeld snelle bouwstart mogelijk.” ¢ Voor meer informatie kunt u contact opnemen met verkoopmanager Leon Vromans: 06-15892075 www.laarakker.com Agrifood Hotspot Het Land van Cuijk heeft een rijke historie waar het gaat om de productie in de agrifood en maakt onderdeel uit van de Agrifood Capital, een sterke keten van bedrijven, overheden en opleidingsinstituten die met name de Agrifood branche in de brede regio bevorderen. Deze sterke regio in de Agrifood met diverse multinationals in haar gelederen staat garant voor een vooruitstrevend ondernemersklimaat en heeft daarom ook inmiddels als regio het predicaat innovatieve hotspot meegekregen. FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 55

Nutricia Cuijk voelt zich welkom op Laarakker Vanaf de A73 is de in aanbouw zijnde nieuwe fabriek van Nutricia Cuijk op bedrijventerrein Laarakker niet te missen. De twee 47 meter hoge droogtorens zijn al vanaf ver te zien. Maar pas als je dichterbij komt, valt op hoe imposant het gebouw is. Danone, het moederbedrijf van Nutricia, investeert er maar liefst 240 miljoen euro in. R uim acht hectare grondoppervlakte, bijna 3700 heipalen en 42.000 kuub beton; het zijn zo maar een paar cijfers die aangeven dat het een uitdagend bouwproject is, zegt factory director Sijmon Hage. Ten opzichte van de huidige fabriek in Cuijk verdubbelt de productieomvang. “Het is echt een groeilocatie. We hebben nog eens acht hectare in optie voor toekomstige uitbreidingen.” De directeur toont zich tevreden met de keuze voor bedrijventerrein Laarakker, maar geeft aan dat er wel degelijk eerst naar andere locaties in Nederland is gekeken. Beste keuze “Uiteindelijk was Laarakker de beste keuze. We hebben goede afspraken kunnen maken met de gemeente Cuijk over onze Sijmon Hage oude locatie. Ook de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij en de Netherlands Foreign Investment Agency hebben bijgedragen aan een soepele vestiging hier. Het was sowieso een goed samenspel tussen alle partijen. De ontsluiting van Laarakker en de regio is prima en de beschikbaarheid van grondstoffen en toeleveranciers is hier ook in orde. En niet onbelangrijk voor het behoud van onze medewerkers: Laarakker is natuurlijk dicht bij onze huidige fabriek. Zo blijven onze mensen met hun kennis en vaardigheden voor het bedrijf behouden.” Grootste investering De bouw van de fabriek vordert gestaag. De eerste verpakkingslijn moet in april 2018 operationeel zijn, de tweede in november. Tussendoor wordt de droogtoren opgestart. De nieuwbouw is de 56

Regionaal bedrijventerrein Laarakker Laarakker heeft een perfecte ligging en uitstekende bereikbaarheid dankzij de aansluiting op de A73 en daarmee op de A15, A50 en A67. Ook de A2 en A12 liggen op korte afstand van de afslag Cuijk. De containerterminal Cuijk aan de Maas zorgt voor ontsluiting over het water. • Bouwkavels met flexibele afmetingen • Voor grote en kleine bedrijven • Milieucategorie tot 5.2 • Goed bereikbaar • Zichtlocatie • Meedenkende verkopers • Snel en soepel vergunningsproces grootste investering die Danone ooit deed in een Europese productiefaciliteit. En het is (in 2016) ook nog eens de grootse kapitaalinvestering van een buitenlands bedrijf in Nederland. Op het terrein komt ook het Europese laboratorium van Danone voor de kwaliteitscontrole. “Die controle is essentieel voor het garanderen van de kwaliteit van onze hoogwaardige babyvoeding.” Automatisering De nieuwe fabriek meet 49 duizend vierkante meter en wordt voorzien van moderne, geautomatiseerde apparatuur. Dat vraagt om andere vaardigheden van de medewerkers, legt Hage uit. “De rol van de operator is de laatste jaren sowieso al flink veranderd en die rol zal zich blijven ontwikkelen. Een operator is iemand die het proces door en door begrijpt en begeleidt. Een onderhoudsmonteur moet meer afweten van automatisering dan vroeger.” Onderwijs Het zijn redenen voor Hage om de banden met het onderwijs aan te halen. “We zijn in gesprek met regionale onderwijsinstellingen om te kijken hoe we kunnen samenwerken. Om ook in de toekomst talenten aan ons te binden, zijn samenwerkingen met scholen en opleidingen tot laborant, operator en technici zeer interessant.” Hage is er voorstander van dat er meer bedrijven uit de voedingsmiddelenindustrie op Laarakker komen. “Dan kun je elkaar versterken, bijvoorbeeld op het gebied van personeel, of in de samenwerking met de scholen.” AgriFood Capital “We zitten hier natuurlijk ook als onderdeel van het regionale samenwerkingsverband AgriFood Capital. We hebben in dat verband al eens ideeën opgehaald. AgriFood Capital is zeker iets waarmee we in de toekomst meer willen doen.” FOOD - locaties | beleid | experience 2017/2018 - 57 Om ook in de toekomst talenten aan ons te binden, zijn samenwerkingen met scholen en opleidingen tot laborant, operator en technici zeer interessant.” Energie-efficiënt Nutricia Cuijk zet met de nieuwe fabriek in op de nieuwste technologieën op het gebied van duurzaamheid. Hage: “De nieuwe fabriek zal zeer energie-efficiënt opereren en voldoen aan de meest strikte normen op het gebied van CO2 -uitstoot. Dat doen we onder meer door het terugwinnen van warmte, waterverlies te minimaliseren en energie te herwinnen.” ¢

Deelnemers in deze uitgave www.foodcenterreijerwaard.eu www.vangeldernederland.nl www.heembouw.nl www.greenportvenlo.nl www.rewin.nl www.greenportwestholland.nl www.foodtechpark.nl www.fooddeltazeeland.nl www.fryslan.frl www.thegreenery.com www.flevoland.nl www.montea.com www.wageningen.nl www.wur.nl www.unilever.nl www.regiofoodvalley.nl www.ede.nl www.veenendaal.nl www.barneveld.nl www.poultryexpertisecentre.nl www.nvm.nl www.zuiderzeehaven.nl www.park15logistics.com www.laarberg.nl www.bic-achterhoek.nl www.agrifoodcapital.nl www.oss.nl/bedrijven www.conferm.nl www.vijfsterrenlogistiek.nl locaties | beleid | experience Magazine FOOD - locaties | beleid | experience Jaargang 2017 / 2018 Redactie en advertentie-exploitatie Jager Media D.A. Arthur Jager Postbus 2711 7301 EE Apeldoorn T 0571 - 29 24 27 M 06 - 223 91 776 E sales@bedrijfshuisvesting.info Journalisten Hanny van Eerden, Pieter Pulleman, Caspar van Loo 58 www.laarakker.com www.bedrijfshuisvesting.info Magazine FOOD - locaties | beleid | experience Communicatieplatform voor de foodindustrie, overheden en vastgoedprofessionals - Dock 35 Marketing - Monique Jager Social Media Team - Jager Media - New Media Brains Het magazine FOOD - locaties | beleid | experience wordt duurzaam geproduceerd. www.greenportholland.com Vormgeving Studio Transparant Fotografie Jager Media

Wij delen graag. Ook onze kennis. Dat maakt onze leden sterker. En de klanten van onze leden nog sterker. Wij van NVM Business houden van statistieken, feiten en cijfers over de commerciële vastgoedmarkt. Die zetten we om in leesbare nieuwsbrieven, heldere rapportages en visies die ertoe doen. Interesse? Vraag onze kennis op via www.nvm.nl.

GEZONDE VOEDING VOOR IEDEREEN! Hoe zorgen we er voor dat we de wereld met steeds meer mensen die ook nog per persoon meer consumeren van duurzaam en gezond voedsel blijven voorzien? En dat terwijl het steeds moeilijker wordt voedsel te producerenen verwerken: energie, ruimte, water en mineralen worden schaarser. Nederland is als export- en kennisland bij uitstek in staat om deze uitdagingen rondom de duurzame productie van voedsel aan te gaan. Met innovatieve oplossingen om met minder ruimte, water, energie en mineralen hoogwaardig voedsel en duurzame producten te (kunnen) produceren. De talloze ondernemende MKB-bedrijven in de sector zijn dé garantie voor vernieuwing en het benutten van kansen die de markt biedt. Want ondernemen in en met de tuinbouw is meer dan ‘alleen’ het produceren van verse producten zoals groente en fruit. Ondernemerschap bestaat uit het kennen van de consument, markt- en vraaggericht denken, verwerken en produceren, investeren in innovaties en vooruit kijken. Tuinbouwondernemers hebben een voortdurende behoefte aan kennis over onderzoek en innovaties uit de sector. Daarom is bij de keuze voor de vestiging van een (nieuw) foodverwerkend bedrijf niet alleen ligging en bereikbaarheid, goede infrastructuur en beschikbaar en goed gekwalificeerd personeel belangrijk. Ook de aanwezigheid van kennis- en onderzoeksinstellingen en opleidingen is relevant. Maar waar vind je als (startende) ondernemer deze informatie? Binnen Greenport Holland werken bedrijfsleven, belangenorganisaties, overheden en kennisorganisaties via regionale greenports met elkaar samen aan versterking van de tuinbouw. Doordat alle belangrijke partners zo dicht bij elkaar zitten, is er een intensieve uitwisseling van kennis en wordt er op verschillende terreinen zoals ruimte, bereikbaarheid, duurzaamheid etc. samengewerkt aan innovatie om de regionale economische concurrentiekracht in de greenports te versterken. Dit kan ook in andere sectoren dan de tuinbouwsector leiden tot economische versterking van het gebied en ruimtelijke ontwikkeling. Greenport Holland werkt intensief samen met Topsector Tuinbouw & Uitgangsmaterialen (T&U), en overheid stimuleert op het gebied van innovatie via investeringen, garanties en het wegnemen van belemmeringen. Greenport Holland en Topsector T&U zetten zich met elkaar in om de gehele tuinbouwketen, van primaire sector via verwerkende industrie naar toepassing en kennisverbreding te versterken door alle relevante partijen zo goed mogelijk hun activiteiten op elkaar te laten aansluiten. Samenwerken en contacten opbouwen betekent niet dat alle bedrijfsgeheimen herkenbaar op tafel liggen. Op veel vlakken kunnen ondernemers winst behalen door bijvoorbeeld met elkaar – of als gebied - te investeren in duurzame toepassingen zoals CO2 en warmte, goede ontsluiting, schaalvergroting en toepasbare kennis en innovaties. Samenwerking die nodig is om de sterke marktpositie van de Nederlandse tuinbouw vast te houden. En de uitdagingen van de toekomst een hoofd te bieden! Voor alle spelers op de food markt. Martin Kloet dat samenwerking tussen bedrijven, onderzoekers

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60

Home