5

Behoud voor de toekomst Uitdagende restauratie van industrieel erfgoed Stoomgemaal De Cruquius, Cruquiusdijk 27 in Cruquius Het is één van de bekendste monumenten van de industriële revolutie: Stoomgemaal De Cruquius, gebouwd tussen 1846 en 1849 voor de droogmaking van het Haarlemmermeer. De bouw was een waar technisch hoogstandje. Voor de bouw is een put aangelegd op 7,5 meter onder NAP. Het gebouw zelf, in neogotische stijl, oogt bijna als een burcht. Eigenlijk is het dat ook een beetje, want de metersdikke muren en enorme steunberen moesten de krachten kunnen weerstaan van de stoommachine, destijds de grootste ter wereld! De machine dreef een enorme zuiger aan die tegenkracht bood aan acht gietijzeren balansarmen, die door het gebouw naar buiten staken. Daaraan hingen pompzuigers die in acht gietijzeren cilinders het water omhoog zogen. Zo werd per pompslag 8 x 1 m3 water omhoog gepompt naar een houten stortvloer, vanwaar het de Ringvaart instroomde. Tussen 1849 en 1852 pompte De Cruquius, samen met twee andere stoomgemalen, 800 miljoen m3 water uit het 18.000 hectare grote Haarlemmermeer. De zo ontstane Haarlemmermeerpolder was nog jaren zompig, en werd door afwateringssloten in cultuur gebracht tot landbouw akkers. Tot 1933 bleef het stoomgemaal in gebruik; daarna namen dieselgemalen elders de functie over. De stoomketels van De Cruquius werden verwijderd, maar gelukkig werd het gemaal gered van de sloophamer, en in 1935 ingericht en geopend als museum. Een nieuwe mijlpaal volgde in 1973 toen het als eerste industriële monument onder rijksbescherming kwam. In 2002 is de machine opnieuw in werking gesteld op basis van een elektromotor met hydraulisch systeem. In 2009 heeft Hendrick de Keyser Monumenten dit unieke industrieel erfgoed, met steun van de VriendenLoterij, kunnen verwerven. Al direct in de jaren 2010-2011 volgde een grootschalige restauratie van het bouwkundige casco. Haarlemmermeermuseum De Cruquius blijft open tijdens alle werkzaamheden. Je krijgt er een uniek kijkje achter de schermen van de restauratie. Opnieuw een technisch hoogstandje In 2023 is, na gedegen voorbereiding en onderzoek, gestart met een ambitieus, nieuw restauratieproject: het ‘onderwaterplan’. Daarbij worden de acht gietijzeren cilinders, pompzuigers met voeten vlinderkleppen, de ondersteunende balken onder de stortvloer, en de gietijzeren kolommen die deze balken ondersteunen, gerestaureerd. Ook dit is weer een technisch hoogstandje. Om de cilinders en kleppen te kunnen restaureren moest het toevoerkanaal worden afgedamd en droog gepompt worden. Omdat er te grote risico’s waren voor afschuiving en onderspoeling van de dijk, en kwel door opwaartse druk vanuit de polder, kon het Hoogheemraadschap geen droogzettingsvergunning afgeven. Pompzuiger in cilinder, foto's Arjan Bronkhorst Daarom is door de aannemer, de projectleider en onze Hendrick de Keyser collega’s een alternatief uitgedokterd, dat eruitziet als een stalen ‘donut’ die rondom een afzonderlijke cilinder kan worden geplaatst. In vier segmenten worden de delen van de donut drijvend aangevoerd en rondom de cilinder aan elkaar vastgeklikt. Vervolgens worden ze afgezonken door ze te vullen met water. Zo ontstaat een mini­bouwput, waarbinnen de cilinder kan worden ontroest, schoongemaakt en vervolgens worden behandeld. Zo wordt hij onder meer voorzien van een beschermende aluminium zinklaag. Wonen en werken in de huizen van Hendrick de Keyser Door heel Nederland verhuren we panden als woon­ of werklocatie. Door het huren van één van onze unieke huizen draag je direct bij aan de instandhouding van dit erfgoed. In Hoorn is nu een monumentaal woonhuis te huur: Slapershaven 2. Dit huis van omstreeks 1612 is onderdeel van een blokje van drie huizen die gezamenlijk de Bossuhuizen worden genoemd. De huizen ontlenen hun naam aan de grote gebeeldhouwde reliëfs tegen de voorgevels. Het zijn scenes ter herinnering aan de zeeslag van 1573, waarin de Spaanse vloot onder admiraal De Bossu door de geuzenvloot op het Hoornse Hop werd verslagen. Binnen zijn een deel van de oude indeling en interieuronderdelen bewaard gebleven. Onder andere een hoog voorhuis met plavuizen vloer en prachtige gebeeldhouwde consoles en sleutel stukken onder de balken. Daarachter ligt een gezellige ‘binnenhaard’, nu keuken, met toegang tot de tuin. Via een spiltrap kom je op de verdieping. Kijk voor meer informatie over dit pand, of de ove ­ rige huurpanden op hendrickdekeyser.nl/huren. De pompzuigers van de werkzame cilinders gaan voor revisie van de kleppen en mechanieken naar de werkplaats van Griekspoor in NieuwVennep. Ook de zogenaamde voetkleppen helemaal onder in deze cilinders worden aangepakt als de cilinders eenmaal droogstaan. Houten balken en gietijzeren kolommen De balken die de stortvloer ondersteunen verkeren deels in slechte staat. Het gaat om balkkoppen waarvan de kop in het zwaar door vocht belaste muurwerk is opgelegd. Het herstel gebeurt door de rotte koppen af te zagen en in een bekisting aan te gieten met epoxyhars. Met wapeningsstaven van glasfiber wordt de verbinding tussen de nieuwe balkkop en de houten balk extra stevig gemaakt. In totaal moeten ongeveer 60 balkkoppen worden hersteld. Een deel van die balklaag wordt ondersteund door gietijzeren kolommen, die nog nooit eerder zijn gerestaureerd. Ze worden nu schoongemaakt en ontroest en vervolgens van een beschermende aluminium zinklaag voorzien. Museum blijft open Haarlemmermeermuseum De Cruquius blijft open tijdens alle werkzaamheden. Je krijgt er een uniek kijkje achter de schermen van de restauratie. En dankzij deze restauratie blijft dit bijzondere industriële erfgoed bewaard voor toekomstige generaties en kunnen de pompzuigers blijven pompen. Zo kunnen we ons blijven verwonderen over de techniek waarmee Nederland werd droog gepompt, om er te kunnen wonen en werken. De Cruquius is een indrukwekkende getuige van de voortdurende relatie tussen Nederland en het water. Deze kostbare restauratie is mogelijk gemaakt dankzij een genereuze rijks­restauratiesubsidie van de Provincie Noord­Holland en bijdragen van de Gemeente Haarlemmermeer, het Cultuurfonds, het Hoogheemraadschap van Rijnland, de Stichting TBI Fundatie en de Stichting VLB Fonds. 5 Hendrick de Keyser Monumenten | voorjaar 2024

6 Online Touch Home