BOS & ONTBOSSING Groeneveldlezing oktober 2021 Beste mensen, vrienden en vriendinnen, Ik voel me verheugd dat ik vandaag in het centrum mag staan van de belangstelling omdat me de Groeneveld-prijs is toegekend en hier zoveel mensen aanwezig willen zijn. Ik kan me koesteren in jullie aandacht en dat nog wel in een mooi kasteel en een fraai park. Ze vormen een inspirerende omgeving, te meer omdat deze plek te maken heeft met het SBB, instantie die ervoor heeft gezorgd dat Nederland nu ruim tweemaal meer bos bezit dan rond 1900. Daarom leek het me een goed idee om te spreken over het thema van bos en ontbossing wereldwijd. Ik doe dat ook omdat bos een grote rol heeft gespeeld in mijn leven en ik meer dan de helft van mijn leven temidden van bossen heb geleefd. Ik heb dan ook besloten om mijn waarschijnlijk laatste boek aan bomen en bos te wijden. Deze lezing vandaag is daartoe al een aanzet. Ik zal daarin de spanningsverhouding centraal stellen tussen civilisatie en bos (woud), waarbij zal blijken dat de geschiedenis van de mensheid sinds minstens 10.000 jaar wordt gekenmerkt door ontbossing en dat we op dit moment leven in de vierde fase ervan, waarin de ontbossing haar grootste omvang heeft bereikt en waarin ook het bewustzijn ervan in hoge mate is toegenomen zodat een omslag in dit fatale proces niet alleen heel dringend maar wellicht ook mogelijk is geworden. I Het bos is de bakermat geweest van de menselijke soort. Alle primaten leven en gedijen in het tropische oerwoud, waarin ook onze voorouders hebben geleefd en waarin de eerste fasen naar en van de menswording hebben plaatsgevonden. Vervolgens hebben de vroege mensen de beslotenheid van het woud verlaten en zijn in de savannen gaan leven om daarna uit te zwerven over nagenoeg de hele wereld en zelfs te gaan leven in woestijnen en arctische streken. Verreweg de langste tijd van zijn geschiedenis heeft de mens bestaan van jacht, visvangst en het verzamelen van vruchten en wilde planten. Een dergelijke leefwijze kan alleen samengaan met een heel geringe bevolkingsdichtheid; intensivering van de jacht resulteert op den duur juist in geringere opbrengsten. Beter is het dan om zich te verplaatsen. Desondanks heeft de vroege mens al een zekere invloed uitgeoefend op de omgeving, onder andere door het gebruik van vuur om bv. savannen af te branden. Vele honderdduizenden jaren bleven mensen zo, levend in kleine groepen, een tamelijk zeldzame soort temidden van de andere dieren. Totdat ongeveer 10.000 jaar geleden de revolutionaire stap werd gezet om gewassen te gaan verbouwen en dieren te temmen: dus de overgang naar landbouw en veeteelt te voltrekken. En mèt de boeren begon de aanval op het bos. Het is belangrijk om daarbij een onderscheid te maken tussen a) een soort tuinbouw in het bos en b) de verbouw van granen. In het eerste geval brandt men een stuk bos af en plant met een plantstok knolgewassen (maniok, taro, yam, zoete aardappel enz.) in de vrijgekomen en door as verrijkte grond. In het andere geval wordt een groot oppervlak bos gekapt en ontgonnen en vervolgens door een ploeg bewerkt voordat het graan wordt gezaaid. Het eerste type landbouw komt voor in tropisch oerwoud en lijkt nogal grof en verspillend (‘shifting cultivation’). Want na enkele jaren is de grond uitgeput en kapt men een volgend stuk bos. Een grotere bevolking dan voorheen kan gevoed worden, maar ze kan niet onbeperkt toenemen; het bos moet ruim de tijd krijgen om te regenereren. Die grens wordt aanzienlijk verschoven door de graanlandbouw, waarbij een ploeg wordt gebruikt die de grond openscheurt nadat de bestaande vegetatie is verwijderd, dus ook bos is gekapt. Stronken en wortels worden eruit getrokken en de akker die ontstaat vereist aanhoudende zorg nadat er gezaaid is. Er kunnen grotere opbrengsten worden verkregen en de oogst aan graan kan langer worden bewaard. Dankzij de hogere productiviteit kan de bevolking toenemen. De grond wordt bemest door de uitwerpselen van de geiten en schapen die men houdt. Graanlandbouw maakt grotere nederzettingen mogelijk en bevolkingsgroei. I n tijden van tegenvallende oogsten of
2 Online Touch Home