Opladen voor de stroomversnelling November 2017 Roadmap Elektrische Mobiliteit in Nederland Innovatie en Acceleratie Programma 2018 – 2022
Inhoud Roadmap Elektrische Mobiliteit in Nederland 2018 - 2022 Toekomstscenario’s, onderzoeken en nieuwe samenwerkingen Nu al nummer 1 in een aanstormende internationale markt Doel IAP eMobility Uitvoering: 5 white spots Contouren voor de roadmap Thema 1 - Heavy Duty Commercial Vehicles Interview Menno Kleingeld, directeur VDL ETS Thema 2 - Light Electric Vehicles Interview Maarten Linnenkamp MRA-e Thema 3 - Oplaadinfrastructuur en de energiemarkt(en) Interview Pepijn Vloemans, Fastned Geconstateerde knelpunten in de markt Onderzoek/innovatie-uitdagingen Betrokken organisaties Onderzoeksagenda eMobility 5 7 11 15 16 17 19 21 25 27 31 33 35 37 39 Tekst Samenstelling IAP eMobility IAP eMobility Beeld, ontwerp en realisatie BW Marketing Services Disclaimer Copyright van deze publicatie berust bij IAP eMobility. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar worden gemaakt zonder schriftelijke toestemming van IAP eMobility. Den Haag, November 2017 2 Formule E Team Bert Klerk Maarten Steinbuch Joris Knigge Programmamanager IAP eMobility
Roadmap Elektrische Mobiliteit in Nederland Innovatie en Accelaratie Programma 2018 – 2022 Voorwoord Voor u ligt de brochure van de ‘Roadmap Elektrische Mobiliteit in Nederland 2018 – 2022 Elektrische Mobiliteit’. Deze publicatie is een inspanning van velen; tientallen personen hebben een bijdrage geleverd. Door hun visie, kennis en ervaringen te delen hebben zij een onschatbare bijdrage geleverd aan het verder helpen van een sector die sterk in opkomst en ontwikkeling is! Het is voor Nederland van strategisch belang dat de stedelijke gebieden bereikbaar en leefbaar blijven. Dit is de economische kracht van onze samenleving en creëert onze welvaart en welzijn. Nu en in de toekomst. Deze roadmap beschrijft een toekomstpad met vraagstukken die uitdagingen voor ons allen opleveren. In de koppositie blijven vergt meer inspanning dan in het peleton meedoen. Alleen in de koppositie ben je in staat om de toekomst vorm te geven. En door gezamenlijk te blijven investeren kunnen we de koers op dit toekomstpad bepalen. Document en uittreksel zijn een oproep aan iedere betrokkene en elke relevante organisatie om deel te nemen aan de gezamenlijke roadmap voor het Innovatie- en Acceleratieprogramma eMobility (IAP eMobility). De roadmap is in no3 vember opgeleverd en bestond uit: interviews, inventarisatie en bronnenonderzoek met betrekking tot elektrisch vervoer in Nederland. De verdere levensloop naar aanleiding van beide documenten tot en met december 2022 kunt u volgen op: IAPe-Mobility.nl Speciale dank gaat uit naar het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, de provincie Brabant en de vier TU’s die de inzet voor en ontwikkeling van deze publicatie mogelijk hebben gemaakt. Verwacht u in de komende vier jaar een bijdrage te kunnen leveren aan deze roadmap, dan nodigen wij u van harte uit om contact op te nemen. Veel leesplezier en inspiratie gewenst! Joris Knigge Programmamanager IAP eMobility
Bron: Roland Berger Institute ‘Tracking disruption signals in the automotive industry’ april 2017 Country ranking #1 The Netherlands A winning combination: The Netherlands has comparatively high electronic vehicle sales, a very good EV charging infrastructure and a strong interest in autonomous driving. 4
“ Met deze agenda pakken we de problemen in de samenleving aan. Denk aan de mobiliteit, het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving en de bereikbaarheid.” Bert Klerk voorzitter Formule E-team Roadmap Elektrische Mobiliteit in Nederland 2018 – 2022 stimuleringsbeleid van de overheid. Het is nogal wat om binnen vijf jaar niet alleen deze koppositie te bestendigen, maar ook uit te breiden naar een integrale sectorale benadering, en dit inclusief goederenvervoer over land en rivier- en zeewater! Nederland blijkt in 2017 een van ’s werelds koplopers in elektrisch vervoer. Vertrekpunt Met deze roadmap neemt ons land volledige verantwoordelijkheid en grijpen Nederlandse bedrijven hun kansen om binnen vijf jaar de hele elektrische vervoersector zodanig integraal te verduurzamen dat ons leefklimaat en de bereikbaar verbeteren en de CO2-afdruk aanmerkelijk afneemt. IAP eMobility onderscheidt hierbij drie hoofdthema’s: 1. Light Electric Vehicles (bestel- en personenauto’s en kleiner) 2. Heavy Duty Commercial Vehicles (vrachtvervoer en vaartuigen) 3. Oplaadinfrastructuur en de energiemarkt(en) Nederland is koploper met elektrisch vervoer. Vrijwel ongemerkt is dat zo gegroeid door het innovatieve karakter van onze bedrijven en het 5 Maar we zullen wel moeten. Ons land is een van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld. Nummer 1 zelfs als je de zes grootstedelijke regio’s afzet tegen hun economische productiviteit. Onze vervoersinfrastructuur is goed, maar stedelijke gebieden slibben steeds meer dicht en dit schaadt de economie. Als we nu niets doen verliest Nederland haar aantrekkingskracht als logistiek knooppunt en komen onze productiviteit en de leefbaarheid in gevaar. Bovendien verandert het energielandschap: sterk fluctuerende fossiele brandstofprijzen, minder eigen gas, onzeker Russisch gas en dalend maatschappelijk draagvlak voor steenkool. En natuurlijk willen we de milieudoelen van Parijs 2015 halen en minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen.
Als er niet snel maatregelen worden genomen, slibt de metropoolregio Amsterdam dicht. Het wordt de komende jaren zoveel drukker dat het roer volledig om moet, waarschuwen mobiliteitsexperts. Als er niet snel iets verandert, worden er bij het ‘hoge scenario’ van 2% economische groei per jaar tot 70% meer files verwacht in 2030. Bron: Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse 2017 in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu 6
gen, station capaciteit, treinbezetting, opstelterreinen voor extra lange treinen, tram- en metrolijnen en bereikbaarheid van grote busstations. In de zeshoek is er sprake van structurele files. De reistijd, juist als men afslaat van de snelwegen in en om de stad, neemt exponentieel toe. Bron: Ministerie van infrastructuur en milieu (2017) Nationale Markt en Capaciteitsanalyse Toekomstscenario’s, onderzoeken en nieuwe samenwerkingen De bereikbaarheidsopgaven op de weg en in het OV worden groter, met name op drukke verbindingen binnen, rond en tussen de grote steden (Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Utrecht en Eindhoven). Vooral in de grootstedelijke gebieden neemt de reistijd zo’n 50% toe. Andere potentiële opgaven worden gesignaleerd op de verbinding richting Amersfoort, Zwolle, Breda, Tilburg, Den Bosch en Arnhem-Nijmegen. Voor het OV ontstaan in deze gebieden opgaven in de hele keten: OV-verbindingen, fietsenstallin7 Mobiliteit is cruciaal: voor de verdiencapaciteit van de BV Nederland, een voorwaarde voor de leefbaarheid in steden en dorpen én een pijler onder de klimaatdoelstellingen. Goede bereikbaarheid zorgt voor een omgeving waar bedrijven zich graag vestigen en mensen willen leven en wonen. Mobiliteit zorgt ervoor dat organisaties en mensen kunnen doen waar ze goed in zijn, stimuleert de productiviteit en draagt in hoge mate bij aan woon- en leefplezier. De vraag naar mobiliteit blijft de komende jaren fors toenemen en verandert snel. Klimaat, energietransitie en technologische ontwikkelingen zorgen ervoor dat mensen anders gaan leven, anders gaan denken over mobiliteit en andere eisen gaan stellen. (…) Bron: Oprichtingsverklaring Mobiliteitsalliantie.nl, 16 december 2016 (Nederlandse automotive industrie, tweewielerbranche, wegtransport en openbaar vervoer)
“ Vrachtwagens die moeten lossen in de stad kunnen een file veroorzaken die tot op de omringende rondwegen gevoeld wordt. Met deze agenda pakken we de problemen in de samenleving aan. Denk aan de mobiliteit, het verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving en de bereikbaarheid.” Bert Klerk, voorzitter Formule E Team over het belang van een gezamenlijke roadmap en het ‘ecosysteem’ van eMobility.
“ Nu er een klimaatagenda is en langzaam het besef doorbreekt dat het klimaat echt aan het veranderen is, komt ook het besef dat we echt iets aan mobiliteit moeten doen. Hoe houden we anders de BV Nederland in beweging? Daar verdienen we ons geld mee.” Bert Klerk, voorzitter Formule E Team Tot nu toe is er vooral nagedacht in verticale kolommen. De topsector Logistiek, de topsector Energie, de topsector HTSM: iedereen heeft zijn eigen onderzoeksagenda. We slagen er met elkaar onvoldoende in om die met elkaar te verbinden. Deze roadmap IAP eMobility wil de verschillende agenda’s koppelen en met elkaar verbinden. Een virtueel netwerk dat de problematiek in de breedte aansnijdt. Want we staan voor een geweldige uitdaging. We hebben een ambitieuze agenda opgesteld waarin we de problematiek en de uitdagingen delen. Een gemeenschappelijke roadmap dat de lijnen uitzet waarin de energietransitie, de klimaatambities en de BV Nederland met elkaar verbonden zijn. Een programma dat breed onderschreven wordt omdat we het beginnen te snappen. We voelen de urgentie. We gaan nu langs het randje. De samenleving - en dan bedoel ik de politiek, het bedrijfsleven en de mensen - zien dat het zo niet langer kan. Ook bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat begint door te dringen dat we de klimaatambities niet gaan halen. Er liggen heldere afspraken, toch gaat het te langzaam. 9 Elektrisch vervoer is geen speeltje. Het is noodzaak. Hoe krijgen we de zware wielen schoon, onze infra op orde en de stadsdistributie geregeld? Bovendien: we moeten over tien tot twintig jaar op een heel andere manier geld verdienen in dit land. eMobility is straks een belangrijke bron van inkomsten, werkgelegenheid en heeft exportpotentieel. Vraag: welke partijen zijn echt eager om met de agenda aan de slag te gaan? VDL, DAF, Siemens Laadinfrastructuur. De maakindustrie is ambitieus en ziet kansen. eMobility is een nieuwe tak van sport en inspireert veel kleine Nederlandse bedrijven en startups die hier brood in zien. Internationaal beginnen ze aandacht te krijgen maar ze hebben moeite om op te schalen. Wij zoeken nieuwe routes. Deze gezamenlijke agenda biedt houvast voor banken en pensioenfondsen om te investeren in kleine en middelgrote bedrijven die hierdoor een steuntje in de rug krijgen om uit te breiden.
“ Nu al nummer 1 in een aanstormende internationale markt Elektrische mobiliteit is een van de belangrijke oplossingen voor uitdagingen als de bereikbaarheid en leefbaarheid van de stedelijke regio’s. De grootstedelijke randstad staat model voor een toenemend aantal megacities in het buitenland die voor vergelijkbare uitdagingen staan. Door integraal in te zetten op elektrische mobiliteit lossen we niet alleen onze problemen op, we kunnen onze kennis en producten ook internationaal vermarkten. Gedroomd scenario 2030 Elektrische auto’s zijn mainstream, de trend van bezit naar gebruik is maatschappelijk doorgebroken. Het Nederlandse wagenpark is geslonken van acht naar vier miljoen personenvoertuigen waarvan meer dan de helft elektrisch is aangedreven en autonoom rijdt. Het aantal verkeersdoden is gehalveerd (ten opzichte van 2017). 11 Steden zijn leefbaar met veel beschikbare publieke ruimte waarbij inwoners schone lucht inademen en passief geparkeerde auto’s schaars zijn. En actief-parkeerders voorzien als leveranciers, elektriciteit voor huis en kantoor. Wij hebben de laadinfrastructuur bedacht. Wij zijn onderscheidend in automotive electronica. Wij kunnen die voortrekkersrol vasthouden maar dan moeten we er hard aan trekken want een aantal grote landen herkent inmiddels ook de kracht van elektrisch vervoer.” Prof.dr.ir. Maarten Steinbuch, Automotive Technology TU/e
IAP eMobility Roadmap 2018 - 2022 Heavy Duty Commercial Vehicles • Stadsdistributie met laad en lossen logistiek • Openbaar vervoer – inductief laden, optimalisatie laden en ontladen • TCO en MKBA / verdienpotentieel • Scenario & modelontwikkeling – data en gegevens Light Electric Vehicles • Nieuwe mobiliteitsdiensten – impact op ruimtelijke ordening • Gebruikersgedrag en effecten • TCO en MKBA / verdienpotentieel • Scenario & model ontwikkeling – data en gegevens Infrastructuur • Sociale innovaties – coöperaties en verdienmodellen • Regionale / lokale dimensie & impact • Opschaling: standaarden en normen • Scenario & Modelontwikkeling – data en gegevens “ We staan nog maar aan het begin, want verkeer en transport zullen de komende tien jaar meer veranderen dan de afgelopen vijftig jaar. Wij zoeken nieuwe routes. Deze roadmap biedt ook houvast voor banken en pensioen-fondsen om te investeren in kleine en middelgrote bedrijven die hierdoor een steuntje in de rug krijgen om uit te breiden.” Joris Knigge, Programmamanager IAP eMobility 12
Voordelen eMobility Elektrische mobiliteit biedt een besparing voor het verbruik van energie. Elektrisch vervoer veroorzaakt op de plaats van verbruik geen nadelige emissies en biedt dus een oplossing voor emissies als NOx, SOx en CO2. Hiermee wordt elektrische mobiliteit een duurzame vorm van transport en verkeer en draagt bij aan het behalen van de wereldwijde klimaatdoelstellingen. Elektrisch vervoer leent zich uitstekend voor nieuwe mobiliteitsdiensten als carsharing, ridesharing, al dan niet autonoom rijdend. Combinaties hiervan komen tegemoet aan veranderende woon-, leef- en werkwensen en behoeften van mens en organisatie. Elektrische mobiliteit biedt oplossingen voor goederentransport in de stedelijke omgeving in de vorm van Light Electric Vehicles en stadsdistributie.
“ 14 Elektrisch vervoer is geen speeltje. Het is noodzaak. Hoe krijgen we de zware wielen schoon, onze infra op orde en de stadsdistributie geregeld? Bovendien: we moeten over tien tot twintig jaar op een heel andere manier geld verdienen in dit land. EMobility is straks een belangrijke bron van inkomsten, werkgelegenheid en heeft exportpotentieel.” Bert Klerk, voorzitter Formule E Team
Doel IAP eMobility Alle spelers in dit ecosysteem zijn nodig, zodat met een integrale aanpak de laatste stappen door de zogeheten ‘Valley of Death’ kunnen worden afgelegd. Dit vergt investeringen, maar zal Nederland een blijvende wereldwijde marktpositie opleveren waarmee wij de opgedane kennis, nieuwe producten en diensten exporteren en exploiteren. IAP eMobility wil onze koploperpositie op het gebied van elektrische vervoer stelselmatig versterken. Niet alleen door het verder brengen en ontwikkelen van technologie en producten maar met name als oplossing voor de enorme uitdagingen waarvoor stedelijke gebieden zich gesteld zien en op welke wijze elektrische mobiliteit hier antwoord op kan geven. Aanpak: ecosysteem! IAP eMobility gaat voor een florerend ecosysteem voor elektrisch vervoer. We hebben een ambitieuze agenda opgesteld waarin we de problematiek en de uitdagingen delen. Een gemeenschappelijke roadmap dat de lijnen uitzet waarin de energietransitie, de klimaatambities en de BV Nederland met elkaar verbonden zijn. Een agenda die breed onderschreven wordt omdat we de urgentie voelen. 15 Denk aan inpassing van elektrisch vervoer bij de heavy duty commerciële voer- en vaartuigen en de effecten hiervan op logistieke processen en de energie-laadinfrastructuur in stedelijke gebieden en havens. Denk ook aan het toepassen van innovatieve vervoers- en mobiliteitsdiensten voor personen en retailers die nieuwe oplossingen bieden voor leven, wonen en werken in de duurzame urban delta die Nederland is. Toepassingen van elektrisch rijden in zowel het OV als de stadsdistributie zijn technische uitdagingen waarmee de Nederlandse automotive en scheepbouwindustrie een leidende rol kan spelen. En door de vele initiatieven van Nederlandse startups en scale-ups op het gebied van elektrische stadsdistributie, zien gemeenten en beleidsmakers zich genoodzaakt om na te denken over nieuwe kaders, wetten en regelgeving.
Uitvoering: 5 white spots Samen met de drie topsectoren Energie, Logistiek en HTSM heeft IAP eMobility vijf ‘white spots’ benoemd. Dit zijn inhoudelijke gebieden waarop IAP eMobility projecten wil ontlokken: projecten op thema’s die vooralsnog niet door de programma’s van de topsectoren afgedekt worden en dus versterkend zijn aan de activiteiten van de topsectoren. Hiervoor zijn we in gesprek met kennisinstellingen, bedrijven en overheden. 1. Gebruikersgedrag Het gedrag van de gebruiker en/of consument bij elektrische mobiliteit 2. Heavy Duty Vehicles 3. Rekenmodellen 4. Light Electric Vehicles Grote concentraties van laden (en ontladen) van Heavy Duty Commercial Vehicles bij distributiecentra van steden Rekenmodellen en visie- en scenario ontwikkeling Light Electric Vehicles en de waarde die dit in zich heeft tov traditionele ‘modaliteiten’ van stadsdistributie en vervoer 5. Effecten van elektrisch vervoer De effecten van het elektrificeren van transport en vervoer in allerlei configuraties, ontwikkelstadia, penetratiegraden etc.) op de energie infrastructuur 16
Contouren voor de roadmap IAP eMobility wil de Nederlandse topsectoren: HTSM (Hightech Systemen & Materialen), Energie, Water en Logistiek cross-sectoraal verbinden om innovaties voor het wagenpark en een deel van de binnenvaartvloot te versnellen. Centraal staan: • Onderzoek en ontwikkeling voor technologie, producten en diensten • Internationalisering • De Human Capital Agenda 3 hoofdthema’s IAP eMobility zet in op de drie genoemde hoofdthema’s 1. Heavy Duty Commercial Vehicles 2. Light Electric Vehicles 3. Oplaadinfrastructuur en de energiemarkt(en) Op de volgende pagina’s leest u een korte toelichting. Op IAPeMobility.nl vindt u alle informatie. Integraal, ‘holistisch’, samenwerken zoals onze wegen eruit zien. Foto: Uberbau/Team Ali Saad Architecten 17
18
Thema 1 - Heavy Duty Commercial Vehicles vrachtwagens en vaartuigen Vanaf 2020 wordt de uitrol van elektrische commerciële voertuigen in de stedelijke gebieden verwacht. Dit betreft light-, medium- en heavy duty voertuigen en een deel van de binnenvaartvloot. Vanaf 2025 zal deze markt volwassen worden met specifieke logistieke toepassingen. Anno 2017 ontbreekt de ruimte voor innovatieve concepten omdat de bestaande infrastructuur en de manier van denken en handelen uitgaan van dieselaandrijving bij vrachtwagens en vaartuigen. Hierdoor is nog geen sluitende businesscase te ontwikkelen. Ruimtelijke ordening gaat een cruciale rol spelen voor het faciliteren van heavy duty traffic; denk hierbij aan laad/los- & oplaad/ontlaadpleinen (goederendistributiecentra) binnen/ buiten de milieuzones. 19 IAP eMobility wil onderzoek en ontwikkeling verder brengen op de volgende gebieden: • Technologische, product- en dienstontwikkeling (inclusief samenwerking buitenlandse partijen/ programma’s) • In living labs, lessen en ervaringen verzamelen, agenderen en prioriteren (knelpunten oplossen en kansen creëren buiten bestaande infrastructuren en regels) • Coördinatie van data-uitwisseling voor verdere product- en marktontwikkeling • Opschaling versnellen (gemeenschappelijke inkoop coördineren en productiekosten verlagen) • Ontwikkelen nieuwe business modellen
“ De IAP eMobility roadmap is voor ons belangrijk omdat het funding perspectief hier doorheen loopt. Als bedrijf moeten we forse investeringen doen om nieuwe producten te ontwikkelen voor bijvoorbeeld vrachtverkeer in de binnenstad en stadsdistributie, zoals 40-tons vrachtwagens en vuilniswagens. En we investeren in kleinere modaliteiten als elektrische 8-persoonsbusjes en bestelbusjes. Iedereen begrijpt dat er aan de eerste introductievoertuigen weinig te verdienen is. Wij springen hier desondanks op in, en zien hier gelukkig het stimuleringsklimaat vanuit de Nederlandse overheid verbeteren.“ Menno Kleingeld, directeur VDL Enabling Technologies Solutions over elektrische mobiliteit
“ Het Openbaar Vervoer biedt volop kansen om over In 2015 is VDL ETS opgericht met het oog op e-mobiliteit. Voor de bussenbouwer een nieuwe wereld waarin het systeem (voertuig, laden en energie) met elkaar moeten worden verbonden om te kunnen opschalen en de fase van volwassenheid te bereiken. Dat vergt nieuwe competenties op het gebied van elektronica, bekabeling, aandrijving, software, batterijtechnologie en systeemintegratie. te schakelen naar elektrisch” Menno Kleingeld, directeur VDL Enabling Technologies Solutions Voor VDL als bussenbouwer is de omschakeling naar elektrische mobiliteit van groot belang: het scheelt enorm veel in de uitstoot en het geluid en vergroot daarmee de leefbaarheid in Nederland. Wij beschouwen onszelf als technologie- en systeemintegrator. Wij kopen componenten in die we slim aan elkaar koppelen. Dat doen we goed, snel en door dit samen met onze klanten en partners te doen, zijn we in staat steeds betere oplossingen te bieden. Het Openbaar Vervoer biedt volop kansen om over te schakelen naar elektrisch. In tegenstelling tot partijen die ook vrachtwagens produceren en veel geld geïnvesteerd hebben in steeds schonere verbrandingsmotoren, gaat omschakelen voor VDL als onafhankelijke speler soepeler omdat er nauwelijks sprake is van ‘kapitaalvernietiging’. 21 Human Capital Agenda Kleingeld: “Wat we nodig hebben zijn automotive-mensen gespecialiseerd in software, systeemintegratie en batterijkennis. Batterijen zijn de nieuwe motoren. Niet Nederland en niet Europa, maar Azië heeft batterijkennis in huis. Op dat continent wordt de meeste voortgang op celniveau gemaakt. Het is voor Nederland belangrijk om zelf die kennis op te bouwen, zodat we middels onze kennis innovaties kunnen blijven ontwikkelen en die vervolgens in ons maakproces te gelde kunnen maken. Alleen door voorop te lopen in innovatie kunnen we concurrerende producten blijven ontwikkelen, produceren en verkopen.” Volgens Kleingeld is de theoretische kennis in Nederland wel in orde. Maar hoe integreer je die in complete voertuigen? Dit is een uitdaging voor het hoger beroepsonderwijs. >>
>> In Europa is de VDL Groep dé koploper op het gebied van elektrische bussen. VDL en haar Nederlandse klanten krijgen wekelijks buitenlandse delegaties op bezoek. VDL biedt klanten maatwerk bussystemen in een totaalpakket, inclusief reparatie, onderhoud en energie. Want de elektrische bussen rijden volledig op energie met een groen certificaat. “Continuïteit in vergroening is goed mogelijk met onze bussen. We weten wanneer bussen energie nodig hebben. We hebben bussen rijden bij onze klanten in diverse plaatsen in Nederland en daarbuiten. Per klant berekenen we het optimale bussysteem. Daarin nemen we de route, de laadinfrastructuur, de batterij en de chauffeurspauzes of -wisselingen mee. Door hier simulaties op los te laten, kunnen we de meest optimale bus samenstellen. Door de modulaire bouwwijze van de VDL Citea Electric kunnen wij diverse buslengtes, batterijpakketten en laadsystemen aanbieden. Op deze manier bouwen we elektrische bussen die geschikt zijn voor iedere lokale situatie.” In China heeft de overheid al grote stappen gezet. Kleingeld: “De Chinese overheid dwingt elektrische bussen af. Fabrikanten ontvangen de specificaties en er wordt door de overheid centraal geïnvesteerd in de ontwikkeling en uitrol van elektrische voertuigen. In Europa gaat dit duidelijk op een andere manier.” “De IAP eMobility roadmap is voor ons belangrijk omdat het fundingsperspectief hier doorheen loopt. Als bedrijf moeten we forse investeringen doen om nieuwe producten te ontwikkelen voor 23 bijvoorbeeld vrachtverkeer in de binnenstad en stadsdistributie, zoals 40-tons vrachtwagens en vuilniswagens. En we investeren in kleinere modaliteiten als elektrische 8-persoonsbusjes en bestelbusjes. Iedereen begrijpt dat er aan de eerste introductievoertuigen weinig te verdienen is. Wij springen hier desondanks op in en zien hier gelukkig het stimuleringsklimaat vanuit de Nederlandse overheid verbeteren.“ V-Storage Inmiddels is ook het eerste energieopslagsysteem van V-Storage – het gezamenlijke bedrijf van Scholt Energy Control en de VDL Groep – in gebruik genomen. Het energieopslagsysteem is ontworpen om verouderde batterijen te hergebruiken. Deze batterijen met een capaciteit van 80%, die niet meer geschikt zijn voor de bus, kunnen uitstekend worden gebruikt in een groot batterijsysteem. Deze grote batterij wordt ingezet voor peak shaving en loadshedding. De overtollige energie kan worden verkocht aan het primaire net en de netaansluiting hoeft niet altijd te worden verzwaard als de eigen productie wordt opgeschaald. Een win-win-win situatie dus.
24
Thema 2 - Light Electric Vehicles bestel- en personenwagens en kleiner Binnen enkele jaren krijgt de uitrol van elektrische personenauto’s een eigen momentum. De redenen: • In Nederland zijn toeleveranciers actief die mondiaal een belangrijke transitierol spelen • Nieuwe mobiliteitservices zijn sterk in opkomst. Denk aan ‘Mobility as a Service’ (MaaS), van zelf rijden naar zelfrijdend en van bezit naar gebruik • Het toenemend aantal startups en opschalende bedrijven in de e-automotive sector 25 IAP eMobility wil onderzoek en ontwikkeling verder brengen op de volgende gebieden: - Technologische, product- en dienstontwikkeling (inclusief samenwerking buitenlandse partijen/ programma’s) - In living labs, lessen en ervaringen verzamelen, agenderen en prioriteren (knelpunten oplossen en kansen creëren buiten bestaande infrastructuren en regels) - Coördinatie van data-uitwisseling voor verdere product- en marktontwikkeling - Opschaling versnellen (faciliteren en investeren)
“ De veranderende techniek zorgt ervoor dat je op een andere manier over het verplaatsen van goederen en mensen kunt nadenken.” Maarten Linnenkamp, MRA-e
Maarten Linnenkamp, projectmanager Metropoolregio Amsterdam – Elektrisch (MRA-e) elektrisch. Volgens Linnenkamp kwam de omslag toen Jan Kees de Jager, minister van Financiën in 2012, een pakket fiscale voordelen voor e-rijders beschikbaar stelde. Het Rijk, lokale overheden en marktaanbieders werkten samen om een dekkend net te bouwen. De lokale overheden organiseerden de aanbestedingen en de laadpalenleveranciers bouwden het net. Vervoer vanuit een ander perspectief Dat Nederland een van de koplopers is met elektrisch vervoer komt omdat we samenwerken en initiatieven nemen waarmee we elektrisch vervoer stimuleren. Aan het woord is Maarten Linnenkamp, projectmanager van de Metropoolregio Amsterdam, die zich inzet voor elektrisch vervoer. Volgens Linnenkamp is het succes een gevolg van de samenwerking tussen lokale overheden en het Rijk en de lokale overheid en de marktaanbieders. Linnenkamp: “We zijn het gewoon gaan doen. Je moet niet op elkaar wachten als je wilt dat het leefklimaat en de bereikbaarheid van de stad verbetert.“ De absolute aantallen spreken voor zich: 1 op de 3 auto’s in Amsterdam rijdt al elektrisch. In Nederland rijden er zo’n 40.000 voertuigen 27 Elektrisch vervoer gaat veel verder dan alleen luchtkwaliteit. Het economisch perspectief, geluid en klimaat spelen net zo’n belangrijke rol vindt Linnenberg. Linnenkamp: “Het gaat niet alleen om elektrisch rijden. Het gaat over een andere manier van verplaatsen, autonoom rijden en op een andere manier goederen transporteren. In de stad Amsterdam is gekeken naar nieuwe vormen van (goederen)transport en autonoom rijden in plaats van metro of trein. Als we in de plannen voor een nieuwe wijk autonoom rijden opnemen – denk aan gekoppelde elektrische voertuigen die je kunt laten platoonen - komt vervoer ineens een ander perspectief te staan. Het scheelt bovendien enorm in investeringen want je kunt het systeem uitbouwen als er meer vraag komt.“ >>
28
>> “ Als voorbeeld van het economisch perspectief geeft Linnenkamp het voorbeeld van de 200 Tesla taxi’s op Schiphol. “Buitenlandse bedrijven die overwegen in Nederland een vestiging op te richten, landen op Schiphol en zien aan de elektrische taxi’s dat we hier echt met duurzaamheid bezig zijn. Ze nemen dat mee in hun beslissing.” We denken serieus na over hoe we het vervoersprobleem kunnen oplossen. Car2Go was zonder samenwerking niet gelukt. Schiphol heeft criteria voor taxi-aanbieders die hun diensten op de luchthaven willen aanbieden. Wij konden mee 29 Het gaat niet alleen om elektrisch rijden. Het gaat over een andere manier van verplaatsen, autonoom rijden en op een andere manier goederen transporteren.” Maarten Linnenkamp, MRA-e nadenken waardoor elektrische taxi’s extra criteriapunten kregen. Daarnaast zorgen subsidies van het Rijk ervoor dat er voldoende laadpunten zijn voor taxi’s en bestelverkeer. Distributiesystemen aan de rand van de stad zijn nog wel een uitdaging volgens Linnenkamp. “Logistiek is het erg complex en vraagt om maatwerk, tijd en moeite. Samen met het Rijk en de markt denken we na over andere manieren van stadsdistributie. Maar nieuwe vormen van vervoer in de vorm van bijvoorbeeld E-bikes en bakfietsen, werken wel voor een aantal toepassingen maar nog niet voor alles”.
“ Op elektrische mobiliteit lopen Nederland en Noorwegen voorop. Wat Nederland nog eens extra onderscheid is dat we 50.000 mensen hebben werken in de toeleveranciersindustrie. We leveren internationaal en Nederland is nu koploper. Vanuit alle landen komen ze kijken naar onze laadinfrastructuur. Laten we die voorsprong vasthouden en uitbouwen.” Prof.dr.ir. Maarten Steinbuch, Automotive Technology TU/e Thema 3. Oplaadinfrastructuur en de energiemarkt(en) IAP eMobility wil op dit thema de unieke internationale koppositie verder uitbouwen. Nederland herbergt een aantal toeleveranciers op het gebied van laadinfra die mondiaal een belangrijke rol spelen in de transitie. Het Nationaal Kennisplatform Laadinfrastructuur (NKLnederland.nl) stimuleert ontwikkelingen op het gebied van publiek laden van elektrisch vervoer in Nederland. NKL Nederland zet in op een sluitende businesscase met veertig procent kostenverlaging en het ontsluiten van alle relevante producten en diensten. Ook de stichting e-laad (Elaad.NL en evnet.nl) initieert veel kennis- en innovatieprojecten op het gebied van laden, slim laden en de impact hiervan op elektriciteitsnetten. Naast mogelijkheden tot kostenverlaging moeten we ook de mogelijkheden tot het aanbieden van opbrengstenverhogende (flexibiliteit)services onderzoeken. 31 IAP eMobility wil onderzoek en ontwikkeling verder brengen op de volgende gebieden: • Koppelen van duurzame elektriciteitsproductie aan elektrisch vervoer • Batterijoptimalisatie • Grote vermogens laden en ontladen, laadpleinen voor commerciële voertuigen • Lokale opwekking en teruglevering met en via het voertuig • Keuzevrijheid van leveranciers bij laden • Vehicle to everything • Interoperabiliteit, data en digitalisering • Sturing van laadprocessen • Sturing op standaardisatie & schaalvergroting • Onderzoeken impact van transitiepaden energie & mobiliteit/vervoer op uitrol en investering van laadinfrastructuur
“ Fastned snellaadstation Fastned verovert de markt van elektrische snelladers. Fastned heeft 63 snellaadstations waarvan 60 langs de Nederlandse snelwegen, een in Haarlem en twee in Den Haag. In Londen komen de eerste stations, in Duitsland wordt op vijftien locaties gebouwd en door een contract met Van der Valk krijgen alle hotels in Nederland en Belgie snellaadstations. E-mobiliteit wordt de toekomst. De markt wordt heel groot. Nu is er nog te weinig interesse voor snelladen. Een gezamenlijke visie op de toekomst en een breed gedeelde verantwoordelijkheid helpen. Ook voor financiers. Als gemeenten langjarige concessies uit gaan geven kunnen wij de stations ontwikkelen en de branding doen. En netbeheerders weten dat daar voldoende stroom moet zijn. Met een goede infrastructuur verlagen we emissies en vergroten we de leefbaarheid en bereikbaarheid van de stedelijke omgeving. Het is goed dat we nu al benaderd worden door netbeheerders om samen een onderzoek te starten.”
Pepijn Vloemans, Public Affairs & Communication FASTNED Rijkswaterstaat zorgde voor een doorbraak Het doel van Fastned is eenvoudig zegt Pepijn Vloemans van Fastned: “We willen dat 100% elektrisch rijden mogelijk wordt met 0% uitstoot van CO2 en fijnstof. Dat doel bereiken heeft wel wat voeten in de aarde. Om echt te kunnen investeren in snellaadstations willen we terreinen huren voor ten minste tien jaar maar liever langer. En dat blijkt niet zo eenvoudig. Zo zijn we met de gemeente Amsterdam al vier jaar in gesprek over geschikte locaties. En dat terwijl we een Amsterdams bedrijf zijn.” Op de vraag hoe Fastned zo hard kon groeien verwijst Vloemans naar de toekomstgerichte visie van Rijkswaterstaat (RWS). “Rond de tijd dat de Nissan Leaf op de markt kwam vroeg RWS aan de zittende tankstations of ze wilden uitbreiden met E-laders maar deze hadden geen belangstelling. RWS besloot nieuwe locaties beschikbaar te stellen die dermate interessant waren dat Fastned werd opgericht. En toen ging het zo snel dat we nu een van de koplopers in Europa zijn.” 33 Vloemans verwacht dat gedeeld elektrisch vervoer enorm gaat groeien. En met die groei het aantal snelladers want in tegenstelling tot wat we nu kennen, rijden deelauto’s een groot deel van de dag en moeten dus snel tussendoor kunnen opladen. Ook in de stad. Volgens Vloemans is het tijd om te kijken waar deze snellaadstations gewenst zijn. “We zouden graag met gemeenten en netbeheerders aan tafel zitten om samen te beslissen over de meest optimale locaties voor snellaadstations in de stad. Zowel commercieel als met betrekking tot de aanwezigheid van een middenspanningsnet. Als snelladen voor iedereen bereikbaar wordt betekent dat een enorme psychologische geruststelling waardoor mensen eerder besluiten elektrisch te gaan rijden.” Sinds 2017 zijn alle nieuwe Fastned stations aangesloten op het veel minder kwetsbare middenspanningsnet en worden voorzien van 100% groene stroom uit Nederlandse zonnedaken en het windpark Zeewolde. De komende vijf jaar gaat er nog veel meer veranderen: autobatterijen worden 60 tot 100 kWh en hij verwacht dat het Duits consortium Charin het voor elkaar krijgt dat snelladers uitgebreid worden naar de nieuwe standaard van 300 KW. Opslag Als het aantal elektrische auto’s exponentieel gaat groeien, wil Fastned batterijen gaan plaatsen om in te kunnen spelen op piekbelasting. Dan krijgen stations batterijen die bijvoorbeeld op vrijdagmiddag even bijgeschakeld kunnen worden om de netbeheerder te ontlasten. “E-mobiliteit wordt de toekomst. De markt wordt heel groot.”
Electric trucks: ‘Economically and environmentally desirable but misunderstood’ Schema: drs. A.E. (Auke) Hoekstra op livinglabssmartcharging, juli 2017 34
Geconstateerde knelpunten uit de markt Een greep uit de knelpunten die geïnterviewde organisaties aandroegen op de vraag wat de transitie naar elektrische mobiliteit bemoeilijkt. Proposities zijn vaak één dimensionaal vanuit industrie of marktpartijen ontwikkeld. Bijvoorbeeld of vanuit energie of vanuit mobiliteit geredeneerd; niet vanuit een holistische gedachte (ecosysteem) en/of het eindgebruikersperspectief Een ideaal wereldbeeld mobiliteit wordt vaak gedefinieerd in relatie tot het oplossen van problemen in het nu, in plaats van een helder beeld van hoe de wereld zich in de toekomst gaat manifesteren Maatschappelijke baten zijn op langere termijn niet inzichtelijk en lastig te kwantificeren. Maatschappelijke kosten zoals fijnstof, CO2 en/of geluid worden weinig tot niet in euro’s uitgedrukt. Reistijdwinst en voertuigverliesuren vertegenwoordigen wel fictieve economische waarde: “Files kosten de maatschappij x euro; fijnstof en CO2 kosten niets”.
36
Onderzoek/ innovatie-uitdagingen Uit deze knelpunten komen de volgende onderzoeksgebieden naar voren die binnen IAP eMobility opgepakt zouden moeten worden: • Onderzoek naar toekomstige scenario-ontwikkeling (bijv. Reframing Innovatieproces, ‘het proces continu opnieuw durven uitvinden in relatie tot de dan geldende omstandigheden’) en scenariodoorrekening van dynamische en complexe systemen. Geen lineaire voorspellingen meer. Forecasting en backcasting iteratief inzetten. • Onderzoek naar eindgebruikers en gedrag (voor personen is mobiliteit anders dan voor goederenvervoer). Een mogelijk onderzoek naar nieuwe betekenissen van mobiliteit en de effecten op het gebruik van mobiliteitsmiddelen en infrastructuur. • Hoe krijgen we de eindgebruikers mee? Welke sociaal-maatschappelijke innovaties (ouderen, zorg, eenzaamheid, OV) kun je realiseren op basis van het e-car sharingprincipe? • Onderzoek naar business modellen en het effect op de waardeketen hiervan. Welke maatschappelijke baten ontstaan er voor de BV Nederland op basis van: car/ridesharing, MaaS, integratie met vastgoed (mobiliteitskosten zitten net als energiekosten direct verankerd in de huur) en LaaS (logistics as a Service)? 37 • Onderzoek naar financiering- en exploitatiemogelijkheden voor (zelf)rijdende elektrische voertuigen. Welke rol nemen overheden, pensioenfondsen, kennisinstellingen, startups en bedrijven hierin? • Onderzoek naar welke landelijke en lokale wetgeving dat het maatschappelijk perspectief mogelijk kan maken, zoals bijvoorbeeld milieuzones, venstertijden, speciale parkeerplekken voor laden en lossen en/of aparte asfaltstroken om met een elektrisch voertuig te mogen rijden. • Showcases EV - PV - Storage & Sharing • Rollen eigenaar/exploitant/gebruiker verder onderzoeken in het kader van carsharing en hoe dit op een slimme wijze te financieren is (coöperatie, VVE-model …) • Ontwikkeling van algoritmes voor parkeernorm(en) • Hoe maken we elektrische voertuigen tot een integraal onderdeel van het energiesysteem (tegen de laagst mogelijke maatschappelijke kosten door middel van standaardisatie en open protocollen)? Of hoe zorgen we ervoor dat het energiesysteem optimaal in de mobiliteitsbehoeften voorziet? • Om de doelstelling uit de klimaatdoelstelling in Parijs te halen en/of te voldoen aan de lokale Europese uitstootnorm voor ultrafijnstof is het niet voldoende inzichtelijk welke aantallen bedrijf- en/of personenwagens op welk moment vervangen moeten zijn door middel van back casting.
Lijst van betrokken personen en organisaties bij het opstellen van de gezamenlijke roadmap 38
2wlogistiek ABB Joost de Maat ABB Ahold Alfen Alfen Allego Alliander Amber Mobility Amsterdam Amsterdam ANWB ANWB Arnhem Automotive Campus Automotive NL Automotive NL Automotive NL Bavaria BMW BMW Boni Supermarkt Bouw logistics services Bovag Brainport Development Breytner Clean Mobility Center Clean Mobility Center Cofely GDF Suez Connekt ITS Netherlands Connekt ITS Netherlands Connekt ITS Netherlands Coolblue Cornelissen Transport Marcel Wennekes Peter van der Heede Peter Leegstraten Ton Dalmeijer Richard Jongsma Koen Schroder Auke Hoekstra Steven Nelemans Art van der Giessen Bart Vertelman Marga de Jager Marco van Eenennaam Peter Swart Daniel de Klein Jan Wouters Benno Hüsken Jean Pierre Heijster Frans Jozef Swinkels Marc Bras Nathalie Bauters Coos Kamans Wouter Bouw Peter Niesink Jan Roggeband Marie Jose Baartmans Marion Braams Toin Peters Albert Kramp Herman Wagter Marije de Vreeze Ton van Dam Pieter Zwart Eric Quik DAF DAF DAF DAF De mannen van schuim Delta 9 Den Haag DHL DHL D-incert D-incert Emoss Emoss Eneco Energie Nederland Energygo Enexis EnMorgen e-traction Euser EV Box EV Consult EVO EVO Expert persoonsmobiliteit Expert stedelijke mobiliteit Expertise- en InnovatieCentr. Binnenvaart Fastned Fastned Fastned Fier FME FME Formule E team 39 Jack Martens Ton Kolen Loek van Seeters Peter Koppen Rico Zweers Ruud Koornstra Ton Koning Ewout Blaauw Marijn Slabbekoorn Arjan van der Pelt Pauline van der Vorm Martijn Noordam Eric Beers Pieter Roodenburg Janine Verweij Bart Roossien Willem Alting Siberg Joeri Jongeneel Peter Hulzebos Bas Euser Michel Bayings Roland Steinmetz Patricia de Wilde Rink Jan Slotema Kenan Aksular Geert Kloppenburg Khalid Tachi Pepijn Vloemans Bart Lubbers Michiel Langezaal Harm Weken Hans van der Spek Kees de Schipper Maarten Steinbuch
Lijst van betrokken personen en organisaties het opstellen van de gezamenlijke roadmap Vervolg Gelderland Hans Wouters Gemeente Dordrecht Getru Ginaf Ginaf Green Deal 6 Greenflux Greenflux Greenflux HAN HAN HAN Heecon Heliox Heliox Helmond Innovate2Scale Jan de Rijk Jedlix Jumbo Jumpo Supermarkten Kplusv.nl KPN Last Mile Solutions Liander Living lab smart charging LomboXnet Maaike Mulder Pol coaching Min EZK Min EZK Marjolein Sweers Willem Bergsma André Molengraaf Mathijs Boonkamp Gert Jan Prummel Lennart Verheijen Hans de Boer Jurjen de Jong Toin Peters Bram Veenhuizen Bob Boogaart Jan Heetebrij Mark Smidt Koen van Haperen Daniel de Klein Hogeschool van Amsterdam Walther Ploos van Amstel Indi Energie Gijs Brussen Bon Uijting Casper Lievaart Nick Hubbers Joost Pastoor Wilko Maas Erik Meiberg Derek Rodenberg Eric van Voorden Erik Schepens Rene Bastiaans Robin Berg Maaike Mulder Pol Irene Mouthaan Martin Hamelink Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min I&M Min. I&M Movares MRA-e Natuur en Milieu Natuur en Milieu Nederlands Kenniscentr. Laadinfrastructuur Nederlands Kenniscentr. Laadinfrastructuur Netbeheer Nederland Netbeheer Nederland Nfia Nissan Noord-Brabant Noord-Holland NVDE NVDE Omron Peter Appel Transport Ploeger Post-Kogeko Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant RAI RAI Vereniging 40 John van Himbergen Janine van Oost David Dik Frank Burmeister Caroline Verduin Petrouschka Werther Geert van Grootveld Kaj Sanders Nienke Smeets Pieter Wouters Menno Chang Maarten Linnenkamp Geertje van Hooijdonk Koenraad Backers Ivo Weekenborg Ronald Ferwerda Wil Scholten André Jurjus John van den Heuvel Robert Monteban Onno Huiskamp Elisabeth Post Teun Bokhoven Olof van der Gaag Arno van Zwam Marcel Pater Ronald Bos Paul Kleyweg Hans Wouters Jeroen Kroonen Richard Butter Olaf de Bruijn
RAI Vereniging RAI Vereniging Wijnand de Geus Wout Benning Renault Rijkswaterstaat Rotterdam Royal Haskoning Rvlot RvO RvO RvO RvO RvO RvO S.T. Van den Brink Schiphol Siemens Siemens Simon Loos Sligro Sligro Snel SNEL Shared Logistics Stedin Stedin Stichting Doet Stichting Doet Stichting E-laad Stichting E-laad Stichting E-laad Stichting E-laad Stichting E-laad Technische Unie Tesla Jaap van Tiggelen Frank ten Wolde Lutske Erik Regeterschot Michiel de Boer Wouter Roelofs Casper Langerak Barbara Stoeten Suzan Reitsma Vivienne Tersteeg Sander Jansen Arno Veenema Rick van der Tol Bart Smolders Wim Roks Henk Verberk John van den Berg Hugo Weidema Peter de Vries Baerte de Brey David Peters Michel van Lindert Freek Willems Onoph Caron Arjan Wargers Stephan Gerards Paul Broos Rutger de Croon Willem Kooijman Jelle Vastert 41 The New Motion Tielbeke Tinh TKI BbE TKI Gas TKI Urban Energy TKI Urban Energy TNO TNO TNO Tom Tom Topsector Logistiek Transport Logistiek Nederland Transport Logistiek Nederland TU Delft - consumenten perspectief TU/e TU/e TU/e Enexis Universiteit Twente Utrecht van Rooijen VDL VDL VDL VNA VNG VNG /Gemeente Utrecht VSDV Rutger Plantenga Robert Tielbeke Charlotte Kobus Kees de Gooijer Jörg Gigler Yvonne Boerakker Frits Verheij Daan de Cloe Annelies Huygen Rob Schut Nick Cohn Albert Veenstra Anne-Marie Nelck Rob Aarse Jan Schoormans Ton Backx Madeleine Gibescu Han Slootweg Maarten Bonnema Aart Meijles Iwan van de Geer Simon Bambach Menno Kleingeld Geert Jacobs Vereniging Nederlandse Leasemaatschappijen Renate Hemerik Vlot Holding Paul Picauly Lot van Hooijdonk Sjaak de Vries Harry Houthuizen Jeroen Baartmans Ton Mesker
42
43
1 Online Touch