RECREACTIE 2 | maart 2023 magazine over recreatie en toerisme Scholing en arbeidsmarkt Hoe houden we onze sector aantrekkelijk? Margreet Toonen: ‘5 over 12 voor de mbo’s recreatie’ Medewerkers vasthouden met creatief personeelsbeleid Onderzoek: beter imago nodig om jongeren te trekken
Dé specialist in de bouw van sanitaire units van hoge kwaliteit Maatwerk dat volledig aan uw wensen voldoet Volledige ontzorging van ontwerp tot sanitaire installatie Innovatieve milieu- en energiebewuste oplossingen Onderhoudsvriendelijke en duurzame materialen Units zijn schakelbaar, fl exibel en verplaatsbaar mobielbouw.nl biedt u nog veel meer informatie
colofon voorwoord Hoofdredactie: HISWA-RECRON, Marike Rosier, communicatie@hiswarecron.nl Eindredactie: Maarten Bokslag, www.bokslag.com Redactiecommissie: Wanda van Eck, Jeff rey Belt, Stijn Boode Marike Rosier Aan dit nummer werkten mee: Jaap van Sandijk, Erik van Dijk, Facet, Jeroen Kamphuis Opmaak: Dock35 Media Coverfoto: De Zandstuve Bladmanagement: Dock35 Media, Sjoerd Franssen Advertenties: Dock35 Media, Martijn Penning, (0314) 355 826, martijn@dock35media.nl Druk: Senefelder Misset Doetinchem B.V. Abonnementen: HISWA-RECRON, Storkstraat 24, 3833 LB Leusden, communicatie@hiswarecron.nl, (033) 303 9700, 68 euro per jaar, 34 euro voor studenten en medewerkers van recreatiebedrijven. Gratis voor HISWA-RECRON-leden, overheden en pers. Als vakblad hanteren wij de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er vanuit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Oplage: 4.400 exemplaren. De samenstellers hebben de grootst mogelijk zorgvuldigheid betracht. Noch HISWA-RECRON, noch redactie, noch auteurs aanvaarden enige aansprakelijkheid bij eventueel voorkomende fouten. PARTNERS IN BUSINESS: Manager Communicatie Arbeidsmarkt Ik zag een leuke spreuk van Loesje op een van haar posters: “Eindelijk iets gevonden waarvan ik nooit wist dat ik het zocht!” Deze zin deed me denken aan de banen in onze sector. Er wordt met heel veel plezier gewerkt, maar de banen, doorgroeimogelijkheden en opleidingen zijn vrij onbekend bij het grote publiek. Afgelopen maanden is er een imago- en arbeidsmarktonderzoek gedaan onder werkgevers, werknemers en studenten. Hieruit blijkt bijvoorbeeld dat de beeldvorming over werken in onze branche bij studenten niet altijd strookt met de werkelijkheid. Sommige nieuwe studenten denken dat hun toekomstige baan alleen bestaat uit animatie en werken met kinderen. Tijd om daar met elkaar wat aan te doen! De coverstory laat Rosemarijn de Jong van HISWA-RECRON aan het woord over het grote project arbeidsmarktbranding. Dat blijkt vooral een traject van de lange adem. We pakken het op in nauwe samenwerking met vier KENNISPARTNERS: doelgroepen: leerlingen, scholen, bedrijven en hun medewerkers. Op elk van die gebieden is werk aan de winkel. Op pagina 18 vind je een artikel over het behoud van medewerkers. Je leest mooie voorbeelden van bedrijven die er goed in slagen hun personeel vast te houden, ook in een krappe arbeidsmarkt. In de Visie lees je hoe Margreet Toonen, directeur Toerisme, Leisure & Marketing bij De Rooi Pannen en voorzitter van de werkgroep Directeuren Toerisme en Recreatie binnen de MBO-Raad, alarm slaat over de enorme leegloop van leisure- en hospitalityopleidingen. Ook hier gaat het weer om beeldvorming en imago. De bewustwording, en de acties die ondernomen worden, geven mij hoop. Ik sluit dan ook graag af met een andere toepasselijke spreuk van Loesje: “De kunst is om zulk leuk werk te hebben, dat je elke maand verrast bent dat je ervoor betaald krijgt!” Veel leesplezier! 02-2023 | Recreactie 5
Onbezorgd genieten De Professionele wasmachines en drogers voor op uw camping Miele Professional. Immer Besser. Uw gasten willen onbezorgd genieten van hun vakantie en een (klein) campingwasje hoort daar af en toe bij. In de professionele wasmachines en drogers van Miele is dat geen enkel probleem. Voordelen voor uw gasten • Bediening in 32 talen: of u nu een Duitse of Italiaanse gast heeft, iedereen kan in de eigen taal de was doen. • Makkelijk betalen: verschillende betaalsystemen kunnen eenvoudig worden aangesloten op deze machines. • Geen geknoei: ook het aansluiten van een doseersysteem is eenvoudig. Zo hoeven uw gasten zelf geen pakken wasmiddel meer te kopen. Voordelen voor u • Extra inkomsten: Plug & play betaalsystemen voor muntgeld of betaalkaarten. • Zeer zuinig: de nieuwste modellen verbruiken 22% minder water en 28% minder stroom dan de vorige generaties. Daarmee zijn ze de zuinigste op de markt. • Duurzaam: de machines zijn getest en ontwikkeld op een levensverwachting van 30.000 wasbeurten. • Compact: u heeft slechts een halve vierkante meter aan ruimte nodig voor een complete set. Meer weten over deze compacte, zuinige en duurzame wasmachines en drogers? miele.nl/professional | Telefoon: (0347) 37 88 84 | E-mail: professional@miele.nl
inhoud Informatief Opinie 08 14 22 30 31 33 Onder de aandacht Kort nieuws uit de branche Coverstory Tips voor het personeelstekort Onderzoek Werken aan een beter imago Kennis delen Energieprijs kan tot problemen leiden Vakinfo De luxe van een loungeset Productnieuws Een overzicht van de laatste innovaties 11 13 26 18 De visie Margreet Toonen: het is 5 over 12 voor de mbo-recreatie-opleidingen Mens&bedrijf Arbeidsmarkt Hoe houd je je medewerkers vast? “Durf buiten de lijntjes te kleuren” Columns Green Key RecreAnders 02-2023 | Recreactie 7
onder de aandacht 10% meer Green Keys Op 9 februari reikte Plastic Soup surfer Marijn Tinga tijdens een feestelijke bijeenkomst in Soesterberg maar liefst 700 certificaten voor Green Key uit en 40 voor Duurzaam Gastvrij. Daarmee kiezen 740 accommodaties in de vrijetijdssector voor het aantoonbaar verduurzamen van hun bedrijfsvoering. In 2021 ging het nog om 673 accommodaties: een stijging van 10% in twee jaar. Green Key is het internationale keurmerk voor duurzame accommodaties in de gastvrijheids- en recreatiebranche. Duurzaam Gastvrij is een daarvan afgeleid Nederlands keurmerk voor de bedrijfssectoren wellness & sauna, sportaccommodaties, bibliotheken, passagiersvaart en poppodia. Manifest: méér ruimte voor recreatie De provinciale verkiezingen komen eraan en de provincies hebben een belangrijke stem in het herverdelen van vrijkomende landbouwgronden. Mede daarom kwamen Gastvrij Nederland (waar HISWA-RECRON in participeert) en Destinatie Nederland op 13 februari met een manifest. Het is een oproep tot méér ruimte voor recreatie. Toerisme en recreatie kunnen vaak prima samengaan met natuurbescherming, stelt het manifest, dat ook oproept tot een nauwe samenwerking met de gastvrijheidssector bij de verduurzaming van gebieden. Een ander speerpunt is het realiseren van goede verbindingen, zowel voor fietsers en wandelaars als voor het openbaar vervoer. Ook dat hoort bij duurzaamheid. www.hiswarecron.nl (zoekterm: manifest) In 2021 heeft de Sociaal Economische Raad (SER) een advies over de arbeidsmarkt uitgebracht. De kern was werk nemers meer inkomenszekerheid te bieden door het aantal mogelijkheden om flexcontracten af te sluiten, te beperken. Het kabinet heeft dit advies omarmd en zet het nu om in wetgeving. De uitwerking van het SER-advies gaat HISWARECRON echter te ver. Er zijn nu eenmaal sectoren (zoals recreatie en watersport) waarin door seizoenswerk flexibele arbeidsrelaties onmisbaar zijn. De wetsvoorstellen beperken de inzet van flexibel personeel en leiden tot een forse administratieve last. Samen met diverse andere brancheorganisaties, zoals KHN, is dit aangekaart bij VNO-NCW en MKB Nederland, gesprekspartners in de SER. In memoriam: Jan Melis Op 20 januari 2023 is Jan Melis overleden, op 95-jarige leeftijd. Hij was eigenaar van Camping de Meerpaal in Zoutelande, tegenwoordig aangesloten bij Ardoer. Het bedrijf, in 1953 begonnen op 0,5 hectare, meet inmiddels 10 hectare. In de jaren ‘50 en ‘60 was Jan in Zeeland een van de pioniers op het gebied van de recreatie. Hij was betrokken bij de oprichting van de Zeeuwse afdeling van RECRON. Zijn zoon René Melis vertelt: “Mijn vader stond hier bekend als een voorvechter van de belangen van de ‘kleine’ leden binnen de organisatie. Hij nam nooit een blad voor de mond als hij vond dat deze groep tekortgedaan werd.” Flexcontracten moeten mogelijk blijven 8 Recreactie | 02-2023 Foto: Green Key Foto: Shutterstock Foto: Shutterstock
NBTC: ook dit jaar groei In januari publiceerde het NBTC de cijfers van de verblijfsrecreatie en het inkomend toerisme over 2022, met een voorspelling voor dit jaar. Het inkomend toerisme heeft zich in 2022 hersteld tot 79% van het niveau van 2019 (pré-corona). Duitsland en België lopen voorop en er kwamen ook alweer veel toeristen uit de VS. Het herstel van toeristische stromen uit Australië, Azië en China is echter nog niet goed op gang gekomen, door allerlei coronamaatregelen. Het binnenlands verblijfstoerisme gaat wel goed: dat was in 2022 zelfs 11 procent hoger dan in 2019. Voor 2023 wordt verwacht dat het inkomend toerisme verder doorgroeit (+16%) maar nog niet tot het niveau van 2019. Bij het binnenlands verblijfstoerisme verwacht het NBTC een groei van een kleine 2 procent ten opzichte van vorig jaar. www.nbtc.nl >> Kennisbank Begin januari begon Florien Douma (25) als secretaresse bij HISWA-RECRON. “Ik hou ervan om zaken goed te regelen, ook voor andere mensen. Ik zit nu anderhalve maand bij HISWA-RECRON en voel me als een vis in het water. Het werk is leuk, de sfeer goed. Ik heb fijne collega’s en leer er elke dag weer wat bij”, vertelt ze enthousiast. Florien woont in Amersfoort en was voorheen gastouder, naast de opleiding voor secretaresse. In haar vrije tijd houdt zij ervan om te gaan winkelen en lekker te eten met vrienden en familie. Kamperen is haar favoriete manier van vakantievieren. Soms met een tent, soms met caravan en soms ook in eigen land met de camper van haar ouders. Florien Douma werkt niet op woensdag. (033) 303 97 11 f.douma@hiswarecron.nl Nieuw in dienst Florien Douma Arbeidsmarktmonitor De Arbeidsmarktmonitor Gastvrijheidssector over 2021 is verschenen. In 2021 telde Nederland ruim 146.000 bedrijven binnen de gastvrijheidssector: 7% van het totaal aantal bedrijven in Nederland. In 10 jaar tijd is het aantal bedrijven in de sector met 66% gegroeid. In 2021 steeg het aantal bedrijven met 6%. Het aantal fte’s steeg met 7%, na een flinke daling in het coronajaar 2020 (-16%). Ongeveer de helft van de werkenden in de gastvrijheidssector heeft een contract voor bepaalde tijd. Opvallend is dat het aandeel tijdelijke contracten in 2021 is toegenomen (van 41% naar 50%). Ook is de instroom in de sector, na jaren van daling, gegroeid met 28%. Daarmee was de instroom in 2021 hoger dan de uitstroom (20%). Opvallend is ook dat de gastvrijheidssector een relatief laag ziektepercentage kent (3,4% t.o.v. 4,3% landelijk). Dit percentage blijft al jaren gelijk. De monitor is een samenwerking van het ministerie van EZ, Gastvrij Nederland en het NBTC. www.hiswarecron.nl (zoekterm: Arbeidsmarktmonitor) 02-2023 | Recreactie 9 Foto: RCN Foto: Wanda van Eck
POMAZ ZWEMBAD &WATERTECHNIEK Dolphin bodemzuigers AFM EVA optic verlichting Filtertechniek Pomaz is leverancier van Nederlands’ grootste en meest actuele assortiment zwembadcomponenten. Pomaz kent de kansen en uitdagingen bij openbare zwembaden, hotelbaden, sauna’s en wellness. En wanneer u nadenkt over de mogelijkheden met betrekking tot het optimaliseren van uw bad en het zwemplezier van uw bezoekers willen wij daar graag over meedenken. In oplossingen, welteverstaan. Bel voor meer informatie: +31 (0)40 285 66 58 of stuur een mail naar support@pomaz.nl TECHNISCHE TOTAALOPLOSSINGEN VOOR DE RECREATIEMARKT Lekker, als alles werkt zoals jij wil. Slimme totaaloplossingen, die recreatie prettig en eenvoudig maken. Bedacht én ontwikkeld door mensen die vooruitkijken, maar ook meedenken. Vakmensen. De mensen van Seijsener. Ga naar seijsener.com Of scan de QR-code Slim bedacht, goed uitgevoerd
onder de aandacht column Greenwashing ‘Beperk verhogingen minimumloon’ Het Wettelijk Minimum Loon (WML) is per 1 januari met ruim 10% verhoogd. Voor komend jaar staat wederom een verhoging van gemiddeld 10% op de agenda. Ruim 20% in 13 maanden tijd, dat is te veel. Daarom heeft HISWA-RECRON samen met een aantal andere branche organisaties op 7 februari een petitie aange boden aan Eerste Kamerleden, in een laatste poging de verhoging nog tegen te houden. In de petitie wordt gepleit voor een gefaseerde invoering, die beter te verwerken is in de (meerjarige) bedrijfsvoering. Ook wordt niet duidelijk hoe het kabinet de alsmaar stijgende werkgeverslasten wil verlagen. De brancheorganisaties wijzen er daarnaast op dat zo’n grote stijging van het WML het volledige loongebouw omhoog drukt. Dat is beslist niet de bedoeling van de wetgever, maar dreigt nu wel te gebeuren. www.hiswarecron.nl >> Actueel >> Nieuws Nieuwe leden Tussen 15 januari en 15 februari zijn de volgende bedrijven lid geworden van HISWA-RECRON. Welkom! • Breuers & Cobelens, Roosendaal, www.breuerscobelens.nl • Varen met Sil, Kollum, www.varenmetsil.nl • Camping Vlietland, Leidschendam-Voorburg, www.campingvlietland.nl • WeeFree/WeeSecure, Breda, www.weefree.nl Duurzaamheid zit in de lift. Sterker nog: iedereen is er inmiddels wel van doordrongen dat er veel zal moeten gebeuren om de aarde leefbaar te houden. We moeten cyclisch ondernemen, energie besparen en zoeken naar nieuwe mogelijkheden om fossielvrij energie op te wekken. Zowel bedrijven en overheden als particulieren vinden duurzaam ondernemen belangrijk. Uit onderzoeken blijkt dat met name particulieren nog niet bereid zijn om er veel extra voor te betalen, maar als ze de keuze hebben gaan ze vol overtuiging voor de duurzame optie. Dat geldt ook bij de keuze voor een recreatiebedrijf. Het is duidelijk dat je je duurzaam moet onderscheiden. Maar hoe doe je dat? Door heel hard te roepen dat je duurzaam bent? Dat moet dan wél ergens op gebaseerd zijn. Want consumenten zijn zich steeds meer bewust van het begrip greenwashing. Dat houdt in: duurzaamheid als een glanzend laagje vernis over de bestaande bedrijfsvoering leggen. Grote bedrijven zijn er dol op. Ik noem maar even het voorbeeld van Shell. Wie iets meer betaalt voor een liter benzine kan zijn CO2 - uitstoot door Shell laten compenseren. En het leuke is: daar krijg je extra Airmiles voor! Daar kun je dan weer mee gaan vliegen. Mensen trappen daar echt niet meer in. Wil je duurzaamheid uitstralen? Dat kun je in feite niet zonder Green Key. Een sturingsinstrument voor ondernemers om duurzaam te ondernemen, maar ook een objectief keurmerk waar consumenten en overheden vertrouwen in hebben. Met onafhankelijke keurmeesters, die op de hoogte zijn van de recente wet- en regelgeving, nieuwe technieken en mogelijke subsidies. Daar doe je als duurzaam ondernemer je voordeel mee. En communiceer je eigen duurzame initiatieven dan ook naar de gasten. Mensen weten dat te waarderen en vertellen het door. Ik zag laatst bij een strandtent staan: wij koelen uw bier met de zon. Geweldig gevonden! En mensen weten meteen wat je doet. Zo maak je duurzaamheid leuk en straal je dat ook uit. Erik van Dijk, directeur Stichting KMVK Meer weten over Green Key? E: erik@kmvk.nl T: 06 - 12 81 06 41 02-2023 | Recreactie 11 Foto: Shutterstock Foto: Camping Vlietland
Mogen wij u ontzorgen? Verhuur uw vakantiehuis of park met NOVASOL ▪ Hoge bezettingsgraad en rendement dankzij professionele verhuur ▪ Bereik de Duitse gast door ons uitgebreide netwerk aan verhuurkanalen ▪ Grootste bereik van Europa Gratis advies van onze verhuurexpert Neem contact met ons op novasol.nl/vakantiehuis-verhuren of +31 137 440204 www.hertzinger.com tel: 033-4610337 info@hertzinger.nl Hertzinger staat altijd met raad en daad voor u klaar. Als specialist in WiFi internet en TV systemen weten wij hoe belangrijk het is om regelmatig de systemen te inspecteren en onderhoudswerkzaamheden uit te voeren. Dit voorkomt vaak onnodig uitval in het hoogseizoen. Mogen wij u helpen en ontzorgen? Vraag vrijblijvend naar onze mogelijkheden. WELCOME TO THE WORLD OF JUMPING PILLOWS® www.airtrampoline.nl Meer dan 23 jaar ervaring Betrouwbaar De beste garantie in de markt Goede en bewezen kwaliteit De bedden groothandel van Nederland Luxemburgstraat 5 5171 PK Kaatsheuvel 088-3322310 advies@uwbedpro.nl https://uwbedpro.nl Heeft u een taxatie nodig of wilt u uw bedrijf verkopen? Neem dan contact op met Arjan Mulder (06 2232 1010). Vossenlaan 16 9408 CN Assen T (0592) 46 28 44 E info@recratief-bedrijfsmakelaars.nl I www.recratief-bedrijfsmakelaars.nl Gedegen advies Korte communicatielijnen * vraag naar de voorwaarden GARANTIE* JAAR
onder de aandacht RecreAnders Toeristenbelasting stijgt 14% Johan Drenth en Bob Kettering Facet, ruimtedenkers in recreatie Visie op vastgoed Ook in 2023 wordt weer een stijging van de gemeentelijke inkomsten aan toeristenbelasting verwacht. Gemiddeld genomen gaat het om een stijging van maar liefst 14% ten opzichte van vorig jaar. Dat levert de gemeenten een gezamenlijke opbrengst op van 429 miljoen euro. Meer dan de helft van de stijging is toe te schrijven aan Amsterdam. Dat wil in 2023 179 miljoen euro aan toeristenbelasting innen, een stijging van 22%. Ook Rotterdam (+27%) rekent met fors hogere inkomsten. “De toeristenbelasting wordt te vaak gebruikt om een begro - ting rond te krijgen”, reageert Marcel Tap, hoofd afdeling Ledenservice en Beleid bij HISWA-RECRON. “Daarbij is er weinig oog voor de belangen van de ondernemer. En het blijft niet alleen bij de toeristenbelasting. Ook de OZB, rioolheffing, afvalstoffenheffing en forensenbelasting worden flink verhoogd.” Landelijke agenda natuurinclusief HISWA-RECRON directeur Geert Dijks is gevraagd als een van de bestuurders in de landelijke Agenda Natuurinclusief. Die werkt aan vragen als: hoe verzilveren we de kansen die de natuur biedt voor een fijne, gezonde samenleving? En hoe zorgen we dat natuur onderdeel wordt van alles wat we maken en doen? De bestuurders van de Agenda Natuurinclusief zijn koplopers in natuurinclusief denken en werken in hun eigen werkveld. Voor Geert Dijks is dat de vrijetijdseconomie. “Natuurinclusief kan volgens mij alleen slagen als zowel ondernemers als gebruikers van de natuur beseffen dat niet alles zomaar kan”, stelt Dijks. “Aan de andere kant moeten we de natuur niet op slot doen: als natuur niet meer kan worden bezocht en beleefd is er geen maatschappelijk draagvlak voor investering in bescherming en ontwikkeling, daarvan ben ik overtuigd. Het is zoeken naar die balans.” www.agendanatuurinclusief.nl 02-2023 | Recreactie 13 Ben je als recreatieondernemer productaanbieder, grondeigenaar of vastgoedinvesteerder? Deze vraag wordt zelden gesteld, maar is niet onbelangrijk. Sterker nog: het antwoord maakt jouw bedrijfsexploitatie vele malen transparanter. Laten we dat kort toelichten. Grondeigenaren hebben grond en die kan geëxploiteerd worden. Traditioneel door bijvoorbeeld verbouwen van gewassen of bosbouw. Enkele eigenaren weten waarde toe te voegen aan hun grond, door er met een bestemmingswijziging nieuwe functies aan te geven. Dan krijg je bouwgrond of recreatiegrond. Wel zijn het trajecten met een forse voorinvestering en zonder de zekerheid op een succesvolle afloop. De vastgoedinvesteerder maakt een afweging: kan het geld dat je erin investeert renderen? Oftewel: is er een businessmodel dat rente en rendement genereert op geïnvesteerd vermogen? Gek genoeg zien we dat bij recreatieondernemers niet. Een rentevergoeding op de grondpositie wordt vrijwel nooit gerekend. Ook rente op voorinvesteringen in verhuuraccommodaties wordt zelden gerekend. Recreatieondernemers zijn bevlogen MKB’ers, die vooral bezig zijn met het bieden van een kwalitatief product: een toeristische plek, verhuuraccommodatie of horeca. Als ik het daarover heb, moet ik vaak denken aan de film The founder. Die gaat over de broers Richard en Maurice McDonald, die een ster zijn in het creëren van een kwalitatief product: de hamburger. Het was echter Ray Kroc die van McDonald’s een vastgoedorganisatie maakte, waardoor er een ongekende exploitatie ontstond. Je zou denken dat McDonald’s vooral geld verdient met verkoop van producten. In werkelijkheid wordt het meeste verdiend met royalty’s en huurinkomsten van franchisers. Ook bij een recreatiebedrijf denken we vaak vooral aan het bieden van een goed product. Wellicht kun je daar ook anders naar kijken. Bekijk de eenheden en diensten binnen jouw recreatiebedrijf eens als verschillende lagen van de vastgoedpiramide. Iedere laag die wordt toegevoegd aan de plek, vertegenwoordigt dan een waarde in zowel investering als exploitatie. Zo kun je gerichter actie ondernemen op iets wat niet rendeert en beter strategische keuzes maken. Dat maakt je als recreatieondernemer wendbaarder, en beter opgewassen tegen onverwachte gebeurtenissen in de markt. Foto: Landal
coverstory Positieve branding van de arbeidsmarkt Personeelstekort: hoe keren we het tij? Binnen HISWA-RECRON weten we het allemaal: de recreatiesector is geweldig om in te werken. Het werk is afwisselend, sociaal en je bent lekker actief. Maar ondertussen lopen de personeelstekorten op. Steeds minder jongeren melden zich aan voor de mbo-opleidingen. HISWA-RECRON zet alle zeilen bij om het tij te keren. Een beter imago van het werken in de sector staat daarbij voorop. Tekst: Maarten Bokslag Foto’s: RCN, De Zandstuve “Wij zijn een hele leuke sector om in te werken, maar niemand lijkt dat te weten”, vat Rosemarijn de Jong de uitdaging samen. Sinds een jaar is zij als projectmanager arbeidsmarktbranding 14 Recreactie | 01-2023 bij HISWA-RECRON aan de slag. “We hebben vier belangrijke elementen: de leerlingen, de scholen, de bedrijven en de huidige medewerkers. Het loont zeer de moeite om je in die elementen te verdiepen. Want als leerlingen het werk in onze sector niet eens kénnen, zullen ze er nooit voor kiezen. En als de scholen mensen een opleiding geven die niet aansluit bij de praktijk, kiezen ze na school voor een andere sector. De
‘Wij zijn een hele leuke sector om in te werken, maar niemand lijkt dat te weten’ bedrijven tenslotte, moeten ervoor zorgen dat iedereen weet dat ze leuke vacatures hebben. En ze moeten ervoor zorgen dat de huidige medewerkers het naar hun zin hebben. Voor je het weet raak je je meest ervaren mensen kwijt.” Succesvol congres December vorig jaar organiseerden HISWA-RECRON, KIKK Recreatie en FNV Recreatie het congres ‘Recreatie terug op de kaart’. Een enorm succes, met 33 werkgevers, 28 mensen uit het onderwijs en 95 medewerkers van bedrijven, concludeert De Jong. “De grote winst is dat het gesprek tussen die drie groepen echt op gang kwam. Want er zijn veel meningen en er wordt veel langs elkaar heen gepraat. De heersende mening was toch dat er nu echt onderling begrip ontstond.” Dat is hard nodig ook. Ook aan de kant van de werkgevers is duidelijk dat er een probleem is, zo blijkt uit het Onderzoek Arbeidsmarktbranding dat tijdens het congres werd gepresenteerd (zie ook pagina 22). De conclusie daarvan is: het imago van de sector moet beter, zowel bij scholieren, als bij studenten op de mbo’s, als bij bestaande werknemers. Hoe pak je dat aan? De Jong: “Samen met onze leden. We gaan in elk geval marketingproducten ontwikkelen voor leden. Zo kunnen ze bijdragen aan de branding van onze sector. En er komen workshops voor leden, zodat ze die branding zelf kunnen versterken. Je kunt niet blijven wachten 01-2023 | Recreactie 15 >
coverstory tot de scholen leerlingen afleveren, maar moet zelf initiatief nemen. Wat kun je als onderneming doen om aantrekkelijk te zijn voor nieuwe werknemers en stagiairs? En waaróm moet je dat doen? Die workshops pakken we samen op met Recreatie Trainingen.” Lange adem Uiteindelijk is het een kwestie van de lange adem, erkent De Jong. “De verkeerde beeldvorming over het werken in watersport en recreatie verander je niet 1-2-3. Er zijn zo’n dertig mbo’s die zich bezighouden met recreatie-onderwijs. Die willen we beter informeren over de behoefte van de bedrijven. Die is veel breder dan animatie en frontoffice. Dan heb je het over de inhoud van de opleiding, maar ook over de manier waarop die opleidingen zich profileren. De afstemming is niet altijd goed.” Daarnaast onderneemt HISWA-RECRON ook actie richting het voortgezet onderwijs. De Jong: “We zijn in overleg met het vmbo over het praktijkprogramma Recreatie. Het doel is dat op het vmbo al meer kennis wordt opgedaan over het werken in de recreatiesector. We hebben al een eerste workshop gegeven aan vmbo-docenten.” Er zijn meer hoopvolle initiatieven. Mariska Eshuis, medeeigenaar van Kampeerdorp de Zandstuve in Rheeze, deed mee aan een samenwerking waarbij 22 bedrijven uit de gemeente Hardenberg met het Alfa College een nieuwe opleiding begonnen. “Het is een initiatief van de gemeente voor sectoren waar personeelsgebrek dreigt”, vertelt Eshuis. “De eerste plannen dateren al van een paar jaar terug; toen wisten we nog niet hoe Leerlingen kennen de arbeidsmarkt niet Leerlingen van de Hogeschool Utrecht, richting Communicatie, voerden vorig jaar op verzoek van HISWA-RECRON onderzoek uit naar jongeren die de mbo-opleidingen Leisure & Hospitality volgen. De resultaten liegen er niet om: de studenten van de opleidingen weten over het algemeen niet welke functies er zijn bij de recreatiebedrijven. Ze zijn niet op de hoogte van doorgroei mogelijkheden en hebben er geen idee van bij welke recreatiebedrijven ze straks allemaal kunnen gaan werken. De studenten staan overigens wel positief tegenover het werken in de sector. Alleen doordat niet helder is wat dat inhoudt, lonken na het afstuderen ook andere sectoren. En werk is er genoeg. Het advies van de onderzoekers luidt dan ook: ‘De bedrijven kunnen beter samenwerken met de mbo-scholen. Met gastcolleges, speeddates en stages/banenmarkten kunnen de bedrijven de studenten beter informeren over hun doorgroeimogelijkheden, bij welke bedrijven ze kunnen werken en welke functies zij daar kunnen vervullen. Op dit moment denken studenten dat animatie en receptie de enige functies zijn die ze na hun opleiding kunnen doen.’ De Zandstuve zette samen met 21 andere bedrijven een eigen opleiding op hard het zou gaan! Wel zagen we dat de sector techniek en de hout- en bouwsector zelf al een opleiding waren gestart. Omdat er bij ons en de collegabedrijven best wat onvrede was over de bestaande mbo-opleidingen, dachten we: moeten we niet zelf wat opzetten?” Acht studenten Het resultaat is dat afgelopen zomer de eerste acht studenten zich inschreven voor de opleiding 100% Gastvrij aan het Alfa College. “Het is een echte Leisure & Hospitality-opleiding, waarbij leerlingen zelf kunnen ontdekken waar hun hart ligt. Bij de technische dienst, de horeca, het front office? Je kunt het allemaal uitproberen. Het is een BBL-opleiding, dus je werkt vier dagen in de praktijk en dan één dag naar school. Leerlingen krijgen ook betaald en dat maakt het extra aantrekkelijk. En uiteindelijk wordt het afgesloten met een echt mbo-diploma.” In de opleiding participeren 22 bedrijven uit de recreatie- en horecasector. De acht leerlingen krijgen een baangarantie. Maar er is dus voor lang niet elk bedrijf een leerling? “Het aantal moet natuurlijk groeien”, stelt Eshuis. “Voor komend schooljaar streven we naar twintig leerlingen.” 16 Recreactie | 01-2023
Seizoenskrachten Ondertussen is de vraag naar nieuwe medewerkers onverminderd groot. Vooral de ketens lopen voorop in nieuwe strategieën om medewerkers te werven. Ook Sandy Buyten, HR-manager van RCN Vakantieparken voor Nederland en Duitsland, voelt steeds meer de druk van de arbeidsmarkt. “Vooral op het gebied van de seizoenskrachten is er sinds de coronapandemie echt een probleem. Ze zijn toen massaal bij de GGD gaan werken en sindsdien lijken ze wel verdwenen. Maar ook voor de vaste werknemers wordt het lastig.” Buyten heeft een achtergrond als HR-manager bij bedrijven in de financiële dienstverlening. Zij weet hoe belangrijk het is om als werkgever goed bekend te staan: veel mensen willen graag werken bij Triodos, een bank met idealen. “Dus vroeg ik: waar staan wij voor, als RCN? Hoe staan wij als werkgeversmerk bekend? Het antwoord was eenvoudig: niet. Niemand weet wat de meerwaarde is van werken bij RCN Vakantieparken. Een gemiste kans, want juist RCN is een concern dat meer wil dan enkel geld verdienen. RCN wil maatschappelijke waarde toevoegen en vakantie voor iedereen bereikbaar houden. Er zijn allerlei sociale initiatieven om dat inhoud te geven. Dat doen we al jaren. Nu brengen we het ook naar buiten.” Maar RCN doet meer. “Welke media gebruikt onze doelgroep? Welke bronnen gebruiken ze bij het zoeken naar werk? Kijken ze bijvoorbeeld naar films op Youtube van RCN? Spreekt het dan ook aan, wat ze te zien krijgen? Om dat echt goed te onderzoeken hebben we persona’s ontwikkeld. Zo hebben we de hulpkracht in de horeca: die wil geld verdienen, maar ook lol maken en nieuwe mensen leren kennen. Die ontmoet je bijvoorbeeld in de kantine van een sportvereniging. We bedachten ook dat veel Rijscholen helpen RCN bij het werven van seizoenskrachten van onze hulpkrachten rijles hebben. Dus gingen we praten met rij-instructeurs: vinden jullie het leuk om af en toe met cursisten te praten over RCN, en af en toe hier gratis een kop koffie te halen? Daarbij vragen we ook: wat hebben jullie nodig? Waarmee kunnen we jullie van dienst zijn?” RCN maakte promotiemateriaal voor de parken, dat gebruikt kan worden voor de lokale werving van medewerkers. Medewerkers van RCN gaan naar scholen toe en vertellen daar hoe ontzettend gaaf het is om in de recreatiesector te werken. Voor nieuwe medewerkers wordt gewerkt aan een goed onboardingsprogramma. Dat is gefaseerd en loopt tot dag 100: hoe voel je je nu en zit je goed op je plek? Buyten: “Maar in feite moeten we onze promotie al op de middelbare school beginnen. Jongeren hebben er geen idee van wat recreatie is en dat je daar je werk van kunt maken. Dan kies je dat ook niet op het mbo. Maar dat kun je als ondernemer zelf veranderen. Sluit aan bij een beroepenmarkt in jouw regio. Of benader actief de middelbare scholen: laat ze hun werkweken bij jouw park onderbrengen. En dan laat je meteen ook zien hoe leuk het werk op zo’n park is.” Ook voor het mkb Naast de ketens hebben ook de grotere zelfstandige bedrijven over het algemeen een duidelijke visie op personeelswerving, vertelt Rosemarijn de Jong. “Maar de kleinere bedrijven hebben daar geen capaciteit voor. Wij helpen ze daar graag bij. Je kunt in je eigen regio een stuk zichtbaarder worden. Daarnaast faciliteren we bij de samenwerking met scholen, bij het vinden van stagiaires en bij het opstellen van vacatureteksten. Zo reiken we ze hulpmiddelen aan die het vinden van personeel makkelijker maken. We doen alles om het tij te keren.” 01-2023 | Recreactie 17
arbeidsmarkt Hoe behoud je je medewerkers? ‘Durf buiten de lijntjes te kleuren’ Niet alleen het werven van medewerkers is moeilijk. Het wordt ook steeds lastiger om personeel vast te houden. Sinds de onzekere coronatijd wisselen steeds meer werknemers van baan. Hoe houd je je ervaren medewerkers vast? Focus in elk geval op het behoud van je medewerkers, door goede arbeidsvoorwaarden en een persoonlijk en creatief HR-beleid. Tekst: Jaap van Sandijk Foto’s: SOS Events, Shutterstock, De Krim Voor werkgevers lijkt de arbeidsmarkt een tweekoppig monster. Enerzijds is er de krapte, die het werven van nieuwe medewerkers heel lastig maakt. Anderzijds zien we de dreiging van vertrekkend personeel. Uit het arbeidsmarktonderzoek van HISWA-RECRON, KIKK Recreatie en FNV Recreatie (zie ook pagina 22) blijkt dat 30 procent van de werkgevers denkt dat het personeelstekort de toekomst van hun bedrijf in gevaar brengt. Maar liefst 18 procent van de medewerkers overweegt om de sector te verlaten. Hoe ga je daar als werkgever mee om? Focus in elk geval op het behoud van je medewerkers, zeggen deskundigen. Door te investeren in het opleiden en begeleiden van je werknemers zullen ze eerder geneigd zijn om zich aan je bedrijf te binden. Zo kun je deels voorkomen dat je voortdurend medewerkers moet werven en met personeelswisselingen te maken hebt. Bovendien hebben betrokken medewerkers een positief effect op zowel de kwaliteit als de uitstraling van je onderneming. 18 Recreactie | 02-2023
Creatief en gemotiveerd Een wondermiddel voor het behoud van personeel is er niet. Toch zijn er recreatiebedrijven die hier goed in slagen. Wat is hun geheim? “Twee dingen”, zegt Michel Huigevoort, directeur van recreatiepark TerSpegelt in het Brabantse Eersel. Zijn bedrijf telt in het hoogseizoen 250 medewerkers. Een groot aantal daarvan werkt er meer dan tien jaar. “Wij geven onze medewerkers een grote mate van autonomie. Zo hebben ze veel invloed op hun werkinhoud en werktijden – uiteraard in onderlinge afstemming. En verder beslissen ze mee over de missie en visie van ons bedrijf.” Dat vraagt nogal wat van de bedrijfsleiding, erkent hij. “Maar je krijgt er ook wat voor terug. Méér dan je zou denken. Wij hebben veel creatieve en gemotiveerde mensen. We zouden wel gek zijn als we daar geen gebruik van maken.” Maar hoe zit het met salaris? Daar wordt soms gering schattend over gepraat. “De cao Recreatie is ons minimale vertrekpunt. Daar bovenop doen we extra dingen. Overuren betalen we altijd. En we hebben extra regelingen als een aanvullend WAO-hiaatpensioen, mochten medewerkers arbeidsongeschikt worden. Ook hebben we een collectieve ziektekostenverzekering en mooie secundaire arbeidsvoorwaarden zoals ‘vakantie van de zaak’. Elke vaste medewerker mag zo lang en zo vaak als hij wil op vakantie bij TerSpegelt. Daar wordt veel gebruik van gemaakt.” Leren en ontwikkelen SOS Events, dat uitjes en teambuilding op de Veluwe organiseert, telt 125 medewerkers en slaagt er goed in om het merendeel daarvan vast te houden. “Natuurlijk verloop heb je altijd”, zegt directeur Erik Kroon. “Dat is bij ons zo’n 17 procent per jaar. We zijn er trots op dat ongeveer vier vijfde deel van het personeel graag bij ons blijft.” Hoe lukt hem dat? “Houd de onderlinge band goed en doe leuke dingen”, vat de directeur bondig samen. Zo organiseert zijn bedrijf jaarlijks een kick-off voor alle medewerkers, is er eind augustus een gezamenlijke barbecue, mogen medewerkers gratis gebruik maken van alle activiteiten en wordt het seizoen afgesloten met een thema-avond, waarop het personeel zelf de medewerker van het jaar kiest. Met serieuze prijzen, aldus de directeur. “De winnaar ontvangt een wissel trofee én krijgt een vaste parkeerplaats naar keuze voor een jaar.” Een goed salaris is essentieel bij SOS Events. “14 tot 16-jarigen krijgen een ontzettend goed startsalaris én een groeischema. Als je trainingen volgt gaat je uurloon omhoog. Voordeel hiervan is dat als je 18 of 19 bent, je zo’n goed salaris hebt dat je niet meer weg wilt.” Kroon schrikt er niet voor terug om de hoge beloningen overal te benadrukken. “We zeggen in al onze uitingen wat je bij ons verdient. We zitten nu eenmaal in een shopcultuur.” Talent ontwikkelen Ook TerSpegelt biedt alle ruimte om te leren en ontwikkelen. “Wij zetten het online leerplatform RecreatieHero uitgebreid in”, vertelt Michel Huigevoort. “Maar we bieden medewerkers ook andere opleidingen op maat. Bijvoorbeeld op het gebied ‘Hou de onderlinge band goed en doe leuke dingen’ 02-2023 | Recreactie 19 van marketing of grafische vormgeving.” TerSpegelt beloont gevolgde opleidingen niet met een salarisverhoging. “Maar we evalueren wel. Daarvoor gebruiken we het zelfontworpen Talent Ontwikkel Plan. Jaarlijks praten we aan de hand van dit TOP met onze medewerkers en zetten we de vraag centraal: wat wil jij bereiken? En wat heb je nodig om dat te verwezenlijken? Dat kan van alles zijn, van een cursus tot een dagopleiding. In principe is niets te gek. Al kijken we daarbij wel naar de gemotiveerdheid van de medewerker en hoe passend de opleiding is. Het TOP wakkert ook de teamspirit aan. En daarmee gaat ook de gast tevredenheid weer omhoog.” Dat elk recreatiebedrijf zo zijn eigen uitdagingen heeft om aan medewerkers te komen én om deze vast te houden blijkt uit >
GOED ZICHT OP DE GEZONDHEID VAN UW WERKNEMERS Met het Preventief medisch onderzoek (PMO) HISWA werkt u actief aan de gezondheid en vitaliteit van uw werknemers. arboned.nl/pmo-hiswa Meer info? Meer informatie www.arboned.nl/pmo-hiswa 030 299 62 77 salessupport@arboned.nl
arbeidsmarkt de ervaringen van De Krim Texel. Dit bedrijf bestaat uit negen exploitaties verspreid over Texel. “De krapte op de arbeidsmarkt is bij ons op Texel groter dan op het vasteland”, zegt Yvette van Veen, operationeel directeur van De Krim Texel. “Daar komt nog bij dat ook huisvesting op het eiland een probleem is. Er zijn geen betaalbare koopwoningen en sociale huur is ook moeilijk te krijgen. Tot op zekere hoogte kunnen we medewerkers zelf huisvesting in eigen accommodaties bieden. Maar dat moet op tijdelijke basis. Dus zien we ze helaas vaak na twee jaar vertrekken.” De Krim Texel heeft een eigen functiehuis met salarissen die boven de cao liggen. “We proberen onze medewerkers vast te houden met prima primaire en secundaire arbeidsvoor‘We geven presentaties op mbo- en hbo-scholen door heel het land’ Hoe zit het met de cao? De cao (collectieve arbeidsovereenkomst) vormt de basis van de afspraken tussen werkgever en werknemer. De huidige cao Recreatie loopt t/m 31 december 2023. De salarissen zijn in stappen verhoogd; per 1 april komt er nog een procent bij. De jeugdschalen zijn begin vorig jaar extra verhoogd met 5 procent. In de cao Recreatie is vastgelegd dat zowel vaste als flex-medewerkers veel invloed hebben op werktijden. Daarmee zijn de rechten van vaste en flexibele medewerkers goed in balans. Ook in het hoogseizoen hebben zij bijvoorbeeld recht op vakantie. De cao kent ook regelingen over onder meer buitengewoon verlof, werk en zorg (onder meer geboorte- en calamiteitenverlof) en verlofsparen (om er bijvoorbeeld een paar maanden tussenuit te gaan). De cao is er ook als handige app, voor Android en iPhone. waarden, huisvesting, taalles – voor collega’s uit Polen, Griekenland en Slowakije, waar we ook actief werven – en een aantrekkelijke kinderopvangregeling. Daar scoren we goed mee. We hebben meer dan zeshonderd medewerkers en gelukkig merken we dat we nog niet te kort komen. Al moeten we er wel harder aan werken. Daarom hebben we eigen stagecoördinatoren in dienst en geven we op jaarbasis tientallen presentaties op mbo en hboscholen door heel het land. Dat werkt. In 2022 hadden we meer dan honderd stagiairs. Daarvan stroomt een aanzienlijk deel door naar een vaste baan. Daarmee creëer je ook ambassadeurs voor je bedrijf.” Andere doelgroepen Yvette van Veen merkt dat het juist nu belangrijk is om breder om je heen te kijken en minder traditioneel te werken. “Wij zorgen ervoor dat we ook interessant zijn voor andere doelgroepen, zoals mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en jongeren vanaf 13 jaar. Deze jongeren kunnen beginnen als steward bij de slagboom of helpen met het opruimen van zwerfvuil. Vervolgens kunnen ze doorgroeien. Zo investeer je tijdig in medewerkers.” Een investering die broodnodig is, zeker de komende jaren. Uit het jaarlijkse HR Trendonderzoek van Berenschot, Performa en AFAS Software blijkt dat 58 procent van de bedrijven moeite heeft met het behoud van medewerkers. Vorig jaar lag dit percentage nog op 46. Werkgevers in Nederland moeten vol aan de bak, in hun jacht op personeel. 02-2023 | Recreactie 21
onderzoek Imago- en arbeidsmarktonderzoek Loopt de sector vast door personeelsgebrek? Tijdens het op 6 december door HISWA-RECRON, KIKK Recreatie en FNV Recreatie georganiseerde congres ‘Recreatie terug op de kaart’ werd ook het recente Imago- en Arbeidsmarktonderzoek gepresenteerd. Daarmee gaf het meteen de urgentie van de bijeenkomst aan. Want medewerkers bevelen het werken in de sector niet snel aan. Het aantal studenten loopt terug. En een groot deel van de werkgevers vreest dat het personeelstekort de toekomst van bedrijven in gevaar brengt. Tekst: Maarten Bokslag Foto’s: De Zandstuve, Shutterstock De nood is hoog, zo blijkt uit het onderzoek, dat in oktober 2022 werd uitgevoerd door Markteffect. Maar liefst 66% van de werkgevers geeft aan te kampen met personeelstekort. Maar 22 Recreactie | 02-2023 liefst 30% van de werkgevers vreest dat het personeelstekort de toekomst van het bedrijf in gevaar brengt. Vooral op het gebied van horeca- en schoonmaakmedewerkers zijn nu al tekorten. Het onderzoek werd uitgevoerd om de arbeidsmarktsituatie in beeld te brengen en handvatten te bieden voor verbetering. Daarmee heeft het onderzoek in feite twee doelen. Ten
een stuk positiever. Zij beschouwen werken in de recreatiesector als afwisselend en gezellig, met veel vrijheid. Ook werkgevers zien salaris, cao en werkdruk als mogelijke verbeterpunten – net als de medewerkers. De studenten geven als reden voor hun studiekeuze onder meer dat het een leuke sector is om te werken. Ook met mensen werken, en mensen blij maken, worden als belangrijke motivaties genoemd. 46% verwacht na de opleiding waarschijnlijk of zeker in de sector te gaan werken. 30% wil doorstuderen en de rest van de studenten twijfelt nog. eerste gaat het om het in kaart brengen van het imago van de recreatiesector bij de diverse stakeholders. Ten tweede om het verzamelen van inzichten die gebruikt kunnen worden voor de arbeidsmarktbranding. Dat laatste is in feite het verbeteren van het imago van de recreatiesector als een plezierige en zinvolle plek om te werken. Het onderzoek is uitgevoerd onder 153 werkgevers, 193 werknemers en 626 mbo-studenten uit de recreatiesector. “Dat zijn flinke aantallen en daarmee is het een belangrijk en representatief onderzoek”, concludeert Rosemarijn de Jong, Projectmanager Arbeidsmarktbranding en -communicatie bij HISWA-RECRON. Te hoge werkdruk Medewerkers kijken in basis positief naar het werken in de sector. 70% geeft aan trots op de sector te zijn. Ze hebben plezier in hun werk en vinden het voldoende afwisselend. Slechts 44% denkt daarentegen dat buitenstaanders positief naar de recreatiesector kijken. Bovendien geven de medewerkers aan dat zij het werken in de sector niet gauw aanbevelen aan familie, vrienden of kennissen. Doorgroeimogelijkheden, werk-privébalans en opleidingsmogelijkheden worden laag beoordeeld. Zaken die verbeterd kunnen worden zijn met name het salaris, de arbeidsvoorwaarden en de hoge werkdruk. Werkgevers zijn > Uitstroom medewerkers dreigt Werkgevers kampen nog steeds met het tekort aan werknemers dat ontstond tijdens de coronacrisis. De GGD huurde veel mensen in en een groot deel van die mensen besloot niet terug te keren naar de horecabanen van voorheen. Ook de recreatiesector heeft daar last van. Uit het onderzoek van Markteffect blijkt dat 18% van de huidige werknemers in de recreatiesector verwacht om binnen nu en twee jaar de sector te verlaten. Dat is hetzelfde cijfers als in de horeca en volgens Markteffect is dat een hoog percentage. De overweging om de sector te verlaten speelt vooral voor mensen jonger dan 35 jaar. Redenen zijn te laag salaris, te hoge werkdruk en te weinig doorgroeimogelijkheden. Toch zijn er ook positieve punten: 81% van de medewerkers heeft plezier in het werk. 56% van de werknemers verwacht nog zeker vijf jaar in de recreatiesector te blijven werken en 28% verwacht in de recreatiesector zijn pensioen te halen. 02-2023 | Recreactie 23
Totaalleverancier voor de recreatiesector Wij hebben een ruim assortiment artikelen die benodigd zijn in de camping- of recreatiebranche. Daarnaast bieden we ondersteuning op maat bij de voorbereiding én uitvoering van infrastructurele & technische projecten. Denk aan ontwerpberekeningen of begeleiding op het terrein, bijvoorbeeld bij het aanleggen van leidingsystemen. Extra korting voor HISWARECRON leden! 50 jaar dankzij jou! Kijk voor onze acties op wildkamp.nl/50jaar Kijk voor meer informatie op wildkamp.nl/recreatie Aan- en verkoop INTERESSE IN EEN PROFESSIONELE 100% ELEKTRISCHE MAAIER? Na meer dan 10 jaar onderzoek in de afdeling research & development, ontstond de electric department bij Gianni Ferrari. De grasmaaiers hebben een hoogstaande kwaliteit en grote betrouwbaarheid. Lange autonomie, zeer weinig lawaai, nulemissie en lage onderhoudskosten. Denkt u aan de verkoop van uw recreatiebedrijf? Of wilt u een bedrijf aankopen? Den Otter Van Vliet, uw makelaar en persoonlijk adviseur DEN OTTER VAN VLIET BEDRIJF S OPVOLGING | TAXATIE | COACHING www.denottervanvliet.nl Interesse in een demonstratie van de 100% elektrische maaiers van Gianni Ferrari? Neem contact met ons op voor een dealer bij u in de buurt. Tel: 0481 371423 of bezoek onze website: https://www.lozeman-import.com/dealers/ Actieradius van 6-8 uur
onderzoek Een leukere baan? De 626 mbo-studenten die deelnamen aan het onderzoek hebben 1.786 punten genoemd die het werk in de sector aantrekkelijker kunnen maken. Een goed salaris, leuke collega’s en een leuk team zijn belangrijke factoren voor de studenten. Daarnaast is het inkomen belangrijk, doorgroeimogelijkheden, een goede werk-privé-balans én persoonlijke aandacht van de werkgever. Minder belangrijk voor de studenten zijn inspraak in het bedrijf, scholing en ontwikkeling of een vast contract met vast aantal uren. Een interessante uitkomst, want voor de mensen die al een baan hebben in de sector zijn dat juist wél belangrijke punten. Vooral het vast contract met vast aantal uren, want dat wordt door 93% van de werk nemers (zeer) belangrijk gevonden. Ook scholing en ontwikkeling scoort bij die groep hoog. 73% van de medewerkers geeft aan inspraak in het bedrijf belangrijk te vinden en volgens Markteffect is dat een relatief lage score. Toekomst van de sector De medewerkers zijn verdeeld over de toekomst van de sector. 47% ziet die positief in, terwijl 23% de toekomst juist negatief ziet. Gebrek aan personeel en de hoge werkdruk die daar het gevolg van is worden als belangrijke redenen genoemd. Bij de werkgevers is 83% van de respondenten zeer positief over de toekomst van het eigen bedrijf en 62% is positief over de toekomst van de sector als geheel. Personeelstekort en de opkomst van buitenlandse ketens worden als bedreigingen genoemd. Vakantie in eigen land, duurzaamheid en automatisering worden juist als kansen gezien. Ook 62% van de studenten is (zeer) positief over de toekomst van de sector. Studenten met een minder positieve kijk noemen het gebrek aan doorgroeimogelijkheden en verslechterende arbeidsvoorwaarden als belangrijkste minpunten. Bij nieuwe studenten bestaat vaak het beeld dat werken in de recreatie bestaat uit animatie en het werken met kinderen. Opvallend “Opvallend is dat de beeldvorming van studenten niet altijd strookt met de werkelijkheid. En dat werkgevers veel positiever denken over het werk bij de recreatiebedrijven dan werknemers”, concludeert Rosemarijn de Jong. “Medewerkers bevelen het werk in de sector niet aan bij bekenden. En nieuwe studenten hebben een ronduit vertekend beeld van het werk in de sector. Het sterkt ons bij de plannen voor arbeidsmarktbranding. Daarin willen we de recreatie profileren als goede werkgever, in een superleuke werkomgeving met perspectief voor de toekomst.” Meer daarover in de coverstory van dit magazine. Het onderzoek downloaden? www.hiswarecron.nl (zoekterm: arbeidsmarktonderzoek) 02-2023 | Recreactie 25
de visie Margreet Toonen van De Rooi Pannen: ‘We moeten dit samen oplossen’ Als het gaat om de arbeidsmarkt voor de recreatiesector is het geen vijf vóór, maar vijf over twaalf. En de situatie wordt erger, want er zijn steeds minder studenten en steeds minder opleidingen, want scholen willen voor een paar studenten geen recreatie-opleiding in de lucht houden, stelt Margreet Toonen, directeur van de leisure-opleiding van De Rooi Pannen in Breda. Tekst: Jaap van Sandijk Foto’s: De Rooi Pannen, Shutterstock Aan de krapte op de arbeidsmarkt komt voorlopig geen einde. Wat zijn de oplossingen voor de recreatiesector? “Werkgevers, werknemers en onderwijs moeten dit samen aanpakken”, zegt Margreet Toonen, directeur Toerisme, Leisure & Marketing bij De Rooi Pannen. Als duovoorzitter van de werkgroep Directeuren Toerisme en Recreatie binnen de MBO Raad zet ze zich in voor toekomstbestendig Hospitality mbo-onderwijs. Hard nodig ook, want de nood bij de bedrijven is hoog, weet Margreet Toonen. Daarom moeten de economische en de maatschappelijke betekenis van de sector nog beter op de kaart worden gezet. De MBO Raad deed zomer 2022 al een goede stap met de Roadmap voor toekomstbestendig Hospitality mbo-onderwijs. Toch ziet Toonen vooral dat de kloof tussen vraag en aanbod steeds groter wordt. Meer vacatures, minder studenten. Hoe alarmerend zijn de cijfers? “Het gaat absoluut niet goed. Het is geen vijf vóór, maar vijf over twaalf. Er zijn steeds minder studenten en steeds minder opleidingen, want scholen willen voor een paar studenten geen recreatie-opleiding in de lucht houden. En dat terwijl de sector zit te springen om personeel. Tussen 2015 en 2021 is de studentenpopulatie Toerisme & Recreatie met 50 procent 26 Recreactie | 02-2022
Margreet Toonen Margreet Toonen (Bolsward, 1961) is binnen de MBO Raad duovoorzitter van de werkgroep Directeuren Toerisme en Recreatie. Sinds 2020 is ze directeur Toerisme, Leisure & Marketing van de Rooi Pannen in Breda. Daarvoor werkte zij bij Breda University of applied sciences (voorheen NHTV), waar zij onder meer onderwijsmanager van de Academy Leisure & Events was. gedaald. In 2015 telde het mbo 10.818 studenten Toerisme & Recreatie, in 2022 was dat gedaald naar 5.461. De instroom in 2015 bedroeg 6.313 studenten; in 2022 waren dat 1.395. Ik maak me enorm veel zorgen.” Waar zit het probleem voor de recreatiesector? “Het slechte imago van de opleiding. Ik spreek nog steeds veel ouders die vragen: ‘En waar werkt mijn kind in de winter?’ We maken nu een omslag door de opleiding allround te maken. Samen met onder meer HISWA-RECRON werken we aan een verbreding. Een opleiding waar front-office, backoffice, organiseren, operations management, leiding geven en marketing aan bod komen. Tot nu toe is de opleiding te veel gefocust op receptiewerk en activiteitenbegeleiding. Straks kan de student crossovers doen en een eigen pakket samenstellen. Een tweede probleem is dat leerlingen – of hun ouders – liever > 02-2023 | Recreactie 27
Ron, hoe hou ik grip op mijn resultaat en de kosten? Wil je dat jouw gasten het naar hun zin hebben? En wil je zelf grip hebben op het resultaat? Dan heb je behoefte aan iemand die je markt kent. Iemand die je niet alleen helpt met je (salaris)adminstratie, maar ook met financieringsoplossingen en het verbeteren van je rendement. De recreatie- en horecaspecialisten van Countus hebben hier veel ervaring mee en kunnen jou helpen met het maken van strategische keuzes. Hiervoor hebben we zelfs een speciaal expertiseteam in het leven geroepen: Bertijn Vos, Jesca Wemmenhove en Ron Koopmeiners. Wil jij een keer brainstormen over de mogelijkheden voor jouw bedrijf? Neem vrijblijvend contact met ons op. Expertiseteam Recreatie & Horeca recreatie-horeca@countus.nl COUNTUS.NL/RECREATIE Draadloze beheersystemen elektra(verbruik) • verwarming • melders ICY Campsite Management ICY Marina Management www.icy.nl ICY Accommodation Management Save the date: nieuwe editie van het Countus Recreatiecongres op 3 oktober. Meer info volgt! Bespaar veel energie
de visie een vmbo-havo-hbo-traject volgen dan een vmbo-mbo-havotraject. We hebben met Robbert Dijkgraaf gelukkig een minister die zegt: stop met dat automatisme van hoger, hoger. We hebben het mbo keihard nodig. Ten derde was er corona. Dat heeft de situatie verergerd. Leisure was kwetsbaar, parken bleven dicht. Wil je dat vak nog studeren? Verder is ook geld een issue. Veel mbo’ers ‘Scholen willen voor een paar studenten geen recreatie-opleiding in de lucht houden’ studeren liever marketing of handel. Dat betaalt beter. In onze sector wordt zo’n twee tot drie euro per uur minder betaald. Buiten onze cirkel van invloed liggen nog de vergrijzing en de ontgroening. Tot 2028 zijn er steeds minder leerlingen, terwijl er een grote maatschappelijke druk is om studies als zorg, techniek en ICT te volgen.” Waar ligt de oplossing voor de recreatiesector? “Laat ik eerst benadrukken dat we dit samen moeten oplossen. Als MBO Raad en onderwijs pakken we onze verantwoordelijkheid om de opleidingen aantrekkelijker te maken. Minister Dijkgraaf helpt ons daarbij. Er wordt stevig geïnvesteerd in het mbo.” Is het nu aan de werkgevers om in actie te komen? “Ja. Zij moeten beseffen: als je niks doet, loopt het vast. Maar ik vraag me af of de boodschap geland is bij ze. Ze moeten het werk aantrekkelijker maken. En ja, dat betekent betere salariëring. Maar ook je medewerkers mogelijkheden bieden om zich te ontwikkelen. Een leven lang ontwikkelen. Ofwel: het stimuleren van de eigen regie van je mensen op hun loopbaan. Wij als mbo kunnen daarbij helpen, omdat ons onderwijs modulair wordt ingericht. Daarnaast kunnen werkgevers in de recreatie wellicht afspraken maken met bedrijven uit andere sectoren om hun werknemers in de winter op een andere plek te laten werken. Je ziet al goede initiatieven op dit gebied. Ook moeten ze veel meer zelf gaan vertellen hoe vreselijk leuk het is om in de recreatie te gaan werken. Want dat is ook leuk!” Je bent medevoorzitter van de werkgroep Directeuren Toerisme en Recreatie binnen de MBO Raad. Wat zijn de geluiden daar? “In die werkgroep wordt pijnlijk duidelijk hoe versnipperd we zijn. Er zijn dertig mbo-scholen die recreatie aanbieden, met elk een plukje studenten. Dat is geen gezonde situatie. Het sluit ook niet aan bij de behoeften van de sector. Daarom komen we met allround opleidingen en wordt een hospitality-breed dossier ontwikkeld.” Het duurt nog jaren voordat deze nieuwe lichting zich aandient. Hoe zie je de komende jaren voor de sector? “Dat worden moeilijke jaren. En ja, we hadden eerder in actie moeten komen. De daling van de in- en uitstroom zien we al sinds 2015. Maar het duurt altijd lang voordat mensen écht opstaan om een écht probleem te tackelen. Zie de klimaatverandering. En corona, dat de situatie heeft verslechterd, zagen we ook niet aankomen. We hoopten dat het beter zou worden. Maar dat gebeurde niet. Gelukkig zijn we nu op de goede weg.” 02-2023 | Recreactie 29
kennis delen Energieprijs niet 1-2-3 door te berekenen Heel Nederland heeft last van de stijgende energiekosten. Maar mag je als recreatieondernemer de prijzen voor nutsvoorzieningen eigenlijk wel verhogen naar marktconforme tarieven? De Geschillencommissie toetste de verhoging bij een recreatiebedrijf aan de RECRON-voorwaarden en deed een opvallende uitspraak: je mag de tarieven niet zomaar aanpassen. Tekst: Jeroen Kamphuis (Zypp advocaten) Foto: Max de Krijger In de zaak die voorlag bij de Geschillencommissie had de ondernemer in 2019 de exploitatie overgenomen. De vorige exploitant hanteerde op het bedrijf al jaren lage (niet marktconforme) tarieven voor het verbruik van nutsvoorzieningen. De ondernemer heeft in 2020 een brief gestuurd aan alle recreanten en aangekondigd dat de tarieven in 2021 zouden worden verhoogd naar een marktconform niveau. De ondernemer had een benchmarkonderzoek laten uitvoeren en de nieuwe prijzen vastgesteld op het gemiddelde van de uitkomst. Protest Een van de gasten met vaste standplaats vond echter dat de prijsverhoging voor de nutsvoorzieningen disproportioneel hoog was. De Geschillencommissie boog zich erover en keek daarbij naar artikel 4 lid 2 van de RECRON-voorwaarden voor vaste plaatsen (2016). Daarin staat letterlijk dat ‘kosten ontstaan door lastenverzwaring aan de zijde van de ondernemer als gevolg van een verhoging van lasten en heffingen’ aan de recreant mogen worden doorberekend. De Geschillencommissie begrijpt dat de ondernemer de tarieven wil aanpassen aan wat gangbaar is in de markt. Maar het feit dat de vorige exploitant er bewust voor heeft gekozen om de tarieven jarenlang niet te verhogen, kan 30 Recreactie | 02-2023 volgens de commissie niet worden afgewenteld op de recreant, door in één keer de tarieven marktconform te maken. Dat is naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet acceptabel. De Geschillencommissie oordeelt dat de ondernemer de aangekondigde verhoging gelijkmatig dient te spreiden over drie jaar. Wel mag de ondernemer reguliere (toekomstige) prijsstijgingen over deze periode doorberekenen aan de recreant. Op die manier kan in drie jaar worden toegewerkt naar marktconforme tarieven. Onbevredigend Deze uitspraak komt onbevredigend over. Het feit dat de vorige exploitant lage (niet-marktconforme) tarieven hanteerde, komt de nieuwe ondernemer nu duur te staan. De nieuwe ondernemer wordt verplicht om een ‘ingroeimodel’ te hanteren. Per saldo komt het erop neer dat de ondernemer het verschil tussen de oude lage tarieven en marktconforme tarieven deels zelf moet dragen. Ondernemers die overwegen om de exploitatie van een bedrijf over te nemen, doen er dan ook verstandig aan om op voorhand onderzoek te doen naar de gehanteerde tarieven voor de levering van nutsvoorzieningen. Geschillencommissie: plotselinge verhoging energieprijs niet toegestaan
vakinfo Verantwoord investeren in buitenbeleving Het is een echte eyecatcher: een loungeset op het terras van de accommodatie. Steeds vaker zien we dit soort meubelsets dan ook op recreatiebedrijven. Gasten hebben thuis ook vaak een loungeset en verwachten op hun vakantieverblijf minimaal dezelfde luxe. Wat zijn de belangrijkste overwegingen bij de aanschaf van loungemeubelen? Tekst: Jaap van Sandijk Foto: Madino Terrasmeubilair Een mooie loungeset is een blikvanger die bovendien bijdraagt aan de gastbeleving. Een loungeset is de plek waar gasten relaxen, even dagdromen of gezellig een drankje kunnen nuttigen. Maar hoe kies je de juiste loungeset, rekening houdend met factoren als kwaliteit, onderhoud en uitstraling? Aandachtspunten Kies voor een volledig gestoffeerde loungeset, zonder losse kussens, met een aluminium binnenframe. Losse kussens kunnen rondslingeren en vragen om extra bergruimte. Gestoffeerde modellen beschikken over hetzelfde zitcomfort als loungemeubelen met losse kussens. Een aluminium binnenframe draa gt bij aan een lange levensduur. Let er op dat de stof weerbestendig is. Kleurvaste stoffen die bestand zijn tegen de zon zorgen ervoor dat de loungeset mooi blijft. De stof moet ook vuil- en waterafstotend zijn. Het is daarnaast belangrijk om te vragen naar de garantietermijnen, met betrekking tot kleurechtheid. Kies voor onderhoudsvrij loungemeubilair dat vier seizoenen buiten kan staan. Water-, chloor- en vuilbestendigheid zijn hierbij erg belangrijke factoren. Neem dan ook alleen stoffen die – als er bijvoorbeeld groenaanslag op de meubels zit – gemakkelijk te reinigen zijn. Dat kan eenvoudig met een hogedrukspuit. Chloor- en waterbestendigheid is ook belangrijk voor gebruik bij zwembaden en wellness. Zo kan de gast, wanneer die uit de jacuzzi komt, meteen gebruik maken van het meubilair. Trends De trends in loungesets zie je vooral terug op gebieden als uitstraling (een modernere look), stoffering (waar kwaliteit, design en onderhoudsvrijheid samengaan) en duurzaamheid. Zo zijn er inmiddels modellen op de markt die zijn gefabriceerd Verwarmd loungemeubilair maakt terrasverwarming overbodig van gerecycled materiaal. Er is ook een trend op het gebied van verwarmd loungemeubilair, zodat kostbare terrasverwarming overbodig wordt. De verwarming gaat pas aan als de gast gaat zitten en verwarmt alleen degene die dit wenst. Het stroomverbruik is slechts 40 kWh per zitplaats. Zo voorkom je onnodig verbruik. En dat is gunstig voor de energierekening. Met dank aan Madino Terrasmeubilair 02-2023 | Recreactie 31
Uw partner in waterrecreatie Trakteer deze zomer uw gasten op een verfrissend en veilig waterparadijs met uw eigen spray park. Neem vandaag nog contact op met Watergames & More voor een interactieve waterspeelplaats met waterspuiters en fonteinen voor jong én oud! Onze ervaren teams helpen u bij elke stap, van ontwerp t/m montage en onderhoud. De waterspeeltoestellen bieden een breed scala aan mogelijkheden voor alle leeftijden en capaciteiten. En dankzij onze strenge veiligheidsnormen en uitgebreide service en onderhoudspakketten blijft uw spray park veilig en schoon. Kijk op onze website of neem direct contact met ons op voor uw eigen unieke interactieve waterspeelplaats, geïnstalleerd voor deze zomer of later. Wij staan het hele jaar voor u klaar. U kunt erop vertrouwen dat u bij Watergames & More altijd aan het juiste adres bent voor het beste advies, kwaliteit en service. watergamesandmore.com Watergames & More B.V. Argonstraat 86, 2718 SN Zoetermeer T +31 79 206 5060 E info@watergamesandmore.com
productnieuws Tekst: Jaap van Sandijk Zuinige schuimzeepdispenser Met een CWS-schuimzeepdispenser verbruik je gemiddeld 50 procent minder zeep en 30 procent minder water. Het zeepconcentraat schuimt zich op en kan ook makkelijk worden weggespoeld. Dankzij een druppelvrije uitgifte wordt de zeepvulling volledig gebruikt en is er dus geen sprake van verspilling. (0800) 23 00 370 www.cws.com Praktisch en hygiënisch Welkomstset voor de hond Is een hond een graag geziene gast op je park? Dan is het prettig om ook deze viervoeter een welkomstset aan te bieden. De set wordt verpakt in een bedrukte ‘welkom-tas’, voorzien van een hondenetiket. Op de achterzijde staat de samenstelling van de hondensnacks, in verband met eventuele allergieën. (038) 468 68 88 www.wecoviservice.com De Europroducts handdoekautomaat Sensor Mini Matic Tear & Go en zeepdispenser Sensor Euro Foamzeep zijn hoogwaardige touch free dispensers. De handdoekautomaat hangt automatisch een vel papier voor u klaar en de zeepdispenser geeft de juiste dosering foamzeep. Beide dispensers maken deel uit van de Quartz-lijn. Die is verkrijgbaar in wit, zwart en zwart/zilver en omvat naast deze dispensers ook een complete lijn voor sanitair. (050) 312 96 85 www.wola.nl Klantcommunicatie EVG TV is een narrowcasting systeem waarmee je je bedrijf presenteert en je gasten op de hoogte houdt van alle ins en outs van je onderneming. Doordat het systeem ook een advertentieplatform biedt, kun je de kosten laag houden en er zelfs geld mee verdienen. Investeren voor EVG TV is niet nodig, want het systeem is beschikbaar op basis van huur. (088) 555 4 888 www.eenveiliggevoel.nu 02-2023 | Recreactie 33
BESPAAR OP BEDRIJFSKOSTEN en spaar het mileu! WARMTE TERUGWINNING ZORGT VOOR EEN LAGERE ENERGIEREKENING Doorschuiver Type: Zanussi ZHT8IELG geheel rvs (AISI304) geisoleerde bovenkap energiezuinige dubbelwandige tank capaciteit 1440 borden p/uur 3 wasprogramma's: 45|84|150 sec. extreem laag verbruik: 2 liter per spoelbeurt automatisch zelfreinigingsprogramma afm. 75x88x227 cm 400 Volt | 9,9 kW Type: Zanussi ZLAI3 dubbelwandig rvs (18/10) rvs spoelarmen 3 wasprogramma’s: 90|120|240 sec. 2,5 liter per spoelbeurt HACCP monitoring zelfdiagnose systeem diepgetrokken naadloze bodem ingebouwde naglansdosering automatisch zelfreinigingsprogramma gegarandeerde naspoeltemperatuur van minimaal 84°C incl. borden- en koppenkorf, 2 bestekcylinders afm. 60x61x82 cm 400 Volt | 5,35 kW 4550.1562 normaal Voorlader 3.785,actie 3.195,inruilkorting 300,NU 2.895,Lease vanaf 67,74* GEGARANDEERD DESINFECTIE Alle Active modellen zijn uitgevoerd met een gegarandeerd desinfecterend spoelsysteem. De atmosferische boiler garandeert een naspoelkwaliteit die nog niet eerder vertoont is, waardoor het water op een zeer hoge en stabiele temperatuur (84°C) blijft en de druk constant is. ACTIVE ZL1 4550.1550 230 Volt 2.475,Type ZL1 en ZL3 demontabele wasarmen vervaardigd van roestvaststaal (AISI 304) 2 wasprogramma’s 120|180 sec. 5,8 liter boiler voorzien van een grof- en fijnvuilfilter naglansinjector en zelfreinigingsprogramma inclusief bordenkorf en 1 bestekkorf afm. 60x65x82 cm QUA HOOGTE EENVOUDIG TE PLAATSEN ONDER SPOEL- OF WERKTAFEL ZL3 4550.1548 400 Volt 2.675,Lease vanaf 42,88* 1.695,- 1.950,Lease vanaf 49,34* Pure and ActivActive P A ti d Zuiniger Schoner Met maar liefst 5.000,EIA fiscale aftrek 4550.682 normaal 14.885,actie 7.995,inruilkorting 1.000,NU 6.995,ACTIVE Lease vanaf 152,49 * ACTIVE
Doorschuif vaatwasser Type: Hakpro HDS80 geheel rvs (AISI 304) diepgetrokken tank met afgeronde hoeken laag verbruik: slechts 2 liter per spoelbeurt atmosferische boiler naglanspomp 3 programma's 45|84|150 sec. zelfreinigingsprogramma en automatische leegloop krachtige 12 liter boiler incl. 1 bordenkorf + 1 bestekkorf afm. 67x76x157 cm (excl. beugel) 400 Volt | 9,9 kW COMBINATIE A GESCHIKT VOOR GROTE PANNEN, SCHALEN EN PIZZABORDEN tot 44 cm hoogte 4558.911 normaal actie 6.429,4.845,inruilkorting 750,NU ACTIVE Meerdere opstellingen en combinaties mogelijk COMBINATIE B 120 cm | | 67 cm | 110 cm | 4558.913 normaal 6.589,actie 4.945,Inruilkorting 750,4194.110 4558.010 COMBINATIE C 110 cm | 67 cm 4194.106 4.195,Lease vanaf 98,16* | | 120 cm | 4558.913 normaal 6.589,actie 4.945,Inruilkorting 750,4194.108 4558.010 Glazenspoeler 1 wasprogramma: 120 seconden inzet voor 12 schotels 29x29x7,5 cm incl. 1 glazenkorf en 1 bestekkorf 30 korven per uur naglansinjector 230 Volt OOK LEVERBAAR MET AFVOERPOMP EN/OF DOSEERUNIT Vanaf art.nr afm. cm afm. korf 4550.1500 44x50x64 38x38 cm 1.640,3-voudige werking: - voorkomt kalkaanslag - bespaart op onderhoud - verminderd wasmiddelgebruik 1.245,4550.1510 46x55x70 40x40 cm 1.780,- 1.345,EMMELOORD Platinaweg 21 8304 BL Emmeloord Tel: (0527) 635 635 info@hakpro.nl AMSTERDAM De Flinesstraat 20 1114 AL Duivendrecht Tel: (020) 665 6428 amsterdam@hakpro.nl 1.245,Lease vanaf 31,50* GRONINGEN Verl. Bremenweg 10c 9723 JV Groningen Tel: (050) 318 1600 groningen@hakpro.nl ROTTERDAM Schuttevaerweg 13 3044 BA Rotterdam Tel: (010) 750 2750 rotterdam@hakpro.nl VENLO Venrayseweg 44 5928 NZ Venlo Tel: (077) 387 4242 venlo@hakpro.nl VLISSINGEN Bedrijfsweg 9 4387 PD Vlissingen Tel: (0118) 493 222 vlissingen@hakpro.nl 23-06-00 Alle prijzen zijn in euro's, exclusief BTW en wettelijke verwijderingsbijdragen. Wijzigingen voorbehouden zonder voorafgaande kennisgeving. Zet- of drukfouten voorbehouden. 4194.112 4.195,Lease vanaf 98,16* COMBINATIE D 120 cm | 4194.102 4.095,Lease vanaf 95,82 * | 67 cm | 110 cm | 4558.917 normaal 6.618,actie 4.945,Inruilkorting 750,4194.114 4558.010 COMBINATIE E | 180 cm 4194.106 4.195,Lease vanaf 98,16* | 67 cm | 110 cm | 4558.919 normaal 6.944,actie 5.145,Inruilkorting 750,4194.118 4558.010 Century waterontharder Type Compact geïntegreerde harstank, 5 ltr. bypass is standaard inbegrepen capaciteit 750 ltr. per uur afm. 21,5x35x46 cm 4194.106 4.395,Lease vanaf 102,84* 4270.102 830,719,hakpro.nl
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)
1 Online Touch