In een wereld van fake news, terrorisme en falende leiders zou je gemakkelijk ‘bewijs’ kunnen vinden dat de mens van nature slecht is, maar is dat wel zo? Onlangs werd ik opnieuw aan het denken gezet over deze vraag doordat ik het nieuwe boek van Rutger Bregman las: De meeste mensen deugen. Het is lang geleden dat ik weer eens zo gegrepen ben door een non-fictie boek. Omdat Bregman je meeneemt in zijn eigen ontdekkingstocht, leest het als een avonturenroman. Bovendien weet hij inzichten te verbinden uit de psychologie, biologie, antropologie, archeologie en economie. Het bijzondere is: daar komt een mensbeeld uit naar voren dat op mij overkomt als realistisch en tegelijk hoopgevend. En hoop lijkt me geen overbodige luxe in de woelige tijd waarin we leven. Ontdekkingstocht van Bregman Je hebt vast weleens gehoord van bekende psychologische onderzoeken, zoals het Stanford Prisonexperiment, Stanley Milgram die zijn proefpersonen elektrische schokken liet toedienen en het Bystandereffect naar aanleiding van de moord op Catherine Genovese. Welnu, al die onderzoeken zijn door kritische wetenschappers opnieuw onder de loep genomen en Bregman neemt je mee naar wat daar werkelijk gebeurde. Het Prison-experiment blijkt meer weg te hebben van een geënsceneerd toneelstuk. Bij de schokken-machine geloofde meer dan de helft van de proefpersonen niet dat de schokken echt waren. Catherine Genovese kreeg wel degelijk moedige hulp van een buurvrouw, zij het te laat. En onderzoek van de Deense sociaal psychologe Lindegaard laat met behulp van beelden van beveiligingscamera’s in grote wereldsteden zien dat in 90% van de gevallen mensen elkaar in nood juist wel helpen! The lord of the flies Helemaal smullen wordt het als Bregman beschrijft hoe hij een echte ‘Lord of the flies’ op het spoor komt. In dit beroemde, fictieve boek spoelen een aantal jongens aan op een onbewoond eiland en veranderen uiteindelijk in wilde dieren, aldus de korte versie. Bregman vraagt zicht echter af of zoiets misschien ooit in het echt gebeurd is en neemt je mee tijdens zijn zoektocht. Uiteindelijk ontmoet hij in Brisbane de heren op leeftijd: Mano Totau en Peter Warner. Mano Totau was één van de zes jongens die in 1965 met een gestolen vissersboot aanspoelden op het eiland Ata in de Stille Oceaan en Peter Warner was de man die hen 14 maanden later aantrof in goede gezondheid en samenlevend in volmaakte harmonie. Het verhaal leest als een sprookje en Bregman zegt hierover: het werkelijke verhaal zou te zoet zijn voor Hollywood. Klopt ons mensbeeld nog wel? Naast het christelijke idee van de zondige mens zijn het onder andere dit soort onderzoeken en verhalen die ons mensbeeld hebben gevormd. En vlak het dagelijkse nieuws niet uit, dat alles behalve representatief is voor het dagelijkse leven van de mensheid als geheel. Dan heb ik het daarnaast nog niet eens over het ‘filterbubbel’-effect, waarbij we door de algoritmes van sociale media voortdurend worden bevestigd in ons eigen gelijk. Zo vind jij het vast óók moeilijk om te geloven dat de wereld nog nooit zo veilig is geweest als nu. Toch laten cijfers zien dat dit het geval is. Uit Bregmans boek komt dan ook een heel ander mensbeeld naar voren dan waar velen van ons in geloven, namelijk dat van een door en door sociaal en intrinsiek gemotiveerd dier dat waarschijnlijk het resultaat is van de ‘survival of the friendliest’. Train het goede been Nu hoor ik je denken: is die Bregman niet een beetje naïef? Na het lezen van zijn boek denk ik van niet. Natuurlijk is heel moeilijk te bewijzen of de mens nu deugt of niet. Voor beide stellingen zul je bewijs vinden en het is dus ook heel lastig om iemand die er anders over denkt dan jij van het tegendeel te overtuigen. Maar Bregman zegt niet: alle mensen deugen. Hij stelt dat de recente wetenschap over deze vraag der vragen als volgt is samen te vatten: de mens heeft ‘een goed en een slecht been’ en de vraag is welk been je wilt trainen. Ook de recente bevindingen in de breinwetenschap over neuroplasticiteit wijzen hierop. Zo stelt hoogleraar Klinische Neuropsychologie Margriet Sitskoorn: “Als iemand dagelijks moppert en klaagt, dan wordt zijn of haar brein steeds beter in mopperen en klagen. Gelukkig geldt hetzelfde voor zaken als dankbaarheid, humor en vrijgevigheid.” Self-fulfilling prophecy Een ander interessant fenomeen in dit verband is de ‘self-fulfilling prophecy’: overtuigingen worden vaak waar, juist omdat we ze geloven. Als iedereen bijvoorbeeld gelooft dat een bank zal omvallen en daarom zijn geld opneemt, dan zal de bank waarschijnlijk omvallen. Ook in coaching zie je dit fenomeen terug: als je bij een coachee ‘weerstand’ tegen verandering verwacht en je gaat hem of haar overtuigen, dan krijg je juist weerstand. Motiverende gespreksvoering heeft hier een mooie verklaring voor: veel mensen zijn namelijk ambivalent ten aanzien van 31
32 Online Touch Home