Gebiedsentree Zuidwest Veluwe Integraal ontwikkelraamwerk
2
Gebiedsentree Zuidwest Veluwe Integraal ontwikkelraamwerk november 2018 3
4
Inhoudsopgave VOORWOORD 1. HOOFDLIJN GEBIEDSENTREE 2. CONTEXT 3. 4. 5. 6. OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF TOP 10 KWALITEITEN TOP 10 ZORGPUNTEN INTEGRAAL RUIMTELIJK RAAMWERK 7. UITVOERINGSPROGRAMMA • Top 10 projecten kwaliteitsslag ‘omliggend gebied’ • Top 10 projecten kwaliteitsslag ‘gebiedsentree’ 8. COCREATIE Lijst van geïnterviewden Colofon 7 8 10 12 49 50 52 54 56 66 82 5
6
VOORWOORD Indicaest explibus quo tendel ipsuntibus sin pe peribus volupta simollo restiunt oditate sseque volo quate officab oressit volut mincid modit verae porerionempe nus, ilibusa vide pa comnias peditaepudit officae. Ut is volo volor magnihi libus, enti int por sum de voluptias qui vollendi bea santur mos et millam, tem remque essero et es remodis simusant etur? Por aut excescipsum experuptati a volumque venis doloreperum dus con et labor reri qui ad essit quiasperum quist, corum intiis eos nulpa volent. Ferovid mod molut quaspel ma vidunto etur molutate eos earum volupta tionsequos dolla ni re eligent aped mossus aut rent ped etur? Quae dolor res eni blat. Iciliquam venest unt lam voluptatius. Tecatiam, et auta accuptatur, erestruptate nossunt videm qui nis unt. Ario. Ur? Oloreptati blabora tempersperes dolor sed ut hillenis arum, officia nes mi, que et alique delenti uscitatquis autas est, aut et est eos excea que nestios etur, ea vitatius que maximperem autet quas exerum sitas num quam, ommodit la ..... Wethouder Vreugdenhil 7
1 HOOFDLIJN GEBIEDSENTREE In het zuidwesten van de Veluwe, in de gemeente Ede, ligt een gevarieerd Natura 2000-gebied met uitgestrekte heidevelden en bossen. Het gebied is rijk bedeeld met buitengewone omgevingskwaliteiten en waarden. Veel waarden zijn echter kwetsbaar – onder meer op het vlak van het natuurlijk watersysteem, de ecologie en de archeologie. Bij herberg Zuid-Ginkel vinden we de Enclave, alwaar – in historische samenhang met de heide – boerenerven en landerijen zijn gelegen. Met name de Ginkelse Heide en de Eder Heide staan goed bekend bij het grote publiek; bezoekersaantallen nemen toe. Naast de toeristisch-recreatieve functie, dient het gebied nog andere hoofdfuncties zoals die van militair oefenterrein en doorgangsgebied voor de provinciale weg N224. Door intensivering van gebruik neemt de druk op de hoogwaardige omgevingskwaliteiten toe. Gebruik en waarden botsen met elkaar. Om een en ander evenwichtig te kunnen ontplooien is er behoefte aan een toekomstbestendig ruimtelijk ontwikkelraamwerk. 8 1 HOOFDLIJN GEBIEDSENTREE
De sleutel tot succesvol reorganiseren en reguleren van een en ander wordt gevonden in een goed bereikbare en uitnodigende gebiedsentree met een nieuw bezoekerscentrum van allure. Een omgevingsinitiatief dat past in zowel de regionale visie‘Veluwe op 1’ als het lokale toekomstdenken van gemeente, maatschappelijke partijen en ondernemers. Het ‘Bezoekerscentrum Ginkel’ zal niet alleen een waardige en gastvrije ontvangst voor alle regionale en internationale bezoekers verzorgen, het zal ook aan het ‘Platform Ginkel’ huisvesting bieden. Platform Ginkel is een samenwerkingsverband van actieve partijen die collectief willen werken aan het versterken van de identiteit en diversiteit van Zuidwest Veluwe. De historische ontginningskern Zuid-Ginkel ligt prominent aan de N224 en vervult een poortfunctie voor het gebied. Schaapskooi De Ginkel is een ware imagodrager en herberg Zuid-Ginkel is vanouds een gerenommeerde pleisterplaats. Maatschappelijke partijen, ondernemers en de gemeente zijn het er over eens dat juist deze setting zich bij uitstek leent voor het realiseren van een representatieve gebiedsentree met ‘Bezoekerscentrum Ginkel’ als kloppend hart. HOOFDLIJN GEBIEDSENTREE 1 9
2 CONTEXT Binnen en buiten de Enclave Het gebied Ginkel en omgeving is feitelijk te verdelen in een kleinschalig gebied binnen de Enclave en een grootschalig gebied buiten de Enclave. Rondom de Enclave ligt het Europees beschermde Natura 2000 gebied – een samenhangend Europees ecologisch netwerk dat onder de Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn valt. Het Gelders Natuurnetwerk overlapt het Natura 2000-gebied. De Ginkelse Heide vormt samen met de Eder Heide een natuurkerngebied in het Gelders Natuurnetwerk. De gronden binnen de Enclave heeft de provincie aangewezen als groene ontwikkelzone. Archeologie Het gebied Ginkel en omgeving kent veel beschermde archeologische sites en talrijke mogelijke archeologische vindplaatsen. De archeologische verwachtingskaart wordt regelmatig geactualiseerd en is de basis voor de beleidsadvieskaart. N224 De provinciale weg N224 verzorgt de verbinding tussen Arnhem en Zeist; het is een gebiedsontsluitingsweg met een doorgaande verkeersfunctie. Een gebiedsontsluitingsweg voorziet in zowel het doorstromen als het uitwisselen van verkeer. De maximaal toegestane snelheid is 80 kilometer per uur. De etmaalintensiteit bedraagt 9.800-15.400 motorvoertuigen. De essentie van het Duurzaam Veilig beleid is het voorkomen van verkeersonveiligheid. De N224 doorkruist het Gelders Natuurnetwerk. Aandacht heeft het overstekend wild en de functie van het recreatief fietsnetwerk met dwarsverbindingen. Overstekende voetgangers krijgen géén aandacht, wat leidt tot zeer gevaarlijke situaties met name bij Zuid-Ginkel. Archeologische beschermingsgebieden 10 2 CONTEXT
Enclave als contramal van Gelders natuurnetwerk Gelders natuurnetwerk overlapt Natura 2000 - gebied CONTEXT 2 11
3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF “De vruchtbare Enclave te midden van de woeste gronden, is als een oase in de woestijn. De herberg ZuidGinkel is als een Karavanserai.” Actueel Hoogtebestand (AHN) in relief 12 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 13
Geofysieke constellatie Natte laagte in smeltwatergeul Smeltwatergeul De Enclave heeft zich genesteld in een grote vertakte smeltwatergeul die werd geerodeerd door krachtige afstroming van sneeuwsmeltwater in laatste ijstijd (Weichselien). De Renkumse Beek, die zich diep heeft ingesneden in deze smeltwatergeul, wordt rijkelijk gevoed met kwelwater uit hoger gelegen stuwwalgronden. Vele verdwenen gehuchten uit de protohistorie werden opgericht aan de rand van deze waterhoudende geul. Ook de nog bestaande ontginningskernen gesticht in de late Middeleeuwen zijn langs of zelfs in de geul gesitueerd. De smeltwatergeul is de toekomstbestendige hoofdstructuurdrager van het gebied – met de status hydrologische kernzone. De Renkumse Beek 14 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 15
Geofysieke constellatie Grondwaterstand In een tijd van toenemende droogte en verdroging is het bijzonder dat het grondwater – ter hoogte van de Enclave – op minder dan 50 cm diepte zit. Het hoger liggende stuwwalgebied vangt en filtert hemelwater dat hier schoon en mineraalrijk opwelt. De natuurwaarden en biodiversiteit die zich in deze hydrologische kernzone zouden kunnen ontwikkelen zijn sterk afhankelijk van de kwaliteit van het oppervlaktewater. Het omleiden en zuiveren van vervuild landbouwwater en het vasthouden van schoon kwelwater in deze hydrologische zone is een issue. Moeras Vanaf het Laat-Holoceen leeft de mens toenemend sedentair. Rondom de nederzettingen wordt het landschap ontgonnen voor de landbouw. Bij al te intensief gebruik van het ommeland – met name in de Middeleeuwen – komen plaatselijk dekzanden aan het licht en krijgt de wind vrij spel. Zandverstuivingen kunnen zich snel uitbreiden; grote zandvolumes verwaaien. Ook de Enclave overstuift gedeeltelijk. Ter hoogte van de voormalige houtwerf stuift het beekdal van de Renkumse Beek zelfs helemaal dicht. Zo ontstaat een hydrologische komvorm (met ondoorlaatbare onderlagen) waar het kwelwater blijft staan Grondwater op minder dan 50 cm diepte 16 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
– een uitgestrekt moerasgebied vormt zich. Tegenwoordig voert een ontginningssloot het overtollige water uit de Enclave naar een inzijggebied ten zuiden van De Hindenkamp. Benedenstrooms kwelt dit water weer op en voedt opnieuw de Renkumse beek die tot op heden watervoerend is. De hydrologische kom gevoed door schoon kwelwater heeft hoge potenties voor natuurontwikkeling. Naam ‘Ginkel’ Volgens de etymologiebank is ‘Ginkel’ een gebiedsbeschrijvende naam: ‘doorgang bij een waterloop of moeras’ en/of ‘doorgang bij lichte, open plek’. Het zou afgeleid zijn van de oud Germaanse woorden ‘gengi’ dat doorgaanbaar betekent en ‘loo’ dat zowel licht, open als waterloop betekent. Moeraszone (blauwe punten) Zandverstuivingen “Uniek voor Ginkel en omgeving is het niet zichtbare water: De stille kracht van water…” OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 17
Geofysieke constellatie In lichtblauw de doodijsgaten Doodijsgaten Doodijsgaten zijn ontstaan in de voorlaatste ijstijd (Saalien). Het zijn kuilvormige depressies gecreëerd door grote brokken ijs die bleven liggen in de vlakte (sandr) vóór de zich terugtrekkende gletsjer. Omvang en diepte van de depressies kunnen sterk variëren. Op de bodem ligt vaak een waterdichte laag van keileem, waardoor zich een natuurlijke waterplas kon vormen: Kreelsche Plas, Plas van Gent, Heidebloemplas, Mechelse Kuil. Kreelsche Plas 18 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 19
Oude cultuurgronden Uitgestrekt raatakkerveld bij Drieberg Celtic fields In het gebied worden meerdere terreinen met Celtic fields uit de IJzertijd (van 800 voor tot 50 na Chr.) aangetroffen. Het meest uitgestrekte Celtic fields complex ligt bij Drieberg. De door lage aarden walletjes omgeven ‘raatakkertjes’ (ca. 30 x 30m) zijn in het veld niet of nauwelijks te zien maar op de Actuele Hoogtekaart Nederland goed te onderscheiden – zie bruine reliëfkaart. Het in het veld herkenbaar houden van de raatakkers is een belangrijke beheerstaak van de schaapskudde. Helaas komt de kudde hier niet meer; dit vanwege de vele honden die hier dagelijks worden uitgelaten. De ecologisch waardevolle heide én de archeologische Celtic fields overwoekeren zodoende razend snel – manshoog is struweelvegetatie inmiddels al. Reliëfkaart Band van verdwenen gehuchten Het oude cultuurdek toont dat het Ginkelse landschap ook in de Merovingische en Karolingische tijd verregaand werd ontgonnen. Veel gehuchten uit de protohistorie werden opgericht aan de rand van de smeltwatergeul. De vroege nederzettingen en hun gecultiveerde landerijen zijn deels verstoven en verdwenen. Verdwenen gehuchten Oud cultuurdek (beige vlakken) plus bolle akkers (bruine puntjes) 20 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Oude cultuurdek .... OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 21
Oude cultuurgronden Randwal Enclave aan windzijde Op de arme zandgronden in Nederland begon de potstalcultuur met plaggenbemesting van de akkers in de vroege Middeleeuwen. Maar vanaf de 15e eeuw wordt deze landbouwmethode meer algemeen toegepast en neemt de dynamiek sterk toe. De toenemende vraag naar wol van de textielindustrie resulteert in grote schaapskudden en overbegrazing van de heidevelden. Ook het afplaggen van de heide wordt groter van opzet. De wind krijgt meer en meer grip op het onder de heide liggende dekzand. Aan het einde van de Middeleeuwen vormen actieve wandelende zandverstuivingen (geel) een serieuze bedreiging. Ontginningskernen en hun vruchtbare akkers (bruine punten staat voor enkeerdgronden) overstuiven. Om het zand af te vangen en te stabiliseren werden hoge randwallen (rode lijnen) opgeworpen en dicht beplant met opgaand struweel. Tegenwoordig vormen deze randwallen, met hun oude grillig vertakte bomen en schaapskooien, de pittoreske imagodragers van de Ginkelse heide. Randwallen in rood 22 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Vruchtbare akkers overstuiven OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 23
Oude cultuurgronden Heideboeren en ontginningskernen Het pastorale heidelandschap van de Ginkel wordt tegenwoordig door de bezoeker eerst en vooral als een natuurlandschap beleefd, maar is feitelijk de resultante van een laatmiddeleeuws landbouwsysteem: het ‘heideboerenbedrijf’. In dit landbouwsysteem was circulariteit de gewoonste zaak. Om de landbouw in de Enclave opnieuw circulair te maken (‘kringlooplandbouw’) is nu echter een hele uitdaging. In de Enclave, maar ook in de omgeving, vinden we nog verschillende ontginningskernen van de heideboeren – compleet met huisakkers en collectieve akkers. De historische entiteit van de ontginningskernen – o.m. Zuid-Ginkel, Groot Ginkel (locatie Natuurcentrum), Kreel, de Hennekamp, de Mossel en Nieuw Reemst – staat echter onder druk door functioneel-ruimtelijke en bouwkundige transformatie. Doorsnede: heide - schaapskooi - akkers - ontginningskern De Kreel - hooilanden - moeras Ontginningskernen (witte cirkels) 24 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 25
26 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Buurt Ede en Veldhuizen De Buurt Ede en Veldhuizen is waarschijnlijk in de middeleeuwen ontstaan en is dus het oudste bestuurlijk orgaan van Ede dat nog actief is. Door de invoering van de gemeentewet 1851 en de Markenwet 1886 nam de gemeente veel taken van de Buurten over, onder andere die van het onderhoud van wegen en waterwegen en de brandbestrijding. In 1902 verkocht de Buurt Ede-Veldhuizen de gronden ten zuiden van de tegenwoordige Verlengde Arnhemseweg (de Ginkelse Heide) aan het Rijk, die daar militaire oefeningen ging houden. Tevens gaf zij de gronden ten oosten van het Edese Bos en de heidevelden ten noorden van de Verlengde Arnhemseweg in erfpacht aan het Rijk. Tegenwoordig ziet de Buurt het bewaren en doorgeven van de geschiedenis als zijn belangrijkste taak. [ bron: buurt.ede-en-veldhuizen.nl ] OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 27
Oorlog en reminiscentie Projectie vluchtoord op reliëfkaart Vluchtoord 28 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Vluchtelingenopvang (WO I) Hoewel Nederland neutraal blijft in de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), worstelt het met de vele vluchtelingen. Een miljoen Belgische burgers en soldaten slaat op de vlucht naar Nederland. Ook Ede draagt bij aan de huisvesting. Vluchtoord Ede biedt dan leefruimte voor langer verblijf aan 10.000 mensen. Vluchtoorden zijn van alle tijden – de migratie en vluchtelingenproblematiek in Europa is zeer actueel. Bezigheidstherapie (WO I) De gemobiliseerde defensieve troepen worden onder meer bezig gehouden met het graven van loopgraven volgens de nieuwste inzichten. Nu een grafisch kunstwerk (op de bruine reliëfkaart) en een locatie met hoge natuurwaarden. Loopgraven op reliefkaart OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 29
Oorlog en reminiscentie Huzaren (WO II) Op 10 mei 1940, toen de Duitsers ons land binnenvielen, werd de Veluwe verdedigd door het 4e Regiment Huzaren. Het regiment kon vluchten; maar de drie huzaren die de oprukkende Duisters probeerden op te houden, werden door het hoofd geschoten. De gedenksteen uit de gevel van de herberg is in 2016 verplaatst naar het erf. Gedenksteen gevel Herberg Zuid-Ginkel Kanon wordt getrokken door 10 paarden 30 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Luchtlanding op de heide (WO II) In het kader van de Slag om Arnhem landen op 18 september 1944 op de Ginkelse Heide 1900 para’s van de 4th Parachute Brigade. Juist voor de landing waren de soldaten van 7th Battalion King’s Own Scottish Borderers (KOSB) erin geslaagd om de ‘drop zone’ geheel in handen te krijgen. De Duitse troepen die herberg Zuid Ginkel als hoofdkwartier in gebruik genomen hadden, gingen op de vlucht of werden overmeesterd. Hierdoor kon de 4th Parachute Brigade tamelijk probleemloos landen. [bron website traces of war] De jaarlijkse Airborne-herdenking en manifestatie houden het gedachtegoed van de luchtlanding te Ede levendig. Het herinneringstoerisme beperkt zich echter niet tot één dag in het jaar – een waardig en gastvrij bezoekerscentrum bij de ‘drop zone’ op hei ontbreekt node. Drop zones OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 31
Oorlog en reminiscentie Luchtmobiele brigade Tegenwoordig worden de Eder Heide en de Ginkelse Heide door Defensie gebruikt als oefenterrein voor de luchtmobiele brigade (LMB). Helikopters van het type Cougar, Apache en Chinook zijn hier regelmatig te zien. Een belevenis die door Defensie wellicht kan worden uitgebouwd tot een jaarlijks publieksevenement. Hoeder van oude cultuurlandschappen en erfgoed In 1902 kocht het Rijk de Ginkelse Heide van de Buurt Ede-Veldhuizen. Rijksvastgoed beheert nu het gebied voor Defensie die daar militaire oefeningen houden. Het oorspronkelijke landschap – inbegrepen reliëf en bodemarchief – is zo grotendeels behouden gebleven. Waar elders het landschap totaal werd getransformeerd tot efficiënte grootschalige landbouwproductie arealen, kent de Ginkelse Heide en Ederheide een verassende ecologische rijkdom en vormt de bodem een botanische en cultuurhistorische schatkist. ‘Chinook’ helicopter [ foto: houvanarnhem.nl ] “Op de Ginkelse Heide wordt eens en temeer duidelijk dat Defensie niet alleen De Natie als geheel, maar ook de lokale natuur en het landschap beschermd.” 32 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 33
Oude zandwegen en paden Prehistorische wegen Net zoals in Drenthe lagen op de Veluwe doorgaande prehistorische wegen waarlangs ca. 4000 v.C. rijen grafheuvels werden opgeworpen. Bij Drieberg liggen 5 grafheuvels op een rij. Ossenkarren worden in Noord-Europa gebruikt vanaf 3000 v.C. Prehistorische wegen bleven vaak lang in gebruik en kregen soms opnieuw betekenis als hessenweg of postweg. Grafheuvels Drieberg Luchtfoto met plaatsaanduiding grafheuvels (in geel) 34 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Vergraven karrensporen Vergraven oude karrensporen Om de overstuivingen een halt toe te roepen worden bij de Enclave hoge zandkerende houtwallen aan de windzijde van de akkers opgeworpen. De benodigde grond wordt afgegraven aan de heikant. De verdiepte afgravingen zijn goed te zien op de bruine reliëfkaart. Aldus zijn segmenten van een historische weg met een breed stelsel van langgerekte karresporen voorgoed verdwenen. Indien deze vergravingen hebben plaatsgevonden in de late Middeleeuwen – dus voordat de hessenkarren hier doortrokken – hebben we hier wellicht te maken met protohistorische of zelfs prehistorische karresporen. Nader onderzoek naar de datering van de randwal kan hier inzicht geven. Hessenwegen In de 17e eeuw – na de 80-jarige oorlog (1648) – intensiveren de handelsverbindingen tussen Hessen in Duitsland en de Nederlanden. Talloze hoogbeladen paardenkarren met een extra grote asbreedte volgden speciale routes, die de naam hessenwegen kregen. Omdat de zware hessenkarren hele bundels diepe breedsporen naast elkaar trokken, waren deze hessenwegen niet begaanbaar voor gewoon transport met smalsporige karren. Bijgevolg liepen de hessenwegen vooral over de woeste gronden en vermeden zo de nederzettingen en steden. De zuidelijke route over de Veluwe loopt via Arnhem en Ede naar Utrecht en Amersfoort, alwaar de handelswaar voor Amsterdam werd omgeladen op schuiten. OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 35
Oude zandwegen en paden Voor deze afgelegen hessenroute was herberg Zuid-Ginkel de ultieme pleisterplaats. Hessenwegen kunnen opnieuw betekenis krijgen als toeristisch-recreatieve langeafstand routes. Ouder dan de Hessenwegen zijn de Hanzewegen (sinds de 15e eeuw), maar deze handelswegen treffen we hoofdzakelijk aan langs de IJssel en onderlangs de Zuiderzee. Voorde Door het – in de smeltwatergeul gelegen – beekdal van de Renkumse Beek loopt een voorde: een doorwaadbare plaats. Waarschijnlijk is dit het traject van de hessenweg naar Arnhem. Op de bruine reliëfkaart zien we hoe de karrensporen zich hier samenvoegen. Zelden nemen we een voorde zo puur en ongeschonden waar. Hessenkar Voorde 36 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 37
Oude zandwegen en paden Koningsweg (in rood) Koningsweg Koning-stadhouder Willem III liet eind 17e eeuw op de Veluwe een aantal wegen aanleggen voor zijn jachtactiviteiten, die nu bekend staan als Koningswegen. Het betreft kaarsrechte tracés dwars door bossen en landerijen die woonkernen vermeden. Het profiel was redelijk breed opgezet zodat een groot jachtgezelschap zich snel kon verplaatsen. Vanuit het Hof te Dieren loopt een tracé naar de herberg Zuid-Ginkel en passeert Ede verderop aan de oostzijde. Deze Koningsweg wordt op oude topografische kaarten goeddeels aangegeven. Indien in ere hersteld, zou deze rechtlijnige route een geweldige langeafstandsroute voor zowel ruiters, fietsers als wandelaars kunnen vormen. Zuid-Ginkel – knooppunt van regionale en locale wegen De talrijke wegen die de wijd en zijd bekend staande herberg Zuid-Ginkel annex logement met uitspanning aandoen, vormen een significante structuurdrager die zich manifesteert in een karakteristieke stervorm. Dit radiale stelsel van zandwegen leent zich bij uitstek om de uitvalswegen van de gebiedsentree vorm en inhoud te geven. 38 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Radiaal wegenstelsel. Koningsweg (rood gestreept) Sterk verdicht toeristisch recreatief routenetwerk In het verleden werden vele maatschappelijke initiatieven tot het uitzetten van specifieke – vaak thematische – wandel, fiets en ruiterroutes gerealiseerd. Thans culmineert dit in een opeenstapeling en verdichting van deze routes. Soms blijft onduidelijk waarin en waarom de ene route zich onderscheidt van de andere. Problematisch is dat het dichte padennetwerk het hele gebied doorkruist en toegankelijk maakt. Rustgebieden en zones die bescherming verdienen worden niet ontzien. Het aanpassen en verknopen van het routes is een autonoom project van de gemeente. Dirigeren bezoekersstromen In het kader van de te realiseren gebiedsentree bij Zuid-Ginkel, wordt ook aandacht geschonken aan de regulering en zonering van bezoekersstromen in het gebied. De ervaring opgedaan met bezoekersmanagement bij andere natuurgebieden is dat een bezoekerscentrum de kraan kan zijn voor het bundelen en dirigeren van bezoekersstromen; dit vanuit het principe ‘centraal ontvangen, informeren en verwijzen’. Ter bescherming van natuur- en cultuurwaarden moeten routes in aantal worden teruggebracht en omgeleid. OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 39
Evenementen en bezoekwaardige locaties Airborne Herdenkingen Bij het Airborne monument in de buurt van de schaapskooi in Zuid-Ginkel wordt jaarlijks de luchtlanding in september 1944 op de Ginkelse Heide herdacht. Het is een goed georganiseerd groots evenement dat vele duizenden bezoekers telt – in 2018 ca. 40.000. De plechtige herdenking met veteranen en verwanten van veteranen is aangrijpend. De vele parachutisten die uit Hercules-vliegtuigen springen boezemen ontzag in. In 2019 vindt een jubileumviering plaats; het is dan 75 jaar geleden dat Operatie Market Garden plaatsvond. Battlefield-tours Platform Militaire Historie Ede organiseert onder meer ‘battlefieldstours’ op de Ginkelse Heide; ook de route van ‘operatie Pegasus’ wordt aldus gevisualiseerd. Het informatiecentrum is gehuisvest in de voormalige hoefsmederij van de Arthur Koolkazerne. “Uniek is dat de heidevelden en de omgeving ‘Halve Maan’ er nog steeds zo uit ziet als tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het verhaal over de paradroppings en battlefields is in het veld zeer goed inzichtelijk te maken.” Airborne monument [ foto: Marten Idema ] 40 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Wildkansel De Wildkansel staat strategisch opgesteld in een rustgebied en biedt een grote kans op het zien van groot wild zoals edelherten, reeën en wilde zwijnen. Natuurcentrum Veluwe, gehuisvest in de oude boerderij Groot-Ginkel, verzorgt allerlei gidstochten: wildkanseltochten zijn er bijna het gehele jaar; vanaf half september zijn er bronstochten; in de winter bij volle maan zijn er nachtwandelingen. Ook verhuurt het Natuurcentrum fietsen en huifkarren. Voor het hele programma en meer doe-activiteiten in de natuur, zie natuurcentrumveluwe.nl. Wildkansel [ foto: Arco Architecten ] “Niemand die naar de wildkansel gaat weet dat ie bij de gemeente Ede op bezoek is.” Burlend hert [ foto: Gerard50 ] OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 41
Mossel wildkansel loopgraven WO I Kreelsche Plas De Ginkel ‘Heidebloem’ plas Celtic Fi Celtic Fields Vluchtoord Ede / Belgen monument Veluwe Natuurcentrum Schaapskooi Airborne dropzone 42 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Fi Lammetjesdagen en Schaapscheerdersfeest Elk jaar, in de weekenden eind februari/begin maart, biedt de ‘Edese Schaapskudden’ gelegenheid om de lammeren van dichtbij te bekijken en te aaien. Bij de schaapskooi Zuid-Ginkel wordt steeds in juni het scheerdersfeest gehouden. De schaapskudde wordt dan geschoren met de handschaar. Op de schaapscheerdersmarkt staat een grote verscheidenheid aan kramen. Boerderij Mossel [ foto: Edese Schaapskudden ] Fields Heideweek Ede is trots op haar heide. Het fenomeen ‘heideweek’ wordt in Ede al sinds 1935 georganiseerd. Dit weekfeest wordt jaarlijks – zodra de uitgestrekte heidevelden weer in bloei staan – gehouden. Een uitgebreid feestprogramma trekt vele bezoekers. De heidewandeltocht is geliefd bij wandelaars. OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 43
Bossen versus heidevelden Het bos rukt weer op Aan het einde van de Middeleeuwen was de Veluwe verregaand ontbost. Door de opkomst van de lakenindustrie kreeg de schapenhouderij een grote impuls en kregen de begraasde heidevelden hun maximale omvang. Na 1850 daalde de inkomsten in deze sector sterk; de goedkopere Australische wol en de introductie van kunstmest waren hier debet aan. Op de uitgestrekte heidevlaktes werden op grote schaal productiebossen aangelegd met snelgroeiend naaldhout voor de mijnbouw en de opkomende industrie. In de jaren 50 van de 20e eeuw viel de afzet van mijnhout weg. Particuliere eigenaren verkochten massaal de gronden aan overheden of natuurbeschermingsorganisaties. Sindsdien krijgen de bossen gaandeweg een meer veelzijdige functievervulling en gedifferentieerde boomsoortenbesteming. De resterende heidevelden worden beheerd als natuurgebied; op de verschraalde heidegronden hebben zich door de eeuwen heen bijzonder soortenrijke maar kwetsbare plantengemeenschappen ontwikkeld die men graag wil behouden. Toch staat de heide toenemend onder druk. De Ginkelse Heide en Edese Heide wordt meer en meer overwoekerd door oprukkende opgaande vegetatie. Een kaartenvergelijk door de tijd maakt dit overduidelijk. Nog niet op kaart te zien is de grootschalig overwoekerde heide bij het hondenlosloopgebied Driebergen – een groot probleem dat morgen al om een oplossing vraagt. Bos en heide ten tijde van luchtlanding 1940 44 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Nieuwe aanleg bossen (zacht groen) op de heide sinds 1850 Bos en heide 2018 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 45
Bossen versus heidevelden Coulissen en akkers Het heideboerencultuurlandschap is een coherent systeem van grootschalige open heidevelden en kleinschalige landerijen (bolle akkers en hooilanden) gevat in een coulissenraamwerk. In dit coulissenlandschap vormen archetypische elementen, zoals akkers, weiden, hooilanden, houtwallen, heggen, bosjes, lanen, kruidenrijke greppels en bermen, de bouwstenen. Dit gevarieerde cultuurlandschap is de uitverkoren leefomgeving van een specifieke, maar zeer diverse flora en fauna. Vele van de cultuurgebonden soorten zijn nu echter bedreigde soorten – denk bijvoorbeeld aan de plantengemeenschap ‘akkerflora’ en daarvan afhankelijke ‘akkervogels’ zoals patrijs en veldleeuwerik. [ foto: Willem Beijerink Biologisch Station ] De herder treed op als ambassadeur van het heideboeren-landschap 46 3 OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF
Lanen Bij de aanleg van de eerste productiebossen werden ook ordenende boomlanen aangeplant, die nu zij uitgegroeid tot monumentale assen. Zandpaden Juist op door tanks en schietoefeningen omgewoelde terreinen bevindt zich een opmerkelijke ecologische rijkdom. Langs de tank-zandpaden vinden we bijvoorbeeld populaties zandhagedissen. De oude schaapskooi vormt een heuse imagodrager voor de Ginkel OMGEVINGSKWALITEITEN MET PERSPECTIEF 3 47
4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 TOP 10 KWALITEITEN Natte zone (kwel), midden in de droge woeste gronden Unieke hydrologische situatie. Kansrijk voor hoogwaardige ecologische ontwikkeling van flora én fauna. Historische enclave ruimtelijk intact Vruchtbare oase voor mens én dier. Knooppunt van (handels)routes. Historisch cultuurlandschap. Heideboerenbedrijf met potstalcultuur: Heide – schaapskudden/schaapskooien – akkers – hooilanden. Uitgestrekte woeste gronden Oorspronkelijk heidelandschap en reliëf behouden gebleven. Defensie als hoeder. Veelzijdigheid aan habitattypen Waardevol en kwetsbaar natuurkerngebied – droog, nat en zéér nat. Natuurlandschap en vooral ook cultuurlandschap. Groot wild in de kijker Wildkansel met grote kans op zien en fotograferen van herten, zwijnen e.m. Militair erfgoed Bevochten Veluwe: Huzaren, WO I (Vluchtoord en loopgraven) en WO II (Airborne). Terrein luchtmobiele brigade. Verhaallijnen Ginkel Gelaagd en gedifferentieerd erfgoed. Afleesbaar landschap. Verhalen over nederzettingen, handelsroutes, oorlogen e.m. Op gasten ingestelde terreinbeheerders en ondernemers • Terreinbeheerders zoals Defensie, gemeente Ede, Natuurmonumenten, Gelders landschap • Twee restaurants, een camping en Schaapskudden Ede Vitale verenigingscultuur – vele ambassadeurs Brede waaier aan organisaties met specifieke thematische doelen. Groot vrijwilligers areaal. • Natuurcentrum Veluwe, Platform Militaire Historie, Comité Vluchtoord, Buurt Ede en Veldhuizen, bosbegeleidingsgroep e.m. Landelijke naamsbekendheid De Ginkelse heide, de schaapskudden/schaapskooien en de Dropzone zijn imagodragers van naam en faam. 48 4 TOP 10 KWALITEITEN
TOP 10 KWALITEITEN 4 49
5 TOP 10 ZORGPUNTEN 1 2 3 4 5 Kwetsbare natuur- en erfgoedlocaties worden niet goed afgeschermd Overmatige betreding door recreanten. Regulering en zonering ontbreekt. Schoon kwelwater is vervuild door overbemesting. Vernielingen en troep bij schaapskooi. Kabaal bij picknickplek Wijdeveld. Toezicht is ontoereikend Hondenuitlaat op de heide Heide verrijkt door poep loslopende honden. Schaapskudde mijdt honden. Ongewenste vegetatie tiert welig. Grafheuvels en loopgraven aangetast. Schaapskudden Ede Te weinig capaciteit om zich toespitsende natuurbeheertaak heide op niveau te vervullen. Nieuwe schaapskudde / schaapskooi nodig. Provinciale weg N224 Drukte en snelheid op provinciale weg. Er wordt veel harder gereden dan 80 km. Situatie bij schaapskooi is zeer gevaarlijk. Géén voetgangersvoorzieningen. Dwarsverbindingen en afslagen t.h.v. Enclave zijn slecht aangegeven en onveilig. Parkeervoorzieningen / parkeerdruk Auto is dominant. Parkeervoorzieningen veel te krap voor normdagen. Twee dagen per week chaotisch en gevaarlijk. Wild parkeren. Geen herkenbare hoofdparkeerplaats. Paardentrailers nemen overmatig veel parkeerplekken in. 50 5 TOP 10 ZORGPUNTEN VAN HET GEBIED
6 7 8 9 10 Bestaande horeca Juffrouw Tok en Gonzales zijn avondzaken. Uitstraling gebouwen niet ‘monumentwaardig’, omgeving rommelig. Dagzaken met terras ontbreken. Geen publieke sanitaire voorzieningen. Geen mogelijkheden eendaagse overnachting (pension, B&B) – voor bijvoorbeeld wandel- en fietsarrangementen. Natuurcentrum Veluwe Moeilijk te vinden. Kan zich niet meten met de andere bezoekerscentra op de Veluwe. Kan in huidige samenstelling en onderkomen niet verder groeien. Achterstallig onderhoud heemtuin. Platform Militaire Historie (PMH) PMH mist informatiepunt met overzicht op oorlogsfront WO II bij Halve Maan. Vluchtoord Ede WO I Ligt geïsoleerd. Omvang en contouren kampement zijn niet herkenbaar in het veld. Voor de Belgische bezoekers (aankomst vaak per bus) is geen overzichtelijke ontvangst- en verwijsplek ingericht. Centrale ontvangst bezoekers Airborne Wat node ontbreekt is een gastvrije ontvangst en informatievoorziening voor de internationale bezoekers WO II. Bij het jaarlijks herdenkingsevenement wordt het terrein telkens weer tijdelijk aangepast en ingericht. TOP 10 ZORGPUNTEN VAN HET GEBIED 5 51
6 INTEGRAAL RUIMTELIJK RAAMWERK De bestaande constellatie van structuurdragers en daarmee samenhangende kernkwaliteiten construeert het ruimtelijk raamwerk van het Ginkel-landschap. De morfologische ondergrond als resultante van klimaat, water en wind; de hydrologische condities; de abiotische en biotische eigenschappen voor een goed ecologisch potentieel; én de eeuwenlange ruimtelijke en milieutechnische ingrepen van de mens op de leefomgeving – het zijn factoren die tezamen het DNA van het gebied formeren. Dit coherente erfgoed verdient respect en de volle aandacht omdat het kwetsbaar is. Binnen de Enclave biedt het Integraal Ruimtelijk Raamwerk ruimte aan vernieuwende planontwikkeling, mits dit tot versterking van historische ensembles, karakteristieke structuren en de biodiversiteit leidt. De landbouwfunctie wordt omgevormd tot een natuurinclusief circulair systeem. De toegankelijkheid voor natuur- en cultuurtoeristen en recreatieve sporters wordt hier vergroot. Buiten de Enclave wordt het dagelijks gebruik van heide en bos nader afgestemd; beschermingsgebieden en rustgebieden worden aangewezen. Hier wordt de toegankelijkheid voor wandelaars, fietsers en ruiters ingedamd. Plannen in het Natura 2000-gebied zijn er primair op gericht negatieve effecten van bestaande functies te mitigeren en ecologische kernwaarden te behouden, versterken en verbinden. Structuurkaart met structuurdragers 52 6 INTEGRAAL RUIMTELIJK RAAMWERK
natte zone heide ontginningskernen, akkers ‘ster’- knooppunt van wegen Celtic fields WO I_vluchtoord Ede INTEGRAAL RUIMTELIJK RAAMWERK 6 53
7 UITVOERINGSPROGRAMMA De gebiedsspecifeke omgevingskwaliteiten en zorgpunten zijn met name in de interviews en ateliersessies naar boven gehaald en doorgelicht. Daarbij is heel constructief doorgedacht over mogelijke verbeteringen en oplossingen. De geselecteerde acties en projectinitiatieven van het uitvoeringsprogramma vinden hun oorsprong in deze bijeenkomsten. Een twintigtal kansrijke initiatieven – overwegend integraal van karakter – worden naar voren gebracht: • 10 initiatieven richten zich op de bescherming en doorontwikkeling van unieke kernkwaliteiten in het omliggend gebied van de gebiedsentree; • 10 initiatieven richten zich op de vorming van gebiedsentree zelf, inbegrepen het multifunctioneel bezoekerscentrum. Er is gekozen voor een no-regret-strategie; kostenefficiënt en effect generend op de korte termijn. De initiatieven hebben eerst en vooral een aanjagend karakter en zijn soms zelfs randvoorwaardelijk voor andere ontwikkelingen. Autonome projecten De volgende reeds lopende projecten waarin de gemeente een actieve rol vervult staan op zich zelf: • ‘Veluwe op 1’; • Ede Drop Zone; • Toeristisch-recreatief netwerk De autonome projecten worden te zijner tijd afgestemd op de projectinitiatieven van de gebiedsentree en omgeving. Kaart met projectinitiatieven ‘omliggend gebied’ 54 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
UITVOERINGSPROGRAMMA 7 55
Top 10 projecten kwaliteitsslag ‘omliggend gebied’ 1. Hondenuitlaat heide uitplaatsen naar locatie(s) stadsrand Initiatiefnemer: gemeente Ede (gE) i.s.m. provincie en omgevingsmanagement Defensie Projectdoel: Intensiveren samenwerking met Defensie aangaande behoud, ontwikkeling en beheer van natuur en erfgoedwaarden op de gronden (heidevelden en bossen) in eigendom van Rijksvastgoed. Uitwisselen gebiedskennis; onder meer op het vlak van te beschermen archeologische sites, flora- en faunabeheer, bezoekersmanagement. Samenwerking concretiseren aan de hand van een urgent pilotproject. De uitplaatsing van de hondenuitlaat op de heide is voor alle partijen een pilotproject met de notatie spoed. De destructieve impact van de hondenuitlaat op de omgeving is onmiskenbaar – een groot oppervlak van de heide is met boomopslag overwoekerd. De opslag is inmiddels al manshoog en om onherstelbare schade aan microreliëf en bodemarchief te voorkomen wordt het schonen per direct opgestart. Vanwege de uitzonderlijke ecologische waarden en archeologische monumentenstatus dient uiterst voorzichtig te werk te worden gegaan. Voortvarend, eensgezind en onverdroten wordt een opschoonplan én een restauratie- en beheerplan opgesteld. Met betrekking tot de ecologie worden ook Natura 2000-doelen opgenomen in de planvorming. De Stichting Edese Schaapskudden (SES) wordt voortaan aangestuurd en gemonitord met een gedetailleerd omschreven natuurbeheertaak. Termijn: uitvoering opschoonplan – vóór het groeiseizoen 2019 [ foto: .... ] 56 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
2. Kringlooplandbouw in de enclave instellen Initiatiefnemer: Grondzaken en Ruimtelijke Ontwikkeling gE Projectdoel: De overheid wil van een lineair naar een circulair voedselsysteem. Kringlooplandbouw is een fundamentele bouwsteen van dit systeem. Circulariteit en natuurinclusief produceren t.b.v. een gezonde fysieke leefomgeving zijn vanaf nu voorwaarde bij het verpachten van gemeentelijke landbouwgronden. Overmatig gebruik van mest – zowel organische mest als kunstmest – zorgt voor een ophoping van stikstof (N) en fosfaat (met daarin in fosfor: P) in de bodem en uitspoeling in sloten en het grondwater. De natuur wordt kapot gemaakt en de drinkwatervoorziening bedreigt; er is een waterwingebied vlakbij op de Ginkelse hei. Drijfmest invoeren van elders en overmatig injecteren wordt een halt toegeroepen. Het gebruik van kunstmest wordt gereduceerd. Duurzame oplossingen zijn onder meer: het plaatsen van sensoren voor het monitoren van nutriënten in bodem en water en het winnen van mineralen uit reststromen. Het gebruik van pesticiden wordt geminimaliseerd. In het kringlooplandbouw-beleid vormt ook het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed een maatstaf. De identiteit van de Enclave is geënt op het heideboerencultuurlandschap van grootschalige open heidevelden en kleinschalige bolle akkers gevat in een coulissenraamwerk. In dit coulissenlandschap vormen archetypische elementen, zoals akkers, hooilanden, houtwallen, heggen, bosjes, lanen, kruidenrijke greppels en bermen, de bouwstenen. Hoewel de van nature hoge biodiversiteit van deze groene coulissen toenemend afneemt, is herstel hier zeker mogelijk. Ook de natuurpotentie van de akkers zelf is veelbelovend. Door jaarlijks een vast percentage braak te laten liggen, keert op deze gronden een bloemrijk kleed van bedreigde akker[ foto: Koen Verheijden ] flora vormen en zal cultuurgebonden fauna zoals de veldleeuwerik en patrijs (rode lijst soorten) terug. Onderzocht wordt hoe dit zogenaamde ‘enkeerdgrondenlandschap’ juridisch-planologisch beter beschermd kan worden – tegen ruimtelijk-fysieke aantastingen in het algemeen en aanslagen op het milieu in het bijzonder. De gemeente is participant Regio FoodValley en gaat in de Enclave aansturen op kringlooplandbouw en eminente kwaliteit van streekproducten. Termijn: wijziging pachtovereenkomsten – gaandeweg vanaf voorjaar 2019 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 57
3. Ontginningskernen rehabiliteren Initiatiefnemer: Ruimtelijke Ontwikkeling gE i.s.m. ondernemers en inwonenden Projectdoel: De historische entiteit van de ontginningskernen – o.m. Zuid-Ginkel, Groot Ginkel (locatie Natuurcentrum), Kreel, de Hennekamp; allen gelegen aan rand van de Enclave tussen heide en moeras – staat onder druk door functioneel-ruimtelijke en bouwkundige transformatie. Het bijzonder cultuurhistorisch karakter, de bouwhistorische verschijningsvorm en de samenhangen met de omgeving van deze ensembles, wordt op korte termijn geduid in rehabilitatieplannen. Daarbij wordt onderzocht hoe de ensembles juridisch-planologisch beter beschermd kunnen worden. Een beeldend handboek voor te hanteren kwaliteits- en compensatiecriteria bij verbouw en nieuwbouw zal herstel van de authentieke ensembles en dorpsgezichten bewerkstelligen. Compensatie richt zich op het teniet doen van aantastingen, zoals uit de toon vallende hedendaagse opstanden en ruimtelijke inrichtingen. Doel is dat de gerehabiliteerde kernen binnen enkele jaren bezienswaardige trekpleisters in een museaal landschap vormen. Termijn: rehabilitatieplannen authentieke ensembles ontginningskernen – in 2019 58 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
4. Herstelplan radiaal wegenstelsel ‘Zuid-Ginkel’ Initiatiefnemer: Ruimtelijke Ontwikkeling gE, gemeentelijke specialisten en terreinbeheerdersorganisaties Projectdoel: Pleisterplaats ‘Zuid-Ginkel’ vormt het hart van een historisch knooppunt van wegen. De talrijke wegen die deze oude ontginningskern raken of doorsnijden vormen een significante structuurdrager die zich manifesteert in een karakteristieke stervorm. Niet alle wegen zijn nog intact; enkele zijn geheel of gedeeltelijk verdwenen. Doel is deze stervorm te herstellen, en de samenstellende wegen in te richten als toeristisch-recreatieve uitvalsroutes voor de nieuwe gebiedsentree. De uitvalsroutes vormen de onderlegger voor een te ontwikkelen zoneringsplan waarmee de toenemende druk op kwetsbare deelgebieden gereguleerd kan worden. Het bezoekerscentrum (BC) wordt bewust gesitueerd in het ‘hart van de ster’ en vervult zo een letterlijk een centrale rol bij toeristisch-recreatief beleid en management van bezoekersstromen. Voor doorgaande routes vormt het bezoekerscentrum een aantrekkelijk rust en informatiepunt; van hieruit wordt verwezen naar de must-see-things in de omgeving. Rondgaande routes starten en eindigen bij het BC. Door een strategische projectie van deze rondgaande routes worden voor het grote publiek aantrekkelijke zones UITVOERINGSPROGRAMMA 7 59
ontsloten die de gebruiksdruk aankunnen; de rustgebieden en kwetsbare oorden (no-go-areas) worden zorgvuldig gemeden. Het spreekt vanzelf dat de publieksroutes veel afwisseling bieden; ze voeren langs mooie natuur- en landschapselementen, belevingswaardige cultuurensembles en educatieve objecten. Subprojecten: Pilots toeristisch-recreatieve zonering; uitzetten en completeren rondgaande publieksroutes met als thema ‘Rondje bolle akker’ en ‘Schaapskooienpad’. Deze twee publieksroutes zijn aan te merken als no-regret-projecten, die op zeer korte termijn effectief de druk op kwetsbare terreinen wegnemen. Geopad ‘Smeltgeulen en doodijsgaten’ Historische reconstructie doorgaande Koningsweg naar Dieren Historische reconstructie doorgaande Hessenweg(en) met parallelle karrensporen 5. Hydrologische kernzone juridisch-planologisch aanwijzen Initiatiefnemer: Ruimtelijke Ontwikkeling gE Projectdoel: De natte moeraszone van de Enclave en de smeltwatergeul ten noorden van de Westerbergse Laan vormen tezamen de hydrologische kernzone – een hoofdstructuurdrager die de ruggengraat van de Enclave en omgeving vormt. Deze zone is het brongebied van de Renkumse Beek. Te midden van de uitgestrekte droge gronden creëert schoon kwelwater een oase voor flora en fauna én de mens. De vochtige vruchtbare oase is goed voor een concentratie van biodiversiteit. Deze unieke omgevingskwaliteiten zijn de grondslag 60 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
voor een eeuwenlange continue menselijke occupatie van het gebied dat we nu de Enclave noemen. Natuurwaarden en intensief landbouwgebruik staan heden ten dage echter op gespannen voet. De hoogwaardige hydrologische kernzone wordt hernieuwd gewaardeerd en een beschermingskader wordt uitgewerkt. Aantastingen en verstoringen dienen teniet te worden gedaan door het opstellen en uitvoeren van herstelplannen voor duurzame hydrologie en gezonde natuur. Termijn: voorbereiding en juridische aanwijzing – 2019/2020 6. Herstelplan waterkwaliteit in moeraszone Enclave uitwerken en realiseren Initiatiefnemer: Bosbeheer gE i.s.m. rentmeester en pachters Projectdoel: Hier ligt een onderzoek voor duurzaam natuurbehoud van beschermde soorten en habitats aan ten grondslag. Het (drink)water en aanpalende vochtige hooilanden zijn momenteel voor rood wild niet of moeilijk bereikbaar door te hoge afrasteringen. De landbouwakkers dienen afgeschermd te blijven. Maar in zones waar de natuur hersteld wordt – waaronder het moeras en aanpalende hooilanden in de Enclave – zullen gaandeweg conform beleid provincie locale wildrasters verdwijnen. De hoogte wordt nu al aangepast te passen zodat alleen wilde zwijnen nog worden geweerd en roodwild toegang krijgt tot het water. Termijn: implementeren duurzaam natuurherstel en -behoud – in 2020 Termijn: aanpassen hoogte en eventueel verplaatsen afrasteringen – 2019 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 61
7. Natuurherstel natte heide in laagte Westerbergse Laan Initiatiefnemer: Bosbeheer Ede i.sm. Natuurmonumenten Projectdoel: Samenwerken en kennis uitwisselen met Natuurmonumenten. Beleid afstemmen ten aanzien van fora- en faunabeheer én erfgoedbeheer in het gebied. Concretiseren samenwerking a.h.v. een pilotproject. Het gebied van de vochtige laagte van de smeltwatergeul ten noorden van de Westerbergse Laan vormt een waardvolle habitat-corridor tussen de Enclave en Planken Wambuis. Aan de hand van een transformatieplan wordt productiebos omgevormd naar hoogwaardige natte heide en vochtig heischraal grasland. De beoogde samenwerking met Natuurmonumenten krijgt in dit project gestalte. Termijn: transformatieplan – 2020/2021 8. Rust- en beschermgebieden uitbreiden en nieuwe aanwijzen Initiatiefnemer: gE met afdeling Bosbeheer Ede Projectdoel: Uitbreiden bestaande rustgebieden. Nieuwe rust- en beschermgebieden aanwijzen. Voor toeristen zijn dit feitelijk no-go-area; daarom worden de paden in aantal worden teruggedrongen. Resterende (bij voorkeur historische) paden worden waar mogelijk versmald. Vanuit het bezoekerscentrum worden bezoekersstromen gereguleerd en gericht gedirigeerd door het gebied. In directe samenwerking met gemeentelijke specialisten en de diverse terreinbeheerders wordt een zoneringsbeleid vormgegeven. Kwetsbare ecologische en archeologische terreinen worden gemeden of zijn alleen toegankelijk onder begeleiding van gidsen (van o.m. het Natuurcentrum). De grote veelzijdigheid aan habitattypen – vaak dicht naast elkaar gelegen – in het gebied is van een ongekende ecologische rijkdom. De habitats van de rust en beschermgebieden worden geduid en ontwikkelplannen opgesteld, uitgevoerd en effecten gemonitord. Termijn: uitbreiden en nieuw aanwijzen rust- en beschermgebieden – gaandeweg vanaf 2019 roze stip: hart ‘natte heide’ project diagonale strepen: voorbeeld van uitbreiding rustgebieden 62 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
UITVOERINGSPROGRAMMA 7 63
9. Natuurcentrum Veluwe (NCV) – herstel- en beheerplan educatieve heemtuin Initiatiefnemer: NCV i.s.m. gemeente Ede Projectdoel: Op het historische boerenerf ‘Groot-Ginkel’ is in de boerderij het Natuurcentrum Veluwe gevestigd. Hier wordt de bezoekers een overzicht geboden van de typische natuur- en cultuurfenomenen in het gebied. De heemtuin is momenteel door tijd en geldgebrek slecht onderhouden en niet toonbaar. De heemtuin wordt ruimtelijk en functioneel gereorganiseerd; hierbij gaat het niet alleen om het minimaliseren van onderhoud, want na de vernieuwing zal de educatieve functie van de tuin nadrukkelijk centraal staan. De vernieuwde educatieve heemtuin besteedt speciale aandacht aan onder meer: de veelzijdigheid van het cultuurlandschap in de omgeving; cultuurgebonden flora en fauna; en bedreigde habitats en Rode Lijstsoorten. Thema’s zoals de bijna verdwenen akkerflora en de drastische afname van insecten, waaronder de bijen, worden hier behandeld. ‘Groot-Ginkel‘ wordt als must-see-site opgenomen in de diverse nieuw te projecteren rondgaande publieksroutes. Vanuit het Bezoekerscentrum ‘Zuid-Ginkel’ wordt het publiek verwezen naar deze educatieve hotspot. Termijn: ontwerp tuinplan – 2019 Termijn: uitvoering – stapsgewijs vanaf 2020 Heemtuin Natuurcentrum Veluwe [ foto: Gerard Heijink ] 64 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
10. Schaapskudden (SES) – uitbreiden capaciteit en natuurbeheertaak toespitsen Initiatiefnemer: SES i.s.m. gE en andere terreinbeheerders Projectdoel: De terreinbeheerders richten zich op het vergroten van de biodiversiteit op de heidevelden. Doelen en doelsoorten worden meer specifiek benoemd en de schaapskudden spelen daarbij een cruciale rol. De natuurbeheertaak voor SES wordt in goed overleg heroverwogen. Beheerschema’s worden meer doelgericht en de begrazing waar nodig frequenter. Daardoor moet de SES haar capaciteit uitbreiden met een of meer extra schaapskudden met herders en een nieuwe schaapskooi. Termijn: natuurbeheertaak toespitsen op natuurdoelen diverse deelgebieden – 2019/2020 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 65
Top 10 projecten kwaliteitsslag ‘gebiedsentree’ 1. Herenigd ensemble Zuid-Ginkel wordt consistente ‘gebiedsentree Zuidwest-Veluwe’ Projectinitiatief: gemeente Ede (gE) i.s.m. direct belanghebbenden Projectdoel: De ontginningskern Zuid-Ginkel is sinds mensenheugenis het kloppend hart van Ginkel. Het buurtschap – een heideboerenbedrijf met opstallen én een herberg – ligt dan ook op een strategische locatie: aan de rand van een omvangrijke smeltwatergeul met vochtige vruchtbare gronden én aan een knooppunt van oude handelswegen. Logisch dat juist hier vanouds een pleisterplaats is gelegen. Te midden van de uitgestrekte woeste gronden vormde de herberg Zuid-Ginkel, met logement en uitspanning, een tussenstop van belang. Het ontstaan van de (verlengde) Arnhemseweg ligt vermoedelijk in de tweede helft van de 17e eeuw. Tegenwoordig is de Verlengde Arnhemseweg een provinciale weg (N224) die dwars door Zuid-Ginkel loopt en zo het historische ensemble op brute wijze scheidt in een noordelijk en een zuidelijk deel. Het autoverkeer raast rakelings langs de waardevolle gevel van de herberg. De karakteristieke schaapskooi – van oorsprong op het boerenerf gelegen – ligt nu afgezonderd en geïsoleerd. Doel is om deze ‘gespleten identiteit’ van Zuid-Ginkel te repareren en zowel ruimtelijk als functioneel te herenigen. Het unieke cultuurhistorisch ensemble Zuid-Ginkel zal op coherente wijze in oude glorie worden hersteld. De zo kenmerkende pleisterplaats-functie vervult daarbij een primaire rol; de functie wordt gereactiveerd, versterkt en doorontwikkeld. Onderscheidende historische kwaliteiten worden getransponeerd en toekomstbestendig 66 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
UITVOERINGSPROGRAMMA 7 67
omgezet in een aantrekkelijke toeristisch-recreatieve gebiedsentree voor het zuidwestelijk deel van de Veluwe’. Een nieuw bezoekerscentrum zet hier de toon, het zal Zuid-Ginkel naar een hoger niveau tillen. In een masterplan ‘gebiedsentree Zuidwest-Veluwe’ kan een consistent holistisch perspectief worden uitgezet; een ontwikkelkader waarbinnen visie, eindbeelden en acties worden gecombineerd. Termijn: masterplan ensemble Zuid-Ginkel – medio 2019 “We zijn 20 jaar geleden met grootse plannen begonnen aan de ontwikkeling van De Ginkel. Het wordt tijd dat we eens doorpakken.” “De provinciale weg is wel een dingetje; de gehele toekomst van de Ginkel staat of valt bij de functie en inrichting van die weg.” 68 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
2. Aangepast snelheidsregime N224 met veilige dwarsverbindingen Projectinitiatief: gE en betrokken afdelingen provincie Projectdoel: De verkeersintensiteit van de provinciale N224 is hoog en weinig automobilisten houden zich aan de snelheid van 80 km per uur. Ter hoogte van de Enclave en met name bij Zuid-Ginkel concentreren zich de dwarsverbindingen (noord-zuid) voor fietsers en voetgangers. Momenteel wordt met voetgangers helemaal geen rekening gehouden; dit terwijl vele tientallen mensen dagdagelijks een risicovolle oversteek wagen – de situatie is hoogst onveilig en niet langer houdbaar. Doel is om de dominantie van het doorgaande autoverkeer sterk terug te dringen en het snelheidsregiem aan te passen. De maximum snelheid moet bij de Enclave terug naar 50 km per uur en ter hoogte van Zuid-Ginkel zelfs terug naar 30 km per uur. Op een zestal plaatsen moeten overzichtelijke en veilige oversteekmogelijkheden voor fietsers en wandelaars en afslagen voor arriverende en vertrekkende toeristen gerealiseerd worden. Daarbij zouden automobilisten zich ervan bewust moeten zijn dat ze door een omvangrijk natuurpark rijden met overstekend wild en vele toeristen die hier op ontdekkingstocht zijn. Noodzakelijk voor het welslagen van een hoogwaardige gebiedsentree ZuidwestVeluwe is een nieuwe aanpak en reconstructie van de verkeerskundige situatie N224 ter hoogte van de Enclave en Zuid-Ginkel. Zowel het snelheidsregiem als de inrichting van de N224 ter plekke moeten ingrijpend worden aangepast. Termijn: vanaf 2019 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 69
3. Bezoekerscentrum De Ginkel (BC) en ontvangstplein Projectinitiatief: gemeente Ede i.s.m. provincie en locale partijen Projectdoelen: • Druk op omliggende kwetsbare locaties verminderen Het BC is bij uitstek geschikt om bezoekers- en parkeerstromen te concentreren en reguleren. Het centrum vormt de uitvalsbasis voor een gekanaliseerde gebiedsverkenning – een thematisch routenetwerk verzorgt de gewenste zonering. Kwetsbare hydrologische zones, ecologische habitats en archeologische sites worden zo afgeschermd en veiliggesteld. Herstel- en ontwikkelplannen voor deze waardevolle locaties kunnen ongehinderd geïmplementeerd en gemonitord worden. Een kwaliteitsslag kan worden gerealiseerd. • Uitdrukkelijk participeren in ‘Veluwe op 1’ In het kader van het samenwerkingsverband ‘Veluwe op 1’ gaat de ontginningskern Zuid-Ginkel – sinds eeuwen een gerenommeerde pleisterplaats – zich profileren als representatieve ‘Gebiedsentree Zuidwest Veluwe’. Ede kan zich zo onderscheiden ten opzichte van andere behoorlijk professionele gebiedsentrees op de Veluwe. Het nieuwe ‘Bezoekerscentrum Ginkel’ functioneert hier als aanjager en dynamische spil. Het wordt een gastvrij gebouw van allure met een moderne landelijke verschijningvorm. Volgens het motto ‘eenheid in verscheidenheid’ voegt het BC zich enerzijds in de functionaliteit van de reeds bestaande bezoekerscentra op de Veluwe en voegt anderzijds iets geheel nieuws toe. Het eigen DNA van Ginkel is de grondslag voor onderscheidend vermogen en complementariteit. • Groene identiteit Ede voorbeeldig etaleren Ede is de gemeente met het grootste oppervlak natuur- en landschap op de Veluwe. Het BC zal niet alleen deze unieke positie van ‘Ede op de Veluwe’ tot uitdrukking brengen, maar kan ook de (publieke) verbeelding en beleving worden van gemeentelijk beleid m.b.t. groenkapitaal en gezonde fysieke leefomgeving. Het gebouw zal duurzaam en klimaatneutraal (of zelfs klimaatpositief) van opzet zijn. Wellicht is het BC de opmaat naar de ‘European Green Leaf Award 2020’. • Verworven nationale én internationale bekendheid effectueren De uitgestrekte heidevelden en schaapskooien in de gemeente Ede zijn vanouds een populair toeristisch doel. De toeristen – die van heinde en verre komen – stellen echter steeds hogere kwaliteitseisen; eisen waaraan de gemeente nadere invulling wil geven. Vanzelfsprekend wil de gemeente haar status en prestige hoog houden aangaande het internationaal herinneringstoerisme. Het Vluchtoord Ede WO I trekt na 100 jaar nog veel Belgische gasten. De Ginkelse Hei is een voornaam reisdoel vanwege de luchtlandingen op 18 september 1944 in het kader van de minder fortuinlijke Slag om Arnhem. Toeristen en scholieren in het algemeen en familie dan wel representanten van de paratroopers in het bijzonder kunnen veel beter dan nu het geval is ontvangen en geïnformeerd worden over de Airborne Drop Zone en de battlefields in WO II. 70 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
“Het reguleren en dirigeren van bezoekersstromen moet je vanuit één centrale plek doen.” Het nieuwe BC geeft invulling aan deze wensen van de gemeente. Voortaan zal aan de gasten een respectvol en warm welkom worden geboden. Na een lange reis kunnen ze hier even bijkomen: kwalitatieve daghoreca serveert food & beverage en de sanitaire voorzieningen zijn uitstekend verzorgd. In een ruimtelijke hal op de begane grond worden de toeristen op boeiende en prikkelende wijze geïnformeerd over de diverse mogelijkheden om de bijzonderheden van het gebied te ontdekken en te beleven. De focus ligt bij voorkeur op kwaliteitstoerisme en verlenging van de verblijfsduur. In het BC kunnen toeristen zich ook oriënteren op een meerdaags verblijf: overzichtelijk worden logeeraccommodaties en hotels in de gemeente gepresenteerd. In de ambitie waarmee het BC vorm en inhoud krijgt, herkent men de gemeentelijke trots en gastvrijheid. UITVOERINGSPROGRAMMA 7 71
“Ga niet op de mooiste plek zitten, maar even daarvandaan. Dan blijft de mooiste plek ook echt de mooiste plek.” 72 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
• Actieve partijen Zuidwest-Veluwe samenbrengen en huisvesten De waaier van maatschappelijke organisaties, terreinbeheerders, ondernemingen én de gemeentelijke gebiedsspecialisten die actief zijn in dit deel van de Veluwe worden samengebracht en verbonden in ‘Platform Ginkel’. Het platform krijgt alle ruimte om zich in gezamenlijkheid te ontplooien en profileren. De mogelijkheden voor samenwerking en cocreatie zijn veelzijdig. Wanneer kennis en capaciteit worden gebundeld, ontstaat een goede basis voor coproductie. Tal van plannen kunnen hier collectief worden ontwikkeld en geëffectueerd. Aanvragen voor vergunningen die nu nog over veel schijven lopen, kunnen hier gecoördineerd worden afgehandeld. In en rondom het BC wordt de fysieke ruimte geboden voor het houden van evenementen die met elkaar worden georganiseerd. • Speciale erkenning en service voor leden van Platform Ginkel Het BC vervult een intermediaire rol in het aantrekken en verwijzen van toeristen. Alle leden van het ‘platform Ginkel’ worden hier op een representatieve wijze – solo én collectief – in de schijnwerper gezet. Voor meer diepgang wordt verwezen naar de diverse trekpleisters (‘satellieten’) in de directe omgeving, alwaar specifieke wetenswaardigheden nader worden uitgediept. Termijn: ontwerp Bezoekerscentrum en omgeving in 2019 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 73
4. Platform De Ginkel Projectinitiatief: gE initieert en betrekt alle direct belanghebbenden Projectdoel: Alle projecten uit voorliggend uitvoeringsprogramma ‘gebiedsentree’ en ‘omliggend gebied’, richten zich op een duurzame kwaliteitslag. Hiervoor zijn een integratieve aanpak en een hechte samenwerking cruciaal. De meeste partijen die op en rond Ginkel actief zijn, zijn tot dusver ‘ieder voor zich’ werkzaam in het gebied; slechts incidenteel wordt samengewerkt – bijvoorbeeld bij het organiseren van evenementen. Een stabiele samenwerking wordt door bijna alle partijen als onontbeerlijk gezien. Ook een regelmatige afstemming met aangrenzende gemeenten en de organisatie ‘Veluwe op 1’ wordt wenselijk geacht. De intentie is om alle partijen die in het zuidwesten van de Veluwe actief zijn, samen te brengen in een open en democratisch samenwerkingsverband: ’Platform Ginkel’. Het platform is feitelijk een netwerkorganisatie die verbindingen versterkt, kennis en ervaring uitwisselt en valoriseert, gemeenschappelijke belangen omzet in een actieagenda voor co-creatie, pilots uitvoert en opschaalt. Leden zijn: de terreinbeherende organisaties, de ondernemers, de maatschappelijke verenigingen en stichtingen alsmede overheden zoals gemeente en provincie. Gerichte samenwerking en co-productie kunnen veel kosten en dubbel werk besparen en kan leiden tot meerwaarde-creatie. Een voorbeeld hiervan is het collectief 74 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
vervaardigen van een informatieve en educatieve ‘Canon van Ginkel’: een verzameling van verhalen en wetenswaardigheden die het gedifferentieerd erfgoed en de identiteit van Ginkel ontsluit voor bewoners en hun gasten. Het nieuwe bezoekerscentrum biedt het ‘Platform Ginkel’ onder meer kantoor-, vergader- en expositieruimte. De leden kunnen zich hier collectief én individueel presenteren en informeren over de veelzijdige belevingswaardige kwaliteiten van het gebied. Én – niet onbelangrijk – verwijzen naar hun eigen thematische informatiecentra, musea (satellieten) en ondernemingen. Termijn: overleggen te starten in 2019, effectuering 2020 “Willen we op de Ginkel wat bereiken, dan zullen we alle belanghebbende partijen moeten betrekken!” “Tot nu toe wordt Ginkel en omgeving altijd sectoraal behandelt. Het is hoogste tijd voor een integrale behandeling.” UITVOERINGSPROGRAMMA 7 75
5. Restauratie randwal ‘Halve maan’ Projectinitiatief: gE Projectdoel: Eind jaren ’70 is de randwal ingrijpend vergraven en verschoven. Daardoor, en door een wat rommelige invulling van nieuwe functies zoals parkeren en ambulante horeca, is de kwaliteit onder druk komen te staan. Het plan ‘Halve Maan’ behelst het terugbrengen van de randwal inbegrepen de houtopstanden op het oorspronkelijk tracé. De gerestaureerde randwal is de voorname structuurdrager die de landschappelijke inpassing van het bezoekerscentrum met ontvangstplein en parkeerterrein een oorspronkelijk karakter geeft. Termijn: uitvoering restauratie randwal – 2020 6. Overall parkeerplan Projectinitiatief: gE i.s.m. provincie en direct belanghebbenden Projectdoel: De huidige parkeerterreinen liggen verspreid en zijn te krap om op normdagen de druk op te vangen. Twee dagen per week is er sprake van een chaos en wild-parkeren, waardoor gevaarlijke situaties ontstaan. Ook worden er regelmatig problemen geconstateerd doordat paardentrailers geparkeerd worden op plekken die eigenlijk voor personenauto’s bedoeld zijn. Het ‘overall parkeerplan’ moet orde in de chaos brengen. We streven naar 3 vaste openbare parkeerterreinen en een tijdelijk parkeerterrein bij grote evenementen. • Het hoofdparkeerterrein wordt gerealiseerd bij het toekomstig bezoekerscentrum. Dit openbare parkeerterrein is ruim van opzet en is vanaf de N224 goed herkenbaar en bereikbaar. De parkeerduur is hier beperkt; bijvoorbeeld maximaal 4 uren. 76 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
• In het bos achter de voormalige houtwerf ligt een ruim terrein dat voor openbaar lang parkeren wordt ingericht. Deze parkeerplaats wordt ook start- en eindpunt van de routes voor mountainbikers en ruiters. Voor deze groepen worden hier speciale voorzieningen opgenomen, waaronder ruime parkeervakken voor paardentrailers. • De openbare parkeerplaats bij het Natuurcentrum Veluwe wordt gehandhaafd, maar bosparkeren langszij de oprijlaan en op het historische erf van het Natuurcentrum wordt geweerd. • Zoals reeds te doen gebruikelijk, zal de weide in de Halve Maan bij grote evenementen tijdelijk als parkeerruimte worden gebruikt. In dat geval komt de ruime hoofdparkeerplaats bij het bezoekerscentrum vrij als evenemententerrein voor samenkomst en ontmoeting. • Het parkeerplein bij de avondrestaurants Juffrouw Tok en Gonzales ligt op privéterrein. Samen met eigenaar en direct belanghebbenden zal een plan uitgewerkt worden, waarbij het oude erf van de ontginningskern Zuid-Ginkel in ere wordt hersteld. Daartoe verschuift het huidige parkeren naar de aanpalende akker. Dit nieuwe parkeerterrein wordt groter, strak geordend en zorgvuldig landschappelijk ingepast. Het erf – dat zo weer autovrij wordt gemaakt – wordt ontworpen in directe samenhang met het erf ten zuiden van de N224. Het geheel krijgt een rustieke publieksvriendelijke uitstraling. Termijn: stapsgewijze aanpak – vanaf 2020 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 77
7. ‘Rondje bolle akker’ en ‘Schaapskooienpad’ Projectinitiatief: gE i.s.m. ‘platform Ginkel’ (koepelorganisatie) Projectdoel: Dit initiatief loopt vooruit op een te ontwikkelen integraal toeristisch-recreatief zoneringsplan. Het betreft een tweetal projectpilots waarvan de effectiviteit nu al vaststaat. Deze rondgaande publieksroutes zullen van meet af aan de druk op kwetsbare terreinen in het gebied wegnemen. Dankbaar wordt gebruik gemaakt van de aanwezige zandpaden; zie ook ‘herstelplan radiaal wegenstelsel ’Zuid-Ginkel’. In het BC, gelegen aan deze publieksroutes, wordt gerichte informatie verstrekt over belevingswaardige zones, wandelpaden en te bezichtigen locaties. Het Schaapskooienpad voert langs de rand van de Enclave en de nog existerende schaapskooien; maar ook langs de verdwenen schaapskooien. Deze route is bijna 7 km lang en is uitermate belevingswaardig – ze biedt zowel vergezichten over de ruime open heidevelden als inkijken in het besloten coulissenlandschap van de Enclave. Het ‘Rondje bolle akker’ is korter (ca. 2 km), maar biedt evenzeer veel landschappelijke afwisseling – heidevelden, oude houtwallen, weilanden, bossen en akkers. Natuurcentrum Veluwe ligt ook aan beide routes. Het veilig oversteken van de N224 vraagt speciale aandacht. Termijn: uitvoering pilots ‘Rondje bolle akker’ en ‘Schaapskooienpad’ – 2019/2020 78 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
8. Vluchtoord Ede WO I Projectinitiatief: Comité Vluchtoord Ede (CVE) i.s.m. gE en Natuurcentrum Veluwe Projectdoel: Vluchtoord Ede behoort tot het materieel erfgoed dat een meer dan noemenswaardige bijdrage zou kunnen leveren aan de herinnering en herdenking van de Grote Oorlog in Europese context. Nog steeds komen veel Belgen naar de Ginkelse Heide om een indruk te krijgen van het vluchtoord naar waar hun voorouders tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) zijn geëvacueerd. Voor onze Belgische gasten is een bezoek aan de site momenteel een teleurstellende ervaring. Dit terwijl in België de economische betekenis van het WO I herinneringstoerisme toeneemt. Ontvangst, museale situatie, uitbeelding en verhaal worden nadrukkelijk verbeterd. Het Vluchtoord Ede wordt een fascinerende bestemming met een meerlaagse betekenis – zowel ethisch als educatief. Vluchtoorden zijn van alle tijden en de gastvrijheid van de Nederlandse natie is in het licht van de migratie en vluchtelingenproblematiek in Europa zeer actueel. Programmapunten bij de planuitwerking zijn onder meer: Het nieuwe BC alwaar de bezoekers van het vluchtoord respectvol worden ontvangen; ze kunnen hier geriefelijk bijkomen van de lange reis, worden professioneel geïnformeerd en verwezen naar de site. Een eerste verwijzing – binnen in het BC – is een zichtlijn is gericht op (de verbeelding van) de voormalige poort van het vluchtoord. Bij het bezoekerscentrum begint ook een ‘WO I pad’ dat het vluchtoord fysiek ontsluit. Visualisaties – ter plaatse op de hei – brengen de omtrek van het terrein en de contouren van (enkele) gebouwen ruimtelijk tot uitdrukking. Belangrijk is dat een redelijke indruk ontstaat van de grootte en aard van het vluchtoord. De gedenksteen – het Belgenmonument – blijft vanzelfsprekend, maar zal geherpositioneerd op het assenkruis van de hoofdstraten de beleving verbijzonderen. Termijn: planvoorbereiding, budget en haalbaarheid, vergunningen 2019/2020 “In het Dartmore National Park concentreren paden zich aan de randen. Bezoekers worden langs de must-see-sites geleid en dus niet erdoor”. UITVOERINGSPROGRAMMA 7 79
9. Nieuwe schaapskooi ‘Halve Maan’ Initiatiefnemer: Stichting Edese Schaapskudden (SES) i.s.m. gE Projectdoel: In historiserende bouwstijl wordt een nieuwe schaapskooi opgericht in de zuidoosthoek van de ‘Halve Maan’. Deze kooi biedt onderdak aan een nieuwe schaapskudde, waarmee het capaciteitsprobleem op de zuidelijke Ginkelse Heide wordt opgelost. De SES kan zo haar natuurbeheerstaak naar behoren uitvoeren en de schaapskudden hoeven de gevaarlijke provinciale weg niet meer over te steken. Termijn: bouwaanvraag in 2019 Nieuwe schaapskooi binnen rode cirkel 80 7 UITVOERINGSPROGRAMMA
10. Logeeraccommodaties Initiatiefnemer: locale ondernemer(s) Projectdoel: De ontginningskern Zuid-Ginkel is van oudsher een pleisterplaats: een herberg en logement met uitspanning. De logiesfunctie is helaas verloren gegaan. Voor rondtrekkende wandelaars en fietsers en voor natuur- en cultuurtoeristen die enkele dagen het gebied willen verkennen ontbreekt gepaste accommodatie. De bezienswaardigheden van Ginkel rechtvaardigen in alle seizoenen een meerdaags bezoek en locale ondernemers worden gestimuleerd tot het realiseren van meerdere kleinschalige maar uitstekende overnachtingsaccommodaties in en nabij de ontginningskernen van de Enclave. Plaats en architectonische uitstraling van deze nieuwe logeeraccommodaties staan in dienst van het herstel van de karakteristieke setting van de historische ontginningskernen. In het verleden kende het gebied meer schaapskooien dan nu; alle kooien waren gesitueerd rondom de Enclave op de overgang van de heidevelden naar akkers. Wellicht kunnen enkele verdwenen schaapskooien gelijk aan het origineel herbouwd worden – binnen één kooi kunnen meerdere logeeraccommodaties gestalte krijgen. Het ‘Schaapskooienpad’ verwerft zo meer aanzien. Camping Zuid Ginkel – gesitueerd in het bos ten noorden van ontginningskern Zuid-Ginkel – verhuurt en bemiddeld bij verkoop van chalets op haar terrein. Alleen tijdens het kampeerseizoen zijn plaatsen voor caravans en tenten beschikbaar. Deze camping zal zich in de nabije toekomst ook instellen op het aanbieden van short-stay logeeraccommodatie gedurende vier seizoenen. Termijn: projectinitiatieven ontplooien en voorleggen – vanaf 2020 UITVOERINGSPROGRAMMA 7 81
8 COCREATIE De acties en projectinitiatieven uit het uitvoeringsprogramma vragen om een integrale aanpak en staan of vallen met een solide en constructieve samenwerking. Uit de vele interviews, met stakeholders van organisaties die actief zijn in het zuidwesten van de Veluwe, is gebleken dat de behoefte en bereidheid tot samenwerken groot is. Er is sprake van een diep gevoel van verbondenheid met het gebied dat men met gepaste trots verzorgt en aanbeveelt. De gemeente wil zich inzetten om hieraan vorm en inhoud te geven. Primair doel is om de waaier van maatschappelijke organisaties, terreinbeheerders, ondernemingen én de gemeentelijke specialisten samen te brengen en te verbinden in een op te richten ‘Platform Ginkel’. Het platform wordt ondergebracht in het nieuwe ‘Bezoekerscentrum Ginkel’ en krijgt alle ruimte om zich in gezamenlijkheid te profileren en ontplooien. Wanneer kennis en capaciteit worden gebundeld, ontstaat een goede basis voor het coherent optimaliseren en uitbouwen van de kernkwaliteiten in het gebied. Grondbeginsel is een gezonde balans tussen enerzijds geofysische, ecologische, cultuurhistorische waarden en anderzijds socio-economische waarden. De mogelijkheden voor samenwerking en cocreatie zijn schier oneindig. Een toekomstbestendige kwaliteitslag ligt in het verschiet. 82 8 COCREATIE
COCREATIE 8 83
Lijst van geïnterviewden Sjoerd Stoffers Steven van der Meulen Arthur Varkevisser Gijs van Veldhuizen Wim Jacobs Hans van Dijk Klaas Jan Mulder Ben Mol Rob Wereldsma Christel Welling Jansen Erik Stuik Marije Kok- Prangsma Ingeborg Kriegsman Ed van Seters Evert van Amerongen Herman Pieter Prangsma jr Geen Broere Herman Pieter Prangsma sr. Luc Enting Truus Lockhorn Machiel van Zutphen Carlo van Rijswijk Geerdien Krijnen Marlous van der Harst - van Domburg John de Jong Anne Sauer Jochem van Gooswilligen Marieke Fokkert Zehra Aktas Karin Komdeur Rijksvastgoed, omgevingsmanager Gelderland/Overijssel Rijksvastgoed, bos- en natuurbeheerder Rijksvastgoed, beheerder defensieterreinen Midden-Zuid Veluwe Stichting Edese Schaapskudde, voorzitter Stichting Edese Schaapskudde, bestuurslid Natuurmonumenten, Beheerder Oost-Veluwe Natuurmonumenten, Coördinator Natuurbeheer Zuid-Veluwe Natuurcentrum Veluwe, voorzitter Natuurcentrum Veluwe, gids Restaurant Juffrouw Tok, bedrijfsleider Restaurant Gonzales, bedrijfsleider Camping Zuid-Ginkel, directeur Comité Vluchtoord Ede, voorzitter Platform Militaire Historie Ede, voorzitter Begeleidingsgroep Bosbeheerplan, voorzitter Begeleidingsgroep Bosbeheerplan, vice-voorzitter Agrariër Kreel Buurtschap Ede-Veldhuizen, buurtrichter Agrariër, Stichting Vrienden Van De Edese Schaapskudden, voorzitter Natuurfilmer, Enting Films (‘Wild’ op de Veluwe) Gemeente Ede, chef kabinet Gemeente Ede, manager Dropzone Gemeente Ede, consultant ecologie Gemeente Ede, landschapsarchitecte Gemeente Ede, adviseur archeologie Gemeente Ede, adviseur monumentenzorg Gemeente Ede, portefeuillemanager, rentmeester Gemeente Ede, bosbeheerder Gemeente Ede, regisseur recreatie & toerisme Gemeente Ede, projectleider recreatie & toerisme Gemeente Ede, projectleider omgevingskwaliteit 84
85
Colofon Opdrachtgever Gemeente Ede Wim Kuster, projectleider Postbus 9022, 6710 HK EDE T 14 0318 E info@ede.nl Opdrachtnemer DLA+ landscape architects BV Harry Derks en Jan van Haaren, teamleden Wylerbaan 28a, 6561 KR GROESBEEK T 06 55160270 E h.derks@dlaplus.nl opmaak & vormgeving Paulien Varkevisser| fotografie & vormgeving T 06 10714600 E info@paulienvarkevisser.com Verantwoording foto’s en kaarten Alle foto’s zijn afkomstig van de Gemeente Ede tenzij anders vermeld. Al het kaartmateriaal is afkomstig van DLA+ landscape architects BV. 86
87
1 Online Touch