scheldestromen 41 | zomer 2020 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen Zeeuwse zon Lekker donker van de Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Verder: Bijen Nieuwe koers voor fi etsers Water & bodem
“Op het moment van schrijven…”, zal een veel gebruikte openingszin zijn in publicaties waarvan de deadline zes weken voor verschijnen is. En met de kennis van nu volgt na deze zin waarschijnlijk achterhaalde kennis van toen. In een tijd waarin we samen op onszelf zijn aangewezen. Waarin afstand ons weer nader brengt. Maar waar onzekerheid en het niet weten geen dooddoeners zijn maar geaccepteerde realiteit. Dan rest slechts de foto zelf. De duizend woorden mag u zelf verzinnen. Rudy Visser is waterschapsfotograaf. 2 Scheldestromen | zomer 2020 welkom
Margrieten in de buurt van Serooskerke Walcheren. Scheldestromen | zomer 2020 3
inhoud 19 24 8 20 23 6 20 23 24 Zeeuwse zwarte bessen Bijzonder gevonden: brilletjesweel Nieuwe schelpen voor wandelplezier 6 8 19 Hekwerk voor ‘t Killetje Proef met dijkbeheer Nieuw rioolgemaal voor Zierikzee Ambachtsheerlijkheden, wat zijn dat ook alweer? En hoe ‘heerlijk’ is het om ambachtsvrouw of -heer te zijn? We spraken met Dries van Huykelom van de Pas en zijn moeder over de heerlijkheden van Sinoutskerke en Baarsdorp. colofon Scheldestromen is het tijdschrift van waterschap Scheldestromen. Iedereen die interesse heeft, kan een gratis abonnement aanvragen. Het blad verschijnt vier keer per jaar. Het volgende nummer verschijnt begin oktober. Redactie en teksten: Hans Adriaanse, Josephine van Belzen, Linda van Dijke (hoofd- en eindredacteur), Bas Dingenouts, Elles Hartog, Janneke la Gasse, Arjan Goossen, Jaap van Liere, 4 Scheldestromen | zomer 2020 Chantal de Putter, Danielle Steijn-Laing, Rudy Visser en Nancy de Waal. Beeld: Rudy Visser, diverse collega’s (p. 14-15). Opmaak: Life Design, Zierikzee. Druk: Zalsman, Zwolle. Oplage: 20.000 Reacties, vragen of suggesties? Ons redactieadres: Team Communicatie Antwoordnummer 700, 4330 WB Middelburg (geen postzegel nodig) communicatie@ scheldestromen.nl, 088-2461000 (lokaal tarief). www.scheldestromen.nl/tijdschrift 16
scheldestromen 41 | zomer 2020 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen Zeeuwse zon Lekker donker van de Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Kees en Hetty werken aan fi etsveiligheid 8 Verder: Bijen Nieuwe koers voor fietsers Water & bodem Op de cover: Eric Boonman O d Ei B Nieuwe koers voor fi etsers Het waterschap gaat voor een nieuwe koers in de fi etspaden. Niet meer streven naar meer kilometers aan nieuw fi etspad maar naar verbreding van bestaande paden. 12 Meer oog voor bestuivers door ondertekenen Bijenstrategie. 20 Als je op de wagen staat bij de zwarte bessenteelt ben je croupier. 24 Een schelpenpad aanvullen met Adri. verder facebook.com/scheldestromen twitter.com/waterschap instagram.com/waterschap_ scheldestromen/ linkedin.com/company/ waterschap-scheldestromen 6 Nieuwsberichten 11 Post 14 Buiten 18 Het water door gronden 19 In de steigers 23 Bijzonder gevonden Scheldestromen | zomer 2020 5
nieuwws Hoe zoeter, hoe beter In de lente en zomer is er voor de landbouwgewassen tegenwoordig vaak een tekort aan regen. Het overschot dat er in de winter meestal is, wordt geloosd op buitenwateren. Het zou fi jn zijn als we dit kostbare zoete water kunnen vasthouden en bewaren voor de zomer. Maar slootwater mag niet te zout zijn voor beregening. Op Schouwen-Duiveland is het project ‘Natuurlijk Zoet’ gestart. Twintig landbouwers meten gedurende twee jaar elke twee weken het zoutgehalte van de sloot naast hun akker. Zo wordt duidelijk hoe het zoutgehalte door het jaar varieert. Met die kennis kunnen we hopelijk maatregelen vinden zodat er ’s zomers voldoende water voor de gewassen is. (CB) Het waterschap in tijden van Corona De meeste van onze taken zijn aangemerkt als ‘erg noodzakelijk’. Daarom moet ons werk doorgaan. We werken zoveel mogelijk thuis en voor het werk buiten volgen we de RIVM-richtlijnen: afstand houden van elkaar, niet samen in de auto enzovoorts. Daarnaast draagt het waterschap zijn steentje bij om de negatieve maatschappelijke gevolgen te verzachten. Zo gaven we 125 afgeschreven laptops aan basisscholen, betalen we facturen van bedrijven eerder, gaan we coulant om met contractdata die aannemers niet kunnen halen, blijven we werk geven aan de markt en is er uitstel van betaling op de waterschapsbelasting mogelijk. (JvB) Ook buiten gaat het werk gewoon door. IJsvogels welkom! Onlangs hebben we een natuurvriendelijke oever aangelegd bij de Valkreek (Molenweg-Noordlangeweg) bij Colijnsplaat. De natuurlijke oever is ingericht met een zogenaamde ijsvogelwand. De wand bestaat uit hergebruikte betonelementen. Hier zijn aan de waterkantzijde gaten in geboord om als nestplaats te dienen. De binnenzijden van de elementen zijn opgevuld met grond. Het betonelement wordt één geheel met de omgeving. De ijsvogel (17-19,5 cm) is een opvallende verschijning met zijn blauwe en oranje kleuren. Nu maar afwachten of de ijsvogels het fraaie werk van de aannemer en het waterschap weten te waarderen. (HA) 6 Scheldestromen | zomer 2020
Proef bij schor Tholen De gemaalweg in Tholen grenst aan één kant aan het stadsbos en aan de andere kant aan het schor Alteklein. Dit jaar is het waterschap samen met ‘A Rocha’ en ‘natuurvereniging Tholen’ een proef gestart om de dijk, die beide natuurgebieden scheidt, op een natuurvriendelijkere manier te onderhouden. Waterschapper Rien Vroegop: “Tot voor kort werd de dijk zo’n 4 à 5 keer per jaar geklepeld. Door minder te maaien en het gras af te voeren krijgen planten en insecten meer kansen.” Dat dit tot prachtige natuur kan leiden is te zien op het schor ernaast dat al tien jaar wordt onderhouden door vrijwilligers van de natuurverenigingen. Je vindt er een opvallend grote soortenrijkdom. Ook in de graslanden van het stadsbos, waar Staatsbosbeheer sinds twee jaar op deze manier hooit, zijn de beheerseffecten al merkbaar door toename van bijzondere planten en dieren. “We hebben zojuist een nul-inventarisatie op de dijk gedaan”, zegt Wijnant Lammers van natuurvereniging ‘A Rocha’ enthousiast, “en zullen nu jaarlijks rapporteren hoe de natuur zich ontwikkelt.” Over vijf jaar wordt de proef geëvalueerd. (JvL) Rien Vroegop Veiligheid voor alles Het ziet eruit als een idyllisch strandje, ‘t Killetje bij Groede. Helaas is sinds de aanleg van de getijdenduiker zwemmen of recreatie er niet meer toegestaan. Door de hoge stroomsnelheid van het water dat door de kokers in- en uitstroomt is het gebied te gevaarlijk geworden. De gele drijfl ijnen, de informatieborden en de robuuste strandpalen die dit verbod moesten aanduiden, bleken niet genoeg om het gevaar voldoende duidelijk te maken. Er is daarom besloten ‘t Killetje af te zetten met een hekwerk zodat duidelijker is dat het terrein echt niet toegankelijk is. Jammer, maar in dit geval weegt de veiligheid zwaarder dan andere zaken. (JvL) Scheldestromen | zomer 2020 7
Bredere paden Als het algemeen bestuur op 25 juni heeft ingestemd, worden de komende jaren de volgende fietspaden verbreed: Bunkerpad en Zwaanweg in Vlissingen, Klaassesweg bij Koudekerke, Werendijkseweg bij Zoutelande en Langendijk bij Scharendijke. Daarnaast is het voorstel om de Kapuinhoekweg bij Hoedekenskerke te verbreden naar 6 meter. “Vroeger was een fiets een stalen ros. Nu is het een bakfiets, driewieler, velomobiel, mountainbike, fietskar met hond of kind... Er zijn veel meer soorten gebruikers dan pakweg een jaar of twintig geleden. Terwijl de fietspaden wel aangelegd zijn met de gebruikers en gedachten van 20 jaar geleden.” Aan het woord is Kees Slabbekoorn, al bijna 30 jaar verkeerskundige bij het waterschap. “We moeten met een nieuwe bril kijken naar de gebruikers van de paden.” Wat is er aan de hand? “We hebben als wegbeheerder 3600 kilometer aan polderwegen en 350 kilometer aan fietspaden. Het aantal schoolfietsers krimpt en het aantal recreatieve fietsers neemt toe. Daarnaast worden er meer e-bikes verkocht dan gewone fietsen. Dat betekent dat fietsafstanden omhoog gaan, de snelheid iets omhoog gaat en mensen langer kunnen doorfietsen qua leeftijd. Dat vraagt om andere eisen aan fietsvoorzieningen. Over het algemeen geldt: hoe hoger de snelheid, hoe breder je het pad zou willen hebben.” Breder in plaats van nieuw Kees stelde samen met collega Hetty van Voorden een nieuwe koers voor: ‘Niet meer streven naar extra fietspaden maar naar veiligere paden en beter comfort’. Hetty – met drie verschillende fietsen ook een echte fietser – verduidelijkt: “In de praktijk betekent dat verbreden. Een enorme opgave volgens Hetty: “Dat is niet zo maar gedaan. Soms heb je grond nodig en je hebt te maken met het verplaatsen van kabels en leidingen. Dat kost zo jaren voorbereidingstijd.” Maar het huidige bestuur wil in deze bestuursperiode iets doen aan fietsveiligheid. Kees en Hetty inventariseerden welke paden in aanmerking zouden komen zonder er grond voor te moeten aankopen. Kees: “Het is een lijstje van paden (zie kader links) geworden waar we snel – tot en met 2023 – verbreding kunnen uitvoeren. Het gaat om in totaal 7 kilometer en om een bedrag van 3 miljoen euro.” Fietsen in tijden van Corona Breder fietsen. Dat zouden we allemaal al liever vandaag dan gisteren willen. Zeker in deze tijden van Corona. De meeste waterschapsfietspaden zijn tweerichtingsverkeer en niet allemaal breed genoeg 8 Scheldestromen | zomer 2020
Fietsen doen we met z’n allen steeds meer. Grote kans dat u in Zeeland over een waterschapsweg of -fi etspad rijdt. Kees en Hetty zijn niet alleen fervent fi etsers, maar zijn door hun baan bij het waterschap dagelijks bezig met fi etsveiligheid. door Linda van Dijke Breder FIETSEN Scheldestromen | zomer 2020 9
Een helm helpt Kees en Hetty dragen beiden altijd een helm. Kees: “Nou, zelfs als ik om een boodschapje ga. Het is gewoon bewezen dat als iedereen een helmpje zou dragen, het aantal fi etsongevallen met hersenletsel drastisch lager is. Het is hier in Nederland nog niet normaal, hier stappen mensen nog bijna op hun zwembroek op de fi ets…” Nog een laatste tip van Hetty: “Als je er lekker op uit gaat Het fi etspad langs de Walcherseweg en Middelburgseweg is onlangs verbreed. om 1,5 meter afstand te kunnen houden. Kees: “We hebben gedacht aan eenrichtingsverkeer of afsluiten, maar dat is in de praktijk niet te doen en zeker niet te handhaven.” Het draait om het gedrag van de fi etser zelf. Kees: “Het vraagt nog wat extra discipline, zoals we inmiddels wel gewend zijn. Mijn ervaring is dat 80% er hetzelfde in zit en met een boog om je heen fi etst. 20% koerst recht op me af. Wat ik dan doe? De roep ik vriendelijk: ‘Joh, ga je nog een beetje opzij?’” Rustige paden zoeken Het is heerlijk om even een rondje op de racefi ets te doen. Kies dan zo min mogelijk voor routes waar veel ander recreatief verkeer fi etst/ loopt, zoals de kuststrook. Dat advies geeft opzichter Johnny de Rijke. Ook Hetty heeft het daar over: “Als ik op de mountainbike ga, zoek ik rustige paadjes in het bos en of wat bredere wegen en fi etspaden in één richting als we op de racefi ets gaan. Ik ben voorzichtig, maar ik merk dat andere mensen je soms minder ruimte geven dan je zou willen. Zeker als het gaat om de snelle fi etsers die jou inhalen. Die gaan vlak langs en dat vind ik geen prettige ervaring. Ik probeer zoveel mogelijk te anticiperen, ik wacht wat langer bij oversteken om mensen bijvoorbeeld voor te laten gaan, maar je hebt niet alles in de hand.” draag een helm, houd je aan de verkeersregels, geef duidelijk richting aan en rust voldoende. Maar vooral: geniet van de prachtige natuur om je heen. Als je besluit na Corona lekker te blijven fi etsen, neem dan een behendigheidscursus: Start 2 Bike (vooral belangrijk als je gaat wielrennen of MTB-en). Daar krijg je tips over het nemen van bochten, hoe te remmen etc… Je zit daarna een stuk zekerder op je fi ets.” Fietsetiquette in tijden van Corona (ANWB) • Fiets met maximaal 2 personen. • Kies het ruime sop: rustige, lokale wegen waar minder verkeer is. • Blijf in je eigen omgeving. Daar ken je de omstandigheden het beste en kun je drukke paden vermijden. • Kun je zelf je tijd indelen? Stap dan ’s morgens vroeg op de fi ets of aan het einde van de middag. • Fiets achter elkaar. • Twee tegenliggers gezellig keuvelend naast elkaar? * Maak een overdreven stuurbeweging naar rechts. Hopelijk is deze kleine herinnering voldoende om de aandacht van je tegenliggers te trekken. * Oogcontact, een lachje of een vriendelijk knikje willen ook wel eens helpen. * Zwaai met je arm of bel om de aandacht te trekken. 10 Scheldestromen | zomer 2020
inzendingen welkom: communicatie@scheldestromen.nl redactie: Joséphine van Belzen post! ‘Van Bestevaer en Joost de Moor, Die blinken zullen d’eeuwen door;’ R l reacties op het artikel over hem in ons lentenummer. Veel mensen die hem toeroepen: ‘We hebben het gelezen hoor, mooi verhaal!’ Er was zelfs een meneer die hem € 50,- gaf, toen hij bezig was aan zijn zwerfvuilronde in de gemeente Kapelle: “Die meneer begreep me en het verhaal ontroerde hem”, aldus Robin. “Het verhaal draagt denk ik wel bij aan de aandacht voor zwerfvuil. Ik hoop dat er iemand denkt ‘dat ga ik ook doen’.” Groet, Robin Beste redactie, In Trouw van 30 april 2020, lees ik het artikel “Bloemrijke dijk helpt de natuur”, over de combinatie van slim dijkbeheer en verbetering van de botanische rijkdom. Het betoog is dat de grasbegroeiing de stevigheid van de dijk ondermijnt omdat het gras oppervlakkig wortelt, waar kruiden vaak dieper wortelen als zij een penwortel hebben en zo de droogtegevoeligheid verkleinen. Volgens het artikel zijn er waterschappen, bijvoorbeeld met veel agrariërs in het bestuur, die nog weinig zien in de dijken nieuwe stijl. Veiligheid van de zeedijken is dan het enige dat telt en aanpassingen zijn niet mogelijk. Ik vraag me af hoe het bestuur van het waterschap Scheldestromen hierover denkt en of het wellicht overweegt de erosiebestendigheid van de zeedijken mede op peil te houden door bloemrijker in te zaaien. Een visioen opent zich: onze zeedijken net zo beroemd als de Zuid-Bevelandse bloemdijken om hun schoonheid en nog veiliger dan ze al zijn. Met vriendelijke groeten van een fervente lezer van uw blad, Een paar maanden geleden heb ik aan het waterschap gevraagd of er zwemtrapjes konden worden aangebracht aan de steigers langs het Veerse Meer. Dat werd toegezegd en is inmiddels gerealiseerd waarbij ook nog eens de plankieren zijn vernieuwd! Hulde voor het waterschap. De trappen zijn van een industriële kwaliteit: sterk, breed en ik denk bij voorkeur te gebruiken met waterschoentjes aan (gegeven het profi el van de treden). Met hartelijke groet Maurits de Brauw, Veere C.W. Jeras-Ramondt, Middelburg Wat leuk dat u zo’n fervente lezer van ons blad Scheldestromen bent! Dat grasbegroeiing de stevigheid van de dijk ondermijnt klopt niet. De Deltawet keurt een primaire waterkering qua veiligheid af als de grasbegroeiing niet voldoende is. Wel wordt onderzocht of een andere bekleding van dijkvakken mogelijk is. Ook in het kader van onze doelstellingen om de biodiversiteit te vergroten. Maar, het waterveiligheidsbelang staat voorop en daarnaast mag dit niet leiden tot fors hogere kosten. Het grootste gedeelte van onze dijken is in beheer bij pachters. Zij gebruiken deze dijkvakken voor hooiwinning. Waterschap Scheldestromen neemt deel in onderzoeksprojecten met andere waterschappen en kennisinstellingen. Zo is er een onderzoeksproject dat wordt geleid door onderzoeksinstituut Stowa. Dat onderzoek betreft proeven met golfoploop en overslag en ook naar piping en bloemrijke dijken. derde en vierde regel van 2e couplet Zeeuws volkslied Scheldestromen | zomer 2020 11
Het gaat niet goed met de bij. Het aantal bijen en andere bestuivers neemt wereldwijd af, terwijl ze van levensbelang zijn voor onze voedselproductie. Landelijk is een nationale bijenstrategie ontwikkeld om de bestuivers te behouden en te bevorderen. In Zeeland is de uitwerking van de strategie gebeurd door het Platform BIJvriendelijk Zeeland. door Chantal de Putter Alle helpen 12 Scheldestromen | zomer 2020 bijtjes
hoogte van Schor Alteklein langs het Schelde-Rijnkanaal in Tholen wordt het maaibeheer aangepast zodat het schor, het dijkvak en het achterliggende stadsbos een aaneengesloten gebied vormt. De aanleg van natuurvriendelijke oevers zorgt niet alleen voor meer waterberging en verbetering van de waterkwaliteit maar ook voor meer soorten aan bloemen en planten op de oevers. We hebben de afgelopen 25 jaar ruim 500 kilometer van deze oevers aangelegd. Al deze werkzaamheden hebben een positieve uitwerking op de bestuivers en de totale biodiversiteit. Bijen en vooral de honingbij, hommel en zweefvlieg, zijn van levensbelang voor onze wereldwijde voedselproductie. Bestuiving is noodzakelijk voor meer dan 75% van onze voedselgewassen en voor meer dan 85% van de wilde planten in de natuur. Nationale Bijenstrategie In Nederland dreigt voor meer dan de helft van de wilde bijensoorten gevaar. Samen met maatschappelijke partijen en wetenschappers is een Nationale Bijenstrategie ontwikkeld. Het hoofddoel is dat bestuivers en bestuiving in 2030 duurzaam bevorderd en behouden zijn. Specifiek Zeeuws Begin 2018 heeft de Unie van Waterschappen namens alle waterschappen in Nederland de Nationale Bijenstrategie ondertekend. De uitvoering is voor een groot deel maatwerk, waarbij de inzet van meerdere partijen nodig is. Dit vraagt dus om een regionale uitwerking. In Zeeland is dit gebeurd door het Platform BIJvriendelijk Zeeland. Met deze regionale uitwerking kan worden ingespeeld op specifieke Zeeuwse omstandigheden, zoals de omvang van het buitengebied, de aanwezige brakke natuurgebieden, de bloemdijken en het omvangrijke areaal aan fruitteelt. Zeeuwse Partijen Ook Scheldestromen ondertekende de Zeeuwse Bijenstrategie. Alle partners binnen Platform BIJvriendelijk Zeeland zetten acties in gang om het gezamenlijke doel te behalen: Kansen voor bijen betrekken binnen de eigen organisatie zodat er meer bijensoorten komen met een stabiele of positieve populatietrend. Ook moet de verspreiding van bijen in heel Nederland toenemen. Wat doet het waterschap Jaarlijks maaien we zo’n 30 kilometer aan wegberm ecologisch. Dat betekent dat we het maaisel afvoeren, wat gunstig is voor bloeiende planten en daardoor ook voor insecten. Bij het herplanten van bomen en struiken kiezen we zoveel mogelijk voor een diversiteit aan soorten die van nature in het gebied voorkomen zoals wilg, es en linde. Projectbureau Zeeweringen, een dijkversterkingsproject van Rijkswaterstaat en Scheldestromen, heeft een aantal jaar geleden zo’n 30 bijenhotels op dijken aangelegd. Op het dijkvak ter Een stap verder We hebben het Advies & Ingenieursbureau Tauw opdracht gegeven om een potentiekaart biodiversiteit voor Zeeland op te stellen. We kunnen niet alles realiseren, maar wat is wel mogelijk? De kaart moet inzicht geven waar bijvoorbeeld aangepast maaibeheer het meest kan bijdragen of waar we in onze projecten het beste hieraan een bijdrage kunnen leveren. Bij al ons beheer, onderhoudswerk en het realiseren van projecten zullen we biodiversiteit meewegen in onze keuzes voor een maatregel. We willen dit vastleggen in onze processen. Het betrekken van de verschillende partners in het gebied is hierbij essentieel om bijvoorbeeld kennis te delen. Verdere stappen die we kunnen ondernemen werken we de komende tijd uit om van Zeeland een aantrekkelijker gebied voor bestuivers te maken. De Zeeuwse Bijenstrategie is door veel verschillende Zeeuwse partijen ondertekend waaronder: Provincie Zeeland, ZLTO, Het Zeeuwse Landschap, Poldernatuur Zeeland, Natuurmonumenten, Vereniging van Zeeuwse Gemeenten, Nederlandse Bijenhouders Vereniging, Recron, ZMF, Stichting Landschapsbeheer Zeeland en waterschap Scheldestromen. Scheldestromen | zomer 2020 13
buiten n door Nancy de Waal Ook waterschappers werken in deze bijzondere coronaperiode zoveel mogelijk thuis. Tegelijkertijd ging en gaat het werk gewoon door. Een selectie van het buitenwerk van de afgelopen maanden, gemaakt door onze collega’s zelf. Joop en Martin zijn bezig aan de grindwegen op Noord-Beveland: ”Deze machine maakt de gaten dicht en legt de weg weer onder profi el, daarna gaat er nieuw grind over.” André en Johan brengen nieuwe markering aan op de Omloopsweg bij Burgh-Haamstede. Ze rijden er uiteraard met twee auto’s naartoe en houden gepaste afstand. André is in ’s-Heerenhoek bezig met het afgraven en aanvullen van de bermen. Baggeren van de watergang in Schuddebeurs. Deze locatie is niet bereikbaar voor grote machines, vandaar onderhoud vanaf het water met een schuifbootje. Marc is op het strand aan het werk: “Er waren palen afgebroken door de stormen van de afgelopen tijd. Vanaf Cadzand tot aan Breskens moesten we 14 nieuwe eindpalen zetten.” Het graven van natuurvriendelijke oevers tussen de Goessestraatweg en opmaling De Poel. Marc: “Hier graven we 18.000 m³ grond weg voor verbreding van de watergang.” 14 Scheldestromen | men |
Johan is aan het maaien bij de stuw aan de Polredijk/Liebertsweg bij Vrouwenpolder. Leo: “Ik ben bezig de stuwen iets naar zomerpeil te verzetten, lekker in mijn eentje in de polder bij Grijpskerke.” Het uitvoeren van kustmetingen bij de Kop van Schouwen vanaf peilboot De Meermin. Groot onderhoud op de rioolwaterzuivering Westerschouwen. Gerard en Sandro werken op gepaste afstand aan het project. De eerste opnames voor de nieuwe tv-serie over het waterschap. Marius en Kees laten hun werk over vissen en muskusratten zien. Dit najaar te zien bij Omroep Zeeland. Onderweg komen we soms bijzondere dingen tegen… Willem is met zijn trekker aan het maaien langs een fi etspad onderaan de dijk in Vlissingen-Oost. Oproep Zeeuws Archief De coronacrisis is aangewezen als ‘hotspot’; een bijzondere gebeurtenis waarover informatie bewaard moet worden. Het Zeeuws Archief nodigt iedereen uit om informatie zoals foto’s, posters met coronamaatregelen, brieven of fi lmpjes, aan het archief over te dragen. Doe mee, en lever materiaal aan over deze periode. zeeuwsarchief.nl Scheldestromen | zomer 2020 15
Hoe is het om... ...ambachtsheer te zijn 16 Scheldestromen | zomer 2020
Als iemand een jaar of vijf geleden tegen Dries van Huykelom van de Pas had gezegd dat hij ooit nog eens (waarnemend) ambachtsheer zou worden, had hij verbaasd opgekeken. Anno 2020 is het toch het geval. door Bas Dingenouts De heerlijkheid Baarsdorp en Sinoutskerke, twee gehuchten bij Goes, zijn sinds 2017 volledig verworven door de familie Van Huykelom van de Pas. De moeder van Dries is de ambachtsvrouwe van de heerlijkheid. Omdat ze wat minder ter been is, neemt zoonlief een groot deel van de werkzaamheden op zich. De termen ‘heerlijkheid’ en ‘ambachtsheer’ zullen wellicht de nodige vraagtekens opleveren bij de gemiddelde Zeeuw. Dries van Huykelom van de Pas geeft met alle liefde uitleg. “Bij een heerlijkheid denken veel mensen aan enorme landgoederen. Dat is in de praktijk vaak niet het geval, zo ook bij ons. We hebben een stukje grond in ons bezit, maar het voornaamste bezit zijn de eeuwenoude rechten die aan de heerlijkheid verbonden zijn. Hierbij moet je denken aan het recht op schapendrift, visrecht en plantrecht. Als ambachtsheer ben je, onder andere, verantwoordelijk voor de uitoefening van deze rechten.” Heerlijk duurt het langst “Onze familie was al lange tijd een van de eigenaren van de heerlijkheid. In 2017 kreeg mijn moeder de kans het resterende deel te bemachtigen dat nog niet in onze familie was. Ik kende het fenomeen wel, maar pas op dat moment kwam ik er voor het eerst mee in aanraking.” In het dagelijks leven is Dries werkzaam als jurist in zijn woonplaats Amsterdam. Gedurende zijn leven heeft hij in meerdere plaatsen in Nederland gewoond, maar nooit in Zeeland. Een sterke verbondenheid met de regio is echter duidelijk aanwezig. “Ik kom sowieso iedere maand naar Baarsdorp en Sinoutskerke. Iedere week ben ik al gauw een uur of vijf bezig met de heerlijkheid. Mijn moeder en ik doen er alles aan om zo goed mogelijk te zorgen voor datgene dat we geërfd hebben. Als je er niks mee doet, dan sterft het langzaamaan uit. In de afgelopen jaren zijn er al veel heerlijkheden daardoor verdwenen. We willen niks liever dan iets toevoegen aan die prachtige streek en de historie zo goed mogelijk behouden.” Ambachtsvrouw De moeder van Dries voelt eveneens een sterke betrokkenheid met het gebied. Als klein meisje kwam ze al regelmatig in Zuid-Beveland. “Ik heb er veel prettige herinneringen aan. Zo herinner ik me nog levendig dat ik met mijn ouders in Sinoutskerke een kopje koffie dronk bij een aardige, oude mevrouw en dat ik mij in Baarsdorp tegoed deed aan allerlei heerlijke vruchten die ik van een boer had gekregen. De bloemen, de geuren, de mensen en het landschap, het is me allemaal goed bijgebleven. Ik zie mijzelf als een klein tandwiel in een grote klok die de eeuwen af telt. Het is mijn taak om ervoor te zorgen dat de heerlijke rechten die er nog zijn, worden doorgegeven aan een volgende generatie.” “De Poel herbergt veel natuurschoon en heeft een buitengewoon interessante geschiedenis. Daar mag wat mij betreft dan ook meer aandacht voor komen. Onze werkzaamheden zijn daar ook op gericht. In die zin zien we de heerlijkheid ook meer als dienstdoend aan het gebied, in plaats van andersom. Ik probeer daarom, samen met mijn zoon, om een uniek stukje geschiedenis te bewaren op een manier waar anderen ook wat aan hebben.” Het moge duidelijk zijn, de familie Van Huykelom van de Pas is niet van zins de heerlijkheid aan haar “Ik kom iedere maand naar Baarsdorp en Sinoutskerke” lot over te laten. Op welke manier de heerlijkheid kan bijdragen aan het gebied, is een bijzonder actueel thema. Dries is bezig met het opzetten van een denktank. “We laten de mensen graag meedenken en zijn dan ook op zoek naar vrijwilligers. In de ideale wereld worden we op den duur een kleine vrijwilligersorganisatie, die het gebied promoot en activiteiten organiseert. Denk bijvoorbeeld aan een landmarkt of activiteiten met dieren. Om het recht op schapendrift uit te oefenen, hebben we bijvoorbeeld laatst de schapen over de dijken in het gebied laten lopen. Als je toch zag hoeveel mensen van hun fiets afstapten om te kijken, prachtig om te zien.” Scheldestromen | zomer 2020 17
veen zand klei Zeeland is omringd door water. En toch is droogte ook in Zeeland een probleem. Hoe kan dat? De meeste planten en gewassen hebben zoet water nodig om te groeien. Het water in de Scheldes is zout. De locatie, hoogte en grondsoort bepalen of het oppervlaktewater uiteindelijk zoet, zout of brak (mengsel van zoet en zout) is. Deze variatie kenmerkt ons complexe Zeeuwse waterbeheer. Aan de ene kant van de dijk drukt het zeewater op het grondwater, zout zoute kwel aan de andere geeft het oppervlaktewater tegendruk. Hoe lager de gronden, hoe minder tegendruk. Bij een lage tegendruk sijpelt er zout water naar het grond- en oppervlaktewater. Dat noemen we zoute kwel. Iedere grondsoort reageert anders op het indringende zoute water brak zoet klei Stugge zand grondsoort dat water lang vast houdt. Werkt als een spons, neemt water langzaam op en geeft het langzaam weer af. Klei is voedselrijk en geschikt voor planten. Vormt een soort fi lter waar het water doorheen loopt. Op (hoge) kreekruggen is zand een ideale ondergrond voor het laten ontstaan van een zoet-waterbel in de ondergrond. veenlagen Gebieden met veenlagen in de ondergrond zijn kwetsbaar bij droogte. Wanneer veenlagen meer aan de oppervlakte liggen, kunnen ze bij droogte inklinken. Hierdoor kan bodemdaling ontstaan, dit is onomkeerbaar. Daarom moet veen altijd nat blijven.
Rioolgemaal Zierikzee • Uitvoering: februari – augustus 2020 in de steigers • Totale kosten: € 1,6 miljoen • Van der Straaten (civiele- en bouwkundige werken) • Croonwolter&Dros (besturingstechniek en visualisatie) • Paree BV (elektrotechnische installaties) • Van der Linden pomptechniek (werktuigbouwkundige installatie) • Xylem (aanpassing gemeentelijke gemalen) Zierikzee Op mijn vraag of alles volgens plan verloopt, antwoordt projectleider Gerrit Mouthaan: “Niet echt. In de planning hadden we rekening gehouden met een leveringstijd van 12 weken voor de windketel. Dat bleek helaas 25 weken te zijn.” door Rudy Visser Klaar voor de bouwvak? “Het rioolgemaal moet blijven draaien tijdens de bouw” Gerrit: “Dit rioolgemaal heeft te weinig capaciteit. Capaciteit die wordt gedraaid met twee pompen. Als er een pomp in storing valt, ben je de helft van je capaciteit kwijt. Kwetsbaar want al het rioolwater van de stad Zierikzee komt hier. Dat wordt aangevoerd door zes gemeentelijke gemalen.” “Het nieuwe gemaal heeft een grotere pomp en een zelfde (grote) reservepomp. Het is een opjaaggemaal en pompt het afvalwater direct verder naar de zuivering. Om dit gemaal te kunnen bouwen is met de gemeente Schouwen-Duiveland overleg gevoerd en moest de besturing van de gemeentelijke gemalen aangepast worden. Door deze samenwerking wordt nu een hoop energie bespaard.” “Het eerste plan was het nieuwe gemaal aan de oostzijde te bouwen. Maar helaas, de buurman liet weten bezwaar te maken. Wij gingen terug naar de tekentafel. Ook het sondering- en bodemonderzoek kon opnieuw. Aan de westzijde is het wel krapper, maar door extra grond te huren en een gedeelte van het gemaal te zagen, konden we toch een damwandkuip zetten. Want het oude gemaal moet tijdens de bouw natuurlijk gewoon blijven werken.” En die windketel. Wat is dat nu precies? Gerrit: “Een windketel is een verticaal geplaatst, langwerpig vat en vangt het verschil in waterdruk op. Dat is nodig omdat die zes gemeentelijke gemalen allemaal een verschillende capaciteit hebben. Dus een wezenlijk onderdeel van dit gemaal. Toen we hoorden van de levertijd, moesten we de planning weer omgooien. En nu hoor ik dat de levertijd 14 weken is…” Scheldestromen | zomer 2020 19
Heinkenszand/ ’s-Heer Arendskerke Zeeuwse zwarte bessen zijn zoet en zuur tegelijk en door veel zonuren lekker donker van kleur. Hun typische en uitgesproken cassissmaak en dieprode kleur vormen de perfecte basis voor cassis. Hero Cassis gebruikt alleen bessen van onze vruchtbare Zeeuwse kleigrond. door Danielle Steijn-Laing Het oogstmoment staat voor de deur. Teler Eric Boonman van Mavebo (maatschap Vermue & Boonman) heeft de nodige kriebels. “Ik ben druk bezig met de voorbereidingen. Alle processen moeten goed op elkaar worden afgestemd om 80 hectare aan bessen efficiënt te kunnen oogsten. Ik voel me verantwoordelijk voor een goed belegde boterham voor iedereen die hier werkt. Het uiteindelijke oogstmoment is voor mij dan het feestje na alle voorbereidingen.” Eric vermoedt dat de oogst vooral bij de vroege bessen wat gaat tegenvallen dit jaar. “De struiken lijden erg onder de droogte van de afgelopen twee jaar en we hebben ook wat nachtvorst gehad tijdens de bloei. De nieuwe takjes hebben zich daardoor minder goed kunnen ontwikkelen.” ‘Takkenwerk’ “Voor de oogst gebruiken we een plukmachine die is aangepast op onze bijzondere manier van plukken. Omdat onze bessen in de limonade-industrie gebruikt worden, hoeven ze niet heel te blijven. Onze machine draait met ‘vingers’ op een buis 1.400 keer per minuut tussen de takken. Via een lopende band komen de bessen bij de afzuigers, die alle takjes en blaadjes eruit zuigen. De bessen vallen in 20 Scheldestromen | zomer 2020 de vaten in de kar die ernaast rijdt. Op de kar staat een croupier (iemand die de bessen netjes verdeeld en glad strijkt). Dat is overigens het enige wat nog met de hand gebeurt. Vroeger was dat wel anders. De bessen met de hand plukken, dat was pas een ‘takkenwerk’.” Gekneusd “De totale oogstperiode duurt een maand. Alles wat we op een dag plukken vriezen we dezelfde dag in om zo de smaak en kwaliteit te behouden. Eind van de week brengen we alles naar de fabrieken waar een deel geperst en geconcentreerd wordt tot sapconcentraat. Het andere deel wordt gekneusd, natuurlijk gefermenteerd en daarna geperst tot zwarte bessensap. Het grootste deel van deze producten gaat naar Hero. Zij zijn onze grootste afnemer. Het concentraat wordt daarnaast gebruikt in smoothies, jam en taartvulling. De farmaceutische industrie gebruikt de bessenkleurstof voor preparaten. En er gaat ook een deel van de oogst naar onze eigen wijnmakerij.” Tsjernobyl Hero Cassis gebruikte in 1938 al de zwarte bes, die van oudsher in Zeeland voorkomt. De kwaliteit was hoog, maar in de tijd toen
donker zon Lekker door de Scheldestromen | zomer 2020 21
Links: Het oogsten van de zwarte bessen gebeurt in juli. Onder: In de fabriek gaat veel automatisch, behalve het proeven uiteraard… alles goedkoper moest, haalde Hero de bessen uit Oost-Europa, waar de groeiomstandigheden nog gunstiger waren dan in Zeeland. Toen in 1986 de kernramp in Tsjernobyl plaatsvond, is men terug gegaan naar Zeeland. Eric: “De percelen liggen op Zuid-Beveland. Binnenkort moeten we nieuwe struiken planten en dan wisselen we de percelen om. Dat is goed voor de grond. De bessenstruiken gaan tien tot elf jaar mee en de eerste drie jaar groeit er niets aan. In tien jaar moet 1 hectare struiken 60 ton aan bessen opbrengen.” Om te zien hoe het concentraat en het gefermenteerde zwarte bessensap wordt omgetoverd tot Hero Cassis, nemen we een kijkje bij het bedrijf dat deze cassis ‘bottelt’. Geert Clement van Refresco in Ninove België, neemt ons mee door de fabriek waar ze koolzuurhoudend water, suiker en enkele andere unieke ingrediënten aan het Zeeuwsezwarte-bessen-sap toevoegen en ‘afvullen’ in de Hero-fl essen. Veiligheid voor alles Bij Hero, bij Refresco en in de hele voedselindustrie gaat veiligheid voor alles. Clement: “Dat geldt ten eerste voor diegene die de fabriek betreden.” Dit betekent dat we uitgedost met haarnetje, veiligheidsjas, veiligheidsschoenen met stalen neuzen, oordopjes en zonder sieraden de fabriek mogen betreden. “Maar de veiligheid van het product is natuurlijk minstens zo belangrijk. Iedere klant stelt z’n eigen kwaliteitseisen. Daarom wordt iedere stap gecontroleerd en geregistreerd en worden bepaalde grondstoffen en producten beveiligd opgeslagen tot we ze nodig hebben”, vult Clement aan. 22 Scheldestromen | zomer 2020 Siroopkamer De productie begint in de siroopkamer. “Hier wordt het gefermenteerde fruit, dat uniek is voor Hero, en de andere ingrediënten samengebracht tot een siroop. Deze siroop wordt gepasteuriseerd om te voorkomen dat de gefermenteerde producten door blijven gisten. Vlak voor het afvullen wordt de siroop gemengd met water. Geen gewoon leidingwater, maar door verschillende fi lterprocessen ‘gedemineraliseerd’. Daarna komt er nog koolzuur bij.” Blaasmachine In de blaasmachine worden de kleine preform fl esjes, die inmiddels voor 50% gerecycled zijn, verhit. Ze zetten uit tot grote PET-fl essen met de bekende Hero-vorm. Direct daarna gaan de fl essen in een carrousel waar ze gevuld worden; 140 tegelijk, 30.000 per uur. De doppen worden er machinaal opgedraaid. Al draaiend krijgen de fl essen vervolgens hun etiket. “Voor de Nederlandse markt gebruiken we overigens wateroplosbare lijm”, vertelt Clement. “Dit zorgt ervoor dat de fl essen beter te recyclen zijn.” De lopende band vervolgt zijn weg richting de machinearmen die de fl essen per zes de juiste kant op zetten richting de verpakkingsmachine. De machines omwikkelen de pakken met plastic en in een oven krimpt het plastic stevig om de fl essen heen. Dan rest alleen nog het handvat. De fl essen worden op pallets gezet en klaargezet om naar de winkels te gaan, zodat de consument ervan kan gaan genieten. Proost!
bijzonder gevonden Zak van Zuid-Beveland De brilletjes van Nisse Wie regelmatig door de Zak van Zuid-Beveland fi etst, kent ‘de Brilletjes’ vast wel. De brilletjesweel dankt z’n naam aan de twee ronde ‘brillenglazen met neusbrug’… door Linda van Dijke Het is moeilijk voor te stellen dat - zo midden in de Zak van ZuidBeveland - de zee ooit dichtbij was. Walcheren en Zuid-Beveland lagen nog niet tegen elkaar en de brede rivierarm de Zwake liep tussen ’s-Gravenpolder en (het huidige) Nieuwdorp. Dijkdoorbraken door stormvloeden kwamen regelmatig voor. Tussen 1214 en 1530 waren er meer dan 45 zware stormvloeden. Bij een doorbraak stroomde het water met zo’n vaart naar binnen dat er kolkgaten ontstonden, diepe putten. Bij dijkherstel legde men de nieuwe dijk om de diepe kolk. Dat wat blijft is een weel of wiel. De dijkdoorbaak aan de Brilletjesdijk was waarschijnlijk bij de beruchte Sint Felixvloed van 5 november 1530. Waar vaak geschreven wordt dat welen enorm diep zijn, is dat bij de Brilletjes niet (meer) het geval. Zo’n twee meter op z’n diepst. Qua onderwaterleven treffen we er watermijten, wantsen, bloedzuigers en platwormen aan. Maar ook kokerjuffers en libellen. Namen die wat vrolijker klinken en lijken te passen bij het fl uitenkruid, lisdodden, futen, steenuiltje en de Castlemilk Moorit schapen. Deze schapen kocht pachter Huige overigens ooit omdat het makke beestjes zouden zijn. Ze bleken juist “ontiegelijk schuw”. Scheldestromen | zomer 2020 23
Struinen duinen over de Adri Louwerse (65), Kantonnier Waterkeringen Op dijken en duinen liggen verharde werkwegen. Die hebben we nodig om het onderhoud goed uit te kunnen voeren. Op veel plaatsen kun je er wandelen, en vaak ook fi etsen. De aannemer strooit hier schelpen op het duinpad tussen Domburg en Westkapelle. Aanvullen met schelpen doen we elk jaar wel een keer. Adri Louwerse houdt toezicht op het werk. “Hier is het alleen een wandelpad, je mag er absoluut niet fi etsen. Er lag ontzettend veel zand op en bij regen stonden er plassen in de putten. Het pad hebben we eerst opgevuld met gebroken puin, aangewalst en gelijk gemaakt.” Nu gaan er nog schelpen over met een speciale schelpenstrooier. Die wordt gevuld met een kuub schelpen en worden gestrooid in de dikte die wij willen. Daarna wordt er nog een keer gewalst. “Ik ben af en toe op het werk, kijken of het pad breed genoeg is en of de juiste hoeveelheden worden gebruikt. Verder zijn inspecties van dijken en duinen een groot deel van m’n werk. Kijken naar mogelijke schades, afslag van duinen, inspectie van de glooiingen kreukelberm, de paalhoofden, helmgras, stuifschermen en afrastering. Alle schades voeren we in een schade-app in.” door Joséphine van Belzen
1 Online Touch