scheldestromen 44 | lente 2021 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen Sandroen de robot Succesvol experiment Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Verder: Kansen voor biodiversiteit Bioplastic uit rioolwater De vis-ieuze cirkel van paling
Deze hoge stenen muur langs de Oranjedijk bij Vlissingen is gemetseld rond 1585. Gebouwd als verdedigingswerk, om boze handelaren van “de overkant” uit Sluis tegen te houden. Vlissingen maakte namelijk een snelle ontwikkeling door, en werd door de Sluizenaren als een geducht concurrent gezien. De doorleefde muur heeft een bijzondere schoonheid maar is dringend aan groot onderhoud toe. Vooral het voegwerk moet grondig worden hersteld. Het waterschap voert de restauratiewerkzaamheden aan het rijksmonument dit jaar uit. Daarmee laten wij zien ons verantwoordelijk te voelen voor het behoud van historisch erfgoed dat we bezitten. Ook als na 450 jaar de oorspronkelijke functie van het object niet meer aanwezig is! Toine Poppelaars, dijkgraaf waterschap Scheldestromen 2 Scheldestromen | lente 2021 welkom
De muur van Altena in Vlissingen. Scheldestromen | lente 2021 3
inhoud 19 6a 23 20 24 6a 6b 12 6b 12 19 20 23 24 Werk aan Westhavendam Explosieve baggerklus Bioplastic uit afvalwater Groot onderhoud zuivering Bloemetjes telen: een vak apart Bijzonder gevonden: reservedeuren Controle schakelkasten Als je uitvaartondernemer bent, moet je altijd bereikbaar zijn. De telefoon kan elk moment van de dag gaan. Hoe is dat? We vroegen het aan Peter Butler uit Kapelle. colofon Scheldestromen is het tijdschrift van waterschap Scheldestromen. Iedereen die interesse heeft, kan een gratis abonnement aanvragen. Het blad verschijnt vier keer per jaar. Het zomernummer verschijnt begin juli. Redactie: Hans Adriaanse, Josephine van Belzen, Coen Bertijn, Linda van Dijke (hoofd- en eindredacteur), Bas Dingenouts, Jaap van Liere, Chantal de Putter, Danielle Steijn-Laing en Nancy de Waal. 4 Scheldestromen | lente 2021 Overige tekstbijdragen: Marjolein van Ooijen. Beeld: Cynthia Cats, Rudy Visser (p.6 Cadzand, p.16, p.17, p.21, p.22), Wilco Jacobusse (p.10), Margret Tielemans (p.12), Paques (p.13), medewerkers en Beeldbank waterschap Scheldestromen. Opmaak: Life Design, Zierikzee. Druk: ADC Nederland. Oplage: 20.000 www.scheldestromen.nl/tijdschrift Reacties, vragen of suggesties? Ons redactieadres: Team Communicatie Antwoordnummer 700, 4330 WB Middelburg (geen postzegel nodig) communicatie@ scheldestromen.nl, 088-2461000 (lokaal tarief). 16
scheldestromen 44 | lente 2021 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen Sandroen de robot Succesvol experiment Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Verder: Kansen voor biodiversiteit Bioplastic uit rioolwater De vis-ieuze cirkel van paling “Het aantal Op de cover: Sandro Eversdijk, pagina 19. O d soorten planten en dieren neemt wereldwijd af.” 8 Sd Edijk Biodiversiteit Annemarie de Kok houdt zich binnen het waterschap bezig met biodiversiteit. Ze is blij met een eerste stap daarin: “Op de ecologische kaarten kunnen we in één oogopslag zien waar de gebieden met de meeste kansen voor biodiversiteit liggen.” 12 Bacteriën die bioplastic maken: het kan echt! 20 Bloemenzaadteelt op Walcheren, een bewerkelijk gewas. Maar wat prachtig! 24 Voorjaarsklus: Remo loopt de schakelkasten na. verder facebook.com/scheldestromen twitter.com/waterschap instagram.com/waterschap_ scheldestromen/ linkedin.com/company/ waterschap-scheldestromen 6 Nieuwsberichten 11 Post 14 Buiten 18 Een vis-ieuze cirkel 19 In de steigers 23 Bijzonder gevonden Scheldestromen | lente 2021 5
nieuwws Een dijk van een werk Veel werk aan een dijkversterking is onzichtbaar. Zo ook in Hansweert. We zijn volop bezig met de vergunningsaanvragen en de toestemmingen om het werk uit te mogen voeren. We verwachten dat de aanvragen in het tweede kwartaal in de Staatscourant, op mijnoverheid.nl en de websites van Scheldestromen en de provincie Zeeland komen te staan. Verder doen we onderzoek naar de bodemkwaliteit en starten we met de grondverwerving. Ook onderzoeken we de aanwezigheid van explosieven omdat Hansweert tijdens de Tweede Wereldoorlog fl ink onder vuur heeft gelegen. Als alles volgens planning blijft lopen, starten we in het derde kwartaal van 2022 met de uitvoering. (CdP) Explosieve baggerklus Vanaf dit voorjaar baggeren we van Cadzand tot Waterlandkerkje ruim 18 kilometer watergang. Het gaat om het Uitwateringskanaal en de Passageule. Projectleider Luuk Frijters: “Met het baggeren verwijderen we de zuurstofarme laag op de bodem, wat zorgt voor een betere waterafvoer én waterkwaliteit. Ook versterken we de oevers. Eind vorig jaar deed een gespecialiseerd duikteam onderzoek naar niet gesprongen explosieven, omdat er tijdens de Tweede Wereldoorlog veel is gevochten. Ze vonden veel oud ijzer, maar soms ook munitie zoals restanten van een mortiergranaat. Door deze voorbereiding kunnen we het baggerwerk nu veilig uitvoeren. We verwachten pas half 2022 al het werk gereed te hebben.” (MvO) Kleur bekennen Het komt niet vaak voor in Zeeland maar afgelopen winter zagen we een sloot met fl amingo-roze water. Het gaat om een kleurrijk natuurverschijnsel door de purperbacterie. De purperbacterie is net als de blauwalg een bacterie die in water leeft. De bacterie maakt voedingsstoffen aan met behulp van zwavelverbindingen in het slib op de bodem van de sloot. Bij sommige omstandigheden, het water moet kouder zijn dan 15 graden, kunnen bacteriën zich explosief vermenigvuldigen. De bacterie is niet echt gevaarlijk voor mens en dier maar het is toch beter om contact met het water te vermijden. De bacteriën en daarmee de roze kleur verdwijnen na een paar dagen vanzelf. (CdP) 6 Scheldestromen | lente 2021
Werk aan de Westhavendam Binnenkort starten we met werk aan de Westhavendam in Breskens. Deze dam houdt de golven uit de kust en zorgt ervoor dat de haven beschut blijft. De dam voldoet niet meer aan de veiligheidseisen en krijgt daarom een nieuwe asfaltlaag. Omdat er ook appartementen gebouwd worden, heeft het waterschap dit werk eerder ingepland. Projectleider Cees Hollemans (rechts): “Het werk aan de dam stond eigenlijk gepland voor 2022, maar is nu naar voren gehaald. Zo blijft de overlast beperkt. We hebben een bouwteamovereenkomst met KWS Infra BV en zijn direct gezamenlijk met de voorbereidingen begonnen. Door het werk naar voren te halen zijn de werkzaamheden vóór de oplevering van de appartementen afgerond en kunnen we gebruikmaken van dezelfde aanen afvoerroute.” Het werk duurt tot half juli. Rien Vroegop (links) is toezichthouder van het werk. Breder fietsen op het Bunkerpad Vorig jaar ontvingen we bericht dat we voor verschillende verkeersveiligheidsprojecten een rijksbijdrage ontvangen. Voorwaarde is dat we zo’n project dit jaar al uitvoeren. Een van die projecten is het Bunkerpad tussen Middelburg en Vlissingen. Veel fi etsers maken gebruik van deze doorsteek om naar werk en school te gaan. De huidige breedte van het fi etspad voldoet niet. Het wordt alleen maar drukker en het gebruik door verschillende soorten snelheden en groottes neemt ook toe. Denk aan elektrische fi etsen, pedelecs en bakfi etsen. Binnenkort gaan we dit fi etspad daarom verbreden. Van 2,70 meter naar 3,50 meter. Het fi etspad heet ‘Bunkerpad’ omdat het langs een deel van de antitankgracht van de Atlantikwall ligt die hier in 1942 werd aangelegd. Langs het pad liggen een groot aantal bunkers. (DS) Scheldestromen | lente 2021 7
Biodiversiteit Bio staat voor leven en diversiteit betekent afwisseling, verschil. Biodiversiteit gaat dus over alle verschillende soorten dieren en planten. In de afgelopen jaren is het aantal planten- en diersoorten zowel wereldwijd als in Nederland afgenomen. Waterschappen kunnen een belangrijke rol spelen in het versterken van deze diversiteit aan soorten. Voor een gemiddeld waterschap is het bijdragen aan gezond ecologisch evenwicht dagelijkse kost en gaat dit hand in hand met het uitvoeren van de kerntaken. Zo ook bij Scheldestromen. Bestuurlijk is de ambitie uitgesproken om biodiversiteit zoveel als mogelijk mee te nemen in de uitvoering van het werk. Om deze ambitie te onderstrepen is op initiatief van Scheldestromen recent werk gemaakt van het maken van een ‘ecologische potentiekaart’ van Zeeland, waarin zo goed als alle Zeeuwse stakeholders op het gebied van natuur betrokken zijn. Ecologische kaart Anne-Marie de Kok is als beleidsmedewerker namens Scheldestromen betrokken geweest bij de opzet van deze kaart. “Ik vind het echt een ontzettend waardevol instrument dat is opgeleverd. In verschillende sessies hebben de verschillende partijen meegedacht over biodiversiteit in Zeeland. Van de Provincie Zeeland tot aan natuurbeschermingsverenigingen. Het eindresultaat zijn verschillende kaarten, waarop in één oogopslag te zien is waar de gebieden met de meeste kansen voor biodiversiteit liggen. Daarnaast worden maatregelen gepresenteerd, waarmee de biodiversiteit in het werkgebied van Scheldestromen vergroot kan worden. Anders gezegd, waar en hoe kunnen we biodiversiteit meenemen terwijl we ons ‘normale’ werk doen.” Nestelen aan de dijk Klinkt allemaal erg logisch, maar wat zijn nu concrete voorbeelden in Zeeland? Als er iemand is die hier enthousiast over kan vertellen is het wel Wilco Jacobusse, coördinator communicatie en educatie bij IVN/Nationaal Park Oosterschelde. Hij was een van de deelnemers bij het opzetten van de ecologische potentiekaart. “Het Nationaal Park Oosterschelde beslaat in totaal zo’n 37.000 hectare oppervlak, omringd door meer dan 150 kilometer zeedijk. Ik ben ontzettend blij dat Scheldestromen dit initiatief heeft opgepakt, want we hebben veel met elkaar te maken. Een mooi voorbeeld heb ik vorig jaar kunnen 8 Scheldestromen | lente 2021 Wilco Jacobusse van Nationaal Park Oosterschelde
Wie wel eens over een Zeeuwse dijk fietst, heeft de blik vaak op het water. Wie goed kijkt, ziet nog veel meer mooie stukjes natuur. Om al dat moois te behouden voor de toekomst, moet echter het nodige gebeuren. door Bas Dingenouts “Als je goed kom je kijkt OGEN tekort” Scheldestromen | lente 2021 9
Naast: de gele hoornpapaver groeit gewoon aan de zeedijk. Linksonder: Anne-Marie de Kok bij een bokkenorchis. Rechtsonder: ‘nest’ van een bontbekplevier. zien. Op de zeedijken langs de Oosterschelde komen een aantal prachtige broedvogels voor, zoals de bontbekplevier, de strandplevier en de scholekster. We zagen dat deze vogels onbedoeld in de verdrukking kwamen door recreanten. Bezoekers waren zich er vaak zelf niet bewust van, maar ze verstoorden de nestjes van deze vogels. Zo ook bij het strandje van Kattendijke. Samen met het waterschap, Natuurmonumenten en de gemeente Goes hebben we het broedgebied tijdelijk afgerasterd om de vogels te beschermen. Daarnaast hebben we een excursie georganiseerd voor bewoners en jongeren om door telescopen naar deze prachtige vogels te kijken. Mensen bewust maken van de natuur om hen heen is de grootste stap in het behoud hiervan.” Hotspot voor insecten Wilco: “Als je goed kijkt, kom je ogen tekort. Je zou het niet zeggen, maar op dijken groeien bijvoorbeeld ook prachtige planten. Vooral op de dijken van NoordBeveland kom je tussen de stenen prachtige vloedmerkplanten tegen zoals zeevenkel, zeekool en gele hoornpapaver. Wist je trouwens dat dijken een echte hotspot zijn voor insecten? Het kan er bijvoorbeeld wemelen van bijen en hommels, maar soms zie je ook zeldzame vlinders als de koninginnenpage. Zonder partners als het waterschap 10 Scheldestromen | lente 2021 is het onmogelijk om deze vegetatie in stand te houden. Soms is het noodzakelijk om een gebied even helemaal af te sluiten en de natuur te beschermen. Ik ga ook wel eens op pad met opzichters van het waterschap, zodat we van elkaar kunnen leren en uitleg kunnen geven aan de omgeving.” Hoge en lage kansen In sommige gevallen is het tijdelijk afsluiten van een gebied voldoende om de natuur een handje te helpen. In andere gevallen is er meer nodig om de biodiversiteit te stimuleren. Op de potentiekaart wordt dan ook een onderscheid gemaakt tussen ‘hoge’ en ‘lage’ kansen. Anne-Marie: “Uiteindelijk ligt de voornaamste focus van het waterschap natuurlijk op onze kerntaken. Bij de uitvoering van het werk zal dan ook steeds een goede afweging van de kosten en baten gemaakt moeten worden. Extra initiatieven mogen nooit ten koste gaan van onze kerntaken. Maar waar het kan, moeten kansen zeker benut worden. De potentiekaart zorgt ervoor dat we steeds bewuster zijn van de natuur in het beheergebied en het werk van alle partners. Hierdoor kunnen we bijvoorbeeld in de toekomst als partners het beheer wellicht meer op elkaar aan laten sluiten. Daarnaast kunnen we er straks naartoe werken om het maaibeheer nog beter af te stemmen op de planten en dieren die in een bepaald gebied leven.”
inzendingen welkom: communicatie@scheldestromen.nl redactie: Joséphine van Belzen post! Hoe wordt afvalwater gezuiverd? Als buitenlandse eigenaar van een woning in Zeeland betaal ik aan alle belastingen mee, maar heb helaas geen enkele inspraak, noch stemrecht. Ik zou graag weten waar en hoe het afvalwater rondom dorp Ossenisse wordt gezuiverd. Met vriendelijke groet, Francine Schoeters, Ossenisse Het rioolwater uit Ossenisse gaat naar onze rioolwaterzuivering in Kloosterzande. Eerst halen we het grove vuil en zand eruit. Daarna gaat het water naar de beluchtingstank. Hier voegen we zuurstof en bacteriën toe. Die ‘vreten’ het vuil op. Wat overblijft is slib. Hiervan wordt een deel vergist en gebruikt als energie (elektriciteit en warmte) voor de zuivering. Een ander deel van het slib voeren we af naar Slibverwerking NoordBrabant (SNB). Het schone water gaat naar de sloot. Is afvalwater extra vuil door corona? Regelmatig hoor je over de radio hoeveel vervuiling er aan corona in het afvalwater zit. Hebben jullie nou meer vervuiling vanwege corona? Vanuit ziekenhuizen bijvoorbeeld? Doen jullie extra chemicaliën in het afvalwater? Met vriendelijke groet, Jaap Fossen, Kapelle In het rioolwater komen alleen de restanten van het virus. Het RIVM doet daar metingen naar. Omdat er veel minder toeristen zijn krijgen we juist minder afvalwater op de zuiveringen. Met name die zuiveringen waar normaal veel toerisme is, zoals Westerschouwen, Retranchement en Camperlandpolder. Het aantal extra mensen in de ziekenhuizen valt in het niet bij de totale bevolking. De extra vervuiling van de restanten van het coronavirus is zo laag dat we dat niet kunnen meten. We doen geen extra chemicaliën in het afvalwater. Zeeuwse trots Wanneer schuimkoppende golven beuken op de kust Is menig Zeeuw zich van ’t gevaar bewust Maar dijken, duinen en dammen stellen ons gerust Door goed beheer is het veilig aan onze Zeeuwse kust Daarom leven wij vrij en gelukkig in ’t lage achterland Met mooie akkers vol gewassen dicht geplant En soms daaromheen zo’n prachtige bloemige akkerrand Dat maakt ons stukje het mooiste deel van Nederland Want ook onze dorpen en steden zijn wonderschoon Met vaak een historisch eerbetoon Als een parel aan Neerlands koningskroon Dit mooi Zeeuws gewest Waar windorgels klinken als het beste orkest Mag nooit meer door wassend water worden verpest Ik vind het zonde dat mijn gedicht, wat feitelijk onze trots op het waterschap beschrijft, alleen bij mij aan de muur hangt. Naam bij redactie bekend Gij, Zeeland, zijt ons eigen land, Wij dulden hier geen vreemde hand, eerste en tweede regel van 3e couplet Zeeuws volkslied Scheldestromen | lente 2021 11
Er gebeuren spannende dingen in de wereld van rioolwaterzuivering! We winnen al langer energie en grondstoffen terug uit het afvalwater. Maar er is nu ook een proef om vanuit rioolwater bioplastic te maken. Het begon in het Zeeuwse Bath. door Jaap van Liere Bacteriën plastic maken 12 Scheldestromen | lente 2021 die afbreekbaar
Projectleider Leon Korving op de rioolwaterzuivering in Breda. Ernaast: Joao Sousa en Jelmar Tamis van het bedrijf Paques met gedroogd slib dat al bioplastic bevat. samen ruim 2,5 miljoen euro in het project. Het klinkt onwaarschijnlijk: plastic maken uit afvalwater. En dan bedoelen we niet de recycling van plastic zakjes of andere rommel uit het riool. Nee, het gaat om de productie van een nieuwe grondstof met de bacteriën die gebruikt worden om afvalwater schoon maken. Hoe kom je erop? Bij universiteiten is het principe al 20 jaar bekend: als je bacteriën in een zuivering veel ‘te eten’ geeft, zijn er die het stofje ‘PHA’ opslaan, een basis voor bioplastic. Een experiment op de zuivering in Bath van waterschap Brabantse Delta leverde een reageerbuisje bioplastic op. Dit leidde in 2016 tot het pilotproject ‘PHARIO’ (PHA uit RIOolwater) waarmee werd bewezen dat het mogelijk is bioplastic van een constante kwaliteit te maken. Succes en vervolg We spreken Leon Korving (49), projectmanager PHARIO en vanaf de start bij de pilot betrokken. Leon is gespecialiseerd in deze nieuwe techniek: “Op de zuivering Bath is tien maanden lang geëxperimenteerd. Uiteindelijk werd 50 kilo plastic gemaakt. Daarbij werd gekeken of de eigenschappen te sturen zijn. Dat bleek mogelijk door de bacteriën met de juiste vetzuren te voeden. Zo kon het rubberachtig of juist brosser gemaakt worden. Ook werd ontdekt dat het mogelijk is om de lengte van de plasticketens te sturen.” Een beperking bleek echter de projectschaal. De industrie is geïnteresseerd maar er kwam niet genoeg materiaal beschikbaar om verder onderzoek te doen. Daarom is een vervolgproject opgezet; een nieuwe proefi nstallatie in Dordrecht moet vanaf begin 2022 gaan zorgen voor voldoende materiaal voor prototypes en marktonderzoek.” Samenwerking 5 waterschappen “Het is mooi dat deze innovatie door meerdere waterschappen wordt gedragen. Waterschap Brabantse Delta, waterschap De Dommel en Wetterskip Fryslân waren de initiatiefnemers en zij werden snel gevolgd door waterschap Scheldestromen dat in de ‘achtertuin’ interessante ontwikkelingen zag. Samen wilden zij een verdere stap zetten in de ontwikkeling en daarbij raakte ook Hollandse Delta betrokken.” Deze vijf waterschappen investeren nu, naast de marktpartijen HVC en Paques, Wat moet je met bioplastic? Traditioneel plastic wordt geproduceerd uit fossiele grondstoffen. Voor bioplastic worden nu vooral grondstoffen uit geteelde gewassen gebruikt. Bioplastic uit zuiveringsslib heeft als voordelen dat het niet ten koste gaat van de voedselproductie en betere afbreekbare eigenschappen heeft. Daarom is bioplastic uit zuiveringsslib, hoewel duurder, erg geschikt voor specialistische toepassingen waarbij afbreekbaarheid een technische meerwaarde heeft. Bijvoorbeeld als recycling niet mogelijk is. De mogelijkheden zijn ronduit verrassend: • Afbreekbare coating rond zaden om in optimale omstandigheden kunnen ontkiemen. • Coating rond kunstmestkorrels voor geleidelijke afgifte van voedingsstoffen. • Oplosbare zaai- en plantbakjes. • Landbouwfolie dat afbreekt na onderploegen. • Afbreekbare gewichten voor de vissport. • Zelfhelend beton. Nog een lange weg Op de vraag of dit bioplastic in de toekomst concurrerend is, zegt Leon: “Je moet niet proberen te concurreren met bestaande toepassingen. Dit plastic heeft juist meerwaarde in ‘niche’ producten waarbij de afbreekbaarheid extra waardevol is.” Wie weet, zal het in de toekomst ook de bekende producten kunnen vervangen maar daarvoor hebben we nog een fl inke weg te gaan.” Scheldestromen | lente 2021 13
buitten door Coen Bertijn Waterlopen tot in Alaska Scheldestromen beheert 12.500 km aan waterlopen. Leg ze vanaf Middelburg achter elkaar en ze wateren uit in de Beringzee tussen Rusland en Alaska. Zeelandbrug De Zeelandbrug, rijksmonument sinds 2015, doet het altijd goed op foto’s. Maar hier staat hij er extra fraai op. Gemaakt door de schipper van onze peilboot! Rondje van het waterschap Zeeland ligt vol historie. Ook de strijd tegen het water heeft allerlei sporen achtergelaten, bijvoorbeeld op Tholen en Noord-Beveland. De bijzondere bezichtigingen hebben we verwerkt in twee fi etsroutes. U kunt de routes met beschrijving downloaden op onze website: www.scheldestromen.nl/ fi etsroutes Wilt u een fi etsroute op papier ontvangen? Mail of bel ons dan: communicatie@scheldestromen.nl 088-2461000 Mei Een nieuwe lente en een nieuw geluid: Ik wil dat dit lied klinkt als het gefl uit, Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht In een oud stadje, langs de watergracht Zo begint het gedicht ‘Mei’ van Herman Gorter uit 1889, dat maar liefst 4381 regels telt. De eerste regel is misschien wel de bekendste regel uit de Nederlandse literatuur. Wanneer begint de lente? De lente begint op de dag dat dag en nacht bijna overal op aarde even lang zijn. Dat is niet altijd op 21 maart. Sterker nog, de eerstvolgende keer dat dat gebeurt, zitten we al ver in de 22e eeuw. In deze eeuw begint de lente op 20 maart, behalve in 2044 en 2048. Dan begint de lente zelfs nog een dag eerder. We hebben het hier trouwens over de astronomische lente. De meteorologische lente, waar de weerman of weervrouw vanuit gaat, begint al op 1 maart. 14 Scheldestromen | lente 2021
Teek care Nu het warmer wordt, neemt ook de kans op een tekenbeet toe. Die zijn gevaarlijk, omdat teken de ziekte van Lyme over kunnen brengen. Teken komen in grote delen van Zeeland voor. Vooral het duingebied Westenschouwen is berucht. Als u de natuur in gaat: draag een lange broek, vermijd contact met struikgewas en hoog gras en controleer na afl oop uw huid op tekenbeten. Teken verwijdert u met een tekentang (te koop bij elke drogist of apotheek). dNiemand ie voor je neus staat Wilt u ondanks de lockdown naar een museum? Dat kan! Onder andere het Rijksmuseum, het Van Gogh Museum en het Mauritshuis verzorgen virtuele rondleidingen. Je mist de sfeer van het museum, maar daar staat tegenover dat niemand voor uw neus staat en dat u uitgebreid de mooiste kunstwerken tot in het kleinste detail kunt bestuderen. Denk goed na, voor je scheiden gaat Vraagt u zich ook regelmatig af wat in welke afvalbak hoort? Of welk afval naar de milieustraat moet? Milieu Centraal heeft het overzichtelijk op een rijtje gezet in deze afvalscheidingswijzer. www.afvalscheidingswijzer.nl Van oudsher stonden grote delen van Walcheren elke winter onder water. In 1920 kwam daar een einde aan toen in Middelburg gemaal ‘Boreel’ in gebruik werd genomen. Het gemaal werd genoemd naar zijn ontwerper, jonkheer ingenieur Jaap Boreel, hoofd technische dienst van het toenmalige waterschap Walcheren. Bianca van Duin uit Vlissingen schreef een kloek boek over de ingenieur. We verloten twee exemplaren onder degenen die de volgende vraag goed beantwoorden: hoeveel liter water kan het huidige poldergemaal Boreel per minuut verwerken? Reageer voor 26 april 2021 naar communicatie@scheldestromen.nl. Mogelijk is het permanent tolvrij maken van de Westerscheldetunnel een onderwerp tijdens de formatie van een nieuw kabinet, maar voorlopig moeten we het doen met de volgende tolvrije zaterdagen: 24 april, 11 september, 30 oktober en 27 november 2021. Gevederde vrienden Plannen om de tuin opnieuw in te richten? Denk dan eens aan vogelvriendelijke beplanting. Vogelbescherming Nederland geeft tips hoe u meer vogels en vogelsoorten in uw tuin krijgt. Heeft u alleen een balkon? Zelfs dat kan vogelvriendelijk gemaakt worden! Scheldestromen | lente 2021 15 Poldergemaal Boreel
“We proberen onderdeel te zijn van het gezin.” Hoe is het om... ...uitvaartverzorger te zijn? 16 Scheldestromen | lente 2021
Het Kapelse echtpaar Peter (63) en Corrie (62) Butler is vanwege hun beroep als uitvaartverzorger 7 dagen per week, 24 uur per dag bereikbaar. Hoe ziet dan je privéleven eruit? door Linda van Dijke Al ruim twintig jaar zetten ze zich dag en nacht in om een persoonlijke en passende uitvaart te verzorgen. De aanleiding was een vervelende ervaring bij het overlijden van hun eigen ouders. Peter: “In korte tijd overleden Corrie d’r moeder en mijn vader. We hadden zeer slechte ervaringen met hoe alles verliep. En dat draag je de rest van je leven met je mee. Toen ging er een lampje branden. Dit kan anders. Dit moest anders.” “Er ging een lampje branden, dit moest anders.” Van brood naar de dood Peter werkte destijds als afdelingschef bij Albert Heijn. “Daar heb ik het ‘kdh-principe’ geleerd. Dat staat voor ‘klantgericht denken en handelen’. In mijn huidige werk is dat precies hetzelfde. Ik moet denken en handelen in wat de klant, de nabestaanden willen en wensen.” Naast zijn werk bij de broodafdeling volgde Peter de opleiding tot begrafenisondernemer. Omdat er geen vacatures waren, begon hij zijn eigen onderneming. Wat ook gevolgen had voor Corrie. “Ik had er in het begin wel even moeite mee, wat gaat dat worden.” Maar Peter wist het zeker: “Dit werk wilde ik gaan doen. Dit was mijn ding.” Met Corrie als linker- én rechterhand. De vuurdoop “M’n collega’s bij Albert Heijn dachten dat ik gek was geworden. Ik werkte van 7 tot 10 uur in de winkel, werkte dan voor mezelf en dan van 18.00 tot 20.00 uur nog in de winkel.” Een jaar na zijn start overleed er een bekende Nederlander. “Dat was mijn vuurdoop. Zijn ouders woonden hier in Kapelle en vroegen mij de uitvaart te regelen. Het was in besloten kring maar wel met 500 man. Ik huurde 10 bussen, er was 75 man politie met politiehonden rond de begraafplaats. Edwin Evers sprak alles aan elkaar in de Zeelandhallen en zei achteraf: ‘Peter, je hebt je visitekaartje wel achtergelaten’.” Dag en nacht Achter de schermen speelt Corrie een belangrijke rol. Corrie: “Ik doe de laatste verzorging en de catering. De rest doet Peter. Echt veel tijd voor mezelf heb ik inderdaad niet. Als we gebeld worden, verkleden we ons en gaan we er samen naartoe.” Hoe ziet dan je privéleven eruit? Peter: “Ja, dat is minimaal. Het enige nadeel dat aan dit werk kleeft. Mijn kleinzoon was jarig, we zouden mossels gaan eten. Totdat de telefoon ging en ik naar een overlijden moest. ‘Opa kan nooit’, dat is wel eens moeilijk. M’n werk gaat bij mij voor privé.” Zeg maar Peter Tijdens het interview gaat een stuk of 5 keer zijn telefoon. Iedere keer is het spannend of ze direct weg moeten. We kunnen het gesprek afmaken. Jullie scoren een 9,5 als gemiddeld cijfer bij ‘klantenvertellen’, hoe kan dat? Corrie: “Je doet gewoon je werk. Maar bij ons krijgen mensen niet 5 verschillende gezichten, alleen wij 2.” Peter vult aan: “Ik probeer onderdeel te zijn van het gezin waar je terechtkomt. Of er nu 1 of 30 man aan tafel zitten. Ik zeg altijd: ‘Zeg maar gewoon Peter’. Ik ga het niet regelen, we gaan het samen regelen. Hoe jullie het willen, zo moet het gebeuren.” Zijn er nog trends? “Ja, in het vervoer bijvoorbeeld. Er is van alles mogelijk. Van rouwfiets tot bus of koets. Ook zie je wat meer natuurbegraafplaatsen en is er meer vraag naar persoonlijke mini-urntjes.” Hij laat een gekleurd glazen vogeltje zien: “Niemand die het ziet dat dit een urn is.” Het planten van bomen in het Bos van de toekomst zie je ook steeds meer. En mensen denken nu eerder na over wat ze willen. In een wilsbeschikking kun je zelf opschrijven hoe je het wilt. Dat is een hele geruststelling voor nabestaanden.” Tot slot, de paardenbloem komt overal terug, op het stiltehuis, op jullie website. “De pluizenbol is het verhaal van het leven. Een complete bloem waar de wind door kan. Zijn de bloemblaadjes weg, is het leven ten einde. Alleen zitten er zaadjes in die bloem. Dat zijn de herinneringen. Verspreid door degene die afscheid neemt.” Scheldestromen | lente 2021 17
In het voorjaar worden de vissen met een zoete lokstroom naar een verzamelbak gelokt. Een paar keer per dag wordt het peil in de verzamelbak verlaagd en kunnen de vissen de polder in. zee In de Zeeuwse Delta zwemmen veel ‘trekvissen’, zoals bijvoorbeeld paling en bot. Ze leven normaal in zoet water, maar ze willen in het najaar naar zout water trekken om zich voort te planten. In het voorjaar willen ze juist weer naar het binnenwater. Om de trek mogelijk te maken worden er vispassages aangelegd. gemaal afsluiter A lokstroom pomp verzamelbak afsluiter B In het najaar is het precies andersom. Er is een zoute lokstroom, de vissen zwemmen tot in de put. Als het peil in de put wordt verhoogd, kunnen ze naar het zoute buitenwater. afsluiter warme golfstroom glasaal larve warme golfstroom juveniel Een bijzonder verhaal vormen de palingen. Die trekken niet zomaar vanuit de polder naar zee, maar zwemmen zo’n vijfduizend kilometer tot ze in de Sargassozee zijn. Het nageslacht komt als glasaal weer in de Zeeuwse Delta. Via verschillende soorten vispassages door en soms over de dijk kunnen ze de polders intrekken. Het einde van een lange reis. eieren rode aal Sargassozee voortplanting paling l e v e n s y c u c l s l e v e n s c lc y u s
• Groot onderhoud rioolwaterzuivering in de steigers • Februari 2020 t/m maart 2021 • Koudekerkseweg 6 Burgh-Haamstede • Leenhouts, Xylem, Paree en Croon Wolter & Dros • € 5,6 miljoen Rioolwaterzuivering Westerschouwen Onderzoek liet zien: bij de rioolwaterzuivering Westerschouwen was groot onderhoud gewenst. Dat klonk senior projectleider Sandro Eversdijk als muziek in de oren. De werkzaamheden zijn na een jaar groots aanpakken klaar. door Hans Adriaanse Een onderwater-bagger-robot “Het was een experiment.” Van een compleet nieuwe besturingsinstallatie tot het vervangen van de oude terreinverlichting naar ledverlichting. “De verlichting is voorzien van een smart- en duurzaam schakelsysteem waarbij alle armaturen met elkaar een netwerk vormen.” Alles is in eigen beheer gerealiseerd, laat Sandro vol trots weten. “Met kennis en ervaring van ons eigen projectteam.” Enthousiast geeft hij een verdere opsomming van de werkzaamheden: de aanleg van een innovatief mengsysteem voor slibbuffer, het plaatsen van een automatische rooster- en zandverdeelcontainer, de ombouw van het oude trafogebouw naar een besturingsruimte en de kabels in de grond vervangen door een bovengronds kabeltracé. Sandro: “Een bijzonder experiment was het inzetten van een, op afstand bedienbare, onderwater-baggerrobot. Deze robot werd voor de eerste keer door het waterschap in een actieve tank ingezet. Hierdoor kon de tank gereinigd worden, zonder dat deze eerst leeggemaakt hoefde te worden en bronbemaling nodig was. Voordeel is ook dat de bacteriën in het slib bewaard blijven, die doen tenslotte het echte zuiveringswerk. Voor ons was het belangrijk om de beluchtingstank in productietoestand schoon te maken en dat is prima gelukt. Een optie die zeker voor herhaling vatbaar is”, besluit Sandro zijn verhaal. De drukte van het afgelopen jaar wordt ingeruild voor arbeid op afstand. Geheel onbemand wordt het rioolwater van Westenschouwen op deze geheel vernieuwde zuivering professioneel verwerkt. Scheldestromen | lente 2021 19
Bloembollenteelt zien we in heel Nederland. Zaadteelt is veel zeldzamer. In Zeeland vooral te vinden op Tholen en Walcheren. Op Walcheren bloeit er veel moois tussen Biggekerke en Westkapelle. We spreken de oudste (Adrie Wisse, 64) en de jongste (Peter de Visser, 38) bloemzaadteler op Walcheren. door Danielle Steijn-Laing Adrie heeft in 1986 zijn grote liefde ontwikkeld voor de velden vol kleur. Via zijn vader. Hij heeft 40 hectare akkerbouwgrond waar op een deel acht verschillende soorten bloemen groeien. Geen snijbloemen, hij verbouwt de bloemen voor het zaad. Peter heeft vorig jaar voor het eerst bloemen gezaaid. Bij Peter moet de liefde nog groeien. Hij is namelijk uit pure noodzaak in de zaadteelt gerold. “In 2007 heb ik het bedrijf overgenomen van mijn vader. We verbouwen vooral bieten, aardappelen, tarwe, graszaad en zaaiuien. Door de droogte van de afgelopen jaren levert die oogst weinig op. Vorig jaar is zelfs mijn hele uienteelt vernietigd. De uien kwamen slecht op. Dat was eind mei. Het is de vraag wat je dan nog kan doen, er moet toch brood op de plank komen. Het is dan al erg laat in het seizoen om iets nieuws te verbouwen. Ik had daarover contact met Adrie en hij heeft me kennis laten maken met de goudsbloem. Ik heb toen vier hectare grond ingezaaid met lage, middel en hoge goudsbloemen.” Kiemkracht Adrie: “Tja, juni was inderdaad bijzonder laat om nog een nieuw gewas te gaan zaaien. Toch was ik ervan overtuigd dat de 20 Scheldestromen | lente 2021 goudsbloem voor Peter een kans van slagen zou hebben. En alles kwam toen inderdaad nog heel goed op. Maar prijs de dag niet voor het avond is, het zaad moet nog worden beoordeeld op de kiemkracht. Voor goed zaad moet je immers op tijd zaaien. Als je te laat zaait, heb je geen goede vulling van de hartjes en dus ook weinig opbrengst.” Peter vindt het heel spannend wat het allemaal gaat opleveren. “Afgelopen jaar was in ieder geval wel prachtig om te zien. Ik heb ook een camping en alleen voor de gasten zou je het al doen. Ze vonden het zo mooi. Er zijn genoeg recreanten die onderweg even stoppen om een foto te maken van de kleurenpracht. Sommigen gaan zelfs zo ver dat ze het veld instappen. Of de bloemen willen plukken. Maar daar zijn ze niet voor. Mensen kunnen wel een bloemenplukbon halen. Dan mogen ze plukken in de vele akkerranden die er zijn.” Adrie vult aan: “Onze zaadmengsels zijn trouwens deels gebruikt om die akkerranden aan te leggen.” Bloemenvirus Adrie is vier jaar teeltagent. Dat betekent dat hij namens andere Walcherse telers de contacten onderhoudt met een groothandel in bloemzaden. En hij zorgt Een akker vol goudsbloemen (calendula). Op de wagen nog te dorsen bloemen.
“Als je te laat zaait, heb je geen goeie hartjes” Scheldestromen | lente 2021 21
Adrie met zaadjes op bord. Hij legt uit dat de bloemen in verschillende hoogtes worden geteeld. Onder: de driekleurige winde, convolvulus tricolor. voor de onderlinge afstemming. “Zaadhandelaren verwerken zaden uit landen uit de hele wereld. Het zijn altijd rassen die ontwikkeld zijn in Nederland. Het zaaizaad daarvan stellen de handelaren beschikbaar aan de telers. Ik heb contact met die bedrijven, stem af met verschillende telers hier in de buurt, welke soorten zij wensen en ik beheer de zaaimachine waar we samen gebruik van maken. Bloemen zitten echt in m’n hart. Ik ben besmet met het bloemenvirus. Ik ben erg betrokken bij een studiegroep. En nu dus ook teeltagent. Soms denk ik: ‘waar ben ik aan begonnen’, maar het is zo leuk.” Voor 1986 was er nog weinig zadenteelt in Zeeland. Bedrijven zochten toen naar telers. Zestien Walcherse boeren zijn toen bereid gevonden om erin te investeren. Van die boeren hebben velen hun zonen besmet met het virus. Peter z’n vader was een van die zestien. Nu moet nog blijken of hij die passie ook gaat delen. Bewerkelijke teelt Beide telers vinden de teelt erg speciaal en prachtig om te zien. Adrie: “Het is een aparte teelt. We doen alles in eigen beheer en werken met aangepaste machines; een speciaal zaaimachientje en we maaien met maaibalken. 22 Scheldestromen | lente 2021 We gebruiken een combine die de fi jne zaadjes eruit kan dorsen. De kleinere percelen hier op Walcheren zijn ideaal voor deze teelt. Omdat het zo bewerkelijk is, is het ondoenlijk om enorme percelen te oogsten. Ik sta namelijk geregeld zelf het onkruid tussen m’n bloemen te schoffelen. De oogst is het meest spannende tijdstip van het proces en zeer arbeidsintensief. Je moet binnen twee dagen een perceeltje kunnen oogsten. Ben je te vroeg, is het zaad onrijp, wacht je een dag te lang, valt het zaad op de grond en ben je het kwijt.” Peter: “Tijdens de groei- en bloeiperiode hebben we ook ons werk. Ook de bloemen krijgen namelijk wel eens last van beestjes of schimmels zoals meeldauw. In de lupine zitten vaak luizen en slangenkruid heeft last van rupsjes. Soms moet je eerst je geduld bewaren en accepteren dat er iets vervelends in je bloemen zit. Je moet het alleen niet uit de hand laten lopen. Als dat gebeurt dan moet je er natuurlijk iets aan doen.” Of Peter dit jaar opnieuw bloemen gaat zaaien? “Als de opbrengst niet tegenvalt is dat zeker een optie. Het moet wel leuk blijven.”
bijzonder gevonden Kanaalweg Oostzijde Veere Sterk staaltje geduld Onverwoestbaar, onverslijtbaar en zeker onverstoorbaar staan de stalen kolossen geduldig op een rij. Door weer en wind, jaar in jaar uit. Te wachten op aflossing. door Hans Adriaanse Deze reserve sluisdeuren zijn afkomstig van de Sluizen van Vlissingen en Veere. Ze staan aan de Kanaalweg Oostzijde bij Veere en zijn eigendom van de provincie Zeeland. Bijna 150 jaar geleden (1872) werd het Kanaal door Walcheren geopend. Onvoorstelbaar maar met de hand gegraven door ‘polderjongens’. Arbeiders die door heel het land van karwei naar karwei trokken. Bij Veere en Vlissingen werden dubbele schutsluizen geplaatst. Van oudsher is de grote sluis van Veere voorzien van twee sets vloeddeuren en twee sets ebdeuren. De sluisdeuren worden afhankelijk van de conditie gemiddeld om de 10 à 15 jaar gereviseerd. Na grondige inspectie worden de deuren ontroest, de aangroei verwijderd, beschadigingen hersteld en de coating vervangen. Bijzonder is dat de sluisdeuren van Veere hol zijn uitgevoerd. Om opdrijven te voorkomen worden ze gevuld met ballastwater. Het wisselen van de sluisdeuren is een hele, specifi eke megaklus. Vanwege de veiligheid gebeurt dit buitenom het stormseizoen. Een drijvende bok en ander zwaar materieel wordt ingezet. De laatste vervanging was in 2019… Nog even geduld dus. Scheldestromen | lente 2021 23
Remo haalt alles uit de kast Remo de Jonge (40), elektrotechnicus Diep weggedoken in een kast vol met draden en elektrische ‘dingen’ controleert Remo de elektrische installatie van rioolwaterzuivering Walcheren, een standaardklus in het voorjaar. Het is misschien niet zijn favoriete werk, die jaarlijkse controle, maar wel een hele belangrijke! Remo: “Zo voorkom je storingen en zorg je voor een betrouwbare bedrijfsvoering. Soms kom je ook echt wel iets tegen wat anders een probleem zou zijn geworden. Een tijdje terug vond ik een paar aansluitingen die veel te warm werden door slecht contact. Dan ben je écht blij dat je er op tijd bij bent!” Om zulke problemen te voorkomen wordt zelfs een warmtebeeldcamera ingezet die de temperatuur meet. “Rond de zeventig graden begint het verdacht te worden, erboven is het echt foute boel.” Nu werkt hij met de ‘Power Analyser’ om afwijkingen in de stroomverdeling te meten. Verder worden de softwareprogramma’s van alle regelaars gecontroleerd en de elektrische schema’s gecheckt. Gelukkig bestaat het overgrote deel van Remo’s werk uit echte uitdagingen, vertelt hij. “Vooral storingen oplossen of het meedenken over technologische innovaties maken het werk leuk.” door Jaap van Liere
1 Online Touch