0

VERHUURD - 6.800 m² op Fokker Logistics Park Schiphol aan Panalpina VERHUURD - 35.000 m² op het Klooster in Nieuwegein aan Fiege VERHUURD - 30.000 m² in Green Mountains Schiphol aan XPO en Rapid Logistics VERHUURD - 11.225 m² op Borchwerf II in Roosendaal aanYusen Logistics VERKOCHT - 5.400 m² op Schiphol Logistics Park aan Montea AANGEHUURD - 6.000 m² in s’Hertogenbosch namens SPS AANGEKOCHT - 40.000 m² in Tilburg namens Gramercy AANGEKOCHT - 20.000 m² in Gorinchem namens Damen Shipyards Makelaars in Logistiek Vastgoed 2 - Logistiekvastgoed 2017 Kantoren in Amsterdam, Rotterdam en Tilburg

Voorwoord Toekomstbestendig betekent innovatie en samenwerking De logistieke sector verandert rap. De groeiende Life Science en High Tech-industrie vragen om toenemende specifieke eisen, e-commerce om nieuwe logistieke modellen. Terwijl de toenemende koopkracht in Oost-Europa, China en Afrika zorgt voor een uitbreiding van het logistieke netwerk en ruimte biedt voor nieuwe supply chain modellen. Er wordt als logistiek dienstverlener steeds meer van je gevraagd. Niet alleen in waarde toevoegende diensten als het 3D-printen van spare parts, maar ook in het aanbieden van omnichannel modellen. Het is onmogelijk als logistiek dienstverlener in te spelen op alle veranderingen in de markt. Specialisatie is hierin de oplossing. Want alleen zo ben je in staat je snel aan te passen en in te spelen op de constant veranderende markt en toenemende klanteisen. Anderzijds ligt de oplossing in samenwerking om een zo breed mogelijk aanbod van diensten te kunnen leveren. Het is dus zaak keuzes te maken: Waar zitten je klanten? Wat is je niche? En ben je in staat een breder aanbod van diensten te bieden? Ontwikkeling van logistieke assen tot stadsdistributie Gericht op Europa, liggen er voor Nederland grote kansen in de (door)ontwikkeling van logistieke assen als Venlo-Venray, maar ook dryport Emmen-Coevorden en regio Twente. De nieuwe Zijde route biedt klanten een nieuw supply chain model: duurder maar sneller dan via zee, maar goedkoper dan via de lucht. En niet alleen op internationaal gebied liggen er vele kansen: de ontwikkeling van distributiecentra aan de rand van stadsregio’s als Amsterdam en Arnhem-Nijmegen bieden nieuwe – duurzame – mogelijkheden voor stadsdistributie. Innovatie en samenwerking zijn de sleutel In alle gevallen zijn innovatie en samenwerking de sleutel tot succes. De wereld om ons heen verandert snel. Willen we onze logistieke leiderspositie behouden, dan dienen we mee te veranderen. Remco Buurman, algemeen directeur NDL/HIDC Logistiekvastgoed 2018 - 3

Logistiek Vastgoed Nederland 2018 Warehousing en industriële bouw op de bedrijventerreinen Coverpresentatie De Belgische bouwer Willy Naessens Industriebouw bouwt bedrijfspanden van prefab beton. Een familiebedrijf met de omvang van een multinational die alle processen in eigen beheer heeft, van ontwerp, constructie, grondwerk, transport tot en met montage! Voorwoord 3 Remco Buurman, algemeen directeur NDL/HIDC Deelnemers & Colofon: 6 Deelnemers in deze uitgave / Colofon Branche- en belangenorganisaties / Overheid 22 TLN - Transport & Logistiek Nederland 30 NDL / HIDC - Nederland Distributieland 61 NVM Business 70 LMB - Logistiek Midden-Brabant 78 Vijfsterren Logistiek 94 REWIN 114 LIOF Projectontwikkeling, Bouw en Beleggingen 8 Willy Naessens Industriebouw 12 Borghese Logistics 13 WDP 18 Heembouw 20 DHG 21 Schiphol Real Estate 32 Goodman 33 De Vries en Verburg 40 SADC 44 CBRE Global Investors 48 Exeter Property Group 49 ASK Romein 52 Aannemingsbedrijf Wouters Schijndel 54 Montea 60 Giesbers Groep 68 Conferm / Remmers Bouwgroep 74 DOKVAST 80 Spierings Smart Logistics 84 Prologis 86 Bouwbedrijf Van de Ven 89 ProDelta 90 Logistics Capital Partners 96 Sprangers ILDC / Bouwbedrijf 102 Wayland Real Estate / Developments 106 110 Heylen Warehouses Bolckmans Advertentie bedrijventerreinontwikkeling•bedrijfsmatig vastgoed•acquisitie•marketing leopoint. Van Schelbergenstraat 3 NL-5913 TW Venlo T +31 7740030 64 M +31 650602282 E info@leopoint.nl I www.leopoint.nl

24 44 72 79 128 111 Aviation Valley 112 Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo 115 116 Leeyen Vastgoed Hercuton 122 Dudok Logistiek Vastgoed 124 Unibouw 132 Proptimize Nederland Bedrijfsmakelaars 2 Industrial Real Estate Partners 64 Savills 66 Dynamis Logistiek Gemeenten en Bedrijventerreinen 38 Lelystad Airport Businesspark 41 42 Business Park Amsterdam Osdorp en De President 43 PolanenPark en Green Park Aalsmeer 56 DocksNLD ’s-Heerenberg 58 Business Park 7Poort Zevenaar 60 Park15 Logistics Overbetuwe 62 A1 Bedrijvenpark Deventer 72 Tilburg 79 Foodpark Veghel, Laarakker Cuijk, Fase 1 50 ha Heesch-West, Rietvelden Den Bosch en Vorstengrafdonk Oss 80 Smart Hub Den Bosch 84 Haven 8 Waalwijk 106 Greenport Venlo 115 118 122 126 128 Kampershoek 2.0 Weert 111 Aviation Valley Maastricht-Aachen Airport 112 Logistic Campus Holtum LogistiekPark A12 en BusinessPark Vredenburgh Distripark Maasvlakte Rotterdam Kickersbloem3 Hellevoetsluis Prisma Bedrijvenpark Bleiswijk Kennisinstituten en Toeleveranciers 4 Leopoint 28 Hörmann Nederland 46 B&G Hekwerk 50 Buck Consultants International 61 NVM Business 66 Dynamis Logistiek 70 Logistiek Midden Brabant / Port of Rotterdam 82 Van Berlo Bedrijfsvloeren 92 Frigo Consulting 100 HERAS 104 Groenewout 120 Walther Ploos van Amstel 128 Hello Fresh Logistiekvastgoed 2018 - 5 Schiphol Logistics Park en Schiphol Trade Park

Deelnemers in deze uitgave www.willynaessens.nl www.industrial.nl www.borgheselogistics.nl www.wdp.eu www.heembouw.nl www.dhg.nl www.tln.nl www.topsectorlogistiek.nl www.hormann.nl www.ndl.nl www.goodman.com www.devriesverburg.nl www.nyenrode.nl www.lelystadairportbusinesspark.nl www.sadc.nl www.cbreglobalinvestors.com www.bghekwerk.nl www.ask-romein.nl www.bciglobal.com www.wouters-schijndel.nl www.montea.com www.docksnld.com www.leopoint.nl www.7poort.nl www.park15logistics.com www.nvm.nl www.A1bedrijvenparkdeventer.nl Colofon Redactie en advertentie-exploitatie Jager Media D.A. Arthur Jager Postbus 2711, 7301 EE Apeldoorn T 0571 - 29 24 27 M 06 - 223 91 776 E sales@bedrijfshuisvesting.info W www.bedrijfshuisvesting.info Magazine Logistiek Nederland, jaargang 2018 Het magazine Logistiek Vastgoed Nederland wordt duurzaam geproduceerd. 6 - Logistiekvastgoed 2018 Journalisten Hanny van Eerden, Caspar van Loo, Pieter Pulleman Dianne Huijskens Website - Dock 35 Marketing - Monique Jager Fotografie Jager Media Vormgeving Studio Transparant

www.savills.nl/logistics www.dynamislogistiek.nl www.remmersbouwgroep.nl www.conferm.nl www.getaheadineurope.com www.logistiekmiddenbrabant.nl www.tilburg.nl www.dokvast.com www.vijfsterrenlogistiek.nl www.spieringslogistics.nl www.vanberlo.com www.waalwijk.nl www.delobelpartners.nl www.prologis.com www.bouwbedrijfvandeven.nl www.prodelta.nl www.logisticscapitalpartners.com www.frigoconsulting.com www.rewin.nl www.sprangers.nl www.heras.nl www.waylanddevelopments.nl www.groenewout.com www.weert.nl www.heylenwarehouses.com Logistic Campus Holtum www.bolckmans.be www.aviation-valley.nl www.greenportvenlo.nl www.liof.nl/vestigen www.logistic-campus.nl www.hercuton.nl www.dudok.biz www.unibouw.eu www.kickersbloem3.nl www.hellofresh.nl www.prismabedrijvenpark.nl www.proptimize.nl www.btbvastgoed.nl Logistiekvastgoed 2018 - 7

Prefab beton prima alternatief voor staalbouw De Belgische bouwer Willy Naessens Industriebouw bouwt bedrijfspanden van prefab beton. Duizenden kantoren, distributiecentra en opslagruimtes voor gevaarlijke stoffen staan er inmiddels in de Benelux en Noord-Frankrijk. Sinds drie jaar heeft het bedrijf een vestiging in Nieuwkuijk, langs de A59. ‘V erticale integratie’ noemt commercieel directeur Paul Zijlmans de basis voor het succes van het bouwbedrijf. “We hebben alles in eigen hand: van de kruiwagen met zand tot en met oplevering. Dat is ons onderscheidend vermogen. Alles zelf doen kan een risico zijn, omdat je veel mensen nodig hebt en veel moet investeren, maar we geloven in eigen kunnen. En daar plukken we nu de vruchten van.” Zijlmans doelt op de huidige overspannen bouwmarkt. “Je bent aan de goden overgeleverd als je moet inhuren of inkopen. Maar als wij in week 14 een betonkolom nodig hebben, dan is die er. We zijn gewoon een gedegen partner voor de klant.” Concurrerend beton Willy Naessens onderscheidt zich ook omdat het bouwt met prefab beton. Nederland is eigenlijk een staalbouwland, hoewel je in de logistiek wel veel hybride gebouwen ziet, legt Zijlmans uit. Beton is een materiaal met een enorme toegevoegde waarde. “Door optimalisering en specialisering kan beton concurreren met staal. Voor de constructie, voor de daken ook wel, alleen voor de wanden niet. Dan hangt het af van de gebruiker. Zoekt hij brandweerbaarheid, duurzaamheid, of materiaal dat eenvoudig is schoon te houden?” Feestje Belangrijk is ook het ontzorgen van de klant, zegt Zijlmans. “Bouwen moet een feestje zijn, niet alleen na de oplevering, maar juist ook tijdens het bouwproces. Wij hebben de mogelijkheden om dat proces te beïnvloeden, door die verticale integratie. Maar het gaat er ook om dat je energie in de relatie stopt en je afspraken nakomt. Informatie delen met je opdrachtgever en hem deelgenoot Logistiekvastgoed 2018 - 9 ‘Je moet energie in de relatie met je opdrachtgever stoppen en je afspraken nakomen.’ maken van het proces. Nee, dat betekent niet dat hij er extra werk aan heeft. Ontzorgen is één van de belangrijkste kwaliteiten om er een feestje van te maken.” Groeimarkt Prefab beton is een groeimarkt. De eisen aan gebouwen worden steeds hoger, bijvoorbeeld op het gebied van brandweerbaarheid en compartimentering of voedselveiligheid en de HACCPregels. Volgens Zijlmans is de flexibiliteit van beton dan een voordeel. “Bovendien is het accumulerend

Foto: WDP Warehousing Foto: Groep Heylen Willy Naessens Industriebouw Familiebedrijf met de omvang van een multinational. Ruim 1500 man personeel en een omzet van meer dan 425 miljoen euro. Alle processen heeft het bedrijf in eigen beheer, van ontwerp, constructie, grondwerk, transport tot en met montage. De prefab betonwanden, holle kanaalplaten, kolommen en balken in gewapend en voorgespannen beton komen uit eigen productiefaciliteiten. vermogen een grote plus als het gaat om lagere energiekosten. Vandaag de dag is beton een duidelijk alternatief voor staal.” Orderportefeuille Dat de markt dat ook ziet, blijkt uit de goed gevulde orderportefeuille. Willy Naessens bouwde vorig jaar onder meer het nieuwe pand voor The Greenery in Breda in opdracht van WDP. “Na afloop zei de verantwoordelijke van The Greenery dat hij ‘nog nooit zo fijn had gebouwd’. Dat bedoel ik nu met dat feestje tijdens de bouw en niet alleen erna.” Een ander project was de nieuwbouw voor Van de Reijt Meststoffen in Moerdijk. “Mest is agressief. Staal roest weg waar je bij staat. Het bijzondere hier is dat we de fundering hebben gestort in een bak en daarop een prefab gebouw hebben gezet. We geloven in ons product, maar als de omstandigheden erom vragen, dan passen we het aan. De druk op de wanden van de compartimenten is er zo groot dat storten de beste oplossing was.” Voor- en nagespannen liggers Voor Lassie in Wormer bouwde Willy Naessens een nieuw pand tegen een bestaand industrieel monument aan, dat letterlijk én ‘figuurlijk’

Foto: Groep Heylen moest aansluiten op het bestaande monument. Voor het dc van bol.com in Waalwijk waren liggers nodig die een extreem hoge belasting moesten aankunnen. “Hiervoor maakten we voor- en nagespannen betonnen liggers van zestien meter en van 45 ton elk.” Voor Groep Heylen bouwde Zijlmans een dc van 48.000 vierkante meter, eenvoudig op te splitsen als toekomstige gebruikers daarom vragen. “De constructie is zestig minuten brandwerend. Het is dus makkelijk om tussenwanden te zetten.” Het zijn voorbeelden die laten zien dat het ‘geen gekkigheid is’ die hij vertelt, zegt de commercieel directeur. “Verticale integratie en prefab beton, dat is het verhaal. Succes verzekerd”, glimlacht hij. ‹‹ Heeft u vragen of opmerkingen? Neem vrijblijvend contact met ons op: tel: 085 - 27 37 230 of stuur een mail naar info@willynaessens.nl. www.willynaessens.nl

TE HUUR GREEN MOUNTAINS LOGISTICS PARK Green Mountains ligt op het voormalige Groenenberg terrein op Schiphol-Rijk en ligt direct aan de Aalsmeerbaan. De locatie heeft een zeer korte verbinding met het vracht areaal op Schiphol en ligt pal aan de N201 met een directe verbinding met Rijksweg A4 in de richting van Den Haag – Rotterdam en in de richting van Amsterdam. Technische specificaties Max. stapelhoogte: 12,20 meter Max. vloerbelasting: 50,0 kN/m2 Vloervlakheid: TR34FM2 (vlakke vloer) Laaddocks: per 850 m2 bedrijfsruimte Verlichting: LED verlichting Sprinkler: ESFR-sprinkler systeem VOOR MEER INFORMATIE: WWW.GREENMOUNTAINS.NL  Totale oppervlakte 100.000 m2  Verdeeld over 4 bouwdelen  Deelverhuur mogelijk vanaf 5.000 m2  BREEAM Very Good  Beveiligd park DIRECT BESCHIKBAAR Makelaars: Management: +31 (0)88 989 98 98 12 - Logistiekvastgoed 2017 +31 (0)23 568 56 85

Meer dan 4.000.000 m2 aan logistiek vastgoed in de Benelux, Frankrijk en Roemenië Amsterdam Nederland Rotterdam Utrecht Tiel Breda België Antwerpen Genk Gent Meerhout Maastricht Brussel Lille Luik Charleroi Namen Luxemburg Noord-Frankrijk Eurohub Center Zuid-Frankrijk Eurohub South Roemenië Ukraine Hungary Cluj-Napoca Oradea Timișoara A1 Rm. Vâlcea Sibiu Brașov Ploiești Pitesti Corbii Mari Bucharest Serbia Constanta Bulgaria Fundulea Brãila Ukraine Roman Moldova Venlo Tilburg Nijmegen Veghel Zwolle Op zoek naar een logistieke oplossing? Wij verhuren en ontwikkelen op maat. Let’s talk: +31 (0)76 523 66 50 I info-nederland@wdp.eu I www.wdp.eu Logistiekvastgoed 2017 - 13 A4 A1 A2 A3

vlnr. Rinus Verhey (Heembouw), Michiel Assink (WDP) en Marcel Hoekstra (Industrial) Grond nog steeds belangrijkste vestigingsvoorwaarde? Michiel Assink (WDP), Rinus Verhey (Heembouw) en Marcel Hoekstra (INDUSTRIAL real estate partners) laten hun licht schijnen over belangrijke actuele onderwerpen in de wereld van het logistieke vastgoed. Er is nog grond genoeg, zegt de één. En de huurprijzen blijven een belangrijk item voor de door kosten gedreven logistieke bedrijven, zegt de ander. Vorig jaar was een topjaar voor de logistieke vastgoedsector. Ook dit jaar zal dat naar verwachting het geval zijn. Wat zijn de vooruitzichten voor de periode daarna? Marcel Hoekstra: “Dat is een vraag die wij onszelf ook stellen. Wij monitoren dagelijks de markt en als je kijkt naar de vraag vanuit zowel de gebruikersmarkt als de beleggersmarkt, dan zal het nog wel even doorgaan. Een jaar of drie, vier schat ik en dan zal door veranderende marktomstandigheden de sterke groei naar verwachting afvlakken.” Rinus Verhey: “Volgens het net verschenen STEC-rapport 14 - Logistiekvastgoed 2018 zal het tot 2025 nog goed gaan. Daarna zal de focus verschuiven naar warehouses van 10.000 vierkante meter.” Hoekstra: “Dat is wel een voorspelling die nog ver weg ligt. Het is hoe dan ook de wet van de communicerende vaten die momenteel de groei blijft aanwakkeren. De vraag aan de gebruikerskant is nog steeds hoog door een groeiende economie, de rente op de kapitaalmarkt is ongelooflijk laag en de beleggers zien logistiek vastgoed in toenemende mate als interessante asset in de portefeuille.

Deze elementen versterken elkaar en verklaren de sterke groei in de markt als geheel. Het valt te verwachten dat er ergens in de toekomst een kantelpunt gaat komen.” De grond raakt op. Op de logistieke toplocaties zijn er geen geschikte plekken meer voor grote dc’s. Michiel Assink: “Grond is er wel hoor. Het punt is dat er momenteel weinig bestemde grond voorhanden is met een groot volume op strategische locaties.” Verhey: “Er is nog wel grond, maar dan heb je het vaak over langere trajecten omdat je locaties aan elkaar moet knopen.” Assink: “Zeker brownfield-locaties zijn interessant , maar dan heb je te maken met langere doorloopperiodes en krijg je te maken met additionele uitdagingen. Idealiter trek je in dit soort trajecten op met de toekomstige gebruiker zodat je je samen sterk kan maken voor een herontwikkeling. Oud voor nieuw.” De logistieke arbeidsmarkt is overspannen en een cruciale factor in de vestigingskeuze. Geschikt personeel is niet in voldoende mate voorhanden en dat wordt steeds meer een probleem. Hoekstra: “Het arbeidsmarktpotentieel is zeker belangrijk, maar het is niet altijd leidend.” Assink: “Het is nog steeds een combinatie van de traditionele vestigingsfactoren, waarbij de factor arbeid wel heel belangrijk is geworden. We vernemen regelmatig dat bedrijven nog steeds niet op het door hun gewenste arbeidscapaciteit zitten vanwege een tekort aan geschikt personeel. De keuze van Inditex voor Lelystad (35 ha) was voor een belangrijk deel ingegeven door de beschikbaarheid van personeel, maar het was niet het enige wat telde in de keuze voor deze locatie. Ook beschikbaarheid van bestemde grond, infrastructuur, bouwhoogte et cetera. speelde hierin mee. Zo’n grote nieuwe gebruiker creëert ook weer aanzuigingskracht voor een logistieke regio. ” Vormen de toenemende mogelijkheden van robotisering een antwoord op de personeelstekorten? Verhey: “Het neemt wel een vlucht. Voor elk groot dc speelt het een rol. Robots worden kleiner, slimmer en bovenal goedkoper.” Hoekstra: “En je moet de gemeente niet vergeten; wat zegt die als je een dc wilt bouwen van 50.000 m2 met werk voor vijf man?” Verhey: “Ja, dat is herkenbaar, maar verschilt per bedrijf.” Assink: “Je kunt niet alles automatiseren, bovendien zorgen ‘handjes’ voor de nodige flexibiliteit. Gemeenten willen inderdaad werkgelegenheid en je merkt dat ze er serieus over nadenken welke bedrijven ze wel willen en welke niet.” Hoekstra: “Het is deels ook wishful thinking. Je kunt dat als gemeente wel willen, maar de ondernemer moet het doen. Bovendien heeft de gemeente het belang van de grondverkoop.” De last mile is veelvuldig onderwerp van gesprek. Wat is jullie visie daarop? Hoekstra: “Wij registreren niet heel veel transacties Fotografie: Trilux

daarvoor nog te vroeg is.” Hoekstra: “Het gedachtegoed is goed. Maar dan zit je aan tafel met de eindgebruiker en dan komt de vraag: ‘wat kost dat en wat is mijn voordeel in de exploitatie?’”. Verhey: “Het moet win-win zijn. We zijn op dit gebied nog erg in het beginstadium. Er gebeurt natuurlijk het nodige met warmtekrachtinstallaties en zonnepanelen. Wat steeds meer plaatsvindt, is het monitoren van panden met behulp van sensoren. Gas, water en elektra gebeurt al standaard, maar ook de docks kun je zo monitoren. Onderhoud gebeurt dan op basis van de werkelijke conditie en niet standaard één keer per jaar preventief. Het geeft ook mogelijkheden om je gebouwen te benchmarken.” Fotografie: Ossip van Duivenbode op dit gebied, maar wij zien wel de discussie hierover. Iedereen wil af van al die busjes in de stad. Maar het is een ingewikkeld vraagstuk.” Verhey: “Wij zijn drie ontwikkelingen gestart voor stadsdistributie te weten: Den Haag, Rotterdam-Noord en Utrecht Lage Weide. Deze stadsdistributie centra zijn ongeveer 20.000 m2 gedeelte) en onderverdeeld in compartimenten van 5.000 m2 worden per compartiment van 5.000 m2 groot (bebouwd . Deze verhuurd zodat de distributie kan plaatsvinden met een elektrische auto of bakfiets. Picnic is een goed voorbeeld hiervan.” Assink: “Nederland is zo klein. Onze last mile distributie is compleet anders dan bijvoorbeeld in Amerika. Maar je ziet wel de vraag toenemen en logistieke bedrijven bouwen hun operationele netwerk uit om zo dichter bij de klant te komen, waarbij ze de tussenliggende trajecten verduurzamen en er in investeren.” Verhey: “PostNL, DPD, ze breiden allemaal uit.” Assink: “Een andere invalshoek zijn verzamelpunten in de stad waar je pakketten kunt afhalen of afgeven.” De circulaire economie wordt steeds concreter. Wat gebeurt er op dit gebied in het logistiek vastgoed? Verhey: ”We zouden graag een circulair DC willen maken, we stellen de vraag ook wie dat wil, maar uit de reacties merken we dat het Dus bij logistiek vastgoed is de huurprijs nog altijd de doorslaggevende factor? Assink: Assink: “Voor veel logistieke operaties is de huur een hele belangrijke factor als kostenpost in een operatie. De afgelopen jaren is de huurprijs redelijk stabiel gebleven en zijn logistieke bedrijven slimmer en efficiënter gaan werken door de toenemende concurrentie. Hiermee is de kwaliteit en eisen aan logistieke objecten ook toegenomen. Wij merken dat de grondprijzen en de bouwkosten stijgen. Dit zal een invloed hebben op de huurprijzen in de nabije toekomst. Er worden nu gebouwen speculatief ontwikkeld waarbij je je kan afvragen: ‘bouw je voor de belegger of voor de huurder?’. Ik zeg: als je speculatief bouwt, houdt dan vast aan je kwaliteitseisen.” Verhey: “Het zou mooi zijn als je die gebouwen volgens een bepaalde standaard kunt kwalificeren.” Hoekstra: “Als een pand speculatief voor de markt wordt gebouwd, dan wordt in bijna alle gevallen rekening gehouden met de hedendaagse wensen en eisen op het gebied van duurzaamheid. Meestal scoort het gebouw goed voor BREEAM, maar een certificaat wordt niet altijd aangevraagd. De ontwikkelaar kan het zien als een extra kostenpost die niet per se leidt tot een hogere waarde van het gebouw.” Assink: “Dat komt omdat de gebruikersmarkt een costdriven markt is. Met een BREEAM-certificaat stijgen de stichtingskosten en dat leidt vaak tot een iets hogere huurprijs.” Verhey: “Je moet eigenlijk de exploitatiekosten erbij zetten, zodat je het verschil kunt laten zien tussen een huurprijs met en zonder. Dat gaat wel gebeuren, verwacht ik.” 16 - Logistiekvastgoed 2018

Vormt het een risico dat sommige ontwikkelaars of bouwers huurgaranties afgeven aan beleggers? Hoekstra: “Je hebt het dan eigenlijk over beleggers die de rol van de ontwikkelaar overnemen. Deze partijen, die wij ook wel de ‘value add’ kopers noemen, prefereren een hoger rendement in combinatie met een hoger risico. Doordat de belegger speculatief koopt en zelf de waarde toevoegt door het vinden van een huurder, creëert zij extra rendement voor haar aandeelhouders. En als het gebouw op een logistieke hotspot ligt en voldoet aan alle hedendaagse eisen, dan is het risico op lange leegstand in de huidige markt niet heel groot. Wij zelf zien deze ontwikkeling zeker niet als een risico of bedreiging, maar meer als een aanjager voor de economie. Per slot van rekening is er veel vraag naar goede dc’s die op korte termijn beschikbaar moeten zijn.” Assink: “Wij krijgen wel portefeuilles en speculatieve gebouwen aangeboden met huurgaranties. Dan zie je dat het vinden van de juiste huurder voor het object toch niet altijd even gemakkelijk is en verkopers overgaan tot verkoop en gebruik willen maken van het huidige beleggingssentiment. Sommige van die gebouwen blijken dan toch niet goed aan te sluiten bij de wensen van de huurder en zijn dan lastig te verhuren. Kom je toch weer uit bij de kwaliteit en gericht ontwikkelen voor de klant.” Zijn er nog andere ontwikkelingen het vermelden waard? Assink: “Wij worden steeds vroeger betrokken in het proces van nieuwbouw zodat er een juiste afstemming ontstaat tussen het gebouw en de wensen en eisen ten aanzien van de operatie. Ook veel bestaande klanten vragen ons om mee te denken om hun toekomstige uitdagingen mee te nemen in het vastgoed. Denk bijvoorbeeld aan temperatuur gecontroleerde ruimtes, ADR, mechanisatie et cetera. Wij willen investeren en ontwikkelen voor de vraag van de gebruiker en daarmee de toekomst. Clustervorming is daarom interessant. Je hebt nu veel generieke gebouwen, maar neem sectoren als AGF en Pharma; die stellen hele andere eisen aan gebouwen. Dat vergt een andere ontwikkeling.” ‹‹

Lagerweide, Utrecht. Heembouw zet in op stadsdistributie met ontwikkelingen in Rotterdam Noord en Utrecht Aan de rand van Rotterdam Noord is Heembouw onlangs gestart met de ontwikkeling van een logistieke hub en ook op Lagerweide in Utrecht heeft Heembouw positie ingenomen om een stads DC te ontwikkelen. Rinus Verhey, commercieel directeur Heembouw, ziet hierin veel toekomst. “De opslag van (grote) winkelketens in het centrum van de stad, verdwijnen. Dat zijn dure vierkante meters, en het beleid van veel gemeenten is erop gericht de stadskernen autoluw te maken. De ontwikkeling van kleinschalige hubs, van 20 tot 40.000 m2 maakt het mogelijk de belevering vanuit de randen van de steden te laten plaatsvinden. Huurders kunnen vanuit units vanaf 5.000 m2 bevoorraden.” hun klanten Heembouw speelt hiermee in op een duidelijke trend, en de vraag vanuit de markt. “De besturen van met name de grote steden, Rotterdam, Amsterdam en Utrecht, maar ook bijvoorbeeld Leiden, zetten volop in op duurzaamheid en mobiliteit. Wij zijn bezig om op een goede manier invulling te geven aan stadsdistributie.” Ontwikkeling stadshubs “Met de ontwikkeling van een stadshub alleen ben je er niet. Dat betekent ook aandacht geven aan elektrisch rijden en het treffen van de juiste voorzieningen daarvoor, met de layout van de units rekening houden met de nog steeds groeiende markt van e commerce, en ook ontwikkeling als het afleggen van de last mile per fiets meenemen.” Expertise: Location Intelligence Wat is de juiste plek voor je opslagruimte van waaruit je je klanten in het centrum van de stand kan bevoorraden? Heembouw zet Location Intelligence in om een objectief advies te geven. Rinus Verhey: “Belangrijke criteria zijn bijvoorbeeld de beschikbaarheid van personeel, 2018 de aanrijdroutes en verkeersdrukte, en de afstand en bereikbaarheid van je eigen DC. Onze sales en data analist kan door allerhande data te combineren met de gegevens uit onze gronddatabank, laten zien wat de ideale plek is.”

Heembouw ontwikkelt logistieke hubs voor stadsdistributie in Rotterdam Noord en Utrecht. New Logic III Op bedrijventerrein Lagerweide ontwikkelt Heembouw twee hubs, van 20.000 m2 40.000 m2 en ; Habeon Architecten maakte het ontwerp. Beide panden worden in units vanaf 5.000 m2 verhuurd. Op bedrijven-terrein Oudeland ontwikkelt Heembouw een logistieke hub van 30.000im2 verhuurd. ; Habeon Architecten maakte het ontwerp. Het pand wordt na oplevering in units vanaf 5.000im2 Op Het Laar in Tilburg bouwt Heembouw i.o.v. DOK VAST het meest duurzame en waarschijnlijk ook het mooiste DC van Nederland: New Logic III. Habeon Architecten maakte het ontwerp voor dit DC dat gebruikt gaat worden door Rhenus Logistics Nederland, en dat bestaat uit 60.400 m2 3.400im2 : 40.000 m2 added logistics. Herontwikkellocaties De juiste locatie is ook hier essentieel. Verhey: “Je kan niet op de fiets vanuit je DC op een bedrijventerrein in Tilburg bijvoorbeeld, pakketjes gaan bezorgen in het centrum van Rotterdam. Dan moet je opslagruimten dichterbij gaan zoeken. Vanuit een green field situatie kan je hier amper invulling aan geven; die zijn simpelweg vaak te ver verwijderd van de stadskernen. Dan moet je gaan kijken naar bestaande bedrijventerreinen, en kijken waar sloopnieuwbouw mogelijk is. In onze gronddatabank hebben we al de gegevens van beschikbare gronden en herontwikkellocaties. Dit, in combinatie met de inzet van location intelligence, laat zien waar de juiste locaties zijn voor deze vorm van stads distributie.” kantoor en 17.000 m2 warehouse, value New Logic III, Tilburg foto: Blik van Boven Aan de Appelweg in Moerdijk staat dit logistiek DC dat Heembouw i.o.v. Exeter Property Group realiseerde. Ontworpen door Habeon Architecten, 28.000 m2 10.000 m2 verhurende makelaar. Op het Klooster in Nieuwegein ontwikkelt Heembouw voor Exeter Property Group een grootschalig DC, direct aan de A27. Denc architecten maakte het ontwerp. Het DC is in compartimenten vanaf 11.000 m2 te huur. Verhurende makelaar is Industrial Real Estate Partners. groot, te huur in compartimenten vanaf . Industrial Real Estate Partners is de Meer informatie: Heembouw (071) 332 00 50 www.heembouw.nl www.gronddatabank.nl Het commercieel team van Heembouw Bedrijfsruimten. V.l.n.r.: Job Kuijpers, Han Smits, Rolf Verdel, Steven Bellen, Angelique Dermois, Suzan Buter, Sven van Balen, Rinus Verhey en Toni Collens. Volg Heembouw via social media: www.heembouw.nl/social Logistiekvastgoed 2018 - 19

TE HUUR: DC FOLKSTONEWEG 67, SCHIPHOL Object Op Schiphol Zuidoost ligt het logistieke centrum Cargo World met gebouwen direkt aan en nabij het platform. Jaarlijks wordt hier ca. 1.75 miljoen ton luchtvracht verwerkt. Het gebouw aan de Folkstoneweg 67 is in eigendom van Schiphol en is gedurende lange tijd in gebruik geweest bij Expeditors International die wegens groei een ander pand betrokken hebben. In het gebied zijn vele logistieke bedrijven gevestigd. Verhuurinformatie Tel. 088 989 98 98 industrial.nl Kerngegevens • ca. 4.483 m² warehouse • ca. 1.200 m² kantoorruimte • 46 parkeerplaatsen • afgesloten eigen terrein • 5 loading docks • 2 overheaddeuren • per direkt beschikbaar Logistiekvastgoed 2017 - 21 industrial.nl

Doorpakken vanuit een goede uitgangspositie ‘Onze ambities gaan verder dan de vraag’ De centrale en concurrerende positie die Nederland inneemt op het gebied van logistieke dienstverlening oogst tevredenheid, maar is geen reden om een pas op de plaats te maken. “Om datgene waarin we goed zijn gedegen te kunnen uitbouwen en de regie te nemen, is nu een nationale visie en strategische onderlinge samenwerking noodzakelijk,” zegt Arthur van Dijk, voorzitter van Transport & Logistiek Nederland (TLN), tevens lid Topteam Logistiek V an Dijk constateert dat er de afgelopen jaren veel is gebeurd op het gebied van de ontwikkeling van nieuw logistiek vastgoed. “Zo is er ruim twee miljoen vierkante meter aan veelal duurzame en flexibel in te zetten distributiecentra gerealiseerd,” zegt hij. “Qua omvang betekent dit dat we er zo’n 400 voetbalvelden aan DC’s bij hebben. Het totale logistieke vastgoedmetrage is hiermee toegenomen tot circa 30 miljoen vierkante meter. Het grootste deel daarvan bewijst zich met dynamische bedrijvigheid. Dat heeft niet alleen te maken met het snelgroeiende e-commerce segment, maar vooral ook met de centrale positie die ons land inneemt tussen Londen, Parijs en het Duitse Roergebied.” Optelsom Naast snelle, kwalitatieve logistieke vastgoedontwikkeling biedt Nederland een uitstekende infrastructuur, volgens Van Dijk. “We beschikken qua weg, water, spoor en lucht over uitgekiende en goed onderhouden netwerkverbindingen. Buitenlandse bedrijven kiezen ook voor opslag in en distributie vanuit Nederland vanwege het gunstige belastingklimaat, waarin onder meer pas bij levering 22 - Logistiekvastgoed 2018

“Nederland profiteert versneld van de aantrekkende wereldeconomie” Arthur van Dijk BTW is verschuldigd. Daarnaast oogst onze arbeidsmoraal waardering, evenals het gemak waarmee hier flexibele arbeid mogelijk is.” Grote voordelen biedt bovendien de toenemende samenwerking tussen het bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en overheden met als doel om steeds meer jongeren te interesseren voor een carrière in de logistiek. Van Dijk: “Onlangs is zelfs een pilot georganiseerd om via ‘serious gaming’ al praktische voorkennis te bieden aan basisscholieren. De Rijksuniversiteit Groningen ontwikkelde voor onderwijs en bedrijfsleven in recente onderzoektrajecten games, die specifieke aspecten in de logistiek benaderen, zoals stadslogistiek en ‘gain sharing’ in samenwerkingsverbanden. De games creëren bewustwording en stimuleren inzichtelijkheid en effectiviteit van processen in de logistiek.” Van Dijk signaleert verder goede sub-initiatieven op het gebied van certificering, uitzendkrachten, financiële constructies en andere specialisaties.” Nederland profiteert versneld van de aantrekkende wereldeconomie,” zegt hij. “Hier is sprake van een optelsom. We zijn goed in transport en overslag, opslag en warehousing, logistics en value added services, ketenregie, overkoepelend acteren, slimmer, sneller en duurzamer werken en ICT. Maar blijven we dat ook op de lange termijn?” Digitalisering “Verdere digitalisering is onze nieuwste kans,” vervolgt Van Dijk. “Een adequate digitale infrastructuur draagt onder andere bij aan de gewenste modaliteitonafhankelijkheid. Deze krachtige kans vormt echter ook een bedreiging. Uitvoerderschap, in plaats van automatische regie, kan een geduchte consequentie zijn. De hele wereld neemt digitalisering serieus en overal ontstaan op dat gebied razendsnelle ontwikkelingen. Wij zijn daarin dus niet per definitie uniek. Dat betekent dat nieuwe aanbieders met zelfdenkende datasets straks bepalen hoe bedrijven hun goederen gaan vervoeren. Daarmee komt onze uitgangspositie als ‘Gateway to Europe’ onder druk te staan. We moeten dus scherp en vooruitstrevend blijven om als koploper stand te houden. De logistieke sector moet optimaal willen en kunnen inspelen op ontwikkelingen, zoals ‘big data’, ‘shared economy’, 3D printing, biotechnologie en kritisch nadenken over wat de klanten van de opdrachtgever willen. Dat betekent zicht Transport & Logistiek Nederland (TLN) TLN is een invloedrijke brancheorganisatie in het goederenwegvervoer en de logistieke diensterverlening. De organisatie biedt individuele diensten en (inter)nationale collectieve belangenbehartiging voor bijna 5.500 leden. TLN fungeert als kennisbron en zoekt naar maatwerkoplossingen, die ondernemerschap helpen verbeteren. Daarnaast werkt TLN continu aan haar externe netwerk op politiek en overheidsniveau.

krijgen op relaties om de beste dienstverlening te kunnen garanderen. Naast alle digitalisering mogen we de fysieke wereld bij voortduring niet uit het oog verliezen.” Trendsetters investeren Als Nederland dit tijdig onderkent, ziet Van Dijk goede toekomstkansen. “We moeten als topsector flink doorpakken,” onderstreept hij. “Gewenst is allereerst een datavisie, met name gericht op het delen van gegevens. Omdat we trendsetter zijn, moet ook de Rijksoverheid bereid zijn om fors te investeren. Nu de Randstad en het zuiden van ons land vrijwel vol zijn met logistieke hotspots komen ook andere regio’s in beeld. Zo bieden het gunstig gesitueerde en goed met Duitsland en de havens van Rotterdam en Antwerpen verbonden Flevoland en de nabijgelegen provincies absolute topkansen met nog relatief lage grondprijzen.” Van Dijk is voorstander van een nationale visie en strategische onderlinge samenwerking. “Er is behoefte aan zekerheid over hoe we wáár heen willen de komende tien tot twintig jaar,” zegt “Winstgevende groei hangt vooral samen met innovatie en efficiëntie”

Topteam Logistiek Het Topteam Logistiek wil bijdragen aan het maximaal versterken van de internationale concurrentiepositie van Nederland en in 2020 een toppositie innemen (1) in de afwikkeling van goederenstromen, (2) als ketenregisseur van (inter)nationale logistieke activiteiten en (3) als land met een aantrekkelijk innovatie- en vestigingsklimaat voor het verladend en logistiek bedrijfsleven. ‘Nederland als één samenhangend logistiek systeem’ is het eerste hoofdthema, waarbinnen acties zijn benoemd om de ambitie waar te maken. Een open ICT platform maakt daarvan deel uit. hij. “Winstgevende groei hangt vooral samen met innovatie en efficiëntie. We moeten bereid zijn om continu te innoveren, niet alleen op het gebied van papierloos handelen, maar ook qua slimmere logistiek, verbeterde routes en duurzame transportmiddelen. Onze goede uitgangspositie rechtvaardigt innovaties en ambities, zoals het emissieloos bevoorraden van de binnensteden in 2025 en in 2030 overig ‘low emissie’ transport met onder meer Euro 6 en vervolgens waterstof innovaties, die de batterijproblematiek oplossen. TLN is niet alleen maar dubbele banden en diesellucht. Transport en logistiek biedt Nederland jaarlijks een toegevoegde waarde van zo’n 40 tot 50 miljard euro. Onze ambities gaan ook verder dan de vraag van dit moment. Dat creëert een perfecte meerwaarde voor (potentiële) opdrachtgevers.” Kansrijk Steeds meer landen laten een oogje vallen op Nederland distributieland. “Daaronder bevindt zich het kansrijke China,” weet Van Dijk. “Nederland heeft dan ook een goede uitgangspositie voor bijvoorbeeld de Nieuwe Zijderoute, ook wel One Belt One Road (OBOR) genoemd. Met dit Chinese initiatief, dat meer omvat dan een spoorverbinding tussen China en Europa, is economische groei, regionale ontwikkeling en een mondiale invloedsfeer en infrastructuur gemoeid. Het is in deze groeifase van belang om niet alleen richting Europa, maar ook naar de stijgende goederenstroom richting de Chinese markt te kijken.” Van Dijk neemt dit voorjaar deel aan de grote Nederlandse handelsmissie naar China met premier Mark Rutte. Onder dit gezelschap bevinden zich verder drie ministers en 230 mensen uit het bedrijfsleven. ‹‹ Meer informatie: Transport & Logistiek Nederland (TLN) Mr. Arthur Th.H. van Dijk, voorzitter Boris Pasternaklaan 22, postbus 3008, 2700 KS Zoetermeer 088 – 456 7109 www.tln.nl Logistiekvastgoed 2018 - 25

Industrial and Logistics real estate Dutch Market Report 2018 Scan de QR-code of kijk op onze site voor het gehele rapport 26 - Logistiekvastgoed 2017 industrial.nl

REPORT: Take-up of logistics space according to building type in sq m 2.000.000 DE GEBRUIKERSMARKT VOOR LOGISTIEK VASTGOED De Nederlandse markt voor logistiek vastgoed werd in 2017 gekenmerkt door een grote vraag naar distributiecentra en opslagruimten. De aantrekkende economie, de groei van de e-commercemarkt en de toenemende betekenis van Nederland als logistieke hotspot zorgden ervoor dat op de vrije markt – de markt waarin beleggers en projectontwikkelaars opereren – circa 1,84 miljoen vierkante meter werd verhuurd en verkocht. Niet eerder in Nederland werd in een jaar zoveel logistiek vastgoed opgenomen als in 2017. Gemeten in gebouwen vanaf 5.000 vierkante meter lag de opname 18 procent boven het niveau van 2016, dat historisch gezien ook al een topjaar was. Naast de vrije markt werden het afgelopen jaar ook door eigenaar-gebruikers tal van distributiecentra gerealiseerd, de zogenoemde eigenbouw. In dat segment van de logistieke vastgoedmarkt ging het om bijna 250.000 vierkante meter. Anders dan in voorgaande jaren lag in 2017 het accent van de opname van logistiek vastgoed op nieuwbouw. Niettemin werd in de bestaande bouw zo’n 800.000 vierkante meter opgenomen, evenveel als in 2016 het geval was. In geografische zin werd – net als in voorgaande jaren overigens – een hoofdrol opgeëist door de provincies Noord-Brabant en Limburg. Beide provincies waren samen goed voor meer dan de helft van het totale transactievolume in Nederland. Daarnaast was er een sterke vraag naar gebouwen in Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland In Zuid-Holland kwam dat onder meer ten goede van Waddinxveen en Bleiswijk, terwijl in de provincie Utrecht vooral Nieuwegein en Utrecht zelf de aandacht trokken. Vooral steden als Bleiswijk, Utrecht, Nieuwegein presteerden verrassend goed. Het direct beschikbare aanbod van nog te verhuren distributiecentra en opslagruimten ging vorig jaar verder omlaag. Ultimo 2017 stond – gemeten in ruimten vanaf circa 5.000 vierkante meter – ongeveer 2,29 miljoen vierkante meter te huur of te koop tegen 2,44 miljoen vierkante meter een jaar eerder. Ook gerelateerd aan de totale voorraad was sprake van een daling van de leegstand, namelijk van 8,8 procent naar 7,7 procent. In vierkante meters uitgedrukt was de daling het grootst in Limburg en Noord-Holland. Hoe gunstig de teruggang van de leegstand in het algemeen ook was, het beschikbare aanbod van nieuwbouw nam vorig jaar wel toe. 1.500.000 1.000.000 500.000 0 existing buildings new developments Take-up of logistics space by region in sq m in 2017 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 0 Supply of logistics space according to building type in sq m 500.000 1.000.000 1.500.000 2.000.000 2.500.000 3.000.000 0 existing buildings new developments Supply of logistics space as percentage of stock 10 11 12 4 5 6 7 8 9 Logistiekvastgoed 2017 - 27 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 West - en Midden Brabant Oost Brabant Limburg Other regions Rotterdam Haaglanden Utrecht AmsterdamSchiphol Almere Arnhem Nijmegen

Snelgroeiende toepassing van multifunctionele oplossingen Bij de ontwikkeling van toekomstbestendig logistiek en ander bedrijfsmatig vastgoed neemt de toepassing van veilige, multifunctionele oplossingen snel toe. Het kwaliteitsassortiment van het wereldwijd opererende Hörmann leent zich bovendien voor oplossingen op maat. Bijzonder is dat de deurenproducent innovaties succesvol kan combineren met economische voordelen. D ankzij de bedrijfsomvang is Hörmann in staat om diepgaande observatie van de bedrijfsvoering van (potentiële) opdrachtgevers bij breed perspectief om te zetten in innovatieve producten, die vervolgens in grote hoeveelheden van de band af komen. “Tientallen internationale afzetmarkten rechtvaardigen inderdaad grootschalige fabricage,” bevestigen key-accountmanager Marchel Kamphuis en key-projectmanager Henk-Jan Bokkers van de afdeling Industrie van Hörmann Nederland. “Zo kunnen we overal ‘groen denken’, hoge kwaliteit, veiligheid en forse tijd- en energiebesparingen bieden tegen concurrerende prijzen. Steeds meer eindgebruikers en dus ook ontwikkelaars kiezen tegenwoordig voor duurzame gebouwen, die tot stand komen met hoogwaardige producten met veelzijdige eigenschappen. Rentabiliteit blijft daarentegen een belangrijke maatstaf voor beslissingscalculaties op de lange termijn.” Voorzetsluis en bordes Hörmann levert producten voor projecten met een omvang van zo’n 25.000 tot 100.000 m2 . “Zo plaatsten we voor het nieuwe, BREEAM gecertificeerde XL distributiecentrum van Somerset Capital Partners op bedrijvenpark Het Klooster in Nieuwegein, in opdracht van aannemingsbedrijf Wouters Schijndel en volgens voorschrift van Mulderblauw architecten, 44 Hörmann voorzetsluizen en laadbordessen in twee bouwfasen,” zegt Kamphuis. “De hiermee gepaard gaande besparing op energieverbruik is, zeker op de langere termijn beduidend. De Hörmann voorzetsluisconstructies en laadbordessen zijn gecertificeerd. Met dit certificaat kunnen we aantonen dat we voldoen aan de EN 1090 kwaliteitsnorm, en daarmee aan alle voorgeschreven eisen van de Europese bouwproductenverordening.” DOcking Before Opening “Vermindering van energiekosten is ook één van de vele voordelen van het moderne ‘DOcking Before Opening (DOBO) systeem,” vervolgt Kamphuis. “Het DOBO systeem biedt daarnaast dé oplossing voor hygiënisch transport, vrijwaring van gesloten koelprocessen en het vermijden van onrechtmatige ontvreemding. Het is bovendien inzetbaar Meer recente referentieprojecten - DC Dudok, Moerdijk - DC LogPort, Venlo - DC Gaasperwaart, Vianen - DC Trade Port Noord,Goodman, Venlo - DC Biofood, Hoofddorp - DC Coolblue, Tilburg - DC 7, XPO Logistics, Prologis Park Venlo - DC 2, Prologis, Nieuwegein - DC 1, Prologis, Oosterhout - DC Greuter Logistics/GVT Group, Alkmaar - DC Mainfreight, ‘s-Heerenberg voor douanedoeleinden. De bestuurder van de vrachtwagen dockt hiermee veilig aan vanuit de cabine; uitstappen is niet meer nodig. Zo reduceert het systeem ook het risico op ongevallen tussen het transportmiddel en het perron. Recentelijk hebben we 35 stuks DOBO-systeem geleverd voor de realisatie van hallen in Moerdijk, die zijn ontwikkeld voor de opslag en distributie van fruit, voornamelijk bananen.” Snelloopdeuren “Voor energiebesparing in combinatie met verbetering van de klimaatregeling en optimalisatie van de verkeersstromen zijn er de Hörmann snelGreen Trade Center Aalsmeer (Agora en Waterdrager). 28 - Logistiekvastgoed 2018 loopdeuren voor binnen- en buiten,” zegt Bokkers. “De SoftEdge technologie met geïntegreerde anticrash aanrijbeveiliging waarborgen niet alleen de veiligheid, maar maken deze deuren ook rendabel. Ze zijn onder meer voorzien van een standaardbesturing met een frequentieregelaar, die de deur spaart. Het aanvullende aluminium vloerprofiel voor windbelastingsklasse 1 is optioneel.” Hörmann leverde onlangs 22 tochtvrije oplossingen voor het Green Trade Center (GTC) van Bloemenveiling Aalsmeer in opdracht van Boele & Van Eesteren. Bokkers: “We adviseerden allereerst de inpassing van 17 flexibele snelloopdeuren, die hun stabiliteit behouden bij lichte zuigkracht- en windbelastingen, dankzij de robuuste windbeveiligingen uit

Distributiecentrum Het Klooster, Nieuwegein. veerstaal. Verder leverden we voor het GTC ook 5 spiraalroldeuren met geïsoleerde panelen voor een uitstekende warmte-isolatie. De hoge openings- en sluitsnelheid van de spiraalroldeuren kunnen logistieke en andere werkprocessen flink versnellen. Hoge snelheden vergen wel speciale veiligheidsmaatregelen. Daarom bieden we bij deze deuren standaard een beveiligd - binnen de zijdelen ondergebracht - lichtscherm, dat contactloos het sluitniveau bewaakt.” Hörmann Service Management Deuren in distributiecentra zijn veelal intensief in gebruik. Daarom is het aan te bevelen om een onderhoudscontract af te sluiten, volgens Bokkers. Kwaliteitsassortiment - dockequipment, zoals dockleveller, voorzetsluis, dockshelter en besturingen - snelloopdeuren - roldeuren en -hekken - multifunctionele stalen deuren - stalen deuren (brand-, rook-, inbraak- en geluidwerend) “Een jaarlijkse controle voorkomt ernstige defecten en bespaart kosten,” benadrukt hij. “Zo’n contract sluit vroegtijdige vervanging uit en heeft het voordeel van de bijbehorende voorrangspositie en korting op reparaties. We bieden als vrijwel de enige producent van onder meer elektrisch aangedreven industriedeuren, dockequipment en brandwerende installaties een onderhoudscontract volgens de wettelijke voorschriften. Daarvoor is het doeltreffende Hörmann Service Management (HSM) systeem ontwikkeld. Wettelijke keuringsplicht, verkorte reactietijden en duurzaam gebruik zijn hiermee gegarandeerd.” Hörmann beschikt over een landelijk, eigen 24/7 service netwerk met gekwalificeerde en gecertificeerde technici. ‹‹ Over Hörmann Hörmann Nederland is vanuit Barneveld nationaal actief met circa 90 verkoop- en servicemedewerkers. In Alkmaar is een fabriek gevestigd voor de fabricage van laad- en lostechnieken. De Nederlandse verkooporganisatie maakt deel uit van het mondiaal opererende Duitse familiebedrijf Hörmann. De multinational heeft wereldwijd 27 fabrieken en 50 verkoopkantoren en bedient daarmee meer dan 40 landen binnen 4 continenten. Momenteel behaalt het concern met ruim 6.000 medewerkers een omzet van ruim een miljard euro. Hörmann bedient het laag-, midden- en topsegment, inclusief nichemarkten. Distributiecentrum E. van Wijk Logistics, Giessen (opslag farmaceutische goederen). (Foto’s: Fotostudio 155) Henk-Jan Bokkers Marchel Kamphuis, Meer informatie: Hörmann Nederland BV Peter Stoop, algemeen directeur Marchel Kamphuis, key-accountmanager Industrie Henk-Jan Bokkers, key-projectmanager Industrie Nina de Wit, marketingcoördinator Harselaarseweg 90, postbus 240, 3770 AE Barneveld 0342- 429400 www.hormann.nl Logistiekvastgoed 2018 - 29

Vermogen tot innovatie is bepalend voor succes Er zijn grote ontwikkelingen gaande in de logistieke sector: van nieuwe concepten voor duurzame stadsdistributie en nieuwe supply chain mogelijkheden via de Zijde Route, tot een grotere vraag naar vastgoed door de groeiende e-commerce markt. Remco Buurman, algemeen directeur NDL/HIDC (Nederland Distributieland) werpt zijn licht op de ontwikkelingen en kansen voor logistiek Nederland. “E 30 - Logistiekvastgoed 2018 r is momenteel een aantal ontwikkelingen bezig met grote consequenties voor de logistieke sector: nieuwe producten, nieuwe afzetmarkten en het ontstaan van nieuwe logistieke modellen”, vertelt Remco. “De markt verandert razendsnel. Willen we als logistiek land toonaangevend blijven en mee kunnen met die markt, dan zullen we moeten innoveren, specialiseren en samenwerken.” “Specialisatie is nodig voor de nieuwe producten in branches als Life Sciences & Health en High Tech. Life Sciences & Health heeft voor haar technologie en farmacie behoefte aan logistieke partijen gespecialiseerd in medische logistiek. De High Tech markt komt met steeds duurdere, maar ook snel wisselende producten waardoor security van groot belang is”. De directeur vervolgt: “Elke branche kent dus zijn eigen specifieke eisen en zijn eigen supply chain. Je moet je dus wel specialiseren om de markt bij te kunnen houden en aan de vraag van je klanten te kunnen voldoen.”

Specialiseren om aan vraag te voldoen Die specialisatie is ook nodig omdat er steeds meer van de logistieke dienstverlener verlangd wordt. Van omnichannel B2C mogelijkheden tot aan het 3D printen van spare parts aan toe. Remco: “Als individueel bedrijf moet je goed beseffen welke plek je wilt en kunt innemen. Wat is de niche waarin je je kunt en gaat specialiseren? Heb je mogelijkheden je aanbod te verbreden? En waar kun je samenwerken? “Ook hier zijn innovatie en samenwerking de sleutel tot succes. Remco Buurman Verdubbeling vraag naar logistiek vastgoed De explosief groeiende e-commerce branche (van €130 biljoen naar €260 biljoen sales in vijf jaar tijd1) biedt ongekende kansen voor logistiek Nederland. Niet alleen vanwege onze centrale ligging in de Europese consumentenmarkt en als logistiek dienstverlener voor e-commerce giganten zoals Amazon en Zalando, maar ook voor de lokale B2C markt. Door E-commerce is er weliswaar minder vraag naar winkelpanden, daar staat tegenover dat de behoefte aan warehousing groeiende is. Er is bijna een verdubbeling in de vraag naar logistiek vastgoed in een paar jaar tijd1 . Remco: “Je ziet die behoefte aan warehousing zowel voor crossborder e-commerce gericht op andere Europese landen, als bij e-commerce gericht op de lokale Nederlandse markt. Je ziet aan de ene kant (door)ontwikkeling van Europese distributiecentra in grensgebieden zoals Venray-Venlo. Terwijl op de Nederlandse markt de opkomst van stadsdistributiecentra zichtbaar is.” Duurzame ontwikkeling “Die ontwikkeling van stadsdistributiecentra aan de rand van de stad is hard nodig. Niet alleen om aan de toenemende consumenteneisen te kunnen voldoen, maar ook omdat er voor de stedelijke gebieden duurzame logistieke oplossingen nodig zijn”, aldus Remco. “Er moet slim gebruik gemaakt worden van ruimte. Het Amsterdamse havengebied leent zich bijvoorbeeld uitstekend voor het ontwikkelen van stadsdistributie.” Stadsdistributie en e-commerce zorgen ook voor een impuls qua duurzaam vervoer. Binnensteden weren steeds vaker vervuilende diesels, terwijl de consument 24/7 omnichannel mogelijkheden eist. Remco: “Elektrische De wereld om ons heen verandert snel, verander mee.” voertuigen zijn een duurzame oplossing, maar ook door het slim consolideren en combineren van zendingen kan het aantal vervoersbewegingen worden verminderd. ” Zijde Route unieke kans De nieuwe Zijde Route biedt een unieke kans voor nieuwe supply chains voor met name de High Tech en Fashion branche richting Europa en voor de levering van AgroFood en consumentengoederen richting China. Goedkoper dan lucht, sneller dan verscheping. Tegelijkertijd ontstaan door de toenemende koopkracht in landen als China, maar ook in Oost-Europa en Afrika, nieuwe markten en daarmee ook nieuwe logistieke assen en supply chains. Synchromodaliteit “Als deze ontwikkelingen bieden dus volop kansen, maar zorgen ook voor uitdagingen in het logistieke netwerk waar we als logistieke branche aan moeten werken”, zegt de directeur. “We moeten er voor blijven zorgen grote volumes snel naar het achterland te brengen. We moeten daarbij gebruik van binnenvaart, rail en weg optimaliseren door synchromodale oplossingen, waarbij afhankelijk van beschikbaarheid gekeken wordt naar de meest geschikte modaliteit. Het draait bij verladers om de prijs en/of de levertijd, niet om hoe een product ergens komt.” 1 Bron ProLogis ‹‹

GOODMAN AMSTERDAM LOGISTICS CENTRE Land your business and get connected Op een centrale zichtlocatie aan de A9 tussen Amsterdam, Haarlem, Alkmaar, Schiphol, de haven van Amsterdam, biedt Goodman u de mogelijkheid om een eersteklas logistieke bedrijfsruimte op maat te ontwikkelen. De 60.000 m2 flexibel worden opgedeeld in verschillende units vanaf 7.500 m2 kan en is kanten-klaar inclusief mezzanines en kantoorruimtes. De units zijn geschikt voor diverse soorten opslag, showroom, VAS activiteiten en Tapa A. Met meer dan 30 jaar ervaring in het ontwikkelen van hoogwaardig logistiek, industrieel en bedrijfsvastgoed wereldwijd, begrijpen wij de behoeften van onze klanten en vertalen wij deze in het ontwikkelen van hoogwaardige logistieke ruimtes die voldoen aan hun specifieke eisen. Wilt u meer weten over de mogelijkheden? Neem dan contact met ons op: Goodman Nederland 0800 333 33 44 amsterdam-nl@goodman.com www.goodman.com/nl 020 44 000 44 amsterdam@krk.nl RUIMTE EN SPECIFICATIES NAAR WENS AANPASBAAR STRATEGISCHE LIGGING TUSSEN SCHIPHOL EN HAVEN VAN AMSTERDAM UNITS BESCHIKBAAR VANAF 7.500 M2 60.000 M2 TOT NABIJ DE A9 EN DE A200 32 - Logistiekvastgoed 2017 Global experts in logistics+business space

SAMEN BOUWEN WIJ DE TOEKOMST www.devriesverburg.nl 8,4 KLANTTEVREDENHEID ONTWIKKELEN BOUWEN SERVICE EN ONDERHOUD

Nationale Supply Chain Monitor 2017 Supply chain management wordt volwassen, externe samenwerking blijft uitdaging BLMC Supply Chain Optimization publiceert in samenwerking met Nyenrode Business Universiteit de resultaten van de derde tweejaarlijkse Nationale Supply Chain Monitor. Deze meet de toepassing van supply chain management in Nederland. Hoewel de achterblijvers inlopen, stagneert ontwikkeling aan de top; externe ketensamenwerking blijft een uitdaging. Tegelijkertijd neemt de noodzaak tot betere ketensamenwerking toe, door het hoge tempo van veranderingen in de wereld. Gemiddeld resultaat stokt De 181 respondenten reageerden op zestig stellingen. De uitkomst laat zien in welke fase van supply chain volwassenheid het Nederlands bedrijfsleven zit. Op een schaal van 1-5 scoort Nederland nu een 2,8. Dat is 0,1 punt lager dan de 2,9 in 2015. Dit betekent dat men gemiddeld op de drempel staat van interne (level 2) naar externe ketensamenwerking (level 3). Dat de score hier blijft steken, geeft aan dat die externe samenwerking een grote stap is voor veel bedrijven. Achterblijvers lopen in Het goede nieuws, is dat het aantal ‘achterblijvers’ met een score van minder dan 1,67, fors is gedaald. Van 30% in 2015 naar 4% nu. Dat betekent dat op het niveau van level 2, interne afstemming, nog steeds vooruitgang wordt geboekt. Wat houdt de koplopers tegen? De koplopers groeien noch in aantal, noch in score. Michel van Buren van BLMC Supply Chain Optimization, die bij het onderzoek betrokken was: ‘De quick wins zijn gerealiseerd en de volgende stap is een grote. Dat vergt visie en durf. Tegelijkertijd zien we dat de markt aantrekt en organisaties daarom weinig noodzaak tot verandering ervaren. Het is dan verleidelijk om alle tijd en kapitaal aan te wenden voor de dagelijkse operatie. Supply chain management dreigt daarmee te verworden tot een afdeling, terwijl het in feite een strategische managementmethodiek is om de organisatie en de keten te verbeteren en zo fundamenteel concurrentievoordeel te behalen.’ Veranderende markt noopt tot verdere ontwikkeling Dat de economie nu groeiende omzetten en winsten toont, is geen reden om af te wachten, vindt prof. dr. Jack van der Veen van Nyenrode Business Universiteit: ‘De markt kenmerkt zich steeds meer door complexiteit, onzekerheid en voortdurende variabiliteit. In een statische markt kan een centrale top-down aansturing prima functioneren. Echter, steeds vaker moet de keten ‘agile’ zijn. Supply 34 - Logistiekvastgoed 2018 Eindrapport 2017 Supply chain management in Nederland Op de drempel van interne naar externe samenwerking Onderzoek uitgevoerd door Nyenrode Business Universiteit en BLMC Supply Chain Optimization naar de mate waarin de principes van supply chain management in het Nederlandse bedrijfsleven anno 2017 toegepast worden

Michel van Buren Jack van den Veen “De quick wins zijn gerealiseerd en de volgende stap is een grote” “In een statische markt kan een centrale topdown aansturing prima functioneren” Over Nyenrode Business Universiteit Nyenrode Business Universiteit werkt aan een duurzame toekomst door studenten en deelnemers te stimuleren zich te ontwikkelen tot verantwoordelijke leiders. Dit doet zij door een combinatie van academische theorie, praktische relevantie en persoonlijke ontwikkeling aan te bieden. Nyenrode is een particuliere universiteit, in 1946 opgericht door en voor het bedrijfsleven en met een internationale oriëntatie. Vakgebieden zijn business, management, accountancy, controlling en fiscaal recht. Prof. dr. Jack van der Veen bekleedt als hoogleraar de evofenedex leerstoel Supply Chain Management. www.nyenrode.nl chains moeten flexibel kunnen inspringen op de snel veranderende wensen en omstandigheden in de markt. Lerend vermogen, responsiviteit en innovatie zijn daarbij essentieel. Dat kan alleen met supply chains die zijn gebaseerd op vertrouwen, gegevensuitwisseling en strategische samenwerking.’ Samen ontwikkelen Supply chain management raakt ingeburgerd in het Nederlandse bedrijfsleven. Echter, hoewel interne ketensamenwerking op gang komt, stokt deze vaak bij de deur naar buiten en daarmee laten bedrijven kansen liggen. Tegelijkertijd wordt de noodzaak tot een ‘agile’ keten waarin ketenpartners samenwerken steeds groter. Initiatieven zoals het Supply Chain Excellence Leadership Platform (scelp.nl) werken aan kennis, tools en cases om de ontwikkeling van ketensamenwerking in Nederland te stimuleren. Michel van Buren: ‘Er is duidelijk een behoefte om de stap te zetten naar verdere interne en externe ketensamenwerking en zo efficiënte, toekomstbestendige ketens te ontwikkelen. De NSCM had dit jaar 50% meer respondenten. Het SCELP-platform groeit hard. Dit zijn signalen dat het onderwerp leeft en dat mensen het potentieel willen benutten.’ Over de Nationale Supply Chain Monitor Tweejaarlijks voert BLMC in samenwerking met Nyenrode Business Universiteit onderzoek uit naar de mate waarin supply chain management (SCM) in Nederland wordt toegepast. De resultaten van deze Nationale Supply Chain Monitor (NSCM) laten zien in hoeverre het bedrijfsleven al profiteert van de voordelen van SCM maar ook waar de ontwikkeling stokt. Door hier aandacht aan te besteden, willen BLMC en Nyenrode bijdragen een succesvolle ontwikkeling van supply chain management in Nederland. De NSCM verscheen in 2013, 2015 en 2017. www.blmc.nl/nscm Over BLMC Supply Chain Optimization Met bijna 20 jaar ervaring heeft BLMC aan de wieg gestaan van supply chain management. Het bureau is gespecialiseerd in executive search, recruitment, interim management en supply chain optimalisatie. BLMC Supply Chain Optimization is vanaf de eerste dag van haar bestaan meer dan een supply chain consultancy bureau. Succesvol implementeren is het doel, de Supply Chain Optimalisatie Methode BLMC vormt hiervoor de basis. Na supply chain onderzoek, analyse en advies, implementeren ervaren experts de adviezen in samenwerking met de opdrachtgever, met verbeterde supply chain prestaties als resultaat. Michel van Buren is directeur van BLMC. ‹‹ www.blmc.nl/supply-chain-optimalisatie Level 5 Netwerk organisatie 5,0 Level 4 Supply Chain Excellence 4,0 Level 3 Horizontale samenwerking 3,0 Level 2 Formele samenwerking 2,0 Level 1 Traditionele samenwerking 1,0 Logistiekvastgoed 2018 - 35 2013 2015 2017

It’s not just a long term lease. It’s a long term relationship. We build to last. That goes for properties we own, develop and manage around the world and, most importantly, for our relationships. We’re always on the lookout for opportunities to add value and to fi nd unique solutions for our customers. And to provide the out-of-the box thinking that makes all the difference. Visit us at goodman.com/nl. 36 - Logistiekvastgoed 2017

Kaapstadweg Haven van Amsterdam TE HUUR Kaapstadweg Logistics Park  Totale oppervlakte: 67.000 m² In het havengebied van Amsterdam, recht tegenover de tevens door Borghese Logistics gerealiseerde distributiecentra van DSV en Rivièra Maison, wordt het nieuwe distributiecentrum ‘Kaapstadweg’ ontwikkeld. Dit project ligt centraal in Nederland en Europa. Naast diverse barge terminals, uitvalswegen A4, A5, A9 en A10 en in de nabijheid van de luchthaven Schiphol. Technische specificaties Max. stapelhoogte: 12,20 meter Max. vloerbelasting: 50,0 kN/m² Vloervlakheid: DIN 15185 (super vlakke vloer) Voor meer informatie: www.borgheselogistics.nl Per direct beschikbaar Laaddocks: per 850 m² bedrijfsruimte Verlichting: LED verlichting Sprinkler: ESFR-sprinkler systeem  Verdeeld over drie gebouwen  Deelverhuur mogelijk vanaf: 5.000 m²  BREEAM Very Good  Beveiligd park Makelaars: Management: +31 (0)88 989 98 98 +31 (0)20 540 54 05 Logistiekvastgoed 2017 - 37

Grote kavels op Lelystad Airport Businesspark (LAB) Ruimte om te groeien H et nieuwe Lelystad Airport Businesspark ligt tussen de A6 en het toekomstige Amsterdam-Lelystad Airport. Een bijzonder gebied dat een dynamische plek moet zijn waar bedrijven ruimte krijgen om te kunnen ondernemen. ‘Elders in Nederland lopen de bedrijventerreinen vol. Wij geven de bedrijven letterlijk en figuurlijk de ruimte voor groei en ontwikkeling’, stelt directeur Rob Verhoeff. Inditex Hij verwijst met enthousiasme naar het Spaanse modebedrijf Inditex, bekend van de kledingmerken Zara en Pull & Bear. Inditex bouwt het eerste distributiecentrum inclusief strijkcentrale buiten Spanje als onderdeel van hun logistieke systeem. Het Inditexcentrum van 125.000 vierkante meter moet volgend voorjaar gaan draaien. Het bedrijf gaat aan meer dan 400 mensen – en op termijn mogelijk aan 800 – werk bieden. ‘Niet alleen wij maar heel Lelystad is trots Lelystad Airport Businesspark is ready for take-off. Nu op een deel van het nieuwe bedrijventerrein het enorme distributiecentrum van het Spaanse Inditex in sneltreinvaart wordt gebouwd, en de luchthaven van Lelystad over twee jaar opengaat, maken directeur Rob Verhoeff en zijn team serieus werk van de logistieke invulling van de resterende 50 hectare bedrijventerrein. dat zo’n groot bedrijf zich hier vestigt’, zegt Verhoeff. Hij weet dat de Spanjaarden drie zaken erg belangrijk vinden: de afstand van Lelystad tot Schiphol, de ruimte om hun groeiambities te kunnen waarmaken, en het grote regionale arbeidspotentieel. ‘Daar kwam de kavelprijs bij die op Lelystad Airport Businesspark veel voordeliger is dan in de omgeving van Schiphol’, aldus Verhoeff die de magneetwerking van Inditex op andere bedrijven als een groot pluspunt ziet. Dat vertaalde zich eind maart mede in het ondertekenen van een reserveringsovereenkomst met een vastgoedontwikkelaar voor 9 hectare ‘logistieke ontwikkeling’ binnen het deelgebied Flight District II. Flight District I Het goed bereikbare Lelystad Airport Businesspark is gesegmenteerd in twee werklocaties. Inditex vestigt zich op A6 District waar voor logistieke activiteiten ruime kavels beschikbaar zijn van 2, 3, 38 - Logistiekvastgoed 2018

Rob Verhoeff 4 hectare en (veel) groter en Flight District ligt nabij de toekomstige luchthaven. Flight District I biedt ruimte aan hotels, andere luchthaven gerelateerde ontwikkelingen, hoogwaardige kantoorruimte en commerciële voorzieningen. Er is daar nog circa 14 hectare aan uitgeefbare grond beschikbaar. In de deelgebieden Flight District II en III liggen evenals in A6 District ruime kavels voor grootschalige ontwikkelingen. Verhoeff noemt de gevolgen van het uitstel van de opening van de luchthaven met een jaar relatief. ‘Wij denken dat de ontwikkelingen in Flight District I netto met ongeveer een half jaar zullen zijn vertraagd vanwege de planmatige voorbereiding, de doorlooptijden en het moment dat hotels en andere bedrijven open willen zijn.’ Gelijkstroom Kijken we naar het aspect duurzaamheid op Lelystad Airport Businesspark, dan zijn de huidige ambities volgens Verhoeff pragmatisch en realistisch. ‘Denk aan duurzame energie in de vorm van zonnepanelen. Die zijn tegenwoordig steeds meer standaard op het dak van een logistiek vastgoedcomplex’, meent Verhoeff. Hij vraagt bijzondere aandacht voor een innovatief en toekomstgericht gelijkstroomnetwerk op Flight District I, dat naast het traditionele wisselstroomnetwerk zal bestaan. Dat betekent dat de ondernemingen van gelijkstroom en/of wisselstroom gebruik kunnen maken. Verhoeff: ‘Ons bedrijventerrein is het eerste in Nederland dat zal worden uitgevoerd met een gelijkstroom-elektriciteitsnetwerk. Het gebruik van gelijkstroom kan straks een aanzienlijke besparing opleveren. Wij zullen de vestigers stimuleren dit zo maximaal mogelijk te gaan toepassen.’ Lelystad Airport Businesspark is overigens ook het eerste bedrijvenpark dat het BREEAM-certificaat voor gebiedsontwikkeling kreeg. ‘Dat geeft aan dat duurzaamheid en innovatie hoog in het vaandel staan bij de ontwikkeling van deze toekomstbestendige werklocatie’, stelt Verhoeff. ‹‹ Lelystad Airport Businesspark in het kort + Centraal in Nederland + Directe aansluitingen op A6 en N302 + Goede lokale en regionale arbeidsmarkt + Lage bouwkosten (door goede bodemgesteldheid) + Grote kavels + Bouwhoogte tot 20 meter (met vrijstelling zelfs tot 30 meter) + Kavels flexibel in te delen + Milieucategorie 3.2 en 4.1 + Kort vergunningentraject Logistiekvastgoed 2018 - 39

Zes hoogwaardige bedrijvenparken bij Amsterdam en Schiphol SADC (Schiphol Area Development Company) ontwikkelt zes bedrijvenparken op toplocaties rondom Amsterdam en Schiphol. Directeur Jeanet van Antwerpen van SADC bespreekt de voordelen van de Amsterdam Airport Regio als vestigingslocatie voor bedrijven en gaat in op de achterliggende filosofie. Business Park Amsterdam Osdorp, Schiphol Logistics Park, Schiphol Trade Park, De President, PolanenPark en Green Park Aalsmeer. Dat zijn de namen van de zes gebieden die SADC ontwikkelt en beheert in de Amsterdamse Airport Regio. Directeur Jeanet van Antwerpen vertelt dat deze bedrijvenparken een samenhangend geheel vormen van hoogwaardige, goed bereikbare, duurzame en internationaal competitieve werkmilieus, gesitueerd op de Westas van de Metropoolregio Amsterdam. Het zeer diverse aanbod is zowel bestemd voor grote als kleine bedrijven die in allerlei verschillende sectoren actief zijn. ’De parken zijn op verschillende locaties gesitueerd en ingericht voor verschillende bedrijfsactiviteiten‘, zegt Van Antwerpen. ’Daardoor kan vrijwel ieder bedrijf een geschikte locatie in een van onze gebieden vinden.‘ Handelsknooppunten Bedrijven die voor een van de bedrijvenparken van SADC kiezen, vestigen zich in een gebied dat tot de top vijf van Europese vestigingslocaties behoort. Deze hoge rangschikking dankt de Amsterdam Airport Regio aan de vier belangrijke knooppunten die er gesitueerd zijn: de luchthaven Schiphol, de haven van Amsterdam, Greenport Aalsmeer en AMS-IX (Amsterdam Internet Exchange), het belangrijkste internetknooppunt ter wereld dat zorgt voor supersnel en zeer betrouwbaar internet. ’Door de goede ontsluiting over de weg, het water, door de lucht en via internet is deze regio daarom een ideale vestigingslocatie voor heel veel bedrijven, met name ook voorlogistieke dienstverleners, distributiecentra, expediteurs en koeriersdiensten. Voor dit soort bedrijven is bereikbaarheid van groot belang, terwijl ze tegelijkertijd steeds vaker grote hoeveelheden digitale gegevens snel moeten verwerken. Dan zit je hier dus op de ideale 40 - Logistiekvastgoed 2017 Schiphol Logistics Park Schiphol Trade Park Business Park Amsterdam Osdorp De President plek. Bijkomend voordeel van deze regio is dat er hier veel kennis aanwezig is over innovatie en duurzaamheid en dat er een aangename leefomgeving is‘, aldus Van Antwerpen. PolanenPark Green Park Aalsmeer State of the art Overigens beperkt SADC zich niet alleen tot de ontwikkeling van bedrijvenparken en de verkoop van gronden voor bedrijfspanden. De mensen van SADC adviseren bedrijven over de keuze voor een bepaald park en bieden ondersteuning op het gebied van bestemmingsplannen, bouwvoorschriften, wet- en regelgeving, duurzaamheidsmaatregelen en financieringsvormen. ’We proberen onze klanten zoveel mogelijk te ontzorgen en staan hen op allerlei gebieden met raad en daad bij. ‘ Tegelijkertijd investeert SADC in gemeenschappelijke voorzieningen op en rondom haar gebieden en verbindt het partijen die met elkaar willen samenwerken. ’Bedrijven werken in toenemende mate crosssectoraal om innovatie te stimuleren‘, legt Van Antwerpen uit. ’Een andere trend is dat grote bedrijven samenwerken met gespecialiseerde bedrijven en startups om hun innovatiekracht en dus ook hun concurrerend vermogen te vergroten. Wij stimuleren en faciliteren dit soort ontwikkelingen, bijvoorbeeld door het regelmatig organiseren van themasessies over actuele onderwerpen en het opzetten van projecten voor bedrijven vanuit de parkmanagementvereniging. Het zijn activiteiten waarmee we ons onderscheiden van veel andere bedrijvenparken. Ook dit soort initiatieven maken van onze bedrijvenparken State of the art werkmilieus, die optimaal zijn afgestemd op de veranderende eisen die tegenwoordig aan bedrijven worden gesteld. Wij zorgen ervoor dat zij hier optimaal kunnen opereren’.

Schiphol Logistics Park  Beschikbare oppervlakte: 2,5 hectare Schiphol Logistics Park is een toplocatie voor logistieke dienstverleners in het hart van het grootste logistieke knooppunt van Europa. Het grootste gedeelte van dit bedrijvenpark is ideaal voor grote logistieke bedrijven, terwijl het noordwestelijke deel van ca. 4,4 hectare vooral geschikt is voor kleinschalige logistieke dienstverlening, zoals expeditieen koeriersbedrijven, truckreparatiebedrijven en andere service verleners. Omdat een deel van dit park zo dicht onder de aanvliegroute van Schiphol ligt, mag dit niet bebouwd worden, maar is het uitermate geschikt als parkeerplaats voor vrachtwagens en ander materieel. Schiphol Logistics Park ligt aan de A4 en heeft eigen toegangen via de N201 en is ook bereikbaar voor LZV’s. Het terrein beschikt over een R-net bushalte naar station Hoofddorp (5 minuten). In 2019 wordt Schiphol Logistics Park verbonden met het openbaar vervoer knooppunt Schiphol-Zuid, waardoor ook de vele verbindingen naar Schiphol en Amsterdam beschikbaar komen. Bedrijven die hier gevestigd zijn, zijn onder andere grote en kleine logistieke dienstverleners zoals Kuehne + Nagel, Expeditors, Rapid Logistics, SEKO, Thomsen Select, Milestone Logistics en IWS.  Kavelgrootte: 5.000 m2 tot 25.000 m2 ‘De regio rond Schiphol is een toplocatie die bijzonder geschikt is voor allerlei soorten logistieke activiteiten.’ Anne Peters, Salesmanager van Schiphol Trade Park / Schiphol Logistics Park Schiphol Trade Park Schiphol Trade Park is een duurzaam, centraal gelegen bedrijvenpark, in het centrum van de Metropoolregio Amsterdam, direct naast Schiphol met een eigen afrit aan de A4 en via de A5 verbonden met de haven van Amsterdam. Het terrein is zeer goed bereikbaar met het OV, aangezien het tegen station Hoofddorp aan ligt. De kernwoorden van dit bijzondere bedrijfspark zijn: uitmuntende bereikbaarheid, BREEAM, ‘beyond logistics’ en circulaire economie. Het park heeft zes onderscheidende vestigingsmilieus (Logistics zone, Green Datacenter Campus, A4 Skyline, Valley, Energy Hub en Campus) en wordt een van de duurzaamste bedrijventerreinen van Europa waar duurzaamheid vervlochten zal zijn met alle inrichtingsmaatregelen. Een bedrijf dat inmiddels een kavel heeft gekocht op Schiphol Trade Park in de Energy Hub, is een duurzaam Multi-fueltankstation dat LNG, CNG en waterstof levert en elektrische energie. Er zijn daarnaast twee reserveringsovereenkomsten gesloten: een logistieke eindgebruiker voor 4 hectare en een hotelontwikkelaar voor 2,1 hectare. De samenwerking AM Real Estate Development en Somerset Capital Partners heeft een onherroepelijke omgevingsvergunning verkregen voor de ontwikkeling van een gebouw van 27.000 m2 voor hoogwaardige logistiek.  Totale oppervlakte: 350 hectare  Beschikbaar: 112 hectare  Kavelgrootte: 5.000 m2 tot 170.000 m2

Business Park Amsterdam Osdorp  Beschikbaar: 2,4 hectare in fase 1 fase 2 volgt  Kavelgrootte: flexibel vanaf circa 5.000 m2 Business Park Amsterdam Osdorp is het ideale vestigingsmilieu voor bedrijven die zich richten op de stad Amsterdam, uitstekend bereikbaar willen zijn en zich duurzaam willen profileren. Het is tegelijkertijd een uitmuntende locatie voor (internationale) bedrijven die zich in de directe omgeving van Amsterdam en Schiphol willen vestigen en actief zijn in de food en fashion, groothandel en logistiek en distributie. Business Park Amsterdam Osdorp is goed ontsloten via de A9 en de S106 en is ook via het openbaar vervoer goed bereikbaar (direct naast de eindhalte van tram 1). Het businesspark ligt op slechts tien minuten van Schiphol en de haven van Amsterdam. Niet alleen de functionele kwaliteit, maar ook de belevingskwaliteit is uitstekend door de aantrekkelijke uitstraling van groen, water en panden. Duurzaamheid is concreet gemaakt door de koude-/warmteopslag, die het gebied van energie voorziet en zonnepanelen. Bedrijven die hier inmiddels gevestigd zijn, zijn onder andere No Excess (fashion), Corning (Life Science) en Rentall/Focus (zakelijke evenementen), ANWB Wegenwacht en Taylor Guitars. De President Op De President kunnen het MKB en internationale bedrijven stijlvol ondernemen op een regionale locatie met internationale allure. Hét kernwoord voor dit bedrijfspark is dan ook hoogwaardigheid en dat zie je terug in bijna alles, van de kwalitatieve uitstraling, de bereikbaarheid, de uitgebreide voorzieningen tot de zeer actieve parkmanagementvereniging en de toepassing van het groen in de Presidentshof met water, park en botenhuis. De President is gesitueerd in Hoofddorp op een steenworp afstand van luchthaven Schiphol en direct bereikbaar via de A4 en A5. Er is een bushalte op het park aanwezig en het station van Hoofddorp is vlakbij. Voor kleine bedrijven zijn units beschikbaar in enkele bedrijfsverzamelgebouwen op het park. Bedrijven die hier inmiddels gevestigd zijn, zijn Pneutec (industriële automatisering), het Europees hoofdkantoor en distributiecentrum van Hikvision (beveiligingssystemen) en Sky Group (distributiebedrijf). Op fase 1.2 dat onlangs beschikbaar is gekomen, is ruim 1 hectare gereserveerd voor de ontwikkeling van een Nederlands hoofdkantoor. 42 - Logistiekvastgoed 2017  Totale oppervlakte: 52 hectare  Beschikbaar: 16 hectare  Kavelgrootte: flexibel vanaf 1.500 m2 ‘We proberen met onze klanten mee te denken, zodat ze de best passende bedrijfslocatie kiezen.’ Rob Wijnen, Salesmanager van PolanenPark, De President en Business Park Amsterdam Osdorp

PolanenPark PolanenPark is gesitueerd tussen Amsterdam en Haarlem. Het is een van de locaties die bestemd is voor verschillende soorten bedrijven, zoals stads distributeurs, koeriersdiensten, data centers, bouwbedrijven, de maakindustrie en allerlei andere bedrijven die tot het MKB behoren. PolanenPark is een ideale locatie voor bedrijven met een afzetmarkt in Amsterdam, Haarlem of de Haarlemmermeer, maar die qua ruimte of logistieke oplossingen niet meer in deze steden zelf kunnen blijven. Het park grenst direct aan de Ringvaart en is goed ontsloten via de snelwegen A9, A200 en A5. Haarlem ligt op 5 km, de haven van Amsterdam op 10 km en Schiphol op 18 km. Op het park is een loswal voor binnenvaartschepen tot 70 meter. Bedrijven die zich hier gevestigd hebben zijn onder andere posten pakketbezorger PostNL, Molenaar Haarlem (verhuur van stalen rijplaten voor kranen en dergelijke) en Air Products (fabrikant van industriële gassen).  Totale oppervlakte: 22 hectare  Beschikbaar: 18 hectare  Kavelgrootte: 3.500 m2 tot 60.000 m2 Green Park Aalsmeer Green Park Aalsmeer ligt tussen luchthaven Schiphol en Royal Flora Holland, de grootste bloemenveiling ter wereld. Daarom zitten er veel sierteeltgerelateerde bedrijven, maar ook ondernemingen die actief zijn in de Home, Gift & Gardensector en bedrijven gespecialiseerd in logistieke dienstverlening. Green Park Aalsmeer ligt in het hart van de Randstad aan de N201 met een eigen afrit op korte afstand van snelweg A4. Met Schiphol in 5 minuten bereikbaar en Amsterdam in 15 minuten is dit een toplocatie voor zowel regionale ondernemers als bedrijven die zich op de internationale markt richten. Tot de bedrijven die hier gevestigd zijn behoren PTMD (verlichting, potten, glas-werk, meubelen etcetera), Celieplant (productie van boeketten en bloemstukjes), Bouquetnet (leverancier van bloemen) en het logistieke centrum van DecoWraps (een Amerikaanse producent van verpakkingsmaterialen voor snijbloemen en potplanten). ‘Op elk park staat duurzaamheid hoog in het vaandel. Over 100 jaar willen we in deze regio ook nog steeds kunnen wonen, werken en recreëren.’ Dick van der Harst, Directeur van Green Park Aalsmeer  Totale oppervlakte: 99,8 hectare  Beschikbaar: 32,8 hectare  Kavelgrootte: tot maximaal 60.000 m2 SADC NV +31(0)20 206 66 40 info@sadc.nl twitter: @SADC_NL linkedin: SADC N.V. www.sadc.nl Logistiekvastgoed 2017 - 43

Inundatiedok, Nieuwegein CBRE Global Investors: focus op verder uitbreiden logistieke portefeuille Sterke speler in logistiek In Europa is CBRE Global Investors een van de grotere logistieke investeerders met 2,3 miljoen m2 aan logistiek vastgoed. Door de overname van een omvangrijke logistieke portefeuille van Somerset Capital Partners heeft deze vastgoedvermogensbeheerder zich ook in Nederland op de kaart gezet. “We hebben als doel om de huidige portefeuille van circa € 500 miljoen te verdubbelen door nieuwe transacties en ontwikkelingen.” C BRE Global Investors (CBRE GI) is een toonaangevende, wereldwijde vastgoedvermogensbeheerder met € 86 miljard* aan vermogen onder beheer. De organisatie beheert investeringsprogramma’s over het gehele risico/rendement-spectrum voor beleggers wereldwijd. Voor de Nederlandse markt, met € 6 miljard* aan belegd vermogen onder beheer, is het bedrijf aanwezig in de vastgoedsectoren woningen, winkels, kantoren en logistiek. Maurice Stieger is voor de Nederlandse logistieke tak verantwoordelijk voor het assetmanagement en de transacties. 44 - Logistiekvastgoed 2018 Eind 2017 deden CBRE GI en Somerset Capital Partners de grootste logistieke transactie in Nederland ooit, waarbij Somerset negen distributiecentra aan CBRE GI verkocht. Hiermee groeide het aantal Assets under Management (AuM) en Assets in Pipeline significant voor CBRE GI. De portefeuille bestond uit circa 260.000 m2 hoogwaardig logistiek vastgoed: een bestaand gebouw in Wijchen en acht ontwikkelingen op logistieke hotspots. Inmiddels zijn de ontwikkelingen in ’s-Heerenberg, Schiphol, Utrecht en Nieuwegein opgeleverd. Born volgt naar verwachting in juni dit jaar. Stieger: “Naast de Somersettransactie hebben we onlangs in Roosendaal een zestiende asset

kunnen toevoegen aan onze portefeuille. We zijn druk bezig om ons logistieke platform verder uit te breiden.” Groei De ambitie is om de huidige logistieke portefeuille te laten groeien van ongeveer € 500 miljoen naar meer dan € 1 miljard in 2020, zegt Stieger. “Onze focus voor verdere groei ligt op bewezen logistieke hotspots in Nederland met een minimaal investeringsvolume van € 15 miljoen. Omdat we optreden namens verschillende typen beleggers kunnen we het gehele spectrum van beleggingen aan”, stelt Stieger. “We kunnen pure core beleggingsproducten toevoegen, maar zijn ook geïnteresseerd in value-add-investeringen of speculatieve forward funding transacties in samenwerking met ontwikkelaars. We kunnen snel inschatten of bepaalde mogelijkheden interessant zijn voor onze klanten.” Stieger ziet een verschil met vroeger. “Het belang van een goede relatie met huurders neemt steeds verder toe. Door onze kennis en netwerk op landelijk en Europees niveau kunnen wij deze verschuiving bedienen en als strategisch businesspartner meedenken in oplossingen. Daarnaast is het een voordeel dat CBRE GI in meerdere sectoren actief is. We kunnen cross-sectoraal optreden, wat een onderscheidende factor is. Retail en Logistiek hebben steeds meer raakvlakken door de groei in e-commerce, waardoor een integrale benadering op zijn plaats is. Omdat we interdisciplinair werken zijn we in staat om onze huurders hierin effectief te faciliteren.” Toekomstbestendig Nederland heeft van oudsher een aantrekkelijke logistieke ligging en nu het de economie voor de wind gaat, de infrastructuur prima is en het online winkelen (e-commerce) een grote vlucht heeft genomen, neemt de vraag naar logistieke centra toe. “Anders dan vroeger worden er nu grotere warehouses gebouwd die flexibel en toekomstbestendig zijn. Dat wil zeggen dat ze eventueel later, bij een veranderde markt, eenvoudig kunnen worden opgedeeld in meerdere, verschillende bedrijfsruimten die stand-alone kunContactinformatie Maurice Stieger, Asset/Transaction Manager Logistics CBRE Global Investors E maurice.stieger@cbreglobalinvestors.com T 020 202 2290 M + 31 6 11394567 www.cbreglobalinvestors.com Maurice Stieger nen opereren”, zegt Stieger die naast de lay-out en kwaliteit van het gebouw ook goed kijkt naar de locatie. Met de sterke groei van logistiek vastgoed is de beschikbaarheid van personeel een belangrijk aandachtspunt voor huurders. “Daarnaast focussen we ons op bewezen logistieke locaties die ook bij mogelijke financiële tegenwind interessant blijven.” XL-distributiecentrum in Nieuwgein Op het bedrijventerrein het Klooster in Nieuwegein staat het nieuwe, moderne XL-distributiecentrum dat CBRE GI van Somerset Capital Partners heeft gekocht. De helft van de 55.000 m2 is verhuurd aan de ICT-distributeur ALSO. Voor de andere helft wordt een huurder gezocht. Maurice Stieger ziet dit DC als een volwaardig product. “Geen doos op een bedrijventerrein, maar een modern en goed ontworpen gebouw met de juiste specificaties die voldoen aan de vraag vanuit de markt. Het spreekt voor zich dat BREEAM-certificering, ledverlichting en zonnepanelen niet ontbreken op deze zichtlocatie langs de A27.” *peildatum 31 december 2017 ‹‹ Atoomweg, Utrecht Logistiekvastgoed 2018 - 45

HOUD ZORGEN BUITEN Plug & Play schuifpoorten B&G ontwerpt en bouwt plug & play schuifpoorten. De poorten worden voorbereid en getest in de fabriek. Als de fundering is gestort dan staat een plug & play poort in een paar uur. Daarnaast is er de Speed-Liner, de snelste poort in de markt die opent met 75 centimeter per seconde. Met een dubbele schuifpoort is dat dus een opening van 1,5 meter per seconde. “Deze poort plaatsen we veel bij logistieke bedrijven”, zegt Ron Bakker. www.bghekwerk.nl 46 - Logistiekvastgoed 2018

‘Soms moet je ‘nee’ dúrven zeggen’ D e afgelopen jaren maakte B&G een transitie door van een productgericht bedrijf naar een klantgerichte moderne onderneming. De wensen van de klant en deze ontzorgen staan voortaan voorop, legt sales manager Bakker uit. “Wat niet hetzelfde is als overal ja tegen zeggen.” Nooit af Het afgelopen jaar is een nieuwe huisstijl neergezet en een nieuwe website ontwikkeld. Het woord hekwerk is uit de bedrijfsnaam verdwenen. Bakker: “Omdat we meer doen. We ontwerpen, maken en leveren ook draai- en schuifpoorten. We doen de hele buitenterreinbeveiliging, inclusief zaken als kentekenherkenning of toegangscontrole. ‘Houd Zorgen Buiten’ is daarom de perfecte nieuwe slogan.” Als kers op de taart van de vernieuwing bouwt B&G een nieuw bedrijfspand in Veldhoven. “We gaan goed vooruit, maar er zijn nog steeds verbeterslagen te maken. Ik denk ook dat het een proces is dat nooit af is.” Niet realistisch “Vroeger konden wij geen nee zeggen en pakten we alles aan. Maar als een vraag niet reëel is, moet je nee dúrven zeggen. Laatst was er een aanvraag van een klant die een poort wilde met een betrouwbaarheid van honderd procent. B&G staat voor kwaliteit, maar er zijn zaken die we niet in de hand hebben, zoals molest of blikseminslag. Zo’n aanvraag is dus niet realistisch. Wij willen hier graag de verwachtingen managen, oftewel wat zijn de mogelijkheden bij incidenten.” Vooraf helder “Je moet de klant meenemen in het proces. Hoe wil je de toegangspoort gebruiken? Gaat die tien of zeshonderd keer per dag open? Wat verwacht je van het hek? Alleen bescherming, of ook detectie? Als je het hele verhaal vooraf helder hebt, kun je in de uitvoering alles in een keer goed en snel doen. Bij een dc in de foodsector zijn er bijvoorbeeld besmettingsrisico’s, terwijl je bij een dc met twee gebruikers twee heel verschillende eisenpakketten Logistiekvastgoed 2018 - 47 “Klanten kopen geen hek, ze willen controle over hun buitenterrein”, zegt Ron Bakker van B&G. Die controle biedt het bedrijf met een uitgekiend programma aan hekwerken, toegangspoorten en beveiligingssystemen. “Geen situatie is identiek, iedere klant heeft een andere oplossing nodig.” En dat pakt B&G tegenwoordig anders aan dan voorheen. kunt hebben. Daarom is het van belang om altijd mee te denken over de juiste oplossing.” Echt nodig? “Staat er ‘doe maar een hekje’ in het bestek, dan moet je in gesprek. Het omgekeerde komt ook voor. Een aanvraag bestond uit een overgedimensioneerd hek aangevuld met detectie. Is dat echt nodig, vragen wij dan. Het bleek van niet, dus hebben we een goedkopere oplossing geleverd. Hiermee kon voor de klant een substantiële besparing worden gerealiseerd, waarbij het uiteindelijke resultaat hetzelfde is gebleven. Ja, je moet met de klant meedenken in zijn portemonnee en niet per se alles uit een order willen persen.” Alles in eigen hand B&G heeft het hele proces in eigen hand, van advies, ontwerp en productie tot en met transport en installatie. “We doen alles zelf, ook de service en de nazorg”, zegt Bakker. “Kwalitatief hekwerk en aanverwante artikelen tot en met de voordeur. Komen er andere zaken bij, dan hebben we daarvoor partners. Ook in de uitvoering van het werk moet je in gesprek blijven, zegt Bakker. Bijvoorbeeld over het aansluiten van de elektrotechnische apparatuur. “Als er al een installateur rondloopt, gaan we in overleg. Wie doet wat waar? Als hij de poort aansluit: prima. Als de aannemer graaft voor ons hek: ook prima. Uitgangspunt is altijd: wat is het beste voor de klant?” Vroegtijdig betrekken Bij het aanleggen van hekwerken en toegangspoorten loop je vrijwel altijd in de weg, zegt Bakker, die dat vooral als een uitdaging ziet. “Voor de nieuwbouw van UPS in Eindhoven starten we nu aan één kant, maar we weten nog niet waar we de volgende dag verder kunnen. Dat is afhankelijk van de betonvloermaker, de hovenier en de stratenmaker. We moeten dus extreem flexibel zijn. Dat kan prima, als we in een vroeg stadium worden betrokken in de plannen. Bij een andere klant hebben we eerst een groot deel van het vaste hekwerk geplaatst, met uitzondering van de toegang. De klant heeft dus geen bouwhek nodig en als de bouw straks klaar is, hebben wij nog maar een paar dagen nodig.” << Informatie: B&G Hekwerk Ron Bakker rbakker@bghekwerk.nl Telefoon 0499 – 363 666

TE HUUR: DC NIEUWEGEIN VERWACHTE OPLEVERING 1 JULI 2018 Object Op bedrijven terrein Het Klooster in Nieuwegein bouwt Heembouw, in opdracht van Exeter Property Group, dit zeer hoogwaardige dit zeer hoogwaardige en duurzame 28.000 m² grote distributiecentrum. De kavel ligt pal langs de A27, waardoor het gebouw een zeer grote attentiewaarde heeft. Het gebouw is zowel in zijn geheel als in 2 delen te verhuren, waarbij elk deel apart ontsloten wordt. Ontwikkelaar exeterpg.com Bouwer heembouw.nl Verhuurinformatie Tel. 088 989 98 98 industrial.nl 48 - Logistiekvastgoed 2017 industrial.nl Kerngegevens • totaal 27.000 m² • 22.737 m² distributieruimte • 3.189 m² mezzanine vloer (optioneel) • 1.030 m² kantoorruimte (2 bouwlagen) • perceel is 37.580 m² • deelverhuur vanaf circa 11.000 m² • M² Opleveringsniveau distributiecentrum • maximale vrije hoogte van de hal 12.20 meter • maximale vloerbelasting: halvloer 5.000 kg/m² / mezzanine vloer 1.000 kg/m² • vlakheid vloer Zeile 4 • ESFR K22 sprinklerinstallatie • 2 overheaddeuren (4.0 x 4.2 m) met aansluiting op het maaiveld • 22 elektrisch bedienbare loading-docks met levellers • 22 acculaadstations • thermische isolatiewaarde: wand Rc= 4.5 m² K/W /dak Rc= 6 m2 K/W • brand- en ontruimingsalarm, brandslanghaspels • lichtsterkte 200 lux • verwarming middels heatingsysteem en ecofans

• Vestigingen in Roosendaal (NL) Middelburg (NL) en Katwijk (NL) • Autonome ontwerper én hoofdaannemer • Uitstekende design- en engineeringsafdeling • Technische expertise in staal-, beton- en houtconstructies • Innovatieve en creatieve uitwerking voor ieder (turnkey) project • Jaarlijkse productiecapaciteit van circa 60.000 ton staal ASK ROMEIN Belder 80, 4704 RK Roosendaal, Nederland | info@ask-romein.com | www.ask-romein.nl , Malle (BE) , Vlissingen (NL) , vastgoed

XXL Distributiecentra: steeds groter en hoger Auteurs: Max Overmeer en Niels le Duc, Consultants, en Kees Verweij, Partner bij Buck Consultants International De aantrekkende economie en de onstuitbare opkomst van e-commerce zorgt er voor dat het traditionele landschap van distributiecentra in Nederland snel aan het veranderen is. Logistieke hot spots als VenloVenray, Tilburg-Waalwijk en West-Brabant blijven sterk in trek, en het is hier inmiddels goed zoeken naar een aantrekkelijke locatie voor een nieuw warehouse. M aar ook in andere regio’s, zoals in de Betuwe, Midden-Limburg, ArnhemNijmegen en Twente, vinden er veel meer ontwikkelingen plaats dan een aantal jaar geleden. Goed te begrijpen, want er wordt inmiddels twee maal zoveel m2 warehousing in ons land ontwikkeld dan vijf jaar geleden: nu bijna 2 miljoen m2 geen miljoen m2 aan per jaar tegen nog in 2013. Meer distributiecentra dus, maar de distributiecentra zelf worden ook steeds groter en hoger. Wat zijn de laatste trends in de ontwikkeling van deze XXL-distributiecentra van 40.000 m2 en groter? Bij Buck Consultants International houden we al een aantal jaar onze eigen database van XXLdistributiecentra bij, niet alleen voor de grotere warehouses in Nederland maar ook in België en Duitsland. Meten is tenslotte weten. En wat zich al enkele jaren aankondigde werd in 2017 werkelijkheid. Vorig jaar is het aantal nieuwe XXLdistributiecentra van groter dan 40.000 m2 Retailer Producer Multitenant LSP In operation Announced Corridor border in Nederland namelijk explosief toegenomen, van 6 in 2016 naar 17 in 2017. De kaveloppervlakte van een dergelijk XXL-DC is al snel het dubbele van het gebouwoppervlak, in verband met manoeuvreerGerealiseerde en aangekondigde XXL-DCs naar type (2013-2021) Bron: Buck Consultants International 2018 en parkeerruimte voor vrachtwagens, parkeerruimte voor personeel en gewenste uitbreidingsmogelijkheden. Deze distributiecentra worden daarom vrijwel altijd op kavels van meer dan 6-8 hectare verwezenlijkt. Het aantal van 17 nieuwe XXL warehouses in 2017 blijkt verhoudingsgewijs veel meer dan in Duitsland (19) en België (6). Het lijkt er dus op dat ons land een favoriet blijft voor de verwezenlijking van grotere warehouses. We onderscheiden vier typen partijen in de markt: retailers als Primark, Action, Lidl, Bol.com; producenten/brandowners als Tesla en Michael Kors; logistieke dienstverleners als Rhenus, DB Schenker, Nabuurs en Arvato; en tenslotte logistieke ontwikkelaars zoals Goodman, WDP, Heylen of Prologis. Verreweg de meeste van de XXL-Distributiecentra wordt verwezenlijkt in de corridor Rotterdam/ 50 - Logistiekvastgoed 2018

Antwerpen – Brabant/Limburg – Ruhrgebied, en dit geldt ook voor de toekomstige al aangekondigde grotere warehouses. Maar er is meer aan de hand met de distributiecentra in Nederland. Wat blijkt? De distributiecentra in ons land worden niet alleen gemiddeld steeds groter, maar ook steeds hoger. In de jaren ‘80 en ‘90 was 8-10 meter vrije hoogte binnen het gebouw de norm, nu is de praktijk meer dan 12 meter aan vrije hoogte. Maar het distributiecentrum is in de praktijk dan aan de buitenkant ongeveer 15 meter hoog, inclusief dakrand. Dergelijke hoge gebouwen zijn in de praktijk ook mogelijk geworden door betere bouwtechnieken, en worden steeds minder gehinderd door restricties als betonconstructies, sprinklerinstallaties, etc. In bijgevoegde tabel wordt een overzicht gegeven van een vijftiental recent gerealiseerde XXL-Distributiecentra met een bijpassende vrije hoogte. Er zijn twee belangrijke redenen waarom de hoogte van de gebouwen stijgt (‘maximizing cubic space’): 1. Efficiënt grondgebruik: een hoger gebouw leidt tot efficiënter gebruik van het grondoppervlak. Zeker in of nabij stedelijke centra is dit een belangrijke overweging met het oog op beperkte beschikbaarheid grond en - mede daardoor – hoge grondprijzen; 2. Efficiënte logistiek: een hoger warehouse (‘high rise’) heeft bovendien efficiencyvoordelen voor twee populaire typen warehouses, namelijk het hoge stellingen warehouse en het meerlaags warehouse. Bij het hoge stellingen-magazijn (‘high bay warehouse’) kunnen de geautomatiseerde verticale oplossingen voor picking en gemakkelijk te bereiken opslaglocaties (zgn. automatic storage and retrieval systems – AS/ RS) grotere hoogtes aan, en dit zorgt voor minimale loopafstanden voor de warehousemedewerkers. Het meerlaags magazijn (‘multifloor warehouse’, ‘multilevel warehouse’) is sterk in opkomst bij e-fulfilment centra. Hier wordt vaak gewerkt met (gedeeltelijke) tussenvloeren (mezzanines) om bijv. door consumenten teruggestuurde goederen te controleren en te herpakken. In Europa en de VS vindt het verticale goederenvervoer in een warehouse merendeels plaats met goederenliften, in Azië vaak met omhoog rijdende vrachtwagens aan de buitenkant van het gebouw. Voor ontwikkelaars en beleggers in logistiek vastgoed is de vrije hoogte van een warehouse vaak een cruciale factor. Dit geeft hen namelijk vaak Vrije hoogte van recent gerealiseerde mega distributiecentra. Bron: Buck Consultants International 2018 P laats # Ontwikkelaar/ inves teerder 3 Wijnen Bouw 4 Dokvast 5 Prologis 6 Dokvast 7 Dokvast 8 ProDelta 9 Heylen 10 DHG Tilburg Venlo B edrijventerrein 1 Logistics Capital Partners Roosendaal Borchwerf 2 Prologis Tilburg Vossenberg (Prologis Park) Trade Port Noord Vossenberg II Eindhoven GDC Acht Son en Breugel Industriepark Ekkersrijt Tilburg Tilburg Vossenberg West II Vossenberg West II Roosendaal Borchwerf II Bergen op Zoom Noordland 11 Logistics Capital Partners Roosendaal Majoppeveld 14 DHG 15 Prologis Den Hoorn Harnaschpolder Rotterdam Europoort Waalwijk Haven 8 de kans om verschillende typen klanten, die op zoek zijn naar een hoog stellingen-magazijn of een meerlaags magazijn, te bedienen. Bovendien geeft dit hen na afloop van het eerste huurcontract een grotere kans op het opnieuw verhuren aan een (eventueel) nieuwe klant. Onze conclusie is dat de distributiecentra in Nederland niet alleen gemiddeld steeds iets groter maar ook nog steeds iets hoger worden. Die trend zal voorlopig doorzetten, want hoe groter een gebouw, hoe efficiënter je het momenteel in potentie kan gebruiken. Uiteraard zijn er grenzen aan deze groei, maar wanneer die bereikt worden is nog ongewis. Via onze database zullen we de vinger aan de pols houden, zodat we onze klanten tijdig kunnen informeren over het veranderende distributielandschap in Nederland. ‹‹ Voor meer informatie: kees.verweij@bciglobal.com Omvang DC (m2) 90.000 100.000 122.150 50.000 70.000 73.000 47.000 62.500 70.000 48.500 120.000 12 Borghese Logistics/AEW Hoofddorp Green Mountains Logistics Park 100.000 13 DHG 44.000 92.000 150.000 Omvang kavel (m2) 160.000 132.000 160.000 - - 123.000 - - - 80.000 210.000 - 80.000 - Vrije hoogte (m) 17,25 14,0 12,4 12,2 12,2 12,2 12,2 12,2 12,2 10,5 12,5 12,2 10,5 150.000 10,5/12,2 12,2 Logistiekvastgoed 2018 - 51

Wouters Schijndel is meer dan een aannemer ’s Heerenberg, Transportweg 6 Een vierkante doos bouwen is niet zo spannend, zeggen de specialisten van Aannemingsbedrijf Wouters Schijndel. Het bedrijf richt zich vooral op het bouwen van logistiek en industrieel vastgoed. Projectleider Joan Aarts: “Bouwen is voor ons ook constant nadenken of het beter en slimmer kan zowel technisch als financieel. Continu optimaliseren, dat maakt het vak boeiend.” “E igenlijk zijn we meer dan een aannemer’, zegt bedrijfsleider Franco Nooijen. “We ontwerpen samen met de architect het pand.” Dat begint ermee door vroeg in het proces mee te denken over een technisch goed pand. “Zo nemen we de projectontwikkelaar veel werk uit handen. We maken bijvoorbeeld al tijdens de ontwerpfase een calculatie en niet pas als de architect klaar is.” Twintig procent sneller Projectleider Aarts: “Door in die beginfase al mee te denken, voorkom je later tijdens - of na - de bouw onnodige kosten. En dat niet alleen, je voorkomt ook achterstand. We zitten vaak al aan tafel terwijl de aanvraag voor de bouwvergunning nog loopt.” Hij haalt het voorbeeld aan van een DC in Zaandam. “De tijdsdruk was enorm. Door aan de voorkant goed na te denken en door continu te 52 - Logistiekvastgoed 2018 Nieuwegein, Inundatiedok 18

Utrecht, Atoomweg 81 Franco Nooijen (l) en Joan Aarts monitoren en bij te sturen, werd een tijdsbesparing gehaald van twintig procent.” Optimaliseren Het bouwen van logistiek vastgoed lijkt misschien veel van hetzelfde te zijn, maar er zijn veel – soms kleine – dingen die cruciaal zijn. “Een test met een schuimblusinstallatie doe je graag in één keer goed”, zegt Aarts. Wouters Schijndel bouwt in Nieuwegein momenteel voor de eerste keer een mezzaninevloer uitgevoerd met TT-liggers met een vrije overspanning van achttien meter. Aarts: “Dat is vier meter meer dan voorheen. En toch hebben we de constructie slank kunnen houden, ook qua kosten. Het is dus optimaliseren in de opbrengsten, maar ook in de bouwkosten. Zo snijdt het mes aan twee kanten.” Herontwikkellocaties Er wordt veel logistiek vastgoed gebouwd momenteel en ook Wouters Schijndel heeft het druk. Nooijen: “De snelheid van nieuwbouw zal de komende jaren afnemen. Beschikbare gronden op strategisch goede locaties in NL voor Nieuwbouw worden steeds schaarser.” Bestaande locaties herontwikkelen zal vaker in beeld komen, verwacht Nooijen. “Werken op een herontwikkellocatie is lastiger. Je moet slopen, je hebt te maken met het verplaatsen van huurders, oude leidingen, buren en soms heb je ook weinig ruimte. Het kost meer werk, energie en inzicht, maar het zijn wel mooie klussen om te doen. Picnic in Utrecht is bijvoorbeeld net door ons opgeleverd en dat was een herontwikkelplan en een mooie opdracht.” Betrouwbaarheid Nooijen en Aarts blijven hameren op het aspect van vroeg meedenken als cruciale factor. Nooijen: “Ontzorgen en optimaliseren in het voortraject op basis van wederzijds vertrouwen. Dat contract komt dan later wel.” Voor één projectontwikkelaar werkt Wouters Schijndel al ruim twaalf jaar. Dat tekent wel de situatie”, zegt Nooijen. “Door de jaren heen is gewoon een uitstekende relatie opgebouwd. Het zegt ook iets over onze betrouwbaarheid.” Nadenken over toekomstig gebruik Inrichtingsvoorzieningen neemt een ontwikkelaar vaak niet mee en daarom is tijdig overleg belangrijk. Aarts: “Wij brengen die voorzieningen doorgaans niet zelf aan, maar coördineren de aanleg ervan wel. En daarbij moet je oog houden voor eventueel toekomstig ander gebruik. Het inpassen van ADR-compartimenten bijvoorbeeld, moet zodanig dat als er een volgende huurder in het pand komt, je er dan ook nog iets mee kunt of het eenvoudig kunt aanpassen.” “We denken, nee, weten zeker, dat we qua prijs, kwaliteit en tijdsdruk zeer competitief zijn. Daarom gaat het ook goed met Wouters Schijndel”, zegt Nooijen. “Maar we kiezen voor rustige, organische groei. We hebben liever een project minder en alles goed onder controle. Langjarig samenwerken met projectontwikkelaars vormt de basis, waarbij we dus vanaf een vroeg stadium onze bijdrage leveren en voor alle partijen waarde toevoegen aan het proces. Het komt daarbij ook voor dat we risicodragend participeren.” Aarts: “We kunnen organisatorisch veel en hebben ook veel technische kennis in eigen huis.” ‹‹ Scherp op de prijs Wouters Schijndel gaat niet alleen het gesprek aan met de ontwikkelaar, als de huurder bekend is, gaat het bedrijf ook daarmee vroegtijdig in overleg om het pand custom made en turn key te kunnen opleveren. Uitgangspunt is dat de klant zijn operatie er snel en makkelijk in kan schuiven. Nooijen: “Het programma van eisen van de huurder en de kostenbewaking vanuit de projectontwikkelaar met elkaar afstemmen. Want het blijft een DC, je moet heel scherp zijn op de prijs.” Nieuwegein, Inundatiedok 18 www.wouters-schijndel.nl Logistiekvastgoed 2018 - 53

700.000 m² grond beschikbaar voor nieuwbouw in centraal, oost, zuid en west Nederland. Meer weten? Neem contact op met Hylcke Okkinga: 088 2053 888 www.montea.com 54 - Logistiekvastgoed 2017

de winst zit ‘m in het partnership Bij Montea, ontwikkelende belegger in logistiek vastgoed, draait het niet om kortetermijnwinst. Het draait wél om de winst die we realiseren door te focussen op een duurzaam partnership met onze huurders, beleggers en partners. Dat zorgt ervoor dat we fl exibel zijn, korte lijnen bieden en dat je snel kunt schakelen met ons. Bovendien zetten we in op lange termijn waardecreatie en streven we naar een positieve impact op mens, milieu en maatschappij. We gaan voor beter, in plaats van meer. Kortom, de winst zit ‘m in het partnership.

‘De kracht van onze logistieke hotspot is de ligging aan de grens met Duitsland’ Doorpakken met DocksNLD De logistieke hotspot Zevenaar/Montferland, aan de oostkant van de Gelderse Logistics Valley, staat aan de vooravond van nieuwe ontwikkelingen. Nu de belangstelling voor een plek op de logistieke bedrijventerreinen grote vormen aanneemt, is de vraag wat er over een tot twee jaar gebeurt in de Liemers. DocksNLD uitbreiden en 7Poort uitverkopen? Als het aan de gemeenten ligt wel. D ocksNLD is een relatief nieuw bedrijventerrein in het Gelderse ’s-Heerenberg voor logistiek en transport. Het ligt op de grens van Nederland en Duitsland, midden tussen de Randstad en het Ruhrgebied. Het betreft de uitbreiding van het bestaande bedrijventerrein EBT van circa 140 hectare waar een aantal internationale logistieke bedrijven is gevestigd, zoals Mainfreight, JCL Logistics en DSV. De uitbreiding met 34 hectare, DocksNLD-1 genaamd, geeft ruimte aan expansiemogelijkheden van bestaande en nieuwe bedrijven. Businesspark 7Poort in Zevenaar, dicht bij de A12, biedt op die strategische plek grote, betaalbare kavels en een goede bereikbaarheid. De gemeente Montferland, waar ’s-Heerenberg onder valt, ziet kansen voor nog meer bedrijvigheid in de regio en denkt aan DocksNLD-2 van 56 hectare (netto 40 hectare). De uitbreiding heeft nog geen formele status, maar wordt door de gemeente 56 - Logistiekvastgoed 2018

hilversum apeldoorn leiden e35 amersfoort zutphen utrecht den haag doesburg de rijn A20 arnhem doetinchem A50 rotterdam A15 de waal dordrecht Kleve A50 de rijn the netherlands Logistics Valley Als je het in de huidige economische hausse hebt over belangstelling voor logistieke vestigingen geldt dat zeker voor de oostkant van wat de Gelderse Logistics Valley wordt genoemd, dicht tegen de Duitse grens en in de buurt van havenstad Emmerich. Tot de Logistics Valley behoren behalve Zevenaar/Montferland (in combinatie met Emmerich) de logistieke hotspots Tiel/Culemborg en Arnhem/ Nijmegen. wel als zeer wenselijk omschreven. De provincie Gelderland vaart binnen de huidige politieke verhoudingen een andere koers. De provinciale bestuurders willen dat eerst bestaande bedrijventerreinen in de regio de kans krijgen hun resterende grond voor 2020 te verkopen of af te boeken. Banenmotor Leopold Hermans, belast met de acquisitie en marketing van DocksNLD, houdt de provincie voor dat de tijd nu rijp is om door te pakken met DocksNLD-2. ‘We weten waarom we nu niet moeten wachten. De economische omstandigheden zijn erg goed, bedrijventerreinen voor grootschalige logistiek zijn schaars, terwijl de belangstelling voor vestigingsmogelijkheden vanwege e-commerce groot is. Als we nu de kansen laten lopen, gaan we straks achter de feiten aanlopen. Dat zou heel zonde zijn. Dan kunnen we niet de banenmotor van de Liemers en de Achterhoek zijn.’ Hermans weet al van de belangstelling van twee grote internationale logistieke spelers die met 20 en 12 hectare uit de voeten zouden kunnen op DocksNLD-2. Emmerich Het beleid van de provincie is, dat Zevenaar (met bedrijvenpark 7Poort) en Montferland (met DocksNLD) er gezamenlijk moeten uitkomen als het gaat om het verder ontwikkelen van hun bestaande bedrijventerreinen. Dat was voor beide gemeenten het signaal om samen op te trekken in het profileren van de regio als aantrekkelijke vestigingsplaats voor buitenlandse logistieke bedrijven. ‘Vanuit ’s-Heerenberg en Zevenaar kun je met een vrachtwagen in een rijdag heel Duitsland bereiken’, stelt Hermans. In de acquisitie en marketing wordt heel bewust Emmerich als belangrijke asset meegenomen. Een derde van de aangevoerde containers in de Duitse binnenhaven gaat via de terminal verder richting de Gelderse logistieke regio. In dat licht past het plan om tussen DocksNLD een nieuwe wegverbinding met de containerhaven in Emmerich aan te leggen. Logistiekvastgoed 2018 - 57 Germany XXL-kavel Voor BusinessPark 7Poort, dat samen met DocksNLD optrekt, maakt vastgoedprofessional Werner Meijer de nodige muziek. Hij heeft circa 32 hectare uitgeefbare kavels in de aanbieding voor grootschalige logistiek, en over belangstelling valt niet te klagen. ‘Voor de XXL-kavel van 19 hectare staan zelfs drie partijen in de rij’, aldus Meijer die met zijn ervaring in sales, marketing en positionering een groot netwerk kan aanspreken. ‘Als op 7Poort over niet al te lange tijd de kavels in optie, gereserveerd of verkocht zijn, hebben we niks meer te bieden aan logistieke spelers, tenzij we aan de slag kunnen met DocksNLD-2. Misschien moeten we ook nog wel een 7Poort-2 in het leven roepen.’ De eendrachtige samenwerking met Montferland ziet Meijer als een belangrijk wapen om (buitenlandse) bedrijven te trekken naar de regio. ‘De kracht is namelijk de ligging van onze logistieke hotspot aan de grens met Duitsland waar je zelfs trimodaal – met vrachtwagen, barge en trein - uit de voeten kunt. Voor bedrijven die Duitsland of Europa als afzetmarkt hebben, is dat heel interessant.’ ‹‹ www.docksnld.nl www.7poort.nl Emmerich am Rhein nijmegen e35 Bocholt

Nathan pakt perspectief op toekomstbestendig 7Poort 7Poort is binnenkort een bijzondere, duurzame ontwikkeling rijker. Het toekomstbestendige businesspark in Zevenaar verwelkomt - na onder meer Dachser Netherlands, GEP Pallecon Solutions en Intervracht Nederland – in 2018 ook het snelgroeiende Nathan, expert op het gebied van duurzame klimaattechnologie, met een volgens de nieuwste technieken gerealiseerd bedrijfspand. H et nieuwe onderkomen op 7Poort van het uit Duiven afkomstige Nathan is dermate geavanceerd toegerust, dat er onder meer op het gebied van duurzame klimaattechnologie vooralsnog geen tweede vergelijkbaar pand is te vinden. “Ons nieuwe hoofdkantoor in Zevenaar functioneert dan ook tegelijkertijd als kenniscentrum,” zegt Wolf Nathan, chief executive officer van Nathan. “Met onder andere gebruik van betonkernactivering voor verwarming en verkoeling, warmtepompen, ventilatie met warmteterugwinning en zonwerende triple beglazing werken we naar een energie nul-concept toe. Gedreven door kennis zijn we voortdurend op zoek naar de meest waardevolle duurzaamheidsambities. Ons nieuwe pand op het duurzame BusinessPark 7Poort sluit daar perfect bij aan.” Kennisdeling De totaalaanbieder levert hoogwaardige producten, specialistische diensten en expertise voor grootschalige, duurzame woningbouw- en utiliteitprojecten. Nathan: “De in de afgelopen decennia opgebouwde expertise vormt een uitstekende basis voor onze totaaloplossingen, waarbij we producten, advies en service als één concept aanbieden. Naast projectbegeleiding, realisatie van broninstallaties en klimaatsystemen, levering van warmtepompen en de inbedrijfstelling en het onderhoud daarvan, hebben we ook een eigen Nathan Academy die bijdraagt aan kennisdeling en een groeiende vraag in de markt creëert. Nu Nederland moet voldoen aan het Klimaatakkoord en bedrijfsgebouwen en woningen stapsgewijs van het gas af moeten, volgen de ontwikkelingen in de warmte-/koudetechniek elkaar in snel tempo op en neemt de vraag naar onze innovatieve producten en diensten steeds meer toe.” Continu in beweging “We zijn continu in beweging,” vervolgt Nathan. “Ons huidige kantoorgebouw in Duiven, dat wij binnenkort in de verhuur zetten, bood al enige tijd niet meer voldoende ruimte, zodat wij tijdelijk BusinessPark 7Poort 7Poort in Zevenaar is een modern, duurzaam businesspark binnen de dynamische, logistieke hotspot De Liemers. 7Poort ligt aan het toekomstige knooppunt De Liemers van de A12 en A15, nabij water en spoor en op 60 tot 115 km afstand van vier (inter)nationale luchthavens. Het businesspark beschikt over een centrale bluswaterinstallatie, waarop bedrijven hun individuele sprinklers kunnen aansluiten. Professioneel parkmanagement waarborgt de hoogwaardige uitstraling van het gebied op de lange termijn. De gemeente Zevenaar heeft op het in totaal 60 hectare grote businesspark nog 40 hectare beschikbaar voor één of meer logistieke dienstverleners en/of verladers. 58 - Logistiekvastgoed 2018 Zevenaar Het vlakbij de Duitse grens in het groen gelegen Zevenaar telt ruim 32.000 inwoners. Per 1 januari 2018 zijn de voormalige gemeenten Zevenaar en Rijnwaarden gefuseerd tot de nieuwe gemeente Zevenaar. Naast recreatiegebied Rhederlaag aan de IJssel behoort nu ook recreatiegebied De Bijland aan de Rijn bij de stad. De inwoners van Zevenaar en omgeving staan bekend vanwege hun hoge arbeidsethos en flexibele inzetbaarheid. Zevenaar en de regio maken zich momenteel op diverse manieren sterk om logistiek en ander arbeidspotentieel aanzienlijk te vergroten.

Wolf Nathan www.nathan.nl Bent u ook geïnteresseerd in een kavel op BusinessPark 7Poort? Neem contact op met Werner Meijer via w.meijer@zevenaar.nl of (0316) 595 416. We kijken graag samen met u naar de mogelijkheden! www.7poort.nl een nabijgelegen pand hebben gehuurd voor onze serviceorganisatie. Het slechts 6 kilometer verderop gelegen BusinessPark 7Poort biedt, naast de gewenste 15.000 m2 grond, ook een naastgelegen vrije kavel, mochten we in de toekomst nog verder willen uitbreiden. Ons nieuwe bedrijfspand is met een metrage van 7.800 m2 voorlopig groot genoeg voor onze verkoop en serviceorganisatie, waar 70 medewerkers werkzaam zijn.” Nathan is ontstaan uit het import- en exportbedrijf van de voorgaande generatie en groeide in enkele decennia uit van een bedrijf met zes medewerkers naar een Benelux organisatie met in totaal 130 medewerkers en een fabriek in Duitsland. Klaar voor de toekomst Vestiging op het strategisch gelegen 7Poort biedt Nathan verder perspectief. “We bevinden ons op dit businesspark te midden van gerenommeerde bedrijven in een duurzame omgeving,” bevestigt Nathan. “Het spreekt ons aan dat duurzaamheid ook één van de belangrijkste speerpunten is van de gemeente Zevenaar. De verhuizing heeft gelukkig geen impact op ons personeelsbestand, aangezien veel van onze medewerkers al in de regio Zevenaar wonen. De regio biedt ook een aantrekkelijk arbeidspotentieel voor de toekomst. Omdat wij altijd een voorsprong willen behouden en continu bezig zijn met vooruitstrevende oplossingen, is het bovendien interessant om bij Nathan te werken. Met onze hoge standaard krijgen we tot nu toe steeds weer de beste professionals in dienst.” Knooppunt De Liemers, dat over enkele jaren de A12 met de A15 verbindt, en de nieuw aan te leggen eigen op- en afrit droegen ook bij aan de keuze van Nathan voor 7Poort. “Met deze infrastructurele verbeteringen is het businesspark klaar voor de toekomst. De nationale markt is van hieruit prima te bedienen, evenals de Duitse markt op termijn. We bevinden ons in Zevenaar centraal ten opzichte van een omvangrijk afzetgebied,” aldus Nathan. ‹‹ Artist impression van het nieuwe hoofdkantoor, tevens kenniscentrum, van Nathan op Businesspark 7Poort. Logistiekvastgoed 2018 - 59

EIGEN OP- EN AFRIT A15 BARGE TERMINAL OP 7 KM RAIL TERMINAL TEGENOVER (2019) DIRECT BESCHIKBAAR vanaf 10.000 m2 hoogwaardig en duurzaam warehouse 20.000 medewerkers beschikbaar in de regio * *Source: CBS 2017 Bel Jay Lelie of Gijs Spruijt voor alle informatie 026 446 1400 PARK15LOGISTICS.COM

NVM Business: Spectaculaire toename logistiek vastgoed De voorraad logistiek vastgoed in Nederland heeft sinds de eeuwwisseling een spectaculaire groei doorgemaakt. Waren er in 2000 circa 1.030 distributiecentra en opslagruimten met een gezamenlijke vloeroppervlakte van circa 16 miljoen vierkante meter, begin 2017 telde ons land 1.760 gebouwen met een totaal areaal van meer dan 28 miljoen vierkante meter. De provincie Limburg heeft verhoudingsgewijs het meest geprofiteerd van deze ontwikkeling. Dit is een van de conclusies die kunnen worden getrokken uit de zojuist door NVM Business uitgebrachte publicatie Logistiek vastgoed in cijfers 2017. H oewel in Limburg met name Venlo de afgelopen jaren veel profijt heeft getrokken uit de grote vraag naar distributiecentra, is Tilburg nog altijd de stad met de meeste vierkante meters logistiek vastgoed, op enige afstand gevolgd door Rotterdam en Venlo. De Haarlemmermeer – dat wil zeggen de regio Schiphol - komt qua voorraad op de vierde plaats. Meer huur dan koop Uit de publicatie van NVM Business blijkt ook dat het aandeel van de gehuurde distributiecentra in de totale voorraad logistiek vastgoed in Nederland verder is toegenomen. Thans wordt 64 procent van de logistieke ruimten gehuurd. Verder laten de cijfers zien dat zich de laatste jaren een sterke schaalvergroting heeft voltrokken met als gevolg dat het aandeel van de grootschalige distributiecentra met een oppervlakte van 30.000 vierkante meter en meer is opgelopen tot 32 procent van de voorraad. 2017 recordjaar De vraag naar logistiek vastgoed bedroeg vorig jaar circa 2,4 miljoen vierkante meter. Niet eerder in Nederland werd in een jaar zoveel logistiek vastgoed opgenomen als in 2017. De vraag omvatte zowel ruimten die op de vrije markt worden verhuurd en verkocht als gebouwen die door gebruikers zelf voor eigen rekening worden neergezet, de zogenoemde eigenbouw. Van de vraag had meer dan 1,5 miljoen vierkante meter betrekking op nieuwbouw. Logistieke dienstverleners waren in 2017 de belangrijkste afnemers van distributiecentra en opslagruimten. Gewilde beleggingen Door de grote vraag van bedrijven naar logistiek vastgoed is het direct beschikbare aanbod in 2017 verder gedaald, en wel tot ongeveer 2,5 miljoen vierkante meter, ofwel 8 procent van de totale voorraad. Overigens zijn distributiecentra die in voorbereiding zijn en derhalve nog moeten worden gebouwd, in het aanbod niet meegeteld. In toenemende mate vormen distributiecentra een aantrekkelijke belegging. Volgens de cijfers van NVM Business kochten beleggers in 2017 voor circa 1,35 miljard euro logistiek vastgoed. Vooral buitenlandse investeerders zijn actief. Het zal niet verbazen dat het zuiden van het land het meest in trek is, aangezien daar ook de meeste bouw- en verhuuractiviteiten plaatsvinden. Noord-Brabant en Limburg zijn samen goed voor de helft van de investeringen. ‹‹

Groeiende (inter)nationale belangstelling voor A1 Bedrijvenpark Deventer Deventer manifesteert zich steeds meer als een aantrekkelijke vestigingsgemeente voor onder meer logistieke dienstverleners en de duurzame maakindustrie. Momenteel is dan ook een toenemend aantal grote projectontwikkelaars en andere (inter)nationale partijen in gesprek met zowel de gemeente als andere grondeigenaren over de mogelijkheden op het moderne A1 Bedrijvenpark Deventer. Inmiddels is 9 hectare van het bouwrijpe oostelijke deel verkocht. H et uitstekend, over zowel de weg als het water met binnen- en buitenland, verbonden Deventer neemt van oudsher een centrale positie in op belangrijke transportroutes. “Met A1 Bedrijvenpark Deventer willen we dan ook perspectief bieden aan zowel groeiende regionale bedrijvigheid, als (inter)nationale marktspelers,” zegt Theo van Raaij, accountmanager Bedrijven van de gemeente Deventer. “Dit bedrijvenpark neemt een strategische positie in ten opzichte van Rotterdam, Amsterdam, Antwerpen, Parijs, Berlijn en belang62 - Logistiekvastgoed 2018 rijke Scandinavische steden. De binnenkort met extra rijstroken te verbreden A1, maar ook de A50, en de op vijf autominuten afstand gelegen moderne eigen haven aan de IJssel, met vanaf 2020 mogelijkheden voor duurzaam containervervoer, ondersteunen de nieuwe vestigingskansen voor de zich opschalende e-commerce bedrijven.” Duurzaam Zowel omvangrijke als kleine spelers zijn welkom op A1 Bedrijvenpark Deventer; de beschikbare kavels variëren van 0,5 -15 hectare. Het bedrijvenpark heeft een totaalomvang van 129 hectare, waarvan 57 hectare is bestemd voor het bedrijfsleven. “De kavels worden gezamenlijk omzoomd door veel groen en waterpartijen,” zegt Norbert Mulder, projectmanager van de gemeente Deventer. “Voor medewerkers is het hier in de lunchpauze goed toeven. Het maximale bouwpercentage per kavel is verder 75%. Voor iedere kavel vragen we echter wel om een passend bouwplan met een eindgebruiker. Dit om braakliggende grond of leegstand te voorkomen. Groot voordeel bieden we met de uiterst flexibele

Meer informatie: Gemeente Deventer Theo van Raaij, accountmanager bedrijven 06 – 51696023 tbfg.van.raaij@deventer.nl Norbert Mulder, projectmanager 06 – 1011 7250 nhf.mulder@deventer.nl www.deventer.nl www.A1bedrijvenparkdeventer.nl Het A1 Bedrijvenpark Deventer Team kavelindeling. Afhankelijk van de wensen van de opdrachtgever is op dat gebied veel mogelijk.” De aansluitingen op A1 Bedrijvenpark Deventer zijn aardgasloos. “Alles staat hier in het teken van warmte-/koudetechniek,” bevestigd Mulder. “De verkenningen worden momenteel per bedrijf uitgevoerd. A1 Bedrijvenpark is aangesloten op 2 windmolens en we staan open voor andere vormen van duurzame energievoorzieningen. Om duurzaamheid verder te stimuleren, geven we nieuwe vestigers ook laadpalen cadeau. Het A1 Truckpoint Deventer biedt daarnaast ruime en hoogwaardige, goed beveiligde parkeergelegenheid voor vrachtwagens en exploiteert een toekomstbestendig tankstation. Het Truckpoint wil naast bestaande elektrische faciliteiten op termijn ook voorzieningen voor waterstofinnovaties genereren.” Hotspot De Cleantechregio is toegetreden tot de top 20 van logistieke hotspots en volgt daarbij (Port of) Zwolle op de voet. Van Raaij: “Wij bouwen nu onze gunstige positie verder uit met meer kadefuncties en een toekomstbestendige containerterminal, die klasse IV schepen met een maximale lengte van 90 meter kan afhandelen. Ook hebben we recentelijk een convenant ondertekend met BCTN en Vos Logistics Transport, die gezamenlijk de containeroverslag voor hun rekening nemen. Zo komen we tot de gewenste vollere schepen van en naar de havens van Hengelo en Almelo en tot hightech verbeteringen.” Cleantech Regio Kennisstad Deventer vormt samen met Apeldoorn de zogenoemde Cleantech Regio. Mulder: “Deze 450.000 inwoners tellende, economische regio staat voor schone techniek en richt zich met name op energietransitie en qua mobiliteit op duurzaam vervoer. “De Cleantech Regio beschikt over veel denkkracht, ook op het gebied van engeneering en installatietechniek,” benadrukt Van Raaij. “Hier ontstaan in snel tempo legio innovaties en vooruitstrevende toepassingen van de beschikbare ‘knowhow’. Verzamelde technologische ontwikkelingen worden daadwerkelijk omgezet in bouwpakketten. Ook onderwijsinstellingen spelen daarop adequaat in met als gevolg dat we bovendien ruim voldoende goed geschoold arbeidspotentieel kunnen bieden op zowel hbo als mbo niveau.” Theo van Raaij Norbert Mulder Zo is S/Park de lokale broedplaats voor open innovatie in chemie en technologie, volgens Van Raaij. “S/Park is gevestigd in de voormalige productiehal van AkzoNobel aan de Zutphenseweg in Deventer. Dit centrum moet uitgroeien tot een verzamelplaats en campus van nieuwe ondernemingen in de chemische sector. We initieerden dit project met Akzo, de Provincie en de Herstructureringsmaatschappij Overijssel.” Theo van Raaij en Norbert Mulder zijn graag bereid om meer achtergrondinformatie te verschaffen en vrijblijvend over alle vestigingsaspecten van gedachten te wisselen. ‹‹ Goed gezelschap Wie zich huisvest op A1 Bedrijvenpark Deventer bevindt zich in het goede gezelschap van onder meer Metos, onderdeel van de Italiaanse ALI Groep, de grootste groot- en spoelkeukenleverancier in Europa. Ook Oost-Europese kassenbouwer Hortilife, ‘The Green Engineer’, koos voor deze locatie, evenals de Nederlandse wielerploeg Team Subweb, die vanuit haar Deventerse hoofdkantoor alle mondiale wedstrijden voorbereidt. Aantrekkingskracht op meer partijen hebben ook het A1 Truckpoint Deventer en het ter plaatse te realiseren, negen verdiepingen en diverse conferentie- en restaurantruimten tellende nieuwe Van der Valk Hotel. Logistiekvastgoed 2018 - 63

Property starts with people YOUR BUSINESSWe don’t see the difference Savills Logistics & Industrial is part of Savills, a globally respected British real estate firm. We have all the impressive facts, figures and cases you could desire to be assured of our know-how, size and quality. But it is not our profound knowledge of real estate that makes us different. It’s the way our people do their jobs. Our in-depth industry experience in real estate advisory and asset management gives us the unique advantage of understanding both sides of logistic real estate transactions. This is why we truly understand your needs and the challenges you face every day. We will serve as your trusted, proactive and high-quality advisor that always puts your interests first. We consider your business, our business. Treating your property as if it is our own. It would be a pleasure to meet you in person. 64 - Logistiekvastgoed 2017 savills.nl/logistics

2017 Absoluut recordjaar voor opname en beleggings volume van logistiek vastgoed in Nederland V olgens internationale vastgoedadviseur Savills waren de prestaties van de Nederlandse logistieke vastgoedmarkt vorig jaar ongekend. De opname van logistieke ruimte steeg met 49% en het investeringsvolume steeg in dezelfde periode met ruim 58%. Opmerkelijk is het recordaandeel grensoverschrijdende investeringen in de Nederlandse logistieke sector. Niek Poppelaars, Associate Director Logistics & Industrial, zegt: “De wereldwijde trend van internationalisering van de vastgoedmarkt wordt in toenemende mate weerspiegeld in de logistieke sector. De instroom van buitenlands kapitaal nam een vlucht in 2017, ruim 83% van het totale beleggingsvolume in Nederlands logistiek vastgoed kwam voor rekening van grensoverschrijdende investeerders.” Savills heeft de prestaties en het potentieel van de Nederlandse logistieke markt geanalyseerd, en een vergelijking gemaakt met de Britse, Duitse, Franse en Nederlandse logistieke markt. “Als we de kerngegevens van de diverse landen met elkaar vergelijken, kunnen we concluderen dat de Nederlandse logistieke markt de laatste jaren volwassen is geworden. Het is een stabiele sector voor beleggers geworden, maar we verwachten meer ruimte voor groei.” zegt Jordy Kleemans, hoofd Research & Consultancy, “Op basis van de vergelijking van de fundamentals blijkt het VK de meest volwassen logistieke markt te hebben. De prestaties van Duitsland zijn momenteel het meest vergelijkbaar met Nederland, hoewel de markt veel groter is (ongeveer 11 keer groter).” Douglas van Oers, Associate Director Logistics & Industrial, voegt hieraan toe: “Aangezien de Duitse en Nederlandse logistieke markten met elkaar verbonden zijn en vergelijkbaar qua logistieke infrastructuur, verwachten wij dat de scherpste aanvangsrendementen in Nederland zich in dezelfde lijn zullen ontwikkelen als die van de Duitse markt. Om die reden heeft 2018 de potentie om weer een recordjaar te worden.” ‹‹ €200.000.000 €400.000.000 €600.000.000 €800.000.000 €1.000.000.000 €1.200.000.000 €1.400.000.000 €1.600.000.000 €1.800.000.000 €2.000.000.000 0 2010 2011 2012 NL 2013 2014 2015 2016 CROSS BORDER Voor verdere informatie, neem contact op met: Douglas van Oers, douglas.vanoers@savills.nl en Niek Poppelaars, niek.poppelaars@savills.nl +31 (0) 20 301 20 00 Internationale vergelijking van de logistieke markt fundamentals in 2017 Opname Opname versus voorraad Percentage logistiek van het totale investeringsvolume Huurprijzen (primair) Bruto aanvangsrendementen (primair) NL 2,494,444 m² 8.2% 7.6% € 95 4.85% GB 2,297,011 m² 5.2% 8.2% € 185 4.50% DE 5,340,000 m²* 1.9% 14.8% € 82 4.70%** * Opname gemiddelde van vijf jaar ** Gemiddelde van bruto aanvangsrendementen (primair) van de top 7-markten (Berlijn, Düsseldorf, Frankfurt, Hamburg, Keulen, München en Stuttgart in 2017) Logistiekvastgoed 2018 - 65 FR 3,577,000 m² n.a. 12% € 45 5.00% 2017

Dynamis: achtergelaten logistieke panden behouden hun potentie Verouderd aanbod wordt grotendeels opgenomen ondanks nieuwbouwontwikkelingen Gedurende 2017 is het totale opnamevolume van logistieke panden1 met bijna driekwart gestegen, in totaal is er maar liefst 1,8 miljoen vierkante meter logistieke bedrijfsruimte aangehuurd of aangekocht in de 27 geanalyseerde regio’s. Tegelijkertijd nam het aanbod toe met een kwart, in totaal staat er begin 2018 meer dan 2 miljoen vierkante meter logistiek vastgoed te koop of te huur. D e verruiming van het aanbod wordt grotendeels veroorzaakt door grootschalige nieuwbouwontwikkelingen. De logistieke nieuwbouwvraag wordt steeds groter door de toenemende kwaliteitseisen van gebruikers, gecombineerd met de relatief lage bouwkosten en de ruime beschikbaarheid van ‘green fields’ en kapitaal. De gebruikers die zich vestigen in dergelijke panden laten over het algemeen minder geschikte panden achter in het aanbod. Een groot deel van dit ‘kansarme’ aanbod heeft echter nog ruimte potentie in de huidige markt, als logistiek pand of met een andere functie. Dit blijkt uit de recent gepubliceerde Sprekende Cijfers Marktscan Logistiek 2018 van Dynamis makelaars, vastgoedconsultants en taxateurs. Hotspot Venlo-Venray koploper in opnamevolume Met een opnamevolume van maar liefst 428.000 m² is de logistieke hotspot Venlo-Venray koploper van Nederland. Op de tweede plaats staat de regio West-Brabant met 228.300 m² opgenomen logistieke bedrijfsruimte. Dit hoge volume is grotendeels toe te schrijven aan de vele nieuwbouwontwikkelingen in Moerdijk. Een opvallende plek drie is weggelegd voor de regio Utrecht, met de ontwikkeling van een aantal nieuwe distributiecentra wordt de positie als hub voor binnenlandse distributie verstevigd. Ondanks het hoge opnamevolume is het aantal vierkante meters in aanbod gestegen. De oorzaak hiervoor ligt in de toegenomen grootte van de aangeboden panden, aangezien het aantal beschikbare panden juist is afgenomen ten opzichte van een jaar geleden. Een deel van het aanbod voldoet niet aan de huidige gebruikersstandaarden wat betreft vloeroppervlakte, vrije hoogte en draagkracht van de vloer, waardoor veelvuldig voor nieuwbouwontwikkelingen wordt gekozen. In de logistieke markt wordt bovendien 66 - Logistiekvastgoed 2018 een aanzienlijk deel van deze nieuwe objecten op risico gebouwd, wat een opwaarts effect heeft op het aanbodvolume. Achtergelaten panden behouden potentie De grote hoeveelheid nieuwbouwontwikkelingen werpt de vraag op wat er gebeurt met de panden die logistieke dienstverleners achterlaten nadat ze een nieuwbouwpand hebben betrokken. Deze achtergelaten panden voldoen vaak niet aan de huidige kwalitatieve maatstaven van vrije hoogte en draagkracht en kunnen daardoor als ‘kansarm’ worden bestempeld. Op basis van een analyse van het aanbod van twee jaar geleden kan echter worden vastgesteld dat dit zogenaamde ‘kansarme’ vastgoed nog potentie heeft in de huidige markt. Meer dan de helft van de in 2016 Opname en aanbod logistiek vastgoed in m² VVO naar regio in 2017 Regio Totale opname Utrecht e.o. Amsterdam en Schiphol Rotterdam e.o. Den Haag e.o. Totaal G4 Venlo Tilburg Moerdijk Bleiswijk-Waddinxveen Eindhoven Roosendaal Nijmegen e.o. Almere Veldhoven Drechtsteden Arnhem e.o. Helmond Den Bosch Oss Maastricht Tiel Venray Breda Westland Bergen op Zoom Amersfoort e.o. Waalwijk Zaltbommel Totaal overig Totaal 206.700 162.200 79.200 10.800 458.900 410.200 136.300 123.500 103.400 97.400 86.000 69.500 52.900 40.000 35.500 32.700 32.600 29.900 24.600 24.300 20.000 18.000 11.800 9.200 7.000 - - - 1.364.800 1.823.700 Totale aanbod 111.400 226.600 279.100 23.600 640.700 220.900 148.600 83.200 100.000 72.500 158.200 34.700 108.300 - - 32.100 - 47.700 58.600 5.100 - 101.500 94.000 - 28.800 27.400 36.200 10.600 1.368.400 2.009.100 24% 0% 0% 0% 100% 91% 18% 13% - 102% - 63% 42% 476% - Marktratio (%) 186% 72% 28% 46% 72% 186% 92% 148% 103% 134% 54% 200% 49% - -

aangeboden panden voldeed niet aan de destijds gestelde nieuwbouwstandaard, ondertussen is maar liefst driekwart van deze objecten weer in gebruik genomen. Er lijkt daarom ruime potentie te zijn voor panden die in de komende jaren door gebruikers ingewisseld gaan worden voor een nieuw pand. De opgenomen panden worden echter niet meer uitsluitend voor logistieke doeleinden gebruikt, maar ook voor andere functies zoals productie en opslag.1 Verwachtingen: logistiek vastgoed blijft profiteren van toenemende handel Door een aanhoudend lage rente en een toenemend ondernemersvertrouwen zal de dynamiek in de sector de komende jaren blijven aanhouden. De binnenlandse logistieke dienstverleners profiteren van de toenemende consumentenbestedingen en stijgende aandelen e-commerce. Voor internationale dienstverleners is vooral de constante groei van het relevante wereldhandelsvolume positief. Voorgaande betekent dat de ruimtevraag van logistieke partijen de komende periode onverminderd groot blijft en dat ook in 2018 een hoog opnamevolume wordt verwacht. ‹‹ 1 Onder logistiek vastgoed wordt verstaan: bedrijfsonroerend goed met een minimale metrage van 5.000 m², waarbij het overgrote deel bedrijfsruimte betreft en dat beschikt over minimaal één dock per 1.000 m². Onder logistiek vastgoed vallen tevens loodsen die dienen ten behoeve van opslag van bulkgoederen. Voor meer informatie: Dynamis B.V. Rick van Zwet MSc, Research Manager T: 030 307 89 00 www.dynamis.nl research@dynamis.nl Sprekende Cijfers Marktscan Logistiek 2018 …Transacties Aanbod ………….……………………………….. Recordniveau opnames in 2017 97 1.823.700 m² 63% Nieuwbouw Aantal opnames neemt toe transacties in 2017 + 40% Top 3: opnamevolume 3 Utrecht e.o. 2 West-Brabant 1 Venlo/Venray A…….………….………………………………………..……………………………... Het perspectief van de achtergebleven panden anbodkwaliteit 54% kansarme Logistiek aanbod 1-1-2016 Voldeden niet aan de nieuwbouwstandaard: panden 81 ‘Kansarme’ • < 10 meter vrije hoogte • < 2.500 kg/m² draagkracht Status in 2018 Opgenomen (overig) Opgenomen (logistiek) Opgenomen (productie) Nog in aanbod panden blijken toch potentie te hebben 1990 tot 2000 2015 en later 2000 tot 2015 Voor 1990 ……………………….….……..... Aanbodtoename door schaalvergroting 2.009.100 m² t+ 27% P e i l datum begin 2018 115 Aantal panden in aanbod neemt af panden beschikbaar …..……………………....…….... Gemiddeld metrage: 15.750 m² +22% t.o.v. 1-1-2017 Bouwjaar van de aangeboden panden .o.v. vorig jaar Logistiekvastgoed 2018 - 67

  

Ketenpropositie werkt als magneet voor corridor Rotterdam – Midden-Brabant Get ahead in Europe is een samenwerkingsverband van Logistiek Midden-Brabant (LMB) en Port of Rotterdam. De belangrijkste doelen zijn de corridor Rotterdam – Midden-Brabant internationaal op de kaart te zetten en logistieke innovatie in het gebied te stimuleren. Get ahead in Europe wil internationale bedrijven wijzen op de voordelen van de samenwerking tussen de twee logistieke topregio’s, die de meest efficiënte toegang bieden van en naar Europa. L MB is als platform de verbindende factor tussen ondernemers, overheid en onderwijs. Het richt zich op het creëren van een optimaal vestigingsklimaat voor bedrijven in (of gelieerd aan) de supplychain en het ontwikkelen van een aantrekkelijk logistiek arbeidsklimaat in Midden-Brabant. Om dit doel te bereiken ondersteunt en neemt LMB initiatieven op het gebied van onder andere arbeidsmarkt, innovatie, infrastructuur en duurzaamheid. De haven van Rotterdam staat bekend als een hoog efficiënt en betrouwbaar knooppunt binnen de containerstromen. Voor een efficiënt logistiek proces is het van belang dat de aansluiting tussen de verschillende modaliteiten en het vervoer van A naar B zo goed mogelijk verloopt. Hiervoor investeert het Havenbedrijf Rotterdam in infrastructuur én in procesverbeteringen. Samen sterker Natasja Mengedé is manager Investments bij de gemeente Tilburg en is samen met Maarten de Wijs van Port of Rotterdam de initiators van Get ahead in Europe: “Get ahead in Europe borduurt voort De Chengdu-Tilburg-Rotterdam Express is een treinverbinding die sinds 2016 rijdt tussen Chengdu en Tilburg en vice versa. Railport Brabant maakt goederenvervoer over het spoor mogelijk tussen Tilburg en bestemmingen in heel Europa en Azië. op wat er gebeurt in Logistiek Midden-Brabant: hoe creëren we meer bekendheid voor de regio in het buitenland en hoe kunnen we innovatie ondersteunen als basis voor een duurzame sector.” De achterliggende visie is helder, zegt Mengedé. “Als regio sta je sterker dan als Tilburg alleen, vandaar de dagelijkse samenwerking met Waalwijk. Juist door de samenwerking staat deze logistieke topregio al jaren aan de top en dat blijven we ook. En in aanvulling daarop, als corridor Rotterdam - Midden-Brabant sta je weer sterker dan alleen de regio, of alleen de haven.” Aan de slag Vanuit die complementariteit hebben Mengedé en De Wijs zich de vraag gesteld: hoe kunnen we de corridor Rotterdam-Tilburg-Waalwijk versterken? Binnen korte tijd stonden de contouren van Get ahead in Europe overeind. “Het Havenbedrijf Rotterdam en de twee gemeentes hebben deze samenwerking gefinancierd, zodat we aan de slag konden.” De eerste stap was redelijk basaal: een website vanuit de kracht van deze twee regio’s om partijen te verleiden zich te vestigen in de genoemde corridor, of om die te gebruiken als draaischijf van en naar Europa voor verdere distributie. “Ondernemers kunnen deze site ook gebruiken in hun acquisitie om hun bedrijf of regio beter 70 - Logistiekvastgoed 2018

Meer informatie over Get ahead in Europe is te vinden op www.getaheadineurope.com stemen ontstaan. Ze wijst op de nieuwe ontwikkelingen die in het gebied plaatsvinden op het gebied van e-commerce en supplychain-logistiek. “Dan is het logisch om samen met de logistiek gerelateerde bedrijven deze ontwikkelingen op gedrag en technologie verder te onderzoeken.” Slimste haven Het succes van de treinverbinding dat onderdeel uitmaakt van de Nieuwe Zijderoute, is in september 2017 ceremonieel gevierd in Tilburg. Tilburg maakt als eerste stad in Nederland daar prominent onderdeel van uit. op de kaart te zetten. Er staat handige informatie op en er zijn allerlei nuttige zaken te downloaden.” Beter presterende keten Niet alleen in de haven of in de regio, maar ook op de corridor wordt geïnvesteerd in de logistieke keten. Dit houdt zeker niet alleen meer infrastructuur in, maar ook meer focus op het vergroten van de betrouwbaarheid van intermodaal vervoer. Naast dat een beter presterende keten zorgt voor een sterkere propositie voor Rotterdam – MiddenBrabant is het effect ook dat er een ladingverschuiving van de weg naar het spoor en binnenvaart plaatsvindt. Met als resultaat een beter bereikbare haven en regio. Een concreet voorbeeld van een investering in betrouwbare duurzame ketens vanuit Get ahead in Europe is de West-Brabant corridor. Deze samenwerking betekent in de praktijk dat schepen bij meerdere terminals in Moerdijk en Tilburg lading combineren voor één deep sea containerterminal in Rotterdam, of andersom. Partners betrekken Get ahead in Europe staat en is een platform met logistiek gerelateerde partners. Mengedé en De Wijs voerden gesprekken met een aantal regionale bedrijven en op het moment van schrijven is een vijftiental al toegetreden als partner. De bedrijven committeren zich door de branding van Get ahead in Europe mee te nemen in hun bedrijfspresentatie en aan te sluiten op nationale en internationale events. Voorsprong behouden en vergroten Nieuwe vestigers naar de regio halen en nieuwe klanten voor bestaande bedrijven binnenhalen zijn Logistiekvastgoed 2018 - 71 mooie én gewenste resultaten, maar het zijn niet de enige factoren die van belang zijn. “Vernieuwing binnen de sector is belangrijk voor de lange termijn om je voorsprong als logistieke topregio te behouden en te vergroten”, zegt Mengedé. Innovatieve keten In Tilburg is het MindLabs-initiatief opgezet (MindLabs.eu), waarbij het bedrijfsleven met het mbo- en hbo-onderwijs en de universiteit samenwerkt aan ondernemersvragen op het gebied van gedrag en technologie. Mengedé: “MindLabs is een organisatie die een belangrijke invloed kan uitoefenen op de innovatie van de logistieke wereld van de toekomst.” De bedoeling is dat de juiste ecosyDe Wijs: “De haven van Rotterdam wil ‘s werelds slimste haven zijn. Om deze koppositie te verkrijgen en te behouden moet er blijvend vernieuwd worden. Innovatie is een cruciaal middel om de beoogde veranderingen in energietransitie en digitalisering te realiseren. Deze twee initiatieven hebben natuurlijk een mooie samenhang en vragen om kruisbestuiving. Door het samenvoegen is de ambitie om niet alleen de slimste haven, maar ook de slimste supplychain te realiseren.” Mengedé: “We zijn nog niet zo lang bezig en nu al succesvol. De samenwerking verloopt goed, vanwege de kracht van het netwerk haken de bedrijven aan en de naamsbekendheid van Get Ahead groeit. Dat is overigens vooral een kwestie van ‘doen’ door de samenwerkende partners en de bedrijven. Get ahead in Europe gaat in essentie over de branding van de logistieke keten Rotterdam en Midden-Brabant. Deze branding is gebaseerd op de complementerende krachten van beide regio’s en is niet toepasbaar op andere regio’s. Samenwerking en over de grenzen heen kijken is daarbij wel belangrijk.” ‹‹ Vanuit een gezamenlijk belang maken de partners gebruik van Get ahead in Europe, ook op internationale beurzen zoals vorig jaar tijdens China International Logistics Fair in Shenzhen.

Wijkevoort wordt het boegbeeld voor een integrale, duurzame gebiedsontwikkeling, waarbij innovatieve logistiek, moderne industrie en een duurzaam werklandschap de dominante en kritische succesfactoren zijn. TILBURG: een ideale vestigingsplek voor toonaangevende logistieke bedrijven Tilburg timmert volop aan de weg om haar positie als logistieke topregio in Europa verder te verstevigen. Met de ontwikkeling van twee nieuwe bedrijventerreinen biedt de stad logistieke bedrijven en moderne industrie niet alleen een unieke en duurzame vestigingsplaats voor de toekomst, maar ook een mooie kans om onderdeel uit te maken van het logistieke ecosysteem van deze ambitieuze stad. H ans Broekman is sinds 1 januari 2018 de nieuwe directeur Vitale Stad van de gemeente Tilburg. Na zijn studie Planologie aan de Universiteit van Amsterdam bouwde hij aan een veelzijdige carrière. Hij gaf als ontwikkelaar vorm aan binnenstedelijke projecten en adviseerde (deels als zelfstandig ondernemer) overheden over gebiedsontwikkeling en infrastructuur. De afgelopen jaren gaf hij bij NS Stations sturing aan de ontwikkeling van stations en stationsgebieden. Met deze berg aan ervaring is Broekman dit jaar enthousiast begonnen aan zijn ‘droombaan’ in Tilburg: “Stedelijke ontwikkeling doen in en voor een grote stad als Tilburg in mijn directe woonomgeving, daar heb ik mijn hele loopbaan naartoe gewerkt.” Stoer plan voor de toekomst De nieuwe directeur Vitale Stad valt in Tilburg 72 - Logistiekvastgoed 2018 met zijn neus in de boter. De stad is op vele fronten volop in ontwikkeling: van de Spoorzone en het kernwinkelgebied in de binnenstad tot het opzetten van nieuwe bedrijventerreinen aan de rand van Tilburg. Innovatie, kennisontwikkeling en technologie spelen een cruciale rol in het toekomstbeeld van de stad, dat in de Omgevingsvisie 2040 beschreven staat. “Het is een document om trots op te zijn”, aldus Broekman. “Het zegt iets over de positie van Tilburg, over hoe we ons profileren op regionaal en landelijk niveau, maar ook in een internationale context. Het is een stoer verhaal, passend bij deze stad.” Natuurlijk is in de toekomst van Tilburg een belangrijke rol weggelegd voor de logistieke sector. Tilburg is uitgegroeid tot een logistieke topregio, maar om deze positie te verstevigen, is een continue ontwikkeling vereist en moet er blijvend geïnvesteerd worden. Multimodale verbindingen Zo moeten de vitale verbindingen via water, spoor en weg goed op orde zijn en blijven. “Het ‘daily urban system’ voor inwoners van onze stad moet soepel lopen, maar ook de goederentrein naar China moet op tijd kunnen vertrekken”, vertelt Broekman. “De verbreding van het Wilhelminakanaal zorgt ervoor dat grotere klasse IV binnenvaartschepen Tilburg kunnen aandoen. Dat is heel belangrijk om in de toekomst een optimale aansluiting met Rotterdam en het Ruhrgebied te behouden en om bedrijven multimodaal transport te kunnen bieden. Samen met het Tilburgse bedrijfsleven en de provincie Noord-Brabant is daar hard voor gelobbyd bij het Rijk. Steeds opnieuw geven wij in Den Haag aan wat wij hier in de regio nodig hebben om die belangrijke rol als logistiek knooppunt op de Europese corridor Rotterdam - Duisburg te kunnen blijven spelen.

Hans Broekman ‘We richten ons op toonaangevende bedrijven in de logistieke sector’ Zoals de verbreding van de A58. Wij zetten in op de noden vanuit de stad en de regio, dát is ons uitgangspunt. Zo bedienen wij hier in Tilburg ‘onze’ logistieke bedrijven.” Duurzaamheid, innovatie en nieuwe technologie Met de ontwikkeling van bedrijventerrein Zwaluwenbunders en Werklandschap Wijkevoort speelt Tilburg in op de veranderende marktvraag. Het biedt bedrijven in de logistiek en in de daaraan gelieerde maakindustrie een ideale vestigingslocatie voor de toekomst. Wijkevoort wordt een plek waar technologie, duurzaamheid en innovatie samenkomen in een groene, natuurlijke omgeving. Een aantrekkelijke locatie voor mensen om te werken en te vertoeven. De gemeente heeft een set van waarden opgesteld waaraan bedrijven, die zich willen vestigen, moeten voldoen. “We richten ons op toonaangevende bedrijven in de logistieke sector. Die goed passen binnen het logistieke ecosysteem in Midden-Brabant én daar een bijdrage aan leveren. We zoeken bedrijven die willen samenwerken op het gebied van innovatie en kennisontwikkeling en daarbij inzetten op de verbinding met het onderwijs. Wijkevoort wordt een hoogwaardig werklandschap waarbij veel waarde wordt gehecht aan duurzaamheid en natuur. Bedrijven die zich willen vestigen, worden gestimuleerd om hierover mee te denken”, aldus Broekman. “Als gemeente ondersteunen we bestaande en nieuwe bedrijven op vele manieren om onderdeel te worden van het logistieke ecosysteem van de stad. Dát is voor ondernemers heel waardevol. Een bedrijf dat enkel een ‘hal’ wil plaatsen zonder betrokkenheid bij de stad en zonder de bereidwilligheid om te investeren in duurzaamheid, landschappelijke inpassing en vernieuwing, past niet op Wijkevoort.” Grote betrokkenheid tussen gemeente en ondernemers Eén van de zaken die de nieuwe directeur Vitale Stad opviel in de beginmaanden van zijn nieuwe baan, was de betrokkenheid vanuit de gemeente bij het Tilburgse bedrijfsleven. “Wat weten wij ongelooflijk veel over ‘onze’ ondernemers. Ik ben echt onder de indruk van onze accountmanagers, die nauwe banden onderhouden met de bedrijven en tijd en ruimte nemen om samen met hen over hun toekomstplannen te praten. Zo voorkomen we bijvoorbeeld dat wij een kavel verkopen, terwijl de buurman misschien aan uitbreiding denkt.” Ook kijkt de gemeente samen met de bestaande bedrijven hoe er maximaal ingespeeld kan worden op de vele veranderingen die eraan komen. “Ik vind het ook fantastisch hoe Tilburgse ondernemers elkaar zo goed weten te vinden. Ze wisselen kennis uit, trekken samen op in hun lobby richting het Rijk en huren elkaars bedrijfsruimtes als de nood aan de man is. Dat is fascinerend om te zien.” Broekman heeft zich inmiddels breed georiënteerd in het Tilburgse werkveld. In zijn drukke agenda reserveert hij wekelijks twee dagen voor contacten met bedrijven, onderwijsinstellingen en om te netwerken met regio, provincie en Rijk. “Ik wil nadrukkelijk zichtbaar zijn en naar buiten treden, contact houden met ondernemers en bewoners, weten wat er leeft en niet alleen maar in een ivoren toren beleid maken.” Heeft u na het lezen van dit artikel belangstelling voor vestiging in Tilburg? Stuur een email naar business@tilburg.nl. ‹‹ “Rhenus neemt duurzaam ondernemen heel serieus en vertaalt dat ook naar haar gebouwen. In Tilburg wordt het eerste gasloze dc van deze omvang in Nederland gebouwd, voorzien van een Breeam Outstanding certificaat. Dit sluit uitstekend aan bij de duurzaamheidsvisie van de Gemeente Tilburg op het gebied van logistiek.” Alphons van Erven - Senior Vice President at Rhenus Logistics

De samenwerking stopt niet nadat het huurcontract is ondertekend

Logistiek dienstverlener Rhenus en projectontwikkelaar DOKVAST ontwikkelden samen al de nodige logistieke sites. Alphons van Erven: “Daarbij leggen we allebei de focus op kwaliteit en duurzaamheid. Omdat het goed is voor het milieu, maar uiteindelijk is het ook een concurrentievoordeel. Over vijftien, twintig jaar vind je geen business meer voor een pand dat niet duurzaam is.” Alphons van Erven Jos Klanderman N ew Logic III, het nieuwe, futuristisch ogende dc langs de A58 bij Tilburg; er is al het nodige over gezegd en geschreven. Het dc heeft met ‘outstanding’ en een percentage van ruim boven de 98 procent de hoogste BREEAM-score ooit voor een dergelijk dc, verklaart Jos Klanderman van DOKVAST. “Ik denk zelfs wereldwijd. Het vergt veel, vooral op het gebied van de bewijslast, maar dat is goed. Het pand behoudt zo ook zijn waarde.” Het gebouw praat De architectuur van het gebouw maakt de tongen los; aan de binnenkant gebeuren ook innovatieve dingen. Klanderman: “Internet of Things krijgt een belangrijke rol. We laten het gebouw en de logistieke systemen als het ware praten. Sensoren meten bijvoorbeeld het energieverbruik van de elektrotechnische installaties. Dat levert data op die we – in samenwerking met het digitale onderhoudsplatform DOCC CONTROL – analyseren. Dat leidt tot conclusies of voorspellingen waardoor je direct kunt bijsturen op je energieverbruik en het onderhoud en beheer.” Stilstand voorkomen Een vervolgstap die eraan komt, is het monitoren van de logistieke processen, zegt Klanderman. “We merken dat de uptime voor onze klanten steeds belangrijker wordt. Stel dat je de elektromotor van een conveyor monitort en de sensor registreert een stijgende temperatuur van de motorbehuizing, dan kan je met data-analyse tot de conclusie komen dat je moet ingrijpen. Zo voorkom je reparatie achteraf en dus Logistiekvastgoed 2018 - 75

stilstand voor je huurder.” De conveyor is weliswaar van Rhenus, maar DOKVAST levert de technische infrastructuur. Klanderman: “We gaan ook testen doen met indoor gps op heftrucks om bijvoorbeeld de routing te optimaliseren aan de hand van de actuele omstandigheden. Ook testen we met magnetosensoren de bezetting van de docks, waardoor we het onderhoud kunnen optimaliseren. Meten is weten.” Gedeelde visie Rhenus Contract Logistics wordt de trotse gebruiker van New Logic III. Het bedrijf richt zich sinds 2003 op vier marktsegmenten: high tech, e-commerce, health-tech en media. “Nu een logische keuze, maar toen nog niet”, zegt Senior Vice President Alphons van Erven. Rhenus ziet zichzelf als een kwalitatieve dienstverlener, zegt Van Erven. “Dat blijkt uit de keuze voor de marktsegmenten en dat vertalen we ook naar onze partners. Die moeten ook die kwaliteitsgedachte ondersteunen én realiseren. Bij DOKVAST zie je dat aan de panden. Daarnaast willen we zelf trendsetter zijn in onze gebouwen en DOKVAST springt daar op in door mee te denken en te ontzorgen. Neem die infrastructuur voor Internet of Things. Ze kunnen ook zeggen ‘dat is jouw probleem’, maar de gedeelde visie is om samen een stap verder te komen. Het is niet zo van ‘wij huren een pand en klaar’. Dat DOCC CONTROL-systeem is toch echt exploitatie. DOKVAST denkt daarin mee en dat helpt ons groeien, waardoor we ook weer samen kunnen groeien.” Jos Klanderman: ‘Internet of Things krijgt een belangrijke rol. We laten het gebouw en de logistieke systemen als het ware praten.’

Meer informatie: DOKVAST ing. Jos Klanderman, managing director 013 – 529 9750 j.klanderman@dokvast.com www.dokvast.com Rhenus Contract Logistics, Tilburg Alphons van Erven, senior vice president 013 – 7020 105 alphons.vanerven@nl.rhenus.com www.nl.rhenus.com Het nieuwe pand wordt ook het nieuwe hoofdkantoor voor Rhenus Contract Logistics in Nederland. Totaal komen er 250 tot 300 medewerkers te werken. Het gebouw omvat circa 40.000 m2 warehouse, 17.000 m2 4.500 m2 10.000 m2 vloeroppervlakte voor VAL-activiteiten en kantoor. Er is ruimte voor een uitbreiding met nog eens . De nieuwbouw vervangt het oude gebouw van Rhenus in Tilburg dat te klein werd door de jaarlijkse groei van tien procent. Van Erven: “Wij geloven in grotere set-ups. Rhenus in Eindhoven (Son en Breugel) bijvoorbeeld is een campusachtige opzet en een consolidatie van een aantal kleinere sites. Het voordeel is dat je allerlei basisinfra, zoals de IT-voorzieningen, maar ook de managementlaag kunt delen. Tegelijkertijd is het ook een concentratie van kennis.” ‹‹ DOKVAST: full service-partij voor logistiek vastgoed DOKVAST ontwikkelt duurzame en multifunctionele distributiecentra in heel Nederland die ook qua architectuur in het oog springen. DOKVAST ontwikkelt voor klanten en voor eigen rekening en risico. Klanderman: “Wij zijn een full service-partij, denk aan de Internet of Things-oplossingen, maar als energieleverancier, bijvoorbeeld met zonnepanelen op het dak. We hebben de panden goed onder controle, we weten wat er gebeurt.” Tijdens de bouw van New Logic III – en nog voor de beslissing om de gaswinning in Groningen te stoppen - werd besloten om het dc ‘gasloos’ te maken. “Anticiperen op wat er aan zat te komen. Het besluit had wel wat consequenties, maar het was een goed besluit.” Alphons van Erven: ‘De gedeelde visie is om samen een stap verder te komen.’

Sterk in agrifood, sterk in logistiek Noordoost-Brabant: regio vol logistieke krachten Noordoost-Brabant ligt in het economisch hart van de Nederlandse agrifoodsector - een van de topsectoren wereldwijd. De regio kent van oudsher een grote concentratie van nationaal en internationaal toonaangevende bedrijven en van sterke foodverladers en gespecialiseerde logistieke dienstverleners. Zij hebben zich verenigd in Vijfsterren Logistiek. De ambitie is om in 2020 AgriFood Capital van de wereld te worden. V ijfsterren Logistiek is het samenwerkingsverband van de logistieke platforms in Noordoost-Brabant, de gemeenten Meierijstad, Oss, Cuijk en ‘s-Hertogenbosch in samenwerking met de Rabobank. Zij maken zich sterk voor de ontwikkeling van new business en voor de vestiging van nieuwe bedrijven in deze regio. Vijfsterren Logistiek verbindt bedrijven, onderwijs en overheden. Innovatie, scholing, aandacht voor goede infrastructuur, behoud van groei van werkgelegenheid staan daarbij centraal. Het doel van Vijfsterren Logistiek is een sterke top3-positie van NoordoostBrabant te bemachtigen in de lijst van logistieke hotspots in Nederland. Dromen, ideeën en plannen De visie van Vijfsterren Logistiek is dat ondernemers in de logistiek in Noordoost-Brabant de ruimte moeten krijgen om hun dromen, ideeën en plannen te realiseren. In de vorm van innovatieve samenwerkingsprojecten werken ze aan de realisatie van die ideeën. Het initiatief daartoe ligt bij de deelnemende ondernemers. ‘Vijfsterren Logistiek wil zo meerwaarde creëren voor de logistieke sector in de regio, dat wil zeggen: new business, uitstekende vestigingsvoorwaarden en werkgelegenheid, met als uiteindelijk doel de attractiviteit en wervingskracht van de regio te vergroten’, aldus Frank Verhoeven, voorzitter Vijfsterren Logistiek. STRONG INFRASTRUCTURE FOOD VALLEY WAGENINGEN NIJMEGEN OSS HEALTH VALLEY WAALWIJK MIDPOINT UDEN TILBURG VEGHEL BOXTEL BOXMEER TERMINAL VEGHEL CLASS: CEMT IV TERMINAL CUIJK CLASS: CEMT V TERMINAL DEN BOSCH CLASS: CEMT IV GREENPORT EINDHOVEN BRAINPORT HELMOND VENLO TERMINAL OSS CLASS: CEMT V DEN BOSCH CUIJK 4 TERMINALS, OF WHICH 1 TRI-MODAL WELL CONNECTED BY ROAD AND RAIL 78 - Logistiekvastgoed 2018

‘Kansen verzilveren in Noordoost-Brabant.’ Frank Verhoeven, CEO Vos Logistics / Voorzitter Vijfsterren Logistiek Team Het team van gemeentelijke acquisiteurs met ondersteuning van beleidsmedewerkers, zijn ingezet om namens de 4 deelnemende gemeenten samen met Pieter Keeris, niet alleen new business te genereren in agrifood & logistiek, maar vooral ook de marktpositie te versterken. ‹‹ www.vijfsterrenlogistiek.nl Het team bestaat uit: Pieter Keeris Otto Sanders Business Developer Frank Remmen gemeente Oss Gustave Pol pieterkeeris@vijfsterrenlogistiek.nl 06-15006728 06-20300719 f.remmen@oss.nl gemeente ’s-Hertogenbosch g.pol@s-hertogenbosch.nl gemeente Meierijstad Jeroen Beuken Land van Cuijk osanders@meierijstad.nl j.beuken@rlvc.nl 06-11359131 06-15835516 06 27073969 AVAILABILITY OF LARGE SCALE LOGISTIC PLOTS WAGENINGEN NIJMEGEN FOOD VALLEY OSS HEALTH VALLEY VEGHEL FOODPARK 12 HA WAALWIJK CUIJK MIDPOINT UDEN LAARAKKER 55 HA TILBURG VEGHEL HEESCH-WEST FASE 1 50 HA DEN BOSCH RIETVELDEN 13 HA OSS GREENPORT EINDHOVEN VORSTENGRAFDONK 15 HA BRAINPORT HELMOND VENLO BOXTEL BOXMEER UP TO 900 HA INDUSTRIAL SITES FOR LOGISTICS HEESCH DEN BOSCH CUIJK INCREASING DEMAND FOR LARGE PLOTS 80% OF PLOT SALES ARE LOGISTICALLY RELATED Logistiekvastgoed 2018 - 79

Geef uw logistiek de ruimte SMART HUB ‘s Hertogenbosch Structureel Tijdelijk Flexibele oplossingen voor logistieke huisvesting en diensten Onder regie van: Unieke ligging direct aan de waterzijde bij de Bossche container terminal Toplocatie in ’s-Hertogenbosch Logistiek maatwerk Smart planning 80 - Logistiekvastgoed 2018 www.smarthubonline.nl Op weg naar de volgende 20.000 m²

www.spieringslogistics.nl Logistiekvastgoed 2018 - 81

Van weiland tot ankerbout V an Berlo bestaat bijna veertig jaar. De monoliet afgewerkte betonvloeren van de marktleider liggen bij vrijwel alle toonaangevende logistieke bedrijven in Nederland. Verhoef: “Vorig jaar realiseerden we in totaal 2,1 miljoen vierkante meter aan vloeren, een belangrijk deel ervan in België. De tendens is hallen van twintigduizend vierkante meter of meer. Dat kunnen we prima aan en ook voor kleinere vloeren halen we onze neus niet op. Dat kan een ‘kleine’ hal zijn voor een mkb-bedrijf, maar ook een uitbreiding van een bestaand pand.” De totale onderbouw Onderdeel van de visie van het bedrijf is, dat ‘alles wat wrijving geeft, in eigen huis gebeurt’, zegt Verhoef. “We willen grip op het hele proces. Vanuit die visie is ongeveer twaalf jaar geleden de engineeringsafdeling opgezet. Kort daarna zijn we ook begonnen onze eigen heipalen te maken. Dus nu doen we de totale onderbouw: van weiland tot ankerbout.” Flexibel en snel Van Berlo is het enige vloerenbedrijf met een eigen engineeringsafdeling, zegt Verhoef. “Dat is onze kracht. Het geeft flexibiliteit en zorgt ervoor dat we supersnel kunnen instappen in een traject.” De engineeringsafdeling is – vanzelfsprekend – gespecialiseerd in “We zijn niet alleen een vloerenbedrijf, want we maken de totale onderbouw. Tot en met de ankerbout”, zegt Glenn Verhoef van Van Berlo. “Belangrijk voor ons succes zijn natuurlijk de supervlakke vloeren die we leveren, maar ook het feit dat we het totaalconcept invullen en managen.” vloerconstructies. Door de aanwezige kennis kan Van Berlo in bijna alle gevallen een ontwerp maken dat kosteneffectief is. “Maar bovenal is het een voordeel voor de klant: alles ligt in één hand. Hierdoor kunnen we veel sneller schakelen dan een engineeringsbureau.” Mini Vibropaal Bedrijfsonderdeel Van Berlo Funderingstechnieken houdt zich bezig met het optimaliseren van grondverbeteringssystemen op basis van de Mini Vibropaal. Deze paal is vooral bedoeld voor drukkrachten. Van Berlo heeft zelf vier heimachines en is niet afhankelijk van externe inhuur. “Ook dit zorgt voor veel flexibiliteit.” Doordat de funderingstechniek in eigen huis aanwezig is, kan Van Berlo het palenplan exact afstemmen op de vloerbelasting en de eigenschappen van de ondergrond. Met als resultaat een kwalitatieve en kostenefficiënte bedrijfsvloer. Snel bouwproces Van Berlo Systeemfunderingen zorgt voor kwalitatieve laad- en loskuilen, funderingsbalken en het storten van de poeren voor de kolommen. Desgewenst verzorgt het ook de funderingspalen. Omdat alle componenten, zoals laaddocks en aanrijdverzwaringen, prefab gemaakt worden in eigen huis, is het bouwproces korter. De bouw vindt bovendien geheel weersonafhankelijk plaats, waardoor New Logic V in Tilburg. Een complete fundering inclusief palen, laadkuilconstructie, vloeren en docks voor Heembouw. 37.000 m2 .

deze altijd volgens planning verloopt. Wel zo fijn voor de hoofdaannemer en de opdrachtgever. Niet afhankelijk “Wij hebben ook al het benodigd materieel in eigendom hebben. Busjes en aanhangers, vrachtwagens, heimachines, de machines voor het egaliseren, klein gereedschap, tot en met de schaftketen: alles. Het transport van en naar de bouwplaats gebeurt met eigen vrachtwagens. Dus ook hier geldt: we zijn niet afhankelijk van anderen.” DIN-15185 23 meter breed “Bijzonder is ook dat wij als eerste de DIN-15185 norm 23 meter breed leggen, dus niet alleen in het gangpad. Het voordeel is dat als je ooit besluit om je stellingen te verplaatsen, de vloer daarvoor ‘Een eigen engineeringsafdeling is een voordeel voor de klant: alles ligt in één hand.” al gereed is. Bovendien maken we de vloer vlak in één arbeidsgang, dat bespaart veel tijd. Na twee weken kan de stellingbouwer al aan de slag.” High bay magazijnen “Momenteel zien we dat de high bay magazijnen in opkomst zijn. Magazijnen van 35 meter hoog zijn geen uitzondering meer. We werken nu samen met de Oostenrijkse stellingbouwer Witron aan de juiste vloerconstructies voor het dc van Jumbo in Nieuwegein (Bouwbedrijf Van de Ven) en het dc van Hoogvliet in Bleiswijk (voor ASK Romein).” De vervormingseisen van de vloer ten aanzien van de stellingen zijn extreem, vertelt Verhoef, namelijk 1 op 3000 in plaats van 1 op 300. Tolerantiebewegingen De engineers van beide bedrijven houden rekensessies om de quasi rigid vast te stellen. Dat is nodig in verband met de tolerantiebewegingen van de stellingen en de automatische kranen die met 36 kilometer per uur tussen de stellingen doorrazen. “Het resultaat is dat we zo samen naar een oplossing toewerken waardoor we niet een vloer hoeven te maken van de gevraagde 65 centimeter dikte, maar een van circa 35 centimeter. Dat bespaart veel geld. Bovendien gaat het sneller, want je stort sneller. Kortom: slimmer, sneller en voordeliger.” ‹‹ Van Berlo | Experts in funderingen en bedrijfsvloeren Logistiekvastgoed 2018 - 83

Snel schakelen op Haven 8 De gemeente Waalwijk gaat voor toekomstbestendige logistieke bedrijventerreinen. Daaraan ligt een gedegen lange termijnvisie ten grondslag. Duurzaam acteren betekent echter niet dat snel schakelen niet mogelijk is. Samen met het bedrijfsleven weet de gemeente voldoende creativiteit aan de dag te leggen om zich optimaal gestructureerd aan te passen aan de klantwensen van nu en daarmee maatwerk te leveren in het creëren van duurzame ruimte voor logistieke ontwikkelingen. Naast de gunstige natuurlijke ligging was dit reden voor Prologis om, na onder meer Bol.com, te kiezen voor bedrijventerrein Haven 8. P rologis, wereldwijd leider in logistiek vastgoed, en de gemeente Waalwijk, onderdeel van de logistieke topregio Midden-Brabant, hebben elkaar snel gevonden. “Prologis Park Waalwijk behaalt straks vooral resultaat, dankzij de uitstekende geografische ligging van Haven 8,” zegt Bram Verhoeven, senior vice president en country manager Benelux & The Nordics van Prologis. “De betrokkenheid, korte lijnen en snelle procedures binnen de gemeente Waalwijk gaven voor ons echter de doorslag. We zien de gemeente als een ‘sparring partner’ met een gelijk doel en dat is succes voor de lange termijn. Dit is voor ons van het grootste belang, want wij blijven eigenaar van het park. Wij moeten blijvend samen kunnen optrekken om onze eindgebruikers nu en in de toekomst een optimaal vestigingsklimaat te kunnen garanderen. De investeringen in een modern distributiecentrum zijn tegenwoordig enorm hoog en daarmee ook van strategisch belang voor de huurders. Daarom willen huurders garanties en flexibiliteit. We moeten hen kunnen blijven faciliteren op de lange termijn.” Vraag gestuurd ontwikkelen De lange termijnvisie van de gemeente Waalwijk is initieel ingegeven door de Provincie Noord-Brabant. Verhoeven: “Uiteraard willen wij zo snel mogelijk ontwikkelen om marktpartijen alle kansen te bieden. Ook willen we geen ‘nee’ hoeven verkopen tegen gerenommeerde internationale partijen. Toch kunnen wij ons goed verplaatsen in het voorzichtige beleid van de Provincie, die slechts vraag gestuurd ontwikkelen voorstaat, waarbij ook de eindgebruiker in beeld moet zijn. Ook wij staan kritisch tegenover het ongebreideld realiseren van nieuwbouw, terwijl sommige oudere panden met enige verduurzaming hun functionaliteit zeker behouden. De gemeente Waalwijk heeft een uitstekende ligging, handelt proactief, investeert in de infrastructuur, bargeterminal, huisvesting en andere faciliteiten en levert daarbij maatwerk. Dit concept van de gemeente Waalwijk omarmen we; het is cruciaal om succesvol te kunnen zijn. De al aangelegde en geplande verdere toekomstbestendige voorzieningen van Haven 8 kunnen we met een gefaseerde ontwikkeling van ons nieuwe logistieke park prima combineren, mede dankzij de synergetische samenwerking.” Grootschaligheid “Onze strategische ligging op Brabants logistieke as heeft enige schaarste in vestigingsplekken doen ontstaan,” zegt Jan van Roessel, programmamanager 84 - Logistiekvastgoed 2018

Economie van de gemeente Waalwijk. “Wij zijn ons terdege bewust van onze aantrekkingskracht en investeren in het behoud daarvan, om zo te kunnen voorzien in de behoefte van grootschalige logistieke dienstverleners. Wij denken dan ook vooruit in het faciliteren van deze bedrijven, zoals met de aanleg van de nieuwe oostelijke insteekhaven met barge terminal, die kan beantwoorden aan de vraag naar het afhandelen van grotere schepen. Wij kijken daarbij niet naar één kavel, maar naar de betekenis voor de regio. De gefaseerde, toekomstbestendige ontwikkeling van Prologis Park Waalwijk past precies bij ons beleid en de mogelijkheden voor opschaling van de grote partijen, die wij beiden willen binnenhalen. Wij doen iedere stap samen. Wij beseffen dat het welslagen van het park afhankelijk is van alle succesfactoren.” De bestaande haven van Waalwijk biedt ondanks renovatie van de sluis in 2015, geen toekomstbestendige oplossing voor het groeiende transport over water. De regio Midden-Brabant heeft nog geen haven waar grotere containerschepen (klasse V) kunnen overslaan. Met de komst van een nieuwe Waalwijkse insteekhaven verandert dat. Dit miljoenenproject is bedoeld als Haven 8 Haven 8 is een modern, goed ontsloten bedrijventerrein in Waalwijk, samen met Tilburg één van de belangrijke knooppunten in het logistieke netwerk van Nederland. Het bedrijventerrein is gunstig gesitueerd ten opzichte van de haven van Rotterdam en het Europese achterland en heeft naast de voordelen van een directe ontsluiting op de A59 en de Maas, een snelle verbinding met de A2, A58 en A27 een uitstekend dienstenpakket voor de binnenvaart met Regionaal Overslag Centrum (ROC). ROC biedt verladers een dagelijkse afvaart naar de Rotterdamse terminals op de Maasvlakte en aan de Waal/Eemhaven. Daarnaast komt de nieuwe oostelijke insteekhaven van Waalwijk mét een geavanceerde barge terminal binnenkort tegemoet aan het toenemende transport over water via klasse V schepen - met 24/7 bereikbaarheid. Wie zich vestigt op Haven 8 bevindt zich in het goede gezelschap van Bol.com en in de nabijheid van logistieke dienstverleners zoals Ingram- Micro, Syncreon, Spar, Van Haaren en DMG. centrale schakel in Midden-Brabant voor de handeling en doorstroom van goederen vanuit Rotterdam, Antwerpen en het Europese achterland. Hiermee wordt de positie van Waalwijk en Midden-Brabant als logistieke topregio van Nederland versterkt. Het project sluit ook naadloos aan bij de gezamenlijke propositie ‘Get ahead in Europe’ met Port of Rotterdam. Logistiek bedrijventerrein Haven 8 moet de economische ontwikkeling van de regio daarbij stimuleren. Waalwijk legt voor een nog betere ontsluiting in 2019 ook een rondweg aan op Haven 8. Zodra deze rondweg bovendien aansluit op het nieuwe ‘klaverblad’ op de A59 tussen Waalwijk en Drunen, kan - na Haven 8 West - de ontwikkeling van Haven 8 Oost plaatsvinden, volgens Van Roessel. Jan van Roessel (l) van de gemeente Waalwijk en Bram Verhoeven van Prologis Prologis Park Waalwijk Prologis Park Waalwijk is een nieuwe, grootschalige logistieke ontwikkeling op het moderne, bedrijventerrein Haven 8 in Waalwijk. Dit toekomstbestendige logistieke park omvat straks verschillende, BREEAM ‘Very Good’ gecertificeerde distributiecentra met representatieve, eigentijds uitgeruste kantoorruimten. De oplevering van de gebouwen gebeurt gefaseerd. Prologis, wereldwijd leider in logistiek vastgoed, besteedt onder meer veel aandacht aan het aanzienlijk besparen van energiekosten, operationele functionaliteit en sustainability. De totale ontwikkelpotentie van Prologis Park Waalwijk is circa 140.000 m2 . De factor arbeid “Niet alleen de infrastructurele aanpassingen zijn zwaarwegend, maar ook de beschikbaarheid van de diverse arbeidskrachten,” vervolgt hij. “Mede dankzij de Dag van de Logistiek, het Huis van de Logistiek, opname in lesprogramma’s van onderwijsinstellingen en de nauwe samenwerking binnen de regio zijn we in staat om grotendeels in de voortdurende groeiende behoefte te voorzien. De regio doet er al jaren veel aan om de gehele logistieke keten goed te kunnen bedienen. Ook uitzendbureaus voor arbeidsmigranten zijn hierop ingericht. Om deze werknemers te kunnen blijven trekken werkt de gemeente samen met marktpartijen aan goede huisvesting.” De visie van Prologis op ‘well being’ binnen de bedrijfsgebouwen sluit hierop aan en werkt mee aan een aantrekkelijk, hoogwaardig werkklimaat. Verhoeven: “Continuïteit daarin is voor ons van het grootste belang, want wij willen leegstand vermijden. Internationale partijen gaan ook niet voor snelle successen. Multinationals maken geheel andere afwegingen en kiezen voor een vestgingsplaats met een goed ondernemersklimaat. De factor arbeid wordt daarbij steeds belangrijker. Deze hangt voor een deel samen met de kwaliteit van de gebouwen en de omgeving.” De gemeente Waalwijk ervaart ook commitment van de Provincie Noord-Brabant. ”Alle ingrediënten samen leiden tot succes,” aldus Van Roessel. ‹‹ Meer informatie: Prologis Bram Verhoeven en Gina Helmold 020 – 655 66 71 bverhoeven@prologis.com ghelmold@prologis.com www.prologis.nl www.waalwijk.nl Logistiekvastgoed 2018 - 85

VTS Boxmeer Jarenlange ervaring in bouwen logistiek vastgoed betaalt zich uit Of het nu bouwcrisis is, of topdrukte zoals nu, bij Bouwbedrijf Van de Ven laten ze zich niet gek maken. “Wij bouwen gestaag verder”, zegt adjunct-directeur Frank Smits met een glimlach. “Op de lange termijn klanten behouden en bedienen door gewoon op een normale manier ons ding te blijven doen. Daar staan we voor.” Kuehne + Nagel, Veghel V an de Ven bouwde in 2012/2013 het dc voor Lidl in Heerenveen (50.000 m2 ) en dat beviel het supermarktconcern zo goed dat Lidl de Veghelse bouwers in 2013 vroeg om hetzelfde kunstje ook in Engeland uit te voeren. Dat resulteerde in een dc in London en één in Southampton. Inmiddels ligt er een verzoek om weer naar Engeland te komen, maar Smits houdt de boot nog wat af. “De focus ligt op de Nederlandse markt. Je moet het allemaal wel kunnen managen.” Gevraagd en ongevraagd Het Lidl-voorbeeld geeft op twee manieren aan waar Van de Ven voor staat: kwalitatieve gebouwen opleveren – maar daarvan zal iedere bouwer zeggen dat hij dat doet - en kwaliteit leveren in de

Meer informatie www.bouwbedrijfvandeven.nl Capi Europe, Tilburg Distriport Waalhaven Rotterdam Lopende projecten LIDL Oosterhout Kuehne + Nagel Veghel Kuehne + Nagel Tiel fase 4 Van Zutven Feed Processing Trans-Imex Veghel fase 3 SBI Doornhoek Veghel In voorbereiding: NDC Jumbo Nieuwegein Koningszuivel (WDP) Bleiswijk Inbev Berkel en Rodenrijs samenwerking. Smits: “Ja, dat is echt wel ons ding; gevraagd en ongevraagd meedenken en adviseren.” Orderportefeuille Het is algemeen bekend: logistiek vastgoed is booming business op het moment. Smits is content met een goed gevulde orderportefeuille, met onder meer nieuwe dc’s voor Lidl in Oosterhout, WDP in Bleiswijk en Jumbo in Nieuwegein. “Het bouwen van een dc lijkt misschien niet zo moeilijk, maar je moet goed weten waarover je het hebt. Er komen nu nieuwe bouwpartijen op de markt die een graantje mee willen pikken, maar die onvoldoende kennis van zaken hebben. Dan kan een klein foutje in het dak of de fundering verstrekkende gevolgen hebben. Je hebt het immers over heel veel vierkante meters.” Zelf maken “Alles wat we zelf kunnen maken, maken we zelf. Dat zorgt voor betere controle, kwaliteit, duurzaamheid en veiligheid. Voor specifieke onderdelen zoals staalconstructies werken we alleen met vaste partners die we door en door kennen.” Voor het aanleggen van laadkuilen heeft Van de Ven een eigen systematiek ontwikkeld, met eigen profilering en goten. Per opdracht moet je nog wel goed kijken wat de wensen en omstandigheden zijn en wat je eventueel moet aanpassen, zegt Smits. “Een centimeter verschil zorgt voor een wereld van ellende.” Centrale aansturing De nieuwbouw voor Lidl in Oosterhout (56.000 m2 , hoogste Breeam-score) kent een strakke planning. Het gebouw bestaat uit prefab beton en een stalen dakconstructie en is met een hoogte van circa 17,5 meter net wat hoger dan gangbaar. “Dat betekent andere constructieve uitgangspunten, waardoor het net iets complexer is dan gewoonlijk. Samen met de strakke planning maakt het de bouwlogistiek enorm belangrijk.” Het is één van de redenen om alle projecten centraal te organiseren en regisseren vanuit Veghel ‘voor de best mogelijke controle’. “We kunnen snel bouwen, daar staan we om bekend. Dat betekent onder meer dat onderaannemers daarin ook mee moeten kunnen. Die moet je dus tijdig selecteren en dat lukt ons ook, omdat ze weten dat het bij ons klopt. Ze werken graag voor ons.” Goede afstemming “Voor Jumbo bouwen we een gemechaniseerd hoogbouwmagazijn (44.000 m2 , circa 25,5 meter hoog) met een Witron-installatie. We zijn al vroegtijdig betrokken in het bouwteam, ook vanwege het afstemmen van de werkzaamheden met Witron. Dan zijn we op ons best, als spin in het web. Het gebouw moet zo snel mogelijk wind- en waterdicht zijn, zodat zij aan de slag “Projecten aannemen is niet moeilijk, ze goed uitvoeren is een stuk lastiger door de krapte op de markt. Daarom moet je er bovenop zitten, geen gekke dingen doen en altijd je afspraken nakomen.” ‹‹ 55.000 m2 44.700 m2 30.000 m2 7.000 m2 3.600 m2 3.000 m2 44.000 m2 8.800 m2 4.730 m2 kunnen. En terwijl zij aan hun installatie werken, werken wij er tussendoor aan installaties waarvoor wij verantwoordelijk zijn. Dat vraagt om goede afstemming. Dat betekent: vooraf discussiëren en kaders vaststellen, zodat je daar tijdens de bouw profijt van hebt.” Bouwbedrijf Van de Ven is nog een ‘echt bouwbedrijf’ zegt Smits en bovendien een familiebedrijf waarin de derde generatie nu aan het roer staat. “Dat betekent korte lijnen, omdat de bestuurders zelf meebeslissen en nog graag zelf in de blubber staan. Dat komt omdat we het zelf nog zo leuk vinden, daar ligt ons hart.” Lidl Oosterhout Logistiekvastgoed 2018 - 87

TE HUUR: DC APPELWEG, MOERDIJK OPGELEVERD MAART 2018 Object Op bedrijventerrein Moerdijk heeft Exterer Property Group in samenwerking met Heembouw Ontwikkeling dit zeer hoogwaardige en duurzame 29.000 m² grote distributiecentrum ontwikkeld. De kavel ligt op korte afstand gelegen van afslag 26 van de A17 welke verbonden is met de rijkswegen A16 en A59. Het object is zowel in zijn geheel als in 2 delen te verhuren, waarbij elk deel apart ontsloten wordt. Kerngegevens • totaal 28.594 m² • 23.895 m² distributieruimte • 3.471 m² mezzanine vloer • 1.228 m² kantoorruimte (2 bouwlagen) • perceel is 39.994 m² • per direct beschikbaar Ontwikkelaar exeterpg.com Bouwer heembouw.nl Verhuurinformatie Tel. 088 989 98 98 industrial.nl 88 - Logistiekvastgoed 2017 industrial.nl Opleveringsniveau distributiecentrum • maximale vrije hoogte van de hal 12,20 meter • maximale vloerbelasting: hal 5.000 kg/m² / mezzanine 800 kg/m² • super vlakke vloer • ESFR K22 sprinklerinstallatie • 2 overheaddeuren (4.0 x 4.2 m) met aansluiting op het maaiveld • 24 elektrisch bedienbare loading-docks met levellers • 20 acculaadstations • brand- en ontruimingsalarm, brandslanghaspels • verwarming middels heatingsysteem en ecofans • het buitenterrein afsluitbaar middels schuifpoort

Distriport Tiel Moderne logistiek direct naast de barge terminal TE HuuR 14.000 m2 distributieruimte met 360 m2 kantoor en 1.850 m2 entresolvloer Direct naast deze barge terminal heeft ProDelta een distributiecomplex van 14.000 m² gerealiseerd. Distriport Tiel biedt maximale kwaliteit, duurzaamheid en flexibiliteit. Het distributiecomplex komt tegemoet aan alle moderne logistieke eisen. • Vrije stapelhoogte van 12,2 meter; • Vloerbelasting van 5.000 kg/m² en een maximale puntlast van 9.000 kg; • Gecertificeerde ESFR K25 sprinklerinstallatie; • 1 loadingdock per 800 m2 (totaal 17); • 3 overheaddeuren op maaiveldniveau. Grote Wei 2, Tiel Distriport Bergen op Zoom Centraal tussen Rotterdam en Antwerpen TE HuuR 15.000 m² distributieruimte. Distriport Bergen op Zoom is een nieuw, (deels nog) te realiseren distributiecomplex op bedrijventerrein Noordland. Het doortrekken van de nabijgelegen A4 heeft geresulteerd in een zeer snelle verbinding tussen Rotterdam en Antwerpen. De nieuwe containerterminal (MCT) aan de Buitenhaven waarborgt een goede multimodale ontsluiting. • Vrije stapelhoogte van 12,2 meter; • Vloerbelasting van 5.000 kg/m² en een maximale puntlast van 9.000 kg; • Gecertificeerde ESFR K25 sprinklerinstallatie; • 1 loadingdock per 700 m² (totaal 21); • 2 overheaddeuren op maaiveldniveau; • Entresolvloer gelegen boven de laad- en loszone; • Kantoorruimte op maat te realiseren. Conradweg 9-11, Bergen op Zoom T 010 892 04 70 E info@prodelta.nl www.prodelta.nl Logistiekvastgoed 2017 - 89 PER DIRECT BESCHIKBAAR OPLEVERING 9 MAANDEN NA OVEREENSTEMMING

Logistics Capital Partners: klantspecificatie e-commerce vraagt om logistiek vastgoed op maat Sinds 2015 is Logistics Capital Partners actief als pan-Europees bedrijf op het gebied van projectontwikkeling en managementdiensten voor logistiek vastgoed in Europa. Met projecten voor Primark in Roosendaal en Amazon in Vercelli en Torrazza, Italië is het in korte tijd uitgegroeid tot een specialist in grootschalige built-to-suit logistieke ontwikkelprojecten. DC Primark te Roosendaal

Recente activiteiten Begin 2017 werd het Fashion Distribution Center (1e fase van 56.000m2 ) op het logistieke park Borchwerf 2 in Roosendaal in gebruik genomen door de Ierse retailer Primark. Het gebouw kenmerkt zich door een hoogte van 20 meter en uitgebreide huurdersinrichtingen, waaronder een tussenvloersysteem van drie verdiepingen met geautomatiseerd transportsysteem voor hangende kleding. Ook het project Campus A58 in Roosendaal (21 ha terrein), dat op dit moment in voorbereiding is, biedt door een uitzonderlijke combinatie van omvang, bestemmingsmogelijkheden, beschikbaarheid van arbeidspotentieel en verbindingsmogelijkheden een unieke mogelijkheid voor grote e-commerce en XXL magazijn-klanten om een project op maat te realiseren. Trends Daar waar het conventionele logistiek vastgoed vooral is gericht op generieke distributiecentra, streven de steeds verder groeiende e-commerce sector en eindgebruikers naar XXL opslag- en sorteercentra, die perfect aansluiten bij de eigen dienstverlening. Een belangrijke element hierin is de steeds verdergaande mechanisering van opslag- en sorteersystemen, die wordt gedreven door de interne processen van de eindgebruiker en wordt versterkt door de schaarste op de arbeidsmarkt. De steeds weer unieke klantspecificatie vereist perfect aangepaste gebouwen met variaties in bijvoorbeeld gebouwhoogte en -indeling, maar ook in aantal docks en de eisen aan de bedrijfsvloer, al dan niet met meerdere tussenvloeren. Ook voor het eigen terrein zijn de eisen meer en meer divers. Dit uit zich in bijvoorbeeld de omvang van parkeervoorzieningen voor personeel – met soms wel tot 2.000 plaatsen - alsmede de benodigde ruimte voor vrachtwagens en / of oplegger opstelplaatsen op het voorterrein. Samenwerking Een belangrijke voorwaarde om binnen het vereiste tijdspad te kunnen voldoen aan de specifieke klantvraag is volgens LCP een intensieve en vroegtijdige samenwerking met in feite alle belangrijke stakeholders in het project. Dit geldt voor gebiedsontwikkelaars, gemeenten en hun regionale partners, waarbij het van belang is om de mogelijkheden en beperkingen van een locatie glashelder te krijgen en waar dit kan, deze samen met betrokken partijen te verbeteren. Ook gaat dit op voor de samenwerking met aannemers en dienstverleners / adviseurs om daarmee optimaal gebruik te kunnen maken van de capaciteit en flexibiliteit, die er in de markt voorhanden is. Internationaal De ervaring leert ook dat klanten meer en meer over de landsgrenzen heen hun opties afwegen voor XXL projecten. LCP zet er als panEuropese logistiek specialist zwaar op in om oplossingen te bieden aan dergelijke vraagstukken. Naast de activiteiten in Nederland heeft LCP in 2017 een 106.000m2 groot DC gerealiseerd op verzoek van Amazon in Vercelli, Italië. Voor dezelfde gebruiker is in Torrazza, Italië, in uitvoering een tweede fullfillment centre in drie bouwlagen van in totaal 148.000m2 BVO. Hiernaast heeft LCP samenwerkingsverbanden in Spanje en Italië met respectievelijk Eurofund en Carlyle. Tenslotte zijn diverse projecten in Italië, Verenigd Koninkrijk, Spanje en Frankrijk in voorbereiding. ‹‹ Meer informatie: Logistics Capital Partners Kristof Verstraeten, Managing Director + 32 476 902 856 Justin van Esch, Asset & Development Manager NL 040 - 266 96 09 / 06 – 310 428 26 Amazon fullfilment centre te Vercelli, Italië Logistiekvastgoed 2018 - 91

There‘s a difference .... obviously -26 °C -26 °C WE MAKE THE DIFFERENCE when it comes to sustainable and economic solutions for refrigeration technology. Keeping frozen goods at -26°C is no longer an art - but consuming far less energy is. Find out more at www.frigoconsulting.com Frigo-Consulting Refrigeration Consulting & Engineering Headoffi ce: Feldstrasse 30 / P.O. Box / 3073 Guemligen Bern / Switzerland Phone +41 31 996 48 48 / info@frigoconsulting.com OFFICES IN SPAIN / ITALY / ROMANIA / POLAND ADVANCED NATURAL REFRIGERANT TECHNOLOGY RESULTS IN: Less energy consumption Reduced operating costs Improved eco-balance

Een paar verfrissende feiten uit de wereld van de koudetechniek Efficiënte en duurzame koeling! Interview met Marcus Hoepfl, Frigo-Consulting; Refrigeration Consulting & Engineering Koudetechniek- en klimaatbescherming waren ooit tegenpolen. Koeltechnische bedrijven en exploitanten vertrouwden lange tijd op synthetische koudemiddelen. Maar nu zijn er oplossingen met milieuvriendelijke koelmiddelen zoals CO2. Met innovatieve technologieen kunnen koude- en klimaatbescherming een efficiënt partnerschip aangaan! Waar wordt de koeltechnologie van Frigo-Consulting gebruikt? Dat is makkelijk! Overal waar koeling nodig is, komen we in de picture : in de voedselproductie, in de opslag en distributie van voedsel, in de supermarkt (retail) en in de chemische en farmaceutische industrie bij de productie en opslag. Hoe ziet die implementatie van koeltechnologie eruit? Onze projectmanagers maken bij aanvang een concept samen met de klant. Het gaat om centrale uitdagingen zoals daar zijn klimaatneutraliteit en economische efficiëntie. De pure aankoopprijs van een koelsysteem zegt weinig, als men bijvoorbeeld de operationele kosten, gezien door de jaren heen niet onder controle heeft. De installatie moet daarom gedurende zijn gehele levenscyclus beschouwd worden. Trefwoorden hier zijn: LCC - Life Cycle Costs of TCO - Total Costs of Ownership Waar is nog meer potentieel? Koelen veroorzaakt “gratis” warmte-energie, deze warmterecuperatie kan gebruikt worden voor het verwarmen van gebouwen en voor tapwater en/ of proceswaterbehandeling op te warmen. Daarnaast streven we ernaar om bij elk nieuw project de energie-efficiëntie steeds opnieuw te verhogen, zonder de operationele veiligheid in gevaar te brengen en metingen en vergelijkbaarheid te bereiken via gerichte benchmarking. Zijn de huidige koelmiddelen voornamelijk CO2 en ammoniak? Simpel gezegd, er zijn twee categorieën koudemiddelen: synthetische en natuurlijke koudemiddelen. Waar is het verschil? Synthetische koudemiddelen hebben een negatieve invloed op het milieu wanneer ze in de lucht worden uitgestoten. Zelfs vandaag dragen “geavanceerde” synthetische koudemiddelen bij aan het broeikaseffect. Van de nieuwste generatie synthetische koelmiddelen is bekend dat ze trifluorazijnzuur vormen in combinatie met water, het zijn stoffen die niet afbreken en dus de voedselketen kunnen binnendringen. Aldus is zelfs deze nieuwere generatie synthetische koelmiddelen schadelijk voor het milieu. Marcus Hoepfl Hoe ziet de duurzame oplossing er dan uit? Wel, dit is compleet anders met natuurlijke koudemiddelen zoals CO2 , ammoniak (NH3) of propaan. Paradoxaal genoeg denkt men bij CO2 een milieubelastend product. De CO2 (koolstofdioxide) wordt echter niet aan geproduceerd door een verbrandingsproces, dat wil zeggen door de verbranding van fossiele brandstoffen, maar het is puur gas, dat ontstaat als een product in onze atmosfeer wanneer we bijvoorbeeld uitademen. Natuurlijke gassen kunnen worden gebruikt als koelmiddelen in het koelsysteem en vervuilen aldus het milieu niet wanneer het uit het koelsysteem zou lekken. En dit is waar uw oplossing begint? Inderdaad! Bij het plannen van onze koelconcepten vertrouwen we in de eerste plaats op natuurlijke koudemiddelen. Helaas worden er nog te veel installaties gebouwd met synthetische (vervuilende) koelmiddelen, hoewel natuurlijke koudemiddelen al lang een standaard zijn binnen de koudetechniek. Grote distributeurs zoals Carrefour, TransGourmet of METRO,… en veel industriële en logistieke bedrijven vertrouwen alleen nog op installaties met natuurlijke koudemiddelen. FRIGOCONSULTING ontwerpt al 20 jaar koeltechnologie met natuurlijke koudemiddelen. Veel centrale-bouwers oriënteren zich nog steeds op traditionele koeltechnologie. Bij elke aanscherping van de wet (trefwoord F-gasregulering) keren steeds meer fabrikanten dit de rug toe en vertrouwen ze op natuurlijke koudemiddelen. Op beurzen of internationale conferenties kan worden opgemerkt dat veel bekende fabrikanten ondertussen in de duurzaamheidstrein zijn gesprongen. In 1998 concentreerde FRIGO-CONSULTING zich op natuurlijke koude, vooral op CO2 en ammoniak. Door onze jarenlange ervaring en onze continuïteit kunnen we een referentielijst voorleggen met bekende klanten (referenties op onze website bewijzen dit). We zijn trots dat we toen al het toekomstgerichte pad hebben genomen!! Neem vrijblijvend contact met ons op. We verfrissen ook graag u ideeën… FRIGO-CONSULTING | Feldstrasse 30 | P.O. Box | CH-3073 Guemligen/Bern | Tel. +41 (0)31 996 48 48 | Fax +41 (0)31 996 48 58 info@frigoconsulting.com | www.frigoconsulting.com Contact persoon BeNeLux: Mr. Johan van Geeteruyen / j.vangeeteryuen@frigoconsulting.com / +32 468 477 024 Logistiekvastgoed 2018 - 93

Logistieke topregio WestBrabant blijft toonaangevend Het succes van West-Brabant als logistieke hotspot tussen Rotterdam en Antwerpen blijft ongeëvenaard. Veel logistieke bedrijven en verladers gebruiken de regio als draaischijf voor hun distributie. Een nieuwe ontwikkeling is dat steeds meer toeleveranciers van hightech oplossingen voor de logistiek naar WestBrabant trekken. M agazijnautomatisering, zoals geavanceerde automatische picking systemen, maar ook slimme IT-oplossingen voor het bundelen van goederenstromen; het zijn dit soort zaken die de logistieke sector slimmer en duurzamer moeten maken, zegt Guido van Liefland van regionale ontwikkelingsmaatschappij REWIN. “Die tech-bedrijven willen graag dichtbij hun opdrachtgevers zitten. We zien die trend plaatsvinden en we ondersteunen die ook. Het zijn dit soort bedrijven die toegevoegde waarde bieden aan de sector, zodat die voorop kan blijven lopen.” Guido van Liefland: ‘Verslimmen, verduurzamen en gezamenlijk optrekken zijn belangrijke voorwaarden om uitdagingen het hoofd te bieden.’ Logistieke toeleverancier TGW, gespecialiseerd in automatisering van interne logistieke processen, koos voor vestiging in West-Brabant.

Guido van Liefland, teammanager Vestigen van REWIN West-Brabant Logistiek West-Brabant presenteert zich als collectief: volle bak tijdens de borrel in de stand van CONNECTED West-Brabant tijdens Transport Logistics München. Multimodale ontsluiting verder geoptimaliseerd Uniek voor de regio West-Brabant is het multimodale netwerk. Van de zeehaven in Moerdijk en de barge terminals in Bergen op Zoom en Oosterhout tot de diverse rijkswegen, waterwegen en spoorlijnen die de regio in alle windrichtingen ontsluiten. Guido van Liefland: “De nieuwe buitengaatse containerterminal van MCT (Markiezaat Container Terminal) aan het Rijn-Scheldekanaal geeft een nieuwe stimulans aan de dc’s in de directe omgeving en aan het containervervoer over water.” Logistiek dienstverlener Mepavex bouwt er nieuwe magazijnen, direct aan de kade. Logistiek vastgoedontwikkelaar DHG doet dat elders op het industrieterrein Noordland. “Het tekent het geloof in de markt”, zegt Van Liefland. Nieuwe vestigers TGW is zo’n voorbeeld, zegt Van Liefland. Het Oostenrijkse bedrijf richt zich op het automatiseren van interne logistieke processen, wereldwijd. Drie jaar geleden kwam het naar Roosendaal met twee medewerkers. Nu werken er veertig, zegt directeur Hans de Sutter. “Tien daarvan komen uit Vlaanderen. Dat is één van de redenen om in West-Brabant te zitten: België en dus ook de Belgische arbeidsmarkt is dichtbij. West-Brabant is ook ideaal vanwege de bereikbaarheid. Er zijn vier luchthavens op een uur rijden. Dat is erg handig voor ons.” Automatisering is een must Magazijnautomatisering is booming business, zegt De Sutter. “Het gaat goed in de logistiek en het is moeilijk voldoende arbeidskrachten te vinden. Automatisering is dan een deel van de oplossing. Bovendien drukt het de loonkosten.” TGW ontwikkelde een innovatieve pickrobot waarbij de grijper zich aanpast aan het product. “Automatisering is ook noodzakelijk om de steeds kortere leadtimes te kunnen waarmaken én het is een manier om effectiever om te gaan met de beschikbare vierkante meters. Want dankzij automatisering kun je de hoogte in. Dat is een must richting de toekomst.” CONNECTED West-Brabant De Sutter roemt de begeleiding die hij ontving van onder meer REWIN bij de keuze voor West-Brabant. “Heel sterk.” Hij is van plan om opnieuw contact te zoeken. “We willen de banden met het onderwijs aanhalen, zodat schoolverlaters en afgestudeerden ons beter weten te vinden. REWIN kan ons daarbij ondersteunen.” Van Liefland: “Wij ondersteunen dergelijke vragen van harte. De regio is zeer actief op dit gebied. Het bedrijfsleven, het onderwijs en de overheid werken actief samen in CONNECTED West-Brabant.” (Meer informatie op: connected-westbrabant.nl.) Van Liefland: “Vanzelfsprekend is het de ambitie van West-Brabant om voorop te blijven lopen en de logistieke sector in de regio te laten groeien en ontwikkelen. Inmiddels zijn de economische omstandigheden in de sector als geheel veranderd, bijvoorbeeld op het gebied van ruimte en het vinden van voldoende logistieke arbeidskrachten. Hetgeen, net als in andere logistieke regio’s in Nederland, een uitdaging is. Verslimmen, verduurzamen en gezamenlijk optrekken door overheid, bedrijfsleven en onderwijs zijn de belangrijke voorwaarden om dergelijke uitdagingen het hoofd te bieden. Met deze partners bouwt REWIN daarom aan een logistiek programma zodat West-Brabant ook in de toekomst een innovatieve en sterke economische logistieke topregio blijft waar bedrijven zich graag vestigen.” ‹‹ Beschikbare kavels in West-Brabant West-Brabant beschikt nog over een aantal interessante kavels. Zo kan grootschalige logistiek bijvoorbeeld terecht op Campus A58, het voormalige Philips-terrein (120.000 m2 ook in de range tot 60.000 m2 ) in Roosendaal. Maar zijn er diverse mogelijkheden, zoals in Breda, Etten-Leur, Roosendaal, Tholen of Bergen op Zoom. Op het haventerrein in Moerdijk is op Industrial Park nog circa 130 hectare beschikbaar voor chemie gerelateerde logistieke bedrijvigheid. Voor de 140 hectare van Logistiek Park Moerdijk is het wachten nog op de afhandeling van de planologische procedures. Nieuw-Prinsenland langs de A4 bij Dinteloord tenslotte, is prima geschikt voor agro- en foodgerelateerde logistiek. Daarnaast zijn er diverse kleinere kavels beschikbaar, verspreid over de regio. Logistiekvastgoed 2018 - 95

Realisatiepartner die het hele spectrum aanbiedt Nieuwbouw DC Miles Vianen Met 222 jaar ervaring is Sprangers een bewezen en betrouwbare partner voor zijn opdrachtgevers. Die ervaring is geen reden om achterover te leunen, zegt directeur Tom Horstink. Met een team specialisten dat zich richt op het hele gebied van bedrijfshuisvesting, wordt hard aan de weg getimmerd. “Met de DC Configurator genereren we direct een kostenraming.” S prangers ILDC, voluit Integrated Logistic Design & Construct, is het bedrijfsonderdeel dat zich samen met Sprangers Bouwbedrijf richt op het realiseren van vastgoedoplossingen in de logistieke sector. Het bouwbedrijf is onder meer bekend vanwege de vele logistieke projecten, maar de activiteiten van Sprangers in de industriële markt mogen zeker niet onbenoemd blijven. De experts van Sprangers richten zich op alle huisvestingsvraagstukken van ondernemers. Realisatiepartner Tom Horstink: “Binnen Sprangers is alle ervaring aanwezig om zowel grootschalige distributiecentra, op- en overslagfaciliteiten, bedrijfspanden, productiegebouwen, industriële plants, kantoren én onderzoekscentra te realiseren. De markt vraagt steeds meer om een realisatiepartner die integrale oplossingen aanbiedt. Denk aan design & construct, engineering en realisatie, een zogeheten turnkey aanpak. Maar ook één die service en onderhoud uitvoert.” 96 - Logistiekvastgoed 2018 Inspelen op klantenwensen Een lange historie is mooi, maar je moet met de tijd mee blijven gaan, vinden ze bij Sprangers. En dat gebeurt onder meer met automatisering. “Bouw Informatie Management (BIM) is een bekende systematiek die wij integraal en digitaal doorvoeren vanaf initiatief tot en met exploitatie. Daardoor hebben we meer grip op het voorbereidingstraject en kunnen we knelpunten en risico’s op voorhand eruit halen. We kunnen beter inspelen op de klantenwens en de dialoog aangaan. Daarvoor moet je ook de taal van de opdrachtgever spreken, dus zijn processen begrijpen. Pas dan lever je toegevoegde waarde.” Complexiteit Het team werkt samen met de collega’s van Sprangers Bouwbedrijf aan complexe opgaven en uitvoeringstechnische vraagstukken, legt planontwikkelaar Bart Doomen uit. “Wij schuwen complexiteit niet en gaan graag even een stapje verder. Denk aan een hele moeilijke detaillering, een uitdagende planning of een krappe bouwlocatie. Maar ook meedenken in de financiële haalbaarheid en businesscase van de opdrachtgever. Dat kunnen we allemaal dankzij die lange ervaring, de breedte van de organisatie, de aanwezige specialistische kennis en een groot netwerk. We hebben bijvoorbeeld eigen planontwikkelaars en een engineering afdeling met kostendeskundigen, constructeurs en technisch ontwerpers. Daarbij werken wij nauw samen met overheden, architecten, adviseurs, risicodragende ontwikkelaars en financiers. Met partners bieden wij daarmee ook een financiële oplossing.” DC Configurator Een lange geschiedenis betekent niet dat je in het verleden blijft hangen, het bewijst dat je je continu hebt kunnen vernieuwen. Dat blijkt uit de ‘DC Configurator’, een samen met een software partner in eigen huis ontwikkeld programma om tijdens het gesprek met de klant al heel snel een ontwerp en een prijs te kunnen uitwerken. Horstink: “De klant benoemt tijdens het gesprek zijn keuzes en krijgt direct een beeld van de mogelijkheden

en de benodigde investering. Dat bespaart veel tijd en kosten in de voorbereiding en versnelt de besluitvorming.” De tool kon ontwikkeld worden dankzij de ervaring met logistieke projecten, legt planontwikkelaar Daniël Blankespoor uit. “In de logistiek is tachtig, negentig procent van de vragen hetzelfde. Dat deel hebben we gestandaardiseerd in de DC Configurator.” “Vanuit onze bestaande vestigingen én een nieuw kantoor in het Westelijk Havengebied in Amsterdam, gaan we fris en enthousiast aan de slag. Met open vizier de dialoog aangaan, samenwerken met opdrachtgevers en partners om dat stapje extra te zetten en de gewenste huisvestingsoplossing te realiseren.” www.sprangers.nl ‹‹ Nieuwbouw DCAM Moerdijk Sprangers: in de logistieke hotspots Met vestigingen in Breda, Terneuzen, Delft en Amsterdam is Sprangers gevestigd in de nabijheid van de belangrijkste logistieke hotspots. Nieuwbouw DC5 Prologis Tilburg Logistiekvastgoed 2018 - 97

Ontwikkelen op risico is geen risico als je weet wat je doet Ontwikkelaar DHG uit Schiedam onderscheidt zich op drie vlakken van de rest van de markt: het ontwikkelen van nieuw logistiek vastgoed ‘op risico’, het bewezen concept van Smartlog dc’s en het derde punt: snelheid van handelen. “Binnen een paar dagen leggen we een compleet uitgewerkt voorstel op tafel”, zegt Willem Slager. “H 750.000 m2 allen neerzetten kan iedereen. Wij willen problemen oplossen. ‘Nee’ zeggen is voor ons geen optie”, zegt Slagers collega Richard Elich. Door de omvang van de vastgoedportefeuille en de aard van het bedrijf kan DHG huurders snel van een oplossing voorzien. Slager: “Schaalgrootte zorgt voor flexibiliteit, daar zijn wij de beste in, durf ik te stellen. Denk aan een huurcontract inruilen, het overnemen van een oude locatie, of huurders verplaatsen binnen multi-use complexen zodat iedereen de plek krijgt die hem het beste past. Maar ook de fit-out van een pand meefinancieren kan.” op risico DHG is by far de grootste ontwikkelaar van groot logistiek vastgoed op risico, zegt Slager. Voor de komende pakweg anderhalf jaar zit er 750.000 vierkante meter aan nieuwe dc’s in de pijplijn. Voor ruim 500.000 meter daarvan is inmiddels al opdracht gegeven om te bouwen. Ter vergelijking; de afgelopen pakweg tien jaar deed DHG totaal 400.000 vierkante meter. Slager: “Het besluit voor Smartlog Bergen op Zoom die 750.000 meter werd op risico genomen, maar nu is al ruim dertig procent verhuurd.” De cijfers tonen aan dat de beslissing van DHG om zich nog meer te focussen op logistiek een juiste was. Smartlog-concept Alle logistieke ontwikkelingen worden ontwikkeld en gebouwd volgens het inmiddels bekende Smartlog-concept. Dat is een ‘brand’ die staat voor dc’s van een gegarandeerde kwaliteit en met vastgestelde specificaties. De dc’s zijn zo ontworpen dat ze geschikt zijn voor uiteenlopende typen gebruikers. Elich: “Deze Smartlog dc’s ontwikkelen we dus op risico. Dat kunnen we, omdat we alleen op logistieke toplocaties bouwen: dichtbij terminals en snelwegen. Bovendien: als je echt weet wat je doet, is het geen risico.” ‘Je moet niet lukraak gaan bouwen op minder geschikte plekken.’ Willem Slager Richard Elich Alle specialisten bij elkaar Bij elke aanvraag brengt een team van DHGspecialisten de vraag van de klant goed in kaart om vervolgens tot een gedegen advies te komen. Elich is als business development manager onder meer verantwoordelijk voor het vinden van geschikte locaties voor grootschalige dc’s. Elich kent Nederland distributieland als zijn broekzak. Hij was eerder directeur van de bedrijventerreinen Trade Port Noord (Venlo) en Borchwerf II (Roosendaal) en weet alles van gronduitgiftes. Bovendien heeft hij een uitstekend netwerk bij lokale overheden. Slager: “Richard heeft veel kennis van vergun98 - Logistiekvastgoed 2018

Smartlog Moerdijk 2 Op alle logistieke hotspots DHG is aanwezig op alle belangrijke logistieke hotspots, waaronder Rotterdam, West- en Midden- Brabant en Venray. Een actueel overzicht van beschikbare panden is beschikbaar op de website dhg.nl. Het bedrijf heeft veel kennis in huis op het gebied van ADR, waardoor het huurders kan bijstaan in het hele bouwproces. Voor sommige complexen beschikt DHG over een ‘paraplu’ milieuvergunning op basis waarvan de meeste klassen van gevaarlijke stoffen kunnen worden geaccommodeerd. Een nieuwe gebruiker hoeft dus niet door een langdurig aanvraagproces, maar kan snel aan de slag. ningen, arbeidsmarktpotentieel, eventuele subsidies en dat soort zaken.” Het team dat potentiële huurders adviseert bestaat verder uit een vijftal commerciële mensen, een ontwikkelaar en uit logistiek expert Hans van Driel. “Hans heeft ruim 30 jaar in de logistiek gewerkt en heeft veel inhoudelijke kennis van de logistieke processen en van de ADR-regelgeving.” Meedenken en ontzorgen Elke deal is weer anders en met alleen een hal ergens neerzetten ben je er niet, weet Slager. “De vraag van klant is altijd leidend. Soms moet je goed doorvragen om de echte vraag boven water te krijgen.” Hands-on, meedenkend en ontzorgend opereren, is het uitgangspunt bij DHG. Omdat het een particuliere belegger is, kan het Logistiekvastgoed 2018 - 99 snel acteren. De interne lijnen zijn kort en een beslissing is snel genomen. Slager noemt een voorbeeld van een huurder die al maanden in gesprek was met een ontwikkelaar en uiteindelijk bij DHG aanklopte. “Binnen enkele dagen legden we daar een compleet uitgewerkt plan met een voorstel neer. Zo haal je huurders binnen.” Er is weinig ruimte meer in Nederland voor nieuwe grootschalige dc’s. Slager ziet de toekomst echter met vertrouwen tegemoet. “Er gaat sowieso nog het nodige gebeuren op het gebied van e-commerce. Daarnaast moet je niet lukraak gaan bouwen op minder geschikte plekken. Wij hebben al sinds jaar en dag vastgoed in de regio Rotterdam en die is altijd verhuurd. Gewoon omdat het een ijzersterke regio is.” ‹‹ Smartlog Rotterdam 1

Optimaal beveiligd met integraal toegangscontrolesysteem Logistiek dienstverlener Lineage Logistics, voorheen Partner Logistics, heeft zes grootschalige diepvriesmagazijnen in Europa en verzorgt het volledige logistieke proces voor haar klanten. Veiligheid en borging zijn de belangrijkste voorwaarden bij goederenopslag. Naast dat de goederen beschermd worden tegen diefstal en vandalisme, is het ook van belang dat het personeel en klanten veilig zijn. oor een optimale perimeter protection heeft Lineage Logistics gekozen voor een totaal oplossing van Heras. Een hoogwaardig integraal toegangscontrolesysteem bestaande uit nauwkeurig op elkaar afgestemde producten en diensten. Het systeem is volledig geïntegreerd met het eigen warehousemanagementsysteem van Lineage Logistics. Dit versoepeld het logistieke proces en waarborgt de veiligheid/bescherming van mensen en goederen. V Passende oplossing Nils Behr, accountmanager bij Heras: “Alle handelingen die men verricht om een terrein of gebouw te betreden zijn onderdeel van een toegangscontrolesysteem. Dit wordt ook wel het ‘pasjessysteem’ genoemd. Met dit systeem bepaal je wie het terrein mag betreden, waar en wanneer er toegang wordt verschaft en hoe vaak je ergens in of uit mag. Zo houd je niet alleen onbevoegden buiten, maar is er ook toezicht waar men zich bevindt in of rondom het gebouw.” Calamiteitenregistratie Optimale bescherming bij Lineage Logistics volstaat niet met enkel een slagboom of pascontrole. Pasjes kunnen kwijtraken, doorgege100 - Logistiekvastgoed 2018

ven worden of beschadigen. Het grote voordeel van het integrale toegangscontrolesysteem is dat het gekoppeld kan worden aan de bestaande gebouwautomatisering, zoals camera- of inbraaksignaleringssystemen. Een integraal systeem is niet alleen voor het verschaffen van toegang of toezicht, vertelt Nils. “Tegenwoordig wordt toegangscontrole ook gebruikt voor calamiteitenregistratie. Zo kan men bij een ramp met één druk op de knop weten wie zich waar op het terrein bevindt. Het gaat nu over personen, maar dit kan net zo goed voor voertuigen en materiaal gelden. Het is dus van belang dat men weet wat ze willen bereiken met een toegangscontrolesysteem.” Verzegeling Bij Lineage Logistics is een toegangscontrolesysteem geplaatst met Touch screen, kentekenherkenning, LED-schermen, slagbomen en camerabeveiliging. Een geïntegreerde oplossing waarin verschillende disciplines worden gestuurd en beschermd. Nils: “Dit geldt ook tijdens het transport. Door het systeem weten we naast een volledige track&trace van de aankomsten vertrekmomenten ook meteen of de vrachtwagencombinatie is verzegeld bij vertrek middels beeldcontrole. Als de vrachtwagen aankomt op de eindbestemming en het zegel is verbroken, dan is het direct duidelijk dat de ‘lading voeding’ gesaboteerd is tijdens het transport.” In de praktijk Om een beter beeld te geven hoe het systeem werkt in de praktijk, is er een video gerealiseerd. Deze is terug te vinden op onze website. Nils: “Voor iedereen in de transport en logistiek sector kan het integrale toegangscontrolesysteem een goede aanvulling zijn.” Het logistieke proces wordt zo beter beheersbaar en veiliger. Experts in perimeter protection Een effectieve perimeter protection oplossing is een oplossing die aansluit op de beveiligingsbehoeften van onze klanten. Fysieke perimeter protection laat zich het best omschrijven als systemen en technologieën die zijn ontworpen om mensen en middelen te beschermen binnen een afgebakend gebied. Het is een combinatie van hekwerk, toegang & controle en detectie. Hieraan kunnen andere technologieën en producten worden toegevoegd om de effectiviteit van de totaaloplossing te vergroten. De essentie van perimeter protection verandert echter nooit – je bouwt een barrière, controleert de toegang en signaleert wanneer jouw beveiligingsmaatregelen worden geschonden. ‹‹ Logistiekvastgoed 2018 - 101

www.waylanddevelopments.nl

Dynamis Logistiek dynamislogistiek.nl

Logistiek vastgoed: resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst In de logistieke vastgoedmarkt wordt sinds kort weer volop gebouwd op risico. Nu de economie groeit en de behoefte aan opslagruimte snel toeneemt, starten vastgoedontwikkelaars alvast met de bouw van warehouses voordat een huurder is gevonden. In het verleden was dat minder een probleem vanwege de eensgezindheid over de definitie van een marktconform gebouw. Maar door de groei van e-commerce bestaat steeds minder duidelijkheid over de definitie wat marktconform is. De logistieke vastgoedmarkt zal daarom keuzes moeten maken. W ie in 2005 aan tien specialisten in logistiek vastgoed had gevraagd hoe een marktconform gebouw eruit zag, had negen gelijkluidende antwoorden ontvangen. Over de eisen aan vloerbelasting, vrije hoogte, plaats van kolommen en verhouding tussen warehouse- en kantooroppervlakte bestond weinig verschil van inzicht. Dat stelde vastgoedontwikkelaars in staat om op grote schaal te bouwen op risico: op populaire locaties in Nederland verrezen grote marktconforme gebouwen nog voordat een huurder was gevonden. Met succes: in de meeste gevallen bleven de gebouwen hooguit een paar maanden leeg staan. Met name logistiek dienstverleners maakten graag gebruik van de mogelijkheid om snel te schakelen. Na de economische teruggang in 2009-2012 wordt in 2018 opnieuw volop gebouwd op risico. Volgens vastgoedmakelaar Jones Lang Lasalle wordt dit jaar 2,3 miljoen vierkante meter aan nieuw logistiek vastgoed ontwikkeld. Voor 36 procent daarvan is nog geen bestemming gevonden. De vraag is of het verstandig is om zo veel op risico te bouwen. Anders dan vijftien jaar geleden bestaat nu veel minder eensgezindheid over de vraag wat een marktconform gebouw is. De belangrijkste reden daarvoor is de opmars van e-commerce. Wat is er aan de hand? Identieke operaties Vastgoedbeleggers zijn dol op marktconforme gebouwen. Als ze al zicht hebben op een huurder, is dat vaak alleen voor een eerste termijn van tien jaar. Een gebouw wordt echter niet neergezet voor tien jaar. Bovendien is die termijn onvoldoende om de investeringen in het gebouw terug te ver104 - Logistiekvastgoed 2018 dienen. Beter gezegd: ook na die tien jaar moet het gebouw worden verhuurd om beleggen in het pand interessant te maken. De kans op een tweede verhuurtermijn van vijf, zeven of tien jaar neemt toe als het gebouw marktconform is. Hoe meer marktconform een pand is, hoe groter het aantal potentiële huurders waarvoor het geschikt is en hoe kleiner het risico op leegstand. Dat lange tijd eensgezindheid bestond over de definitie van een marktconform gebouw, heeft alles te maken met de logistieke operatie die in die gebouwen plaatsvond. Vrijwel altijd verliepen die operaties volgens dezelfde principes. De inkomende goederenstroom bestond uit volle of bonte pallets die werden opgeslagen in conventionele palletstellingen. Die goederen werden uitgeleverd aan winkels of andere distributiecentra, meestal ook in de vorm van bonte pallets. Tien jaar geleden verliepen vrijwel alle logistieke operaties op deze wijze. Dat betekende dat ook alle logistieke gebouwen er in grote lijnen identiek uitzagen. Alleen de dimensies konden verschillen. Pakketten Dat de opmars van e-commerce impact heeft op het logistieke vastgoed, is algemeen bekend. Maar op de vraag wat die impact precies is, antwoorden vastgoedpartijen vaak met algemeenheden. Ze geven aan dat voor e-commerce-operaties meer vierkante meters nodig zijn en dus tussenvloeren toegepast moeten worden. Dat ze werk bieden

aan meer mensen, wat betekent dat meer parkeerruimte en meer vierkante meters voor voorzieningen zoals kleedruimtes en kantines nodig zijn. Dat is echter maar een deel van het verhaal. En juist niet het deel dat verklaart waarom vandaag de dag minder eensgezindheid bestaat over de definitie van een marktconform gebouw. Het hele verhaal wordt duidelijk als we inzoomen op de logistieke processen, daar ligt namelijk de oorzaak van deze wijzigingen. De belangrijkste verandering is dat de goederen het gebouw niet langer verlaten in de vorm van bonte pallets, maar in de vorm van pakketten. In plaats van grote leveringen aan winkels of andere distributiecentra, bestaan de zendingen uit dozen met vaak maar één, twee of drie producten. Dat betekent dat veel meer orderpickers en inpakkers nodig zijn. Door het grote aantal pakketten ontstaat ook de behoefte aan sorteren. De operatie wordt kortom een stuk arbeidsintensiever. Dat heeft consequenties op verschillende niveaus. Tussenvloeren De eerste consequentie heeft betrekking op de magazijninrichting. Een groot deel van de palletstellingen in een conventioneel warehouse maakt in een e-commerce-operatie plaats voor legbordstellingen. Legbordstellingen kunnen in principe prima in een gebouw met een vrije hoogte van twaalf meter worden ingepast, maar dan verdeeld over enkele tussenvloeren. Dat heeft echter wel gevolgen voor de vloer op de begane grond. Vanwege het arbeidsintensieve karakter wordt ook mechanisering en automatisering van deze logistieke processen zoals orderpicken, inpakken en sorteren interessant. Een keuze voor een geautomatiseerd opslagsysteem met bakken heeft eveneens gevolgen voor het pand. De vrije hoogte van twaalf meter is dan opeens minder relevant. Misschien is een opslagsysteem met een hoogte van zestien of twintig meter economisch gezien een veel interessantere logistieke oplossing. Crossdocking Een ander kenmerk van e-commerce-operaties is de grote hoeveelheid waarde toevoegende activiteiten (VAS). Denk bijvoorbeeld aan het personaliseren van producten door logo’s te drukken op producten en het verpakken van producten in cadeaupapier. Voor dergelijke activiteiten is extra vloeroppervlakte nodig. Een vloeroppervlakte die bovendien flexibel kan worden ingedeeld. De aard van de VAS-activiteiten verandert immers regelmatig. Deze activiteiten hoeven ook niet noodzakelijkerwijs op de begane grondvloer plaats te vinden. Ook de goederenontvangst stelt andere eisen aan het gebouw. Zeker in e-commerce-operaties met een grote longtail neemt de diversiteit in binnenkomende goederen toe. Producten arriveren niet meer alleen in de vorm van volle of bonte pallets, maar ook op andere ladingdragers en niet alleen meer via vrachtwagens maar ook bestelbusjes. Omdat vaak niet alle artikelen in het gebouw op voorraad liggen, neemt daarnaast het aantal crossdock-leveringen toe. Dat zijn goederen die in het warehouse van een leverancier zijn verzameld en na ontvangst moeten worden samengevoegd met de rest van de order. Daarvoor moet in het gebouw ook ruimte zijn. Veel retouren Het laatste onderscheid ten opzichte van traditionele operaties is de enorm grote retourenstroom. Met name bij kleding en fashion bestaat de neiging van consumenten om artikelen in verschillende maten en kleuren te bestellen. Wat niet past of staat, gaat meteen weer retour. De goederen die terugkomen in het distributiecentrum, dienen gecontroleerd en soms gerepareerd, herverpakt of gereconditioneerd te worden. Al deze voorbeelden leiden ertoe dat de definitie van een marktconform gebouw verschuift. Naast de traditionele dc’s voor belevering van winkels en andere distributiecentra is steeds meer behoefte aan een nieuw dc voor belevering van consumenten. Een dc waarvoor dus duidelijk andere uitgangspunten gelden. Ook in business-to-business De huidige e-commerce-dc’s zijn vooral gericht op de consumentenmarkt (business-to-consumer). Maar inmiddels ondervinden ook steeds meer bedrijven in de zakelijke markt (businessto-business) de invloed van e-commerce. Mensen die ’s avonds op de bank via internet iets voor zichzelf bestellen, verwachten dezelfde service als ze de volgende ochtend op kantoor een werkgerelateerde online order plaatsen. Ook in de zakelijke markt leidt e-commerce dus tot een hogere bestelfrequentie, kleinere orders en kortere levertijden. Dat betekent dat het vraagstuk van marktconforme logistieke panden de gehele logistiek keten gaat beslaan. Vooraf keuzes maken Wat betekent dit voor de logistieke vastgoedmarkt? Allereerst dat de risico’s bij het bouwen op risico vandaag de dag groter zijn dan vijftien jaar geleden. Wie de definitie van een marktconform gebouw van vijftien jaar geleden hanteert met een vrije hoogte van 12,20 meter en een vloerbelasting van 40 kN per vierkante meter, realiseert een gebouw dat voor e-commerce-operaties minder geschikt is. Sterker nog: vastgoedbeleggers zullen vandaag de dag veel meer dan vijftien jaar geleden vooraf keuzes moeten maken. Is het gebouw bestemd voor een traditionele operatie of een e-commerce operatie? Welke vrije hoogte hanteren we? Welke Michael Lokerse Mari van Kuijk Groenewout is een onafhankelijk adviesbureau gericht op advies, implementatie en optimalisering van logistieke en supply chain netwerken en processen in alle branches. Michael Lokerse (Senior Consultant) en Mari van Kuijk (Managing Director & Partner) zijn bij Groenewout betrokken bij alle gebouwgerelateerde activiteiten zoals locatieadviezen, gebouwdefinitie en -implementatie. vankuijk@groenewout.com lokerse@groenewout.com tel. +31 (0)76 533 04 40 www.groenewout.com belasting moet de vloer kunnen dragen? Elke keuze die vastgoedbeleggers maken, is bepalend voor de aantrekkelijkheid van het gebouw voor potentiële toekomstige huurders. Zeven of vijf jaar De komende jaren zal het vraagstuk alleen nog maar groter worden. In de markt zien we de huurtermijnen steeds korter worden; dit vergroot de druk op vastgoedbeleggers om vooraf duidelijke keuzes te maken. Waar vroeger een huurtermijn van tien jaar gemeengoed was, worden tegenwoordig meer en meer huurcontracten afgesloten voor een termijn van zeven of soms zelfs vijf jaar. De kans dat beleggers op zoek moeten naar een tweede, derde of zelfs vierde huurder neemt dus toe. Tegelijkertijd gaan de ontwikkelingen op het gebied van mechanisering en robotisering razendsnel, waardoor ook de specificaties van een marktconform gebouw aan verandering onderhevig blijven. Terwijl de behoefte aan een marktconform gebouw dus toeneemt, is steeds minder duidelijk hoe een marktconform logistiek gebouw eruit ziet. De logistieke vastgoedmarkt zal daarom meer en meer kleur moeten bekennen. Waarbij vooraf heldere keuzes maken wat betreft type gebouw, de beste strategie lijkt voor investeerders en ontwikkelaars. ‹‹ Dit artikel zal ook worden gepubliceerd in Service Magazine lustrumeditie 2018. Logistiekvastgoed 2018 - 105

Weert ijzersterke locatie voor logistieke campus van 120.000 vierkante meter

Heylen Warehouses gaat op bedrijventerrein Kampershoek 2.0 in Weert een logistieke campus van ruim 120.000 vierkante meter realiseren. Het idee van een campus is dat het gebouw ‘flexibel kan meegroeien’ met de veranderende omstandigheden van zijn huurders. En Weert is daarvoor een prima vestigingslocatie, zegt Ralph Caspanni. vlnr Mathieu Dolders, Ralph Caspanni en Frans van Eersel “W eert is een toplocatie en onderdeel van de spie RotterdamAntwerpen en het Duitse achterland. En alle modaliteiten zijn hier aanwezig”, zegt Ralph Caspanni, CEO van Heylen Warehouses. Daarnaast is het aanwezig arbeidsmarkt potentieel een zeer belangrijke factor, zegt hij. “Telkens als we met potentiële klanten spreken, blijkt de beschikbaarheid van gemotiveerd en gekwalificeerd personeel doorslaggevend te zijn.” Arbeidsmarkt Met dat arbeidsmarktpotentieel zit het wel snor in Weert, zegt wethouder Frans van Eersel. “Veel inwoners van Weert reizen voor hun werk dagelijks naar onder meer Venlo of Born. Dat is een belangrijke doelgroep. Daarnaast hebben we nog een groep mensen in de bijstand en met een ww-uitkering. Die begeleiden we graag naar nieuw werk. We kijken ook nadrukkelijk naar vijftigplussers en arbeidsmigranten. We zetten er straks vanuit de gemeente een ‘versnellingsteam’ op.” Aantrekkelijk zijn en blijven Je moet als gemeente ook aantrekkelijk zijn en blijven om jongeren te behouden, vervolgt Van Eersel. “Weert groeit jaarlijks met een procent of meer, in tegenstelling tot de rest van Limburg. Een simpel voorbeeld: wij hebben een golfslagbad; Eindhoven heeft dat niet meer. Zo investeren we in allerlei voorzieningen om de stad aantrekkelijk te houden.” Als het gaat over bereikbaarheid zit de gemeente ook niet stil: er wordt gewerkt aan een nieuwe verbinding richting Roermond en een treinverbinding Frans van Eersel: ‘We zetten straks een versnellingsteam op het benaderen van de arbeidsmarkt’ Logistieke Campus Weert De logistieke campus in Weert omvat in totaal ruim 120.000 m2 warehouse verdeeld over tien geschakelde units. Heylen Warehouses richt zich met de campus op logistieke gebruikers met arbeidsintensieve processen, zoals in de e-commerce. De campus heeft voldoende parkeergelegenheid en een enorme groene binnentuin. Het dak wordt voorzien van pv-panelen die stroom leveren aan de gebruikers. De eerste unit komt naar verwachting voor de zomer van 2019 beschikbaar. Logistiekvastgoed 2018 - 107

Ralph Caspanni: ‘Onze huurders kunnen flexibel groeien binnen het concept van de logistieke campus’ met Antwerpen. Weert is economisch ‘in balans’ zegt de wethouder. De sectoren logistiek, handel en maakindustrie zijn er alle drie ongeveer even groot. Er vinden allerlei ontwikkelingen plaats. Op bedrijventerrein Kampershoek 2.0 komt naast de logistieke campus van Heylen Warehouses onder meer een hotel van Van der Valk. In de stad komt er een groot aantal nieuwe woningen bij en er wordt gewerkt aan het stadspark. “Er gebeurt hier veel.” Campus concept Caspanni: “We komen niet naar Weert om er weer snel weg te gaan. Uiteindelijk moeten onze klanten, medewerkers en gebouwen onderdeel worden van de lokale samenleving. Je moet dus op de goede plek zitten. De locatiekeuze is immers eenmalig.” Caspanni haalt aan dat de ontwikkelingen in de (e-commerce) logistiek razendsnel gaan. “Wat is de situatie van een huurder over twee of vijf jaar? Niemand die het weet, maar huurcontracten gaan doorgaans uit van langere huurperioden.” Om klanten toch flexibel te kunnen bedienen, ontwikkelde Heylen Warehouses een ‘collaborative warehouse’ waarbij huurders flexibel kunnen groeien op dezelfde locatie. “Of downsizen als ze minder ruimte nodig hebben door bijvoorbeeld robotisering. Een logistieke campus moet in onze visie daarom minimaal 100.000 vierkante meter gebouwoppervlakte hebben.” Weert is overigens niet de eerste logistieke campus van Heylen Warehouses. Zowel in Nederland als België beschikt 108 - Logistiekvastgoed 2018

Kampershoek 2.0 Kampershoek 2.0 ligt direct aan de A2 en is zeventig hectare groot. Multimodale Terminal De Kempen ligt op enkele minuten afstand van de campus en voorziet in de waterverbinding met het Brabant Intermodal Netwerk. Tevens is er een directe verbinding met de haven van Antwerpen. Belangrijke industriële centra zoals Born, Eindhoven en het Ruhrgebied liggen vlakbij. Mathieu Dolders van de gemeente Weert: “Technologie die Brainport Eindhoven ontwikkelt, wordt in de regio Weert voor diverse toepassingen benut en uitgebouwd. Weert biedt voor de logistieke kant van dit proces uitstekende faciliteiten tegen gunstige condities. De komst van Heylen Warehouses bevestigt dat. Daarnaast kunnen wij bedrijfskavels in erfpacht uitgeven. Dat kan op veel plaatsen niet. Dat is handig als je snel wilt doorpakken.” De tuinplannen worden nu met een landschapsarchitect verder uitgewerkt. In de binnentuin staan enkele oude bomen die van elders van het terrein verplaatst zijn. Heylen Warehouses over diverse campussen in onder meer Venlo, Roosendaal, Almelo en Grobbendonk (B). Binnentuin De campus in Weert is straks de enige grootschalige campus met een binnentuin van circa 7.000 vierkante meter met honderd jaar oude bomen. Het groenstuk is integraal onderdeel van het plan en ligt centraal op het campusterrein. Medewerkers kunnen er straks een stukje wandelen of hun lunch nuttigen. De bedoeling is om beide panden aan de zijde van de groenstrook ‘open’ te maken, zodat er vanuit de gebouwen zicht is op de binnentuin. De groenstructuur draagt zo bij aan het welbevinden van de medewerkers. Perceel van 15 ha De gemeente heeft het hele keuze- en vestigingsproces uitstekend gefaciliteerd, zegt Caspanni. “Bij de eerste gesprekken was het terrein bijvoorbeeld nog niet verkaveld. Samen zijn we tot het idee gekomen om het bij elkaar te voegen. De gemeente heeft ook een terrein gereserveerd als parkeerlocatie, voor het geval dat er een huurder komt met veel personeel.” Naast de logistieke campus van Heylen Warehouses is nog een perceel beschikbaar van ruim vijftien ha. Het perceel is deels van de gemeente en deels van een andere ontwikkelaar. De toegestane bouwhoogte is er 22 meter. Van Eersel: “Wij praten graag met partijen die verstand van zaken hebben en leiderschap tonen. Heylen Warehouses is zo’n partij. Geen ellenlange gespreksrondes, maar doorpakken.” Caspanni: “Je moet het geloof erin hebben en het gewoon doen.” ‹‹ www.weert.nl www.kampershoek.nl Copyright: all artist impressions belong to Wil-Ma and Wastiau&Co architects www.heylenwarehouses.com www.heylengroup.com Logistiekvastgoed 2018 - 109

Logistiekvastgoed 2017 - 111

Greenport Venlo: sterk in ontwikkeling Alles in huis binnen dé Europese logistieke hotspot Binnen Greenport Venlo pakken steeds meer gerenommeerde bedrijven hun kansen binnen Europa en daarbuiten. Van de meer dan 400 hectare aan bedrijventerreinen in het gebied is de komende jaren nog 170 hectare uitgeefbaar. Daarvan is nu 50 hectare direct beschikbaar in kavelgrootten van 0,5 tot 30 hectare. D e economisch sterk in ontwikkeling zijnde Regio Venlo-Venray heeft alles in huis, volgens Christian Heerings van Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo. “Het strategisch gelegen Greenport Venlo combineert uitstekende verbindingen met omvangrijke afzetmarkten over weg, spoor en water met geavanceerde, duurzame voorzieningen, kennisen innovatiecentra en een stimulerend ondernemersklimaat,” zegt hij. “We zijn ook goed op weg op het gebied van personele uitdagingen. Er heerst hier een een echte winnaarsmentaliteit; zowel grote als kleine ondernemingen vallen regelmatig in de (inter)nationale prijzen.” Naast vele Europese distributiecentra zijn binnen Greenport Venlo ook ruim drieduizend ondernemers in de agrifood sector gevestigd, evenals het topsegment van de handel en de maakindustrie. Green Business Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo ontwikkelt en beheert een gebied van ongeveer 54 kilometer, dat ook bedrijvenpark Trade Port Noord, een campus op het gebied van voedsel en gezonde voeding en omringende natuurlandschappen omvat. Heerings: “Dit is een toekomstbestendig functionerende locatie binnen het oorspronkelijke natuurlandschap. We acteren zodanig dat we met Regio Venlo-Venray De multimodale regio Venlo-Venray is voor de derde keer uitgeroepen tot ‘Europe’s most desirable logistics hotspot’. De regio heeft met de A73, A67 en A74 een vlotte doorstroming van het wegverkeer. Greenport Venlo is binnen deze regio gunstig gelegen op de linkeroever van de Maas, niet ver van twee bargeterminals. Naast twee bestaande railterminals krijgt Greenport Venlo aan de spoorlijn Eindhoven-Venlo, die dwars door het gebied loopt, in 2019 een derde - tevens Nederlands grootste – inland-railterminal.

Nunner Logistics “We vonden in Greenport Venlo de ruimte die we zochten. Pluspunten zijn de mogelijkheden voor grootschalige logistiek, de ontsluiting met de A73 en A67 en de spoorterminal. Daarnaast zijn het ontwikkelbedrijf en de overheden zeer coöperatief en alle bedrijven prachtig ingepast in het landschap,” aldus Erwin Cootjans, CEO Nunner Logistics BV. vergaande verduurzaming onze uitgekiende concurrentiepositie nog eens aanzienlijk versterken. Veel aandacht gaat dan ook uit naar de flora en fauna in dit gebied, dat van oorsprong al een hoge landschappelijke waarde heeft. Zo zijn er ruime collectieve groenstroken en waterpartijen gerealiseerd, evenals dassentunnels, uilenkasten en faunatorens. Voor werknemers is dit een prettige omgeving om te pauzeren. Verdere landschappelijke inpassing, geluidwering en uit het zicht blijven van (vracht)auto’s en pallets bereiken we met begroeide grondwallen rond de kavels. Daarvoor gebruiken we de humusrijke grond, die vrijkomt bij het bouwrijp maken.” Het ontwikkelbedrijf streeft naar Green Business. “Dat wil zeggen dat we ook duurzaam bouwen en het opwekken van groene energie via zonnepanelen, geothermie en windturbines nadrukkelijk stimuleren, “ vervolgt Heerings. “Momenteel wordt ruim veertig procent van de energievraag duurzaam geproduceerd en geleverd. Op termijn kan dit toenemen tot honderd procent of meer.” One-stop-shop Het Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo is opgericht om voor haar aandeelhouders, te weten de Provincie Limburg, de gemeenten Venlo, Horst aan de Maas en Venray, een omvangrijke en complexe gebiedsontwikkeling te realiseren. Heerings: “In de praktijk betekent dat niet alleen het uitgeven van bedrijfskavels en het hieraan voorafgaande Feiten en cijfers - Europese logistieke hotspot - proces van grondverwerving en planologische procedures trekken, maar ook het begeleiden van (potentiële) klanten. Vanaf het eerste contact tot aan het moment van de vergunningsaanvraag blijft het ontwikkelbedrijf aanspreekpunt voor de ondernemer. Gezamenlijk werken we de eerste ideeën uit tot een breed gedragen plan, dat klaar is voor de aanvraag van de omgevingsvergunning. Verder is er op civieltechnisch gebied ook tijdens de bouw frequent contact om de realisatie zo soepel mogelijk te laten verlopen.” Aanvalsplan Arbeidsmarkt De bedrijventerreinen van Greenport Venlo bieden op dit moment werk aan circa 4.000 mensen. Heerings: “Samen met onze partners keken we al ver vooruit. Op zich beschikt de regio over een enorm arbeidspotentieel, mede gezien onze ligging nabij de Duitse grens en op slechts dertig autominuten van het dichtbevolkte Roergebied. Ook Duitsers en Polen tonen interesse in een baan in de regio, of werken er al. Verder heeft de Provincie Limburg vorig jaar het Aanvalsplan Arbeidsmarkt opgesteld. Daarbij zijn middelen beschikbaar gesteld om werklozen op te leiden voor openstaande vacatures. We kunnen inmiddels een deel van de beroepsbevolking goed opleiden voor inzet op diverse logistieke fronten, zelfs specifiek, al naar gelang de wensen van de opdrachtgever. Samen met het Werkgevers Servicepunt Regio Venlo spelen we hierop adequaat in. Zo vragen we nieuwkomers en uitbreidende bedrijven steevast aan te geven wat zij wanneer aan welke arbeidskrachten denken nodig te hebben.” nog 170 hectare uitgeefbaar bedrijventerrein - 50 hectare direct beschikbaar - kavelgrootten: 0,5 tot 30 hectare - 2 bargeterminals - 2 railterminals - 4 luchthavens binnen 75 kilometer - 8 luchthavens binnen 180 kilometer Rail- en bargeterminals De voorspoedige invulling van de terreinen in de regio Venlo en toekomstige nieuwe vestigingsmogelijkheden in Venray met nog eens netto 30 hectare aan kavels vragen om een goede afwikkeling van de voortdurend toenemende goederenstromen. “De bestaande bargeterminals aan de Maas in Wanssum en Venlo krijgen binnenkort uitbreiding,” kondigt Heerings aan. “Momenteel Christian Heerings Erwin Cootjans wordt in Venlo ook hard gewerkt aan de aanleg van een derde railterminal, die centraal is gelegen op Trade Port Noord. Na gereedkomen in het laatste kwartaal van 2019 is deze inlandrailterminal de grootste van Nederland. Daarmee komt zowel het Europese achterland als Azië, qua containervervoer, optimaal binnen bereik. Ook krijgt Greenport Venlo hiermee een nog betere ontsluiting richting de zeehavens van Rotterdam en Antwerpen.” De nieuwe railterminal biedt acht maal 750 meter spoorlengte. Multimodaliteit is in combinatie met de beschikbaarheid van XXL kavels voor nieuwe vestigers doorslaggevend bij de keuze voor Greenport Venlo. ‹‹ Meer informatie: Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo Villa Flora, Sint Jansweg 20, 5928 RC Venlo Postbus 3125, 2902 RC Venlo +31 77 850 34 50 info@greenportvenlo.nl www.greenportvenlo.nl Logistiekvastgoed 2018 - 113

114 - Logistiekvastgoed 2017

Logistic Campus Holtum • Gelegen op bedrijventerrein Holtum noord direct aan de snelweg en de barge terminal Born. • Hoogwaardige nieuwbouw warehouse met een vrije hoogte van 12,20 m1 per direct beschikbaar inclusief 40.000 m2 en 18 m1 • 80.000 m2 high-bay warehouse. • Vloeren geschikt voor smalle gangen met vloerbelasting tot 100 kN/m2! • Met zonnepanelen op het dak en bijzonder hoge isolatiewaardes onderscheiden Logistic campus Holtum in duurzaamheid. Fase 1/2/3 Fase 4 Een unieke locatie en directe verbinding met container vervoer over water. Fase 4 . units van 20.000 tot 95.000 m2 Logistic Campus Aviation Valley • Gelegen op bedrijventerrein Aviation Valley direct naast Maastricht-Aken Airport, Beek. • Hoogwaardige nieuwbouw warehouse met een vrije hoogte van minimaal 12,20 m1 • Op maat te bouwen in units vanaf 20.000 m2 tot 95.000 m2 • Hoogbouw mogelijk tot 25 m1 . ! • Duurzaamheid gegarandeerd met zonnepanelen op het dak en hoge isolatiewaardes. • Verschillende percelen beschikbaar vanaf 6,3 tot 14,2 ha aaneengesloten. Een unieke locatie met directe aansluiting voor lucht- en container vracht. www.logistic-campus.nl info@logistic-campus.nl Logistiekvastgoed 2017 - 115 +31 (0)77 467 82 71 of hoger. TE HUUR TE HUUR

Nieuwbouw distributiecentrum van ca. 20.000 m2 in opdracht van WDP voor o.a. NewCorp Logistics op Bedrijvenpark Hoeksche Waard in Heinenoord. “We bouwen goede projecten voor beleggers door zekerheid te bieden over de geleverde kwaliteit” Hercuton is gespecialiseerd in het conceptmatig ontwerpen en bouwen van turn-key bedrijfshuisvesting in prefab beton. Het bedrijf gelooft in conceptmatig bouwen, in LEGOlisering. Hercuton vindt het onlogisch om per project steeds opnieuw het wiel uit te vinden. Met haar efficiënte bouwconcept biedt Hercuton haar opdrachtgevers 3 zekerheden: planningszekerheid, product zekerheid en vroegtijdige budgetzekerheid. Afspraken waar opdrachtgevers wat Hercuton betreft altijd op kunnen vertrouwen. “Ze zijn wat ons betreft letterlijk in beton gegoten.”. 116 - Logistiekvastgoed 2018 Kwaliteitsborging Hercuton realiseert al jaren nieuwbouw voor grote spelers in de logistieke sector. Het bedrijf is groot voorstander van de Wet Kwaliteitsborging voor het bouwen (Wkb). Vooruitlopend op deze wet heeft Hercuton al meerdere grote logistieke panden conform de Wkb gerealiseerd. Algemeen Directeur Ivo van der Mark: “Wij zagen het als een kans om de Wkb in onze dagelijkse bedrijfsvoering te integreren en hiermee onze klanten een nog betere kwaliteit te bieden. We voldoen hierdoor nog beter aan de behoefte van beleggers om zekerheid te hebben over de geleverde kwaliteit.” Goede investeringsprojecten Van der Mark vertelt dat de resultaten van de Wkb projecten zeer positief zijn. “Het grote verschil én voordeel van de Wkb is dat processen gedurende het hele traject gecertificeerd worden. Daarnaast wordt de kwaliteit van meet af aan geborgd met behulp van gebouwdossiers. Feitelijk zijn we vanaf dag één bezig met de oplevering. Elke bouwfase wordt na afronding direct gecontroleerd door Seconed middels Technical Inspection Services (TIS). Na deze technische controle weten we meteen of de betreffende fase volgens de contractuele en wettelijke eisen is uitgevoerd. Waar nodig nemen we maatregelen. Zo werken we stap voor stap richting de eindoplevering. Wij hebben ervaren dat de Wkb leidt tot een betere kwaliteit en een effectiever, slimmer en efficiënter bouwproces met een hogere klanttevredenheid. Het zijn goede investeringsprojecten. Ook het nieuwe sorteercentrum van DHL Parcel in Zaltbommel wordt volgens de Wkb uitgevoerd.“ Nieuwbouw grootste all-electric e-commerce sorteercentrum van de Benelux voor DHL in Zaltbommel.

Ivo van der Mark, Algemeen Directeur Hercuton b.v. Touwslager 2, 5253 RK Nieuwkuijk Tel. 088 205 34 00 E-mail: info@hercuton.jajo.com www.hercuton.nl Prestigieus pilotproject “DC Dordtse Kil”. Deze nieuwbouw fungeerde als pilot voor de aankomende Wet Kwaliteitsborging voor het Bouwen (Wkb) in Gevolgklasse 2. Samenwerking marktpartijen Van der Mark vertelt dat er een steeds verdere integratie in samenwerking met marktpartijen plaatsvindt. Zo werkt Hercuton regelmatig samen met Over Engh Vastgoed B.V. Oprichter / Eigenaar Misja Bakker vertelt: “Ik ervaar de samenwerking met Hercuton op de diverse projecten als zeer prettig. De transparante en oplossingsgerichte manier van werken leidt ertoe dat er voldaan kan worden aan de waarden van Over Engh Vastgoed, namelijk kwaliteit voor een marktconforme prijs en een tijdige oplevering.” In opdracht van logistiek vastgoed ontwikkelaar en investeerder WDP realiseert Hercuton momenteel een distributiecentrum van ca. 20.000 m2 voor o.a. NewCorp Logistics. Rien van Ast - WDP: “Als beursgenoteerde lange-termijnbelegger werkt WDP samen met Hercuton vanuit het logistieke proces van de klant. Daaromheen bouwen wij dan de schil. Dat is dus echt maatwerk. Tegelijkertijd houden we er bij de bouw rekening mee dat het pand in de verre toekomst ook aan een nieuwe klant moet kunnen worden verhuurd.”. Ook met JLL heeft Hercuton bij meerdere ontwikkelingen succesvol samengewerkt. Peter Titulaer, Advisor Agency Industrial & Logistics, vertelt: “Als internationale vastgoedadviseur hebben wij een sterk team dat zich specifiek focust op de Logistieke en Industriële markt. Wij zijn nationaal verbonden, maar mondiaal georiënteerd. Hierdoor weten wij in een vroegtijdig stadium welke partijen op zoek zijn naar nieuwe bedrijfsruimte. Dit biedt hen de kans om samen met een ontwikkelaar een build to suite oplossing te ontwikkelen. De kracht van Logistiekvastgoed 2018 - 117 Hercuton is dat zij op een zeer adequate en betrouwbare manier inspelen op de behoefte van onze kandidaten. Hierdoor verlopen onze gezamenlijke trajecten soepel en zijn de wensen van onze klant het allerbelangrijkste.” Hoge klanttevredenheid Hercuton blijft innoveren, probeert continu haar klanten nog beter van dienst te zijn en positief te verrassen. Zo is onder meer Grondmaps.com gelanceerd om beter op de locatievraag in te kunnen spelen. Ook klanttevredenheid is een van de speerpunten bij Hercuton. Ze laten al sinds 2014 doorlopend klanttevredenheidsonderzoeken uitvoeren. De uitkomsten hiervan zijn openbaar via www.hercuton.tevreden.nl. “Gemiddeld scoren we een 8,2. Doordat we weten wat klanten over ons denken, helpen klanten ons onze organisatie te verbeteren,” aldus Van der Mark. Over Hercuton Hercuton vormt samen met Remco Ruimtebouw, ServicebouwPlus, pvvT, Hafkon International en Ocmer het Cluster Bedrijfshuisvesting van Janssen de Jong Groep. De bedrijven zijn gezamenlijk gevestigd in Nieuwkuijk en Lódz (Polen), opereren ieder vanuit hun eigen merknaam en beschikken over jarenlange kennis en ervaring. Algemeen Directeur Ivo van der Mark: ”Binnen het Cluster Bedrijfshuisvesting werken wij met verschillende geavanceerde bouwconcepten waardoor wij klanten vroegtijdige budgetzekerheid én de beste oplossing bij huisvestingsvraagstukken kunnen bieden.” ‹‹ Nieuwbouw SEGRO Park Amsterdam Airport in opdracht van SEGRO Benelux nabij Schiphol.

‘Alle kennis en kunde in één hand bij Wayland’ Wayland Developments en Wayland Real Estate ontwikkelen momenteel het nabij LogistiekPark A12 gelegen BusinessPark Vredenburg. “Het project is ook onderdeel van de ontwikkeling Glasparel+ in Waddinxveen. Je kunt er modern zakendoen te midden van groen en water”, aldus Arnaud van der Eijk, directeur bij Wayland Real Estate en commercieel directeur bij Wayland Developments. 118 - Logistiekvastgoed 2018 LogistiekPark A12 succesvol ontwikkeld LogistiekPark A12 speelt in op de vraag naar duurzaam logistiek vastgoed. Van der Eijk: “Inmiddels is de gronduitgifte voor dit logistieke kruispunt van 200.000 m² grotendeels afgerond. Voor gebruikers die zoeken naar huisvesting in metropoolgebied Zuid-Holland is er zeker nog ruimte. Zij kunnen contact opnemen met onze partner binnen LogistiekPark A12; Montea.” BusinessPark Vredenburgh Wayland Developments ontwikkelt momenteel het nabij gelegen BusinessPark Vredenburgh, dat onderdeel uitmaakt van Glasparel+. Het bedrijvenpark ligt in Waddinxveen en is 7 hectare groot, waarvan inmiddels 2,5 hectare is verkocht. “Doordat de gemeente het gebied een brede agro bestemming gaf, is dit een perfecte plek voor logistieke afhandeling van goederen en diensten. Hoewel

Voordelen van vestiging op BusinessPark Vredenburgh - - - - Logistiek centraal gelegen in de Randstad Onderdeel van de A12 Corridor Bedrijfsruimtes van 5.000 tot 30.000 m² Voor agro, food en energie functies - Aangepast op specifieke gebruikerswensen Arnaud van der Eijk het oog op morgen. Lange termijn relaties zijn heel normaal. Ook gebeuren er spannende dingen op gebied van duurzaamheid en energie. Denk bijvoorbeeld aan het voorzien in eigen energiebehoeften via bronnen en aangesloten warmtenetten. Daar profiteren opdrachtgevers van Wayland Real Estate ook van. Wayland heeft alle disciplines in huis om eindgebruikers, gemeenten en beleggers te helpen. Dat geeft onze opdrachtgevers een unieke voorsprong.” ‹‹ de locatie middenin stedelijk gebied ligt, oogt de omgeving groen. Er is een snelle ontsluiting met de nabij gelegen A12 en A20. Bij de ontwikkeling vervullen wij specifieke gebruikerswensen. Kortom, niet alleen voor bedrijven die actief zijn in de sectoren agro, food en energie is dit een ideale vestigingsplek, maar ook voor toeleveranciers die actief zijn in de keten, zoals bijvoorbeeld grondstof, verpakking en assemblage bedrijven.” Aldus Van der Eijk. Oog voor duurzame toekomst “Wayland is van huis uit een ondernemend familiebedrijf. Soms wat te bescheiden, maar altijd met Meer informatie? Neem contact op met Arnaud van der Eijk Wayland Real Estate / Wayland Developments Weg en Land 2, 2661 DB Bergschenhoek 010 – 52 10 881 / avandereijk@wayland.nl www.businessparkvredenburgh.nl www.logistiekparka12.nl BusinessPark Vredenburgh Wayland Real Estate Wayland Real Estate maakt onderdeel uit van het nationaal opererende Wayland Developments in Bergschenhoek, dat actief is sinds 2005. Wayland Real Estate ontwikkelt distributiecentra op maat op door Wayland Developments ingenomen strategisch gesitueerde grondposities met een toekomstige meerwaarde. Deze al voor een deel ingevulde logistieke parken kenmerken zich door een zeer hoge duurzaamheidsfactor, een bijzondere uitstraling en een uitgekiende menging van functies. www.waylanddevelopments.nl LogistiekPark A12 Logistiekvastgoed 2018 - 119

Stadslogistiek moet meer ruimte krijgen De distributie van goederen in steden moet echt veranderen. Anders komt de stad muurvast te zitten. Terugkerende elementen van goede stadslogistiek zijn: elektrische vrachtwagens, slim inzetten van data met geavanceerde IT-technologie, samenwerken in hubs aan de rand van de stad, innoverende ondernemers en overheden met goed beleid. D oor de groeiende economie beginnen de grenzen van logistiek in grote steden te piepen en te kraken. We merken het bijvoorbeeld aan meer uitstoot van fijnstof en CO2 . Al is in veel steden de luchtkwaliteit beter dan je zou denken: alleen op een paar plekken is het soms bar en boos. Dan is er het verkeerslawaai, tegenwoordig ook steeds ’s avonds en ’s nachts te horen. Het is niet meer veilig op straat. Voetgangers kunnen niet meer over het voetpad vanwege de vele geparkeerde bouwbusjes. Soms staat het verkeer muur- en muurvast. De overheid moet slimme en schone stadslogistiek regelen, voor zowel bewoners als voor ondernemers. Wat staat verladers en logistiek dienstverleners te wachten? De stad is vol Een van onze praktijkonderzoeken was in De Pijp. Een Amsterdamse wijk van 800 bij 800 meter waar de gemiddelde huizenprijs hoog is, ondanks de vele drukteproblemen. Daar komt achter elke lossende vrachtwagen de hele straat stil te staan, waarna bestuurders minutenlang toeteren. Iedereen is boos op elkaar. Dagelijks rijden er 1000 vrachtwagens en busjes door de smalle straten in De Pijp. Onze studenten ontdekten dat daarvan maar liefst 800 slechts één zending komen brengen. Die 800 zouden daar eigenlijk niet moeten komen. Ze nemen te veel ruimte op straat, en op laad- en losplekken, in beslag. Honderdvijftig vrachtwagens hebben twee of drie zendingen. De overige vijftig vrachtwagens en busjes doen 65 procent van de zendingen. Dat zijn professionals als DHL en PostNL die zorgen voor een goede beladingsgraad. Ook halen vele verschillende ondernemingen in De Pijp bedrijfsafval op. De overheid moet hier ingrijpen om de buurt vitaal en gezond te houden. Laat het over aan specialisten De overheid moet stimuleren dat de stadslogistiek zoveel mogelijk door gespecialiseerde bedrijven wordt uitgevoerd. Nu wordt 80 procent nog door bedrijven met eigen vrachtwagens gedaan en is slechts 20 procent uitbesteed aan professionele logistieke dienstverleners. Een gespecialiseerd bedrijf heeft gemiddeld vier keer zo veel lading in een vrachtwagen als een bedrijf dat zelf zijn vervoer doet. Zij hebben hiervoor de juiste distributienetwerken. Deel verkeersdata Stadslogistiek kan ook veel slimmer. De lokale overheden moeten data van hun verkeersmanagementsystemen delen met professionele logistieke dienstverleners. Vrachtwagens kunnen dan de slimste en veiligste route kiezen en communiceren met verkeerslichten; talking traffic. Met slimme koppeling met verkeersdata kunnen we ook losplaatsen efficiënter gebruiken. Handhaving gaat foutparkeerders op deze laad- en losplekken met behulp van camera’s streng aanpakken. Zo kan één laad- en losplek achttien keer per dag worden gebruikt, terwijl nu nog vaak bouwbusjes er de hele dag parkeren. Direct contact met het vrachtvoertuig betekent ook dat de overheid kan sturen; wie mag er wel, en wie niet de straat in. In Barcelona en Wenen werken ze al veel langer zo, en met succes. Verbied de dode hoek Vrachtverkeer is drie tot vier keer vaker bij een ongeval betrokken dan personenauto’s. De overheid moet ervoor zorgen dat vrachtwagens met een dode hoek over een aantal jaar de stad niet meer in kunnen, dat gaat veel ongevallen schelen. Er zijn voldoende vrachtwagens zonder dode hoek te koop. Londen stelt in 2020 verplicht dat vrachtwagens die de stad inkomen ‘direct vision’ hebben. Elektrisch transport, natuurlijk Na de introductie van de Tesla truck kwamen ineens alle aanbieders van vrachtwagens met hun aanbod aan zwaardere elektrische vrachtwagens. 120 - Logistiekvastgoed 2018

Funderingbedrijf van ’t Hek ontwikkelt Amsterdamse bouwhub Het funderingsbedrijf ontwikkelt daarom, samen met Port of Amsterdam, een bouwwub van 55.000 m2 in de Amsterdamse haven. Ruud van ’t Hek over de bouwhub: We helpen bouwbedrijven bij grote projecten in de stad. Zij vertelden ons dat het leveren en afvoeren van bouwmaterialen een uitdaging voor ze is. Staal, hout, gips of cv-ketels: veel van deze materialen komen van buiten de stad. De chauffeurs weten niet altijd de weg, waardoor ze vast komen te staan, of heel vroeg arriveren en hun motor voor jouw huis laten ronken. Zo kwamen we op het idee van een bouwHub: één plek in de haven, waar leveranciers materialen naartoe brengen. Wij zorgen voor het vervoer naar de stad. Toen we met dit idee naar Port of Amsterdam stapten, waren ze meteen enthousiast. Het scheelt een heleboel vrachtwagens in de stad. Ze hoeven namelijk alleen maar naar de hub te rijden. Wij doen het laatste stuk. We kennen de stad op ons duimpje. We weten dus precies hoe we moeten rijden, waar we wel kunnen gaan staan en waar we beter een ander plekje kunnen zoeken. We verzamelen ladingen en doen zo in één rit meerdere bezorgingen. Zo houden we het aantal ritten minimaal. En we gaan met een volle wagen terug. Het karton en plastic waarin de materialen vaak verpakt zitten, nemen we namelijk meteen weer mee om te recyclen in de haven. De logistiek in grote steden remt de leefbaarheid Vanaf 2019 komen ze op de markt voor stadslogistiek. Daarna is er echt geen excuus meer om klaar te zijn voor zero emissie stadslogistiek in 2025. Het is tijd om elektrisch transport in de stad verplicht stellen, waterstof mag ook. De techniek is er, maar wordt nu vaak niet ingezet, omdat het economisch nog onrendabel lijkt. Maar als elektrisch transport en waterstof in steden het monopolie krijgen, zal dat snel veranderen. Met de korte actieradius van elektrische voertuigen gaan professionele logistieke dienstverleners werken met een aangepast concept. Ze verzorgen het transport tot aan de hubs aan de rand van de stad met volle dieselvrachtwagens en binnenvaartschepen, en van daaruit met elektrisch vervoer: vrachtwagens, bestelauto’s en cargobikes. En, soms is vervoer over water van afval of bouwmaterialen de beste weg. Die hubs zijn gespecialiseerd in de grote stromen die de stad in gaan: bouwmaterialen (ook circulair), levensmiddelen en food service, facilitaire inkoop en pakketdistributie. De ontwikkelaars van vastgoed aan de rand van de stad moeten ruimte maken voor aanvoer (en mogelijk zelfs de afvoer) via de binnenvaart en ruime mogelijkheden voor het slim opladen van de voertuigen met ‘smart charging’ en veilig parkeren van de voertuigen. Uiteraard zijn alle gebouwen voorzien van zonnepanelen die elektriciteit leveren voor de voertuigen. De ondernemingen op zo’n stadslogistiek bedrijventerrein werken intensief samen met park management. Maak ruimte voor stadslogistiek Nieuwe wijken moet de overheid op basis van ‘zero impact mobiliteit’-richtlijnen inrichten; schone lucht, veel groen en ruimte om te bewegen. Het beleveren moet alleen nog maar mogelijk zijn met lichte elektrische voertuigen of via afhaalpunten. De Pijp is een negentiende-eeuwse wijk, en kunnen we niet zomaar ombouwen. Daarom wringt het verkeer daar, en is het lastig om de problemen daar goed aan te pakken. In nieuwe wijken moeten de overheid slimme en schone stadslogistiek van meet af aan mogelijk maken. ‹‹ Walther Ploos van Amstel is lector Citylogistiek aan de Hogeschool van Amsterdam Logistiekvastgoed 2018 - 121

Warehouse Rotterdam Dudok ontwikkelt XXL - distributiecentrum van 50.000 m² in haven van Rotterdam en verhuurt 25.000 m² Dudok Logistiek Vastgoed, onderdeel van Dudok groep uit Dordrecht, is gestart met de bouw van een nieuw XXL distributiecentrum met een verhuurbaar vloeroppervlakte van 50.000 m² in de haven van Rotterdam. Het moderne distributiecentrum beschikt over 44.000 m² warehouse, 5.000 m² mezzanine en 1.000 m² kantoor en is verhuurbaar in zelfstandige compartimenten vanaf 5.500 m². Het warehouse is gelegen naast het vorig jaar door Dudok (her)ontwikkelde en opgeleverde distributiecentrum van 82.000 m².

Het warehouse zal worden gerealiseerd op een kavel van 66.000 m² en is gelegen op Distripark Maasvlakte. De locatie is gelegen in directe nabijheid van alle container- en spoor terminals van Maasvlakte en de snelweg A15. Recent heeft Dudok overeenstemming bereikt met een internationaal opererende logistieke dienstverlener voor de langjarige huur van in totaal ca. 25.000 m², de helft van het complex. Er is nog 25.000 m² beschikbaar voor verhuur. Dudok heeft de realisatie van het distributiecentrum in opdracht gegeven aan Bouwbedrijf De Vries en Verburg uit Stolwijk. Conform planning zal het distributiecentrum in september 2018 worden opgeleverd. VERHUURD BESCHIKBAAR VERHUURD BESCHIKBAAR Voor meer informatie over het project: www.warehouserotterdam.nl

Ondernemend bouwen: Unibouw levert dé juiste oplossing en legt daarbij de fundering voor de toekomst Overweeg je een nieuw logistiek pand te bouwen? Wil je uitbreiden? Wil je een complete nieuwbouw laten verzorgen? En wil je daarover met een ervaringsdeskundige sparren? Unibouw denkt mee met jou en jouw bedrijfsproces. Effectieve werkwijze van Unibouw Door middel van een bewezen effectieve werkwijze heeft Unibouw de afgelopen 40 jaar zeer veel ervaring opgedaan in het begeleiden en managen van huisvestingsvraagstukken in onder andere de logistieke sector. Volgens een heldere werkwijze wordt het proces integraal behandeld, maar het is geen probleem om halverwege dit proces in te stappen; Unibouw is een flexibele organisatie. Het traject begint met een goede analyse. Dat is een belangrijke, zo niet de meest belangrijke, fase van het bouwproces. Vervolgens kan er, indien gewenst, gezocht worden naar een geschikte bouwlocatie door middel van de online portal bouwgrondvinden.nl. Huren of financieren is binnen de organisatie van Unibouw ook mogelijk. Na het doorlopen van deze fases kan er overgegaan worden tot het schets-, voorlopig en definitief ontwerp van het pand waarna de benodigde vergunningen aangevraagd worden. g Wanneer de vergunningen zijn afgegeven kan de realisatie beginnen en wanneer het pand gereed is kan Unibouw een aanbieding maken voor het beheer en onderhoud van het pand. Ondernemende bouwer Unibouw is een ondernemende bouwer. Dit is te danken aan het ondernemende karakter waarmee Unibouw haar projecten aanvliegt. Zij zijn meer dan alleen een bouwer. Zij zijn ook een kennispartner, een adviseur. Unibouw denkt met de klant mee in het bedrijfsproces, het uiteindelijke nieuwe pand en over de toekomst hiervan. Zij zien het bedrijfsproces als de leidraad voor het ontwerp van het pand. Is er in de toekomst een kans op uitbreiding? Dan wordt hier in het ontwerp al rekening mee gehouden. Grote en kleinere logistieke projecten Steeds meer multinationals en grote bedrijven w o weten Unibouw te vinden. Zo wordt er een XXL distributiecentrum gerealiseerd voor DSV Solutions in Venlo. Deze logistieke multinational wist Unibouw voor inmiddels de vijfde keer te vinden. Dit distributiecentrum in Venlo heeft maar liefst ca. 81.000 m² bruto vloeroppervlakte, een mezzanine van ca. 19.000 m² en 4.300 m² aan kantoorruimte. Tevens wordt er een parkeergarage met 512 parkeerplaatsen gerealiseerd. Een ander i s 124 - Logistiekvastgoed 2018 E-commerce distributiecentrum Lidl Voor vastgoedinvesteerder Delin Capital Asset Management (DCAM) is een e-commerce distributiecentrum, met in totaal een bruto vloeroppervlak van 58.000 m², op de logistieke hotspot Borchwerf II in Roosendaal gebouwd. Deze locatie is gevonden via een locatieonderzoek van bouwgrondvinden.nl, de online portal van Unibouw voor het vinden van beschikbare bouwgrond. De uiteindelijke gebruiker van dit pand is Lidl ten behoeve van de E-commerce activiteiten. Het e-commerce DC bestaat uit een logistiek deel verdeeld over drie compartimenten en mezzaninevloeren met maar liefst 52 laaddocks. De kantoren, omkleedruimtes, douches e.d. zijn bij elkaar zo’n 5.500 m². r R i n e e e t e r a n & e a n t n y i l e p n n o e O i r i d r o a u s r h F g e d B d B e o h u

groot project is het distributiecentrum voor Friesland Campina in Meppel met een bruto vloeroppervlak van 31.000 m². Dit logistieke pand heeft een maximale afzethoogte van ca. 12,5 meter, waardoor het distributiecentrum genoeg ruimte heeft voor zo’n 45.000 pallets. Ook voor Brouwers Transport & Logistics wordt op dit moment een pand gebouwd met een totale grootte van circa 11.500 m². Dit pand is voorzien van 14 laaddocks en een inpandig kantoor van ca. 450 m². E-commerce ontwikkelt zich Door de sterke groei van e-commerce is de definitie van een “standaard” distributiecentrum niet meer zomaar als waar aan te nemen. De logistieke operaties veranderen sterk door e-commerce. Bestond de inkomende goederenstroom uit volle pallets die opgeslagen werden in palletstellingen en weer uitgeleverd werden als volle pallets aan winkels of andere distributiecentra, brengt e-commerce andere werkmethodieken met zich mee. Zo verlaten de goederen in de vorm van pakketten het e-commerce distributiecentrum. Hierdoor zijn er meer orderpickers en inpakkers benodigd wat weer een consequentie heeft op de lay-out van het gehele terrein. Er moeten meer parkeerplaatsen gerealiseerd worden en er zullen kantines en omkleedruimtes met de benodigde faciliteiten zoals douches en lockers benodigd zijn. De inrichting van het DC is ook aan verandering onderhevig. Zo worden goederen in een standaard DC veelal in palletstellingen opgeslagen, in een e-commerce DC maakt men meer gebruik van legbordstellingen verdeeld over meerdere vloerniveaus. Dit brengt een zwaardere vloerbelasting met zich mee maar er dient ook rekening gehouden te worden met het binnenklimaat (warmte stijgt, waardoor het op de bovenste lagen zeer warm wordt). Boven de docks, welke er in een e-commerce DC meer van benodigd zijn dan in een “standaard” DC, worden mezzaninevloeren gerealiseerd om daar de toegevoegde waarde activiteiten, Value-Added Services (VAS), plaats te laten vinden. Het DC dient tevens op de enorme retourstroom van goederen ingericht te zijn. Deze enorme retourstroom dient immers uitgepakt, gecontroleerd, ingepakt en weer opgeslagen te worden. Een mooi voorbeeld hierin is het reeds opgeleverde e-commerce DC wat Unibouw gerealiseerd heeft in Roosendaal voor Delin Capital Asset Management met als huurder Lidl. ‹‹ Unibouw BV Postbus 36, 5420 AA Gemert T 0492-338010 E info@unibouw.eu W www.unibouw.eu www.linkedin.com/company/unibouw www.twitter.com/unibouw www.facebook.com/unibouw Logistiekvastgoed 2018 - 125

Ton van der Schelde: ‘Wat doen wij in dit blad?’ “Je moet eerlijk zijn”, zegt directeur Ton van der Schelde van bedrijvenpark Kickersbloem 3, “Hellevoetsluis is niet de eerste locatie waaraan je denkt als logistieke vestigingsplaats. Toch hebben we logistieke bedrijven veel moois te bieden, waaronder grote kavels die snel operationeel opgeleverd kunnen worden en ruime planologische mogelijkheden tegen scherpe grondprijzen. Dus horen wij in dit blad? Jazeker!” “H ellevoetsluis, waar ligt dat eigenlijk? Dat hoor ik nog wel eens. Nou, we liggen wat in de schaduw van Rotterdam, waardoor we niet zo opvallen. Maar Europoort en de Botlek zijn letterlijk om de hoek en de Tweede Maasvlakte is dan ook niet ver meer. In acht en een halve minuut sta je van hier op de A15.” De haven van Antwerpen is in ongeveer een uur bereikbaar. Prima gedijen Op- en overslag gedijen prima in Hellevoetsluis, zegt Van der Schelde. Dat blijkt uit de Van den Ban Group. Het bedrijf heeft zijn Europese dc voor de distributie van autobanden net naast Kickersbloem 3. “Een bedrijf met meer dan een miljard euro omzet. Containers komen dagelijks aan en iedere ochtend vertrekken de distributieauto’s.” Even verderop gaat aardappelverwerker Farm Frites de omvang van zijn vestiging verdubbelen. “Een investering van meer dan 100 miljoen met een grote impact op de regio.” Direct uitgeefbaar Kickersbloem 3 is 73 ha groot, 53 ha daarvan is direct uitgeefbaar. “Wij zijn de enige partij in de hele regio met grote grondlocaties tegen een aantrekkelijke prijs. Locaties die je ook nog eens naar eigen wens kunt vormen, inclusief het bouwrijp maken indien gewenst. Kickersbloem 3 is een ‘onvoorwaardelijk’ bedrijventerrein waarop milieucategorie 4.2 is toegestaan en een bouwhoogte van achttien meter. Morgen beginnen De verkoop is dit jaar begonnen, de eerste vestiger bouwt inmiddels. Van der Schelde vertelt dat er serieuze belangstelling is uit diverse hoeken. “We vullen eerst de lokale en regionale behoefte in. Dat loopt best goed. Er is al de nodige belangstelling van enkele ‘buiten-regionale’ partijen. Als een bedrijf vandaag koopt, kan het morgen beginnen met bouwen.” Arbeidsmarkt De regio beschikt over een groot arbeidsmarktpotentieel. De regio Voorne-Putten waaronder Hellevoetsluis valt, heeft 180.000 inwoners. Dagelijks stapt zo’n 65 procent van de lokale beroepsbevolking in de auto om elders in de regio te gaan werken. Daarnaast is de bevolking niet vergrijsd en is het opleidingsniveau divers. “Harde werkers zijn het hier. Niet lullen, maar poetsen is echt van toepassing.” Logistiek opleidingsinstituut STC zit vlakbij in Brielle en in Rotterdam. “Dat is een pluspunt voor stages, maar ook voor afgestudeerden die werk zoeken in de regio.” Toekomstige ontwikkelingen Ton van der Schelde: “De komst van de Blankenburgverbinding is heel waardevol en zal de regio nog beter ontsluiten. De gewenste ombouw van de N57 naar A57 staat op de agenda in politiek Den Haag en er is een lobby voor de A4 richting Antwerpen. En er komt een nieuwe brug voor de ontsluiting van het bedrijventerrein. Kortom, er gebeurt wel het een en ander.” 126 - Logistiekvastgoed 2018

Serviceteam Ondernemers die zich op Kickersbloem 3 willen vestigen, kunnen rekenen op de praktische steun van een serviceteam. In het team zitten specialisten van Kickersbloem 3 en van de gemeente. “Wij ontzorgen ondernemers zo goed en breed mogelijk, inclusief bij het vergunningentraject. Alle rapporten en analyses over vestigingsmogelijkeden, arbeidsmarkt en dergelijke zijn beschikbaar.” De komende tien à vijftien jaar komt er in groot-Rotterdam geen vierkante meter bouwgrond bij, zegt Van der Schelde. “Er is helemaal niets in ontwikkeling. Als iemand nu beslist om dat wel te doen, dan duurt het zeker nog tien jaar voordat er een schop de grond in kan. Kickersbloem 3 is dus voorlopig de enige mogelijkheid. Een goede mogelijkheid ook nog eens en bovendien tegen de scherpste prijs van allemaal.” ‹‹ ‘Wij zijn de enige partij in de hele regio met grote grondlocaties tegen een aantrekkelijke prijs.’ Kickersbloem 3 op een rijtje • 73 ha groot, 53 ha direct uitgeefbaar; • scherpe grondprijzen; • volledig bestemde bouwgrond; • grote kavels; • mogelijkheid tot kavelvorming en infrawerk naar eigen behoefte; • milieucategorie 4.2, met eigen grond (enige in de regio); • toegestane bouwhoogte: 18 meter; • op 8,5 autominuten van de A15; • binnen 20 minuten bij alle grote containerterminals in Rotterdam. T 0181-321093 W www.kickersbloem3.nl Logistiekvastgoed 2018 - 127

BREEAM ‘Excellent’ DC voor HelloFresh HelloFresh verhuist eind juni 2018 naar het Benelux distributiecentrum op het eigentijdse Prisma Bedrijvenpark in Bleiswijk. Het nieuwe DC is qua vloeroppervlak tweeënhalf maal zo groot als het te verlaten pand in Den Haag. Ontwikkelaar en eigenaar van het innovatieve gebouw, dat in samenwerking met partner Leen Menken en Mies Architectuur in Ede is ontworpen, is Borghese Logistics. H et duurzame, nieuwe Benelux distributiecentrum in Bleiswijk krijgt het BREEAM ‘Excellent’ certificaat, volgens Olaf Vreeburg, head of Operations/Supply Chain bij HelloFresh. “Deze hoge classificatie komt tot op heden nagenoeg niet voor bij een DC met gekoelde opslag en een vriescel. Er is dan ook alles aan gedaan om fors te kunnen besparen op energiekosten, waaronder het aanbrengen van zonnepanelen, ledverlichting en laadpalen. We nemen op Prisma Bedrijvenpark in totaal - inclusief kantoorruimten - 26.000 m2 vloeroppervlak in gebruik, pal aan de verkeersader A12. Deze omvang is berekend op groei. Daarnaast hebben we op termijn nog verdere uitbreidingsmogelijkheden. Leuke bijkomstigheid is dat het DC voor passanten wellicht iets weg heeft van een kartonnen maaltijdbox.” Kwaliteit verhogend De maaltijdbox leverancier kan met de ingebruikneming van het nieuwe DC meer klanten bedienen en bestaande klanten en potentiële huishoudens een breed assortiment aanbieden. Vreeburg: “Met de 22 laaddocks kunnen we bovendien sneller leveren. Ook komt de koeling tot 4 graden de kwaliteit van onze verse producten ten goede.” HelloFresh vaart op het bieden van gemak, zonder meerkosten. “Met onze maaltijdboxen hoef je niet te bedenken wat je wilt gaan eten en geen boodschappen te doen voor de avondmaaltijd,” licht Vreeburg toe. “Je bent er zonder veel moeite en zonder transportkosten van verzekerd dat je lekker en gevarieerd eet. Iedereen kan wekelijks kiezen uit twaalf verschillende recepten, die zijn bedacht door een team van voedingsdeskundigen. De hoeveelheid geleverde ingrediënten zijn afgepast op het aantal personen waarvoor je kookt en altijd van de hoogste kwaliteit. We bezorgen alles wat je nodig hebt op afgesproken tijdstippen. Verder zit je nergens aan vast: pauzeren of opzeggen kan op ieder gewenst moment.” ‘Last mile’ De bezorgbusjes verschijnen inmiddels overal in Nederland in steeds meer straten, soms op meer tijdstippen per dag. Bang voor het dichtslibben van de wegen is Vreeburg vooralsnog niet. “Wij blijven bezorgen op het moment dat de klant de maaltijdbox in ontvangst wil nemen. Dit is één van de redenen waarom klanten voor HelloFresh kiezen, dus dat heeft voor ons prioriteit. De klant blijft centraal staan. Wel distribueren we onze producten vanuit onze DC naar verspreid liggende, eigen hubs - met eigen teams - bij Amsterdam, Den Haag, Nieuwegein, Duiven, Maastricht, EttenLeur, Ruinerwold, Reusel, Kortrijk en Namen. Onze stadsleveringen vinden veelal plaats op momenten dat de wegen goed begaanbaar zijn, dus niet 128 - Logistiekvastgoed 2018

Artist impression van het nieuwe, aan de A12 gelegen DC van HelloFresh op Prisma Bedrijvenpark in Bleiswijk. Olaf Vreeburg Meer informatie: HelloFresh Olaf Vreeburg, head of Operations 020 - 760 2012 www.hellofresh.nl Nominatie Dutch Marketing Awards HelloFresh heeft de deze eeuw ontstane markt voor de maaltijdbox in de afgelopen zes jaar daadwerkelijk opengebroken en aanzienlijk vergroot. Het van origine Duitse bedrijf is dan ook recentelijk genomineerd voor de prestigieuze marketing vakprijs Dutch Marketing Awards in de categorie ‘Marketing Company of the Year’. overdag, maar ’s avonds vanaf 17.00 uur of in het weekend. We doen dit met speciaal hiervoor geschikt, eigen vervoer.” “Om op het gebied van transport te kunnen verbeteren én te kunnen besparen op vervoerskosten, onderzoeken we momenteel of we kunnen samenwerken, ofwel vervoer kunnen delen met andere foodpartijen, bijvoorbeeld partijen in de horeca,” vervolgt Vreeburg. “Ook doen we onderzoek naar elektrisch aangedreven bussen en bussen met zonnepanelen. Daarnaast zien we mogelijkheden voor het bezorgen per fiets. Zo hebben we zojuist tests achter de rug met zowel actief als passief gekoelde fietsen. Actief koelen kan met behulp van een accu. Bij passief koelen zetten we isolatie en icepacks in.” Expansie In tegenstelling tot veel andere online producten is de online verkoop van food pas laat tot stand gekomen. Vreeburg: “Wij zijn zes jaar geleden gestart en zien nog veel groeipotentieel. Onze pieken vallen niet samen met die van leveranciers van andere online producten; we werken niet seizoen afhankelijk. Wel hadden we met de groei van de afgelopen steeds meer personeel nodig. Dat betekent dat wij mogelijke schaarste op de arbeidsmarkt vóór wilden zijn met het op grotere schaal in dienst nemen, maar vooral ook het langer binden van bestaande medewerkers. Zo denken we voortdurend na over het bieden van structuur, kansen en maximale zekerheid. We zijn een jong en dynamisch bedrijf. Chauffeurs en inpakmedewerkers krijgen hier perspectief met goede doorgroeimogelijkheden.” Met het nieuwe DC is HelloFresh ook bewust in de ‘eigen’ regio gebleven, volgens Vreeburg. “Dit is natuurlijk een logistiek gezien interessant gebied met een uitstekende infrastructuur,” zegt hij. “Maar hier kunnen we ook onze huidige medewerkers en ons kennisnetwerk behouden. Het gros van dit werk moet echt met mensenhanden worden gedaan. We kunnen het ons bijvoorbeeld niet permitteren dat er een slechte tomaat in een box terechtkomt. Wij hebben niet voor niets een reputatie in kwaliteit opgebouwd. Robotisering is dan ook niet zomaar een optie. Wel valt er nog veel te innoveren op het gebied van efficiency. In ons voordeel is dat we vernieuwingen onderling snel met onze vestigingen in andere landen kunnen delen.” ‹‹ Logistiekvastgoed 2018 - 129 Wereldwijd HelloFresh maakt deel uit van een mondiaal beursgenoteerde organisatie met vestigingen in de VS, Canada, Australië, VK, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en de Benelux. Wereldwijd leverde HelloFresh in het laatste kwartaal van 2017 zo’n 39,5 miljoen verse en gevarieerde maaltijden af bij circa 1,45 miljoen huishoudens.

Vertrouwen moet je verdienen. Daarom zijn de database en de referentiedatabase van NVM Business, met alle gegevens over de commerciële vastgoedmarkt, beschikbaar voor onze leden. Of het nu gaat om de markt voor het mkb of die voor corporates. Wij vinden het belangrijk dat onze leden toegang hebben tot al onze kennis en data. Dat komt het vertrouwen in ons ten goede.

H H H

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76
77. 77
78. 78
79. 79
80. 80
81. 81
82. 82
83. 83
84. 84
85. 85
86. 86
87. 87
88. 88
89. 89
90. 90
91. 91
92. 92
93. 93
94. 94
95. 95
96. 96
97. 97
98. 98
99. 99
100. 100
101. 101
102. 102
103. 103
104. 104
105. 105
106. 106
107. 107
108. 108
109. 109
110. 110
111. 111
112. 112
113. 113
114. 114
115. 115
116. 116
117. 117
118. 118
119. 119
120. 120
121. 121
122. 122
123. 123
124. 124
125. 125
126. 126
127. 127
128. 128
129. 129
130. 130
131. 131
132. 132

Home