0

26e jaargang Nr. 3 - najaar 2020 Prijs € 4,25 75 jaar bevrijding Pad van de Vrijheid Kunstroutes in de natuur Struinen tussen de kunstwerken Wandelwonderland Slovenië Inclusief 17 extra pagina’s stedentrips voor wandelaars

DUURZAME PRESTATIES MICROLIGHT ALPINE In het nieuwe Microlight Alpine jacket komt onze passie voor prestatie, technologie en duurzaamheid bijeen door intelligente zonering van de isolatiebanen en door gebruik van gerecyclede materialen zodat we onze voetafdruk verkleinen. #WeAreRab WWW.RAB.EQUIPMENT

Redactioneel Afgelopen zomer schreef ik een roman voor tieners, over rouw. De hoofdpersoon, een meisje van 15, verliest haar broer aan een auto-ongeluk. Een verhaal over gewoon een meisje met een ongewone wending in haar leven. Een verhaal over liefde en loslaten, onmacht en onvermogen, kwaadheid en aanvaarding. Schrijven doe je niet slechts al zittend achter de laptop. Het proces gaat in volle vaart door, zodra je opstaat en de stoep veegt of de was opvouwt. Mijn huisgenoten hebben aangekeken tegen een vrouw met haar hoofd in de mist. Fysiek tastbaar, mentaal ver weg. Elk woord dat ik schreef is gevoeld. Hoe fijn en licht en luchtig is het dan nu om weer een ‘te voet’ te mogen maken! Een krant vol inspirerende verhalen over wandelen in binnen- en buitenland, zintuiglijk opgetekend door onze redacteuren. Zo nam Max ons mee naar Groningen waar hij sporen van slavernij blootlegt. Wim wandelde voor ons over de contouren van 75 jaar bevrijding. En Flip toont ons de heuvels Lichtvoetig Bedelen Voor een opname van een podcast moet ik in Leiden zijn. Wat een fraai stadje is dat. Singels, grachten, bruggen en pleinen – een mix van sfeer, historie en bouwkunst. In de steegjes van de oude binnenstad proef je een zweem van het vervlogen ambachtelijk verleden. Hoewel, in die smalle straatjes is scooterherrie die tussen de muren echoot knap irritant. Iets kan nooit lang paradijselijk zijn. De crew van de podcast en ik wandelen van de Middelste gracht naar de Bouwelouwensteeg. Een vrouw van middelbare leeftijd komt moeizaam sjokkend op ons af. Of we een paar eurootjes hebben, dan kan ze wat te eten kopen. We lopen snel door. Het voelt niet goed om bedelaars af te wimpelen, het voelt nooit prettig om dringende verzoeken te weigeren. Tussen de bedrijven van de opnames door denk ik na over deze ervaring. In de jaren ’90 reisde ik met mijn gezin naar Engeland. In London op Trafalgar Square vergaapten we ons aan de city. Uit de mensenmassa schuifelden twee smoezelige kindjes op ons af. Of we ‘little money please for bread’ hadden. Ik trok mijn beurs en schonk ze wat pennies, het goede voorbeeld gevend aan onze dochtertjes. Later verdwaalden we in een achterafstraatje in de buurt en zagen we dezelfde kindjes zakken met geld overhandigen aan een louche man die tegen een dure auto leunde. Geven is goed, niet geven terwijl je wel hebt is slecht. Zo zijn velen met mij gevormd. 42 Vlakbij het treinstation te Leeuwarden werd ik ooit aangesproken door een oude heer met verward haar. Zijn portemonnee was gerold en hoe moest hij nu bij zijn kleinzoon komen op wie hij moest passen? Of ik wat geld overhad voor zijn treinreis... Na een weekendje stad zag ik hem weer, rond dezelfde plek. Hij sprak anderen aan met dezelfde vraag. Ik beende er verontwaardigd heen. De man met de verwarde haren rende weg. Als ik klaar ben met de Leidse opnames voor de podcast loop ik terug naar het Centraal Station. Opnieuw de klaagstem van de bedelaarster van zonet. Hard zijn, denk ik, na vele schandes wijs geworden. Niks geven. Ze begint te kermen. Wijst op haar voeten en zegt dat ze schoenen moet kopen. ‘Ik heb geen contanten bij me’, antwoord ik. Dan loopt ze wel effe mee naar de geldautomaat. ‘Daar begin ik niet aan’, zeg ik. Haar laatste troef: ‘Rij me effe naar huis, wil je?’ Resoluut zeg ik: ‘Je doet er beter aan hulp bij de gemeente te vragen. Heel veel sterkte.’ Als ik me omdraai en doorloop zegt ze kalm: ‘Dank je.’ George Knottnerus Sporen van slavernij Het andere gezicht van Groningen 44 Noorderrondtochten te voet Wat te schaats niet kan van Friesland. Nederland is verrassend veelzijdig, en steeds meer mensen weten dat. Want als er iets – zonder voorbij te gaan aan persoonlijk leed – positief is aan de huidige coronacrisis, dan is het wel de herontdekking van eigen land. Mensen die normaalgesproken tussen maart en nu een of meerdere vakanties in het buitenland spendeerden, boekten nu binnen de grenzen en keken vanuit hun tuinstoel naar een streeploze lucht. Vanuit diezelfde gedachte trokken veel Nederlanders naar België en Duitsland, ook die bestemmingen vind je in deze wandelkrant. Vlakbij en toch anders, en als er iets is ben je zo weer thuis. Thuis waar het toch ook best goed toeven is. inhoud 8 Wageningen Pad van de Vrijheid, 75 jaar bevrijding 10 Buiten struinen langs kunstwerken Weg in Wallonië 17 17 pagina’s stedentrips Struinen door stad en land 39 Flip van Doorn zijn Wandelbrieven Tialda Hoogeveen 40 Zo mooi is Slovenië Natuurlijke ontdekking Op zoek naar Friese wortels Verder in dit nummer: Nieuws Wandelproducten Koffie met melk Uitgelezen Column John Jansen van Galen Voetstuk Loopbaan 4/5 6 16 34 36 36 44 ‘te voet’ is een uitgave van Hobri Pers Uitgeverij BV, Tuindorpweg 23, 3951 BD Maarn, T. 0343-449499 • e-mail abonnee administratie: abo@wandelkrant.nl • e-mail redactie: redactie@wandelkrant.nl • website: www.tevoetonline.nl • Vanuit België: tel. 00-3130-6910138. redactie@wandelkrant.nl • Advertenties: Tarieven op aanvraag bij bovenstaand adres • Uitgever: Eef van den Brink • Hoofdredactie: Tialda Hoogeveen • Vormgeving: Punt Grafisch Ontwerp Utrecht, www.puntgo.nl • Foto voorpagina: Shutterstock • Aan dit nummer werkten mee: Simone Arts, Flip van Doorn, John Jansen van Galen, Wim Huijser, Max de Krijger, George Knottnerus, Jan Fokke Oosterhof, Willy van de Riet, Alexander Schwarz, Nynke van der Veer, Elvira Werkman, Gerrit Jan Zwier • ‘te voet’ nummer 3, zesentwintigste jaargang. Het volgende nummer van ‘te voet’ – zesentwintigste jaargang, nummer 4, winter 2020 – verschijnt eind december 2020.

nieuws www.meindl.de Handleiding voor ‘de moderne pelgrim’ Nieuw Klompenpad Beekweidenpad in Voorst Ook het dorp Voorst heeft een nieuw Klompen pad: het Beekweidenpad. Het is het zevende Klompenpad in de gemeente Voorst. Het Beek weiden pad is een rondwandeling van zestien kilo meter door een beekdal en bossen, over enken en landgoederen in het mooie buitengebied van Voorst. Het nieuwe Klompenpad is een initiatief van inwoners uit het dorp. Onder begeleiding van Stichting Landschapsbeheer Gelderland (SLG) en in samen werking met vele enthousiaste vrijwilligers, diverse particuliere eigenaren, Waterschap Vallei en Veluwe en de gemeente Voorst is deze route tot stand gekomen. Het Beekweidenpad is het 125ste Klompenpad. Klompenpaden worden ontwikkeld door SLG en Landschap Erfgoed Utrecht in de provincies Gelderland en Utrecht. Samen met de streek herstellen ze historische paadjes en stellen ze boerenland open. Zo zijn wandelaars te gast bij de eigenaren van de landerijen, weilanden en natuurterreinen waar het Klompenpad doorheen loopt. De brochure met een beschrijving van de route en bezienswaardigheden is onder meer te koop bij Bakker Bril, Camping De Haverkamp en VVV’s in de regio. De route is in beide richtingen gemarkeerd met rode klompjes. Klompenpaden zijn verboden voor honden in verband met verstoring van vee en wild. Routenavigatie en informatie over landschap en cultuurhistorie is ook beschikbaar via de Klompenpaden app. www.klompenpaden.nl. Pelgrimsroute de Walk of Wisdom, naar eigen zeggen het beschouwende broertje van de Nijmeegse Vierdaagse, heeft een handleiding uitgebracht voor ‘de moderne pelgrim’. De stichting wil met de handleiding bezinning stimuleren over wat belangrijk is in het leven. Pelgrims zijn vrij om die bezinning perVerdien een digitale wandelpin op de Top Trail soonlijk vorm te geven. De route staat los van een religie en gaat uit van de gedachte dat mensen ten diepste met elkaar en de natuur verbonden zijn. De 136 kilometer lange Walk of Wisdom loopt net als de Vierdaagse door Nijmegen en omstreken. Anders dan de Vierdaagse is de tocht gewoon toegankelijk, de route loopt over rustige paden in de natuur en pelgrims bepalen zelf wanneer ze vertrekken en hoe lang ze erover doen. Met 1.500 pelgrims per jaar zijn er ook veel minder deelnemers. Pelgrims komen elkaar sporadisch tegen, waarmee de tocht corona-proof is. Geen stempelboekje voor onderweg, maar helemaal van deze tijd: digitale wandelpins die je onderweg op je smartphone verzamelt. Dat zijn de Explorer, Adventurer of Hero: de nieuwe digitale wandelpins van Top Trails of Germany. Een Top Trail staat garant voor gevarieerde natuur, mooie uitzichten en 14 langeafstandswandelpaden verspreid over heel Duitsland. Nieuw is de gratis app ‘SummitLynx’, die beloont de wandelaar met digitale wandelpins die je onderweg op je smartphone verzamelt. Met de app op de smartphone kun je beginnen met het verzamelen van wandelpins. Per etappe moet je drie tot vijf pins vinden, zodat aan het einde van de tocht duidelijk is dat je de hele etappe hebt gelopen. Zo kun je stap voor stap genoeg pins verzamelen om Explorer, Adventurer of zelfs Hero te worden. 4 De wandelaar die twee etappes van drie verschillende Top Trails heeft gelopen, bereikt de Explorer-status en ontvangt een digitaal certificaat. Degene die twee etappes op zes verschillende lange afstandswandelpaden heeft gewandeld, mag zich Adventurer noemen en krijgt een kortingsbon voor wandelschoenen van Lowa. De status van Hero bereik je als je op tien verschillende Top Trails minstens twee etappes hebt gelopen. De beloning is een individueel genummerde en unieke buff, een van de gelimiteerde, multifunctionele Top Trail-sjaal. Meer informatie op www.toptrails.nl. De handleiding is opgebouwd langs vijf natuurlijke momenten voor bezinning naar de inzichten van ritueel begeleider professor Christiane Berkvens. Pionier Damiaan Messing voegde daar persoonlijke ervaringen aan toe met voorbeelden van hoe de 6.000 pelgrims sinds 2015 de tocht hebben ingevuld. Petra van Bloemendaal maakte de illustraties.

nieuws Nieuwe lange wandelroute: de Edelherttrail Op luisterexcursie met de IVN Op Padcast De ‘IVN Op Padcast’ van IVN Natuureducatie is een podcastserie waarin een IVN Natuurgids de luisteraar meeneemt op excursie de natuur in. Elke aflevering is met een andere gids en behandelt een nieuw natuuronderwerp. In de eerste aflevering neemt IVN-gids Jaap je mee om je alles te vertellen over de beuk. Hoe herken je die boom eigenlijk? Wat gebeurt er als de bast van de beuk vol in de zon staat? Binnen een half uur ben je niet alleen bijgepraat, maar heb je ook meteen zin om zelf eropuit te trekken. IVN leidt jaarlijks in het hele land zo’n 300 gidsen op. De meeste natuurgidsen zijn actief bij een plaatselijke IVN-afdeling en geven van daar uit excursies voor jong en oud. ‘Het is bijzonder om te horen waar de liefde voor de natuur is begonnen en hoe iemand uiteindelijk besluit natuurgids te worden,’ vertelt Sophia, host van de Op Padcast. ‘Elke natuurgids is anders en daarmee is ook elke excursie anders. Het is echt een feestje om met zo’n gids op pad te gaan die je bruisend van enthousiasme alle details vertelt over bijvoorbeeld mossen in je tuin, verschillende waterdieren in de sloot of eetbare planten in het bos. Gidsen verbazen je steeds weer met hun uitgebreide kennis en hun bevlogenheid over de Nederlandse natuur.’ De podcasts kun je beluisteren via de bekende podcastspelers Spotify, Apple Podcasts en Google Podcasts. Meer behoefte aan natuur Drie op de vier Nederlanders vindt dat investeren in natuur onderdeel moet vormen van de herstelplannen na de coronacrisis. Dat blijkt uit onderzoek van Motivaction in juli in opdracht van Vogelbescherming Nederland. In het onderzoek is gekeken welke plek natuur heeft ingenomen tijdens de intelligente lockdown. 62 procent van de Nederlanders geeft daarbij aan dat ze deze periode beter zijn doorgekomen omdat ze konden ‘ontsnappen’ in de natuur. Vogelbescherming roept de overheid daarom op om extra te investeren in groen. Het onderzoek van Motivaction is gehouden om zo inzicht te krijgen naar het belang van natuur voor Nederlanders in de coronacrisis. De resultaten laten zien dat Nederlanders veel behoefte hebben aan toegankelijke natuur bij hun in de buurt. In de chaotische en stressvolle tijd aan het begin van de coronacrisis waren het de groene plekken waar Nederlanders zich even konden opladen. Nederland is met de Edelhertrail een nieuwe route rijker. De trail loopt over 370 kilometer van Harderwijk naar de Duitse Eifel en is ontwikkeld door Naturetrails. Natuurbeleving staat voorop: er is bij het ontwikkelen van het pad geprobeerd te kijken door de ogen van het edelhert. Waar het kan, wandel je over smalle paadjes door natuurgebieden en landschappen die het edelhert zou kiezen op zijn tocht dwars door ons land. De route bestaat uit vier deeltrajecten. In totaal zijn het 19 etappes met een lengte van 15 tot 25 kilometer. De Edelherttrail is niet bewegwijzerd, maar te volgen via de app ‘SNP Routes’. Zo krijg je onderweg informatie over de natuur om je heen, zoals wild, vogels, insecten, planten en het landschap. 100% PASVORM …door MFS® Vakuum® technologie. De nieuwe defi nitie van pasvorm. Door de temperatuur van het lichaam vormt het MFS® Vakuum® schuim zich optimaal naar de vorm van de voet. Om een perfecte pasvorm te bereiken is het speciale PU-schuim tot in het tenengebied van de schoenen verwerkt. De Meindl Multigrip® rubber profi elzool met PU tussenzool zorgt voor maximale demping en een perfecte grip. b-dynamic technologie in de inlegzool. www.meindl.de 5

1 6 2 nieuwe PRODUCTEN voor wandelaars 5 4 3 1 Het Rab microlight-jack voor mannen en vrouwen is gemaakt van gerecyclede stoffen en gerecycled dons, waardoor er minder afval op de vuilnisbelt terechtkomt en tegelijkertijd energie en water worden bespaard. Doordat een slimme verdeling van het dons in de jas, houdt het het lichaam goed warm. Adviesprijs € 209,95 https:// rab.equipment 2 De Tolva Mid Lady GTX van Hanwag is een moderne, veelzijdige halfhoge wandelschoen met een waterdichte Gore-Tex voering. De comfortabele StraightFit leest heeft een bredere teenbox. De gripvaste Hanwag ATR zool staat garant voor een goede stabiliteit en een ontspannen afrolbeweging. Adviesprijs € 199,95, www.hanwag.nl 3 The Bottle Source-Collectie van The North Face is een limited edition T-shirts gemaakt van plastic dat is verzameld in de Alpen. Maar liefst 18.000 kilo aan plastic flessen is verzameld in het gebergte. De unisex witte shirts zijn verkrijgbaar met korte of lange mouw, voorzien van een blauw, roze of groen San Francisco-origineel. Adviesprijs € 35,- www.thenorthface.nl 4 Careplus beschermt met haar geïmpregneerde Care Plus ® Bugsox Travellersokken nog beter tegen tekenbeten en dus tegen de ziekte van Lyme. Teken leven in het gras, struikgewassen, heide en in lage begroeiing, waardoor ze meestal als eerste in aanraking komen met je voeten, enkels en onderbenen. Adviesprijs per duopak € 19,95 www.careplus.eu 5 De Meindl Terni lady & Men Mid GTX® schoenen zijn ideaal voor de actieve en sportievere wandellingen. Het heeft een bredere leest. De schoenen zijn waterdicht en hoog ademend door de Gore-Tex® sok. De goed dempende profielzolen zorgen voor een comfortabel loopcomfort met veel grip. Adviesprijs € 209,90 www.Meindl.de 6 Het Filter Masker van BUFF is een lichtgewicht mondmasker met 98 procent Bacteriële Filter Efficiency. De pasvorm is perfect dankzij de verstelbare elastische banden. Een ander pluspunt is dat je er vrij mee kunt ademen, ideaal voor wandelaars. Verkrijgbaar in verschillende dessins. Adviesprijs masker inclusief 5 vervangingsfilters € 25,95 www.technolyt.nl 6

VELUWE OUTDOOR TOTAAL CONCEPT VOOR AL UW WANDELINGEN WANDELEN ZONDER (PIJN)KLACHTEN Door het maken van een digitale voetscan wordt de lengte en breedte gezien van uw voet. Ook is te zien waar drukpunten zijn. Het juiste schoenadvies is afhankelijk van de gemaakte scan én waar u gaat wandelen. De stand van uw voeten, die ook op de scan te zien is, kan leiden tot knie, heup en rugklachten. Hiervoor bieden wij de mogelijkheid tot het op maat laten maken van steunzolen. Op maat gemaakte steunzolen kunnen ervoor zorgen dat deze klachten vaak verminderen en soms zelfs geheel verdwijnen. Voor de steunzolen maken wij gebruik van verschillende hardheden materiaal. De zolen worden computergestuurd gefreesd waardoor de zolen tot in detail correct zijn. Met hielspoor, beenlengte verschil, diabetes, artrose enz. houden wij natuurlijk ook rekening. Tevens maken wij aangepaste zolen voor verschillende sporten. Vergoeding van de steunzolen is afhankelijk van uw ziektekostenverzekering. VOETSCAN AFDRUK SCAN SCHUURMACHINE STEUNZOLEN STATIONSLAAN 41A, 8071 CL NUNSPEET, 0341270847 WWW.BREDEWANDELSCHOENEN.NL WWW.VELUWE-OUTDOOR.NL

Wandelen langs de stille getuigen van oorlog en bevrijding Pad van de Vrijheid, 75 jaar bevrijding Deze zomer werd in het kader van 75 jaar bevrijding het ‘Pad van de Vrijheid’ geopend, een nieuwe wandelroute van ongeveer 155 kilometer rondom Wageningen, opgedeeld in 13 etappes. Begin- en eindpunt van de route is uiteraard Hotel De Wereld in Wageningen, de plek waar op 5 mei 1945 de capitulatiebesprekingen tussen de Canadezen en de Duitse bezetters plaatsvonden. In de naastgelegen aula van de voormalige Landbouwhogeschool werd een dag later de vrede getekend. Wim Huijser Het idee voor het pad ontstond bij de initiatiefnemers Lysbeth Anne Beels, Ilonne Bongers en auteur Wim Huijser. Zou het niet mogelijk zijn om – enigszins vergelijkbaar met de Walk of Wisdom rondom Nijmegen – een wandeling met een verhaal te ontwikkelen rond het thema vrijheid? Daarvoor werd in 2019 de Stichting Pad 8 van de Vrijheid opgericht en een projectgroep samengesteld, waarvan ook routemaker Rob Wolfs deel uitmaakte, om de route te ontwerpen en op zoek te gaan naar de inhoudelijke verhalen. Belangrijk was dat aan de hand van kijkpunten op de route het verhaal verteld kon worden over oorlog en vrijheid, met name inhakend op de Slag om de Grebbeberg in mei 1940, Operatie Market Garden in september 1944 en de bevrijding van Nederland in 1945. Stille getuigen Er is de laatste jaren steeds meer aandacht voor cultureel erfgoed dat verwijst naar de Tweede Wereldoorlog. Het herinneringserfgoed komt op en de interesse voor plekken met een verhaal is maatschappelijk sterk toegenomen. Veel mensen, van alle leeftijden, graven door archieven en internet op zoek naar de geschiedenis van de strijd in hun omgeving. Het feit dat de levende getuigen vrijwel zijn verdwenen, is een deel van de verklaring waarom het oorlogserfgoed als steeds waardevoller wordt beschouwd. Via getuigen en veteranen maakten de naoorlogse generaties 75 jaar lang verbinding met de oorlog. Maar geleidelijk zijn alleen de stille getuigen overgebleven: de plaatsen, de bomen die het allemaal zagen, de bomkraters in de heide en de graven van gevallen soldaten. Het zijn deze bijzondere plekken die geïnteresseerde wandelaars helpen om contact te maken met het verleden. Door de Betuwe Vanuit het centrum van Wageningen voert de eerste etappe richting de Grebbeberg bij Rhenen. Deze route staat “Er is de laatste jaren steeds meer aandacht voor cultureel erfgoed dat verwijst naar de Tweede Wereldoorlog” © Jaap Moon © Jeroen Bosch

vooral in het teken van de Slag om de Grebbeberg in de meidagen van 1940. Op de tweede etappe wandel je vanuit Rhenen over de brug de Betuwe in. De route volgt de zuidoever van de Nederrijn en passeert Fort De Spees, dat ook deel uitmaakte van de Grebbelinie. Van Opheusden loopt het pad verder door de Betuwe, dat in het najaar van 1944 een frontgebied vormde waarin zowel geallieerden als Duitsers vast kwamen te zitten in de Betuwse klei. Op de etappe naar Valburg wordt eerst nog een stuk in zuidoostelijke richting gewandeld en loopt de route door landgoed Loenen, ooit het decor voor de film Oorlogs winter. Dit doet ook de herinnering herleven aan de laatste winter van de Tweede Wereldoorlog, toen dit deel van de Betuwe geëvacueerd was en alleen een aantal boeren overbleef. Tijdens de etappe naar Driel wordt met name stilgestaan bij de rol van de Poolse Parachutistenbrigade tijdens operatie Market Garden. Ook wordt het moment in herinnering gebracht dat in december 1944 door de Duitsers de Rijndijk bij Elden werd vernield en grote delen van de Betuwe overstroomden. Wandelgids Airborne-monumenten Eenmaal weer aan de noordkant van de Nederrijn, bestaat etappe 6 voor een belangrijk deel uit een lus ten westen van Arnhem, over de Hemelse Berg bij Oosterbeek die tijdens operatie Market Garden in september 1944 een cruciaal strijdtoneel vormde. Met name de terugtrekking van de Britse parachutisten over de Nederrijn markeert een dramatisch moment in de oorlogsgeschiedenis. Na Oosterbeek loopt het pad naar Wolfheze en passeert de velden waarop de geallieerde luchtlandingen plaatsvonden, zoals de Ginkelse Heide waar wordt stilgestaan bij een tweetal Airborne-monumenten. Door het bosrijke gebied van de gemeente Ede wandel je verder richting de Muur van Mussert bij Lunteren, die sinds kort de De wandelgids Pad van de Vrijheid is opgedeeld in 13 etappes (in lengte variërend van 9 tot 19 km), waarvan één rondwandeling bij Oosterbeek/Arnhem (12 km). Naast gedichten, columns en de informatieve verhalen bij 95 kijkpunten met veel fotomateriaal, bevat de gids de routebeschrijvingen en -kaarten, inclusief ov- en horeca punten. Achterin is een uitgebreid overzicht opgenomen met overnachtingsadressen. Tekst: Wim Huijser, e.a., uitgave: Blauwdruk. ISBN 9789492474315, prijs: € 18,50. GPS-tracks van de route zijn gratis te downloaden op www.padvandevrijheid.nl. status van Rijksmonument heeft. Daarvandaan loopt het pad door het agrarische gebied in de Gelderse Vallei en langs delen van de Grebbelinie. Over de Utrechtse Heuvelrug Ten westen van Veenendaal wandel je het bos weer in, dit keer de oostelijke uitloper van de Utrechtse Heuvelrug. Via landgoed Prattenburg kom je in de buurt van Rhenen. De nabijheid van de Koerheuvel maakt het verhaal over de waakzaamheid in mobilisatieperiode inzichtelijk. Dit kon echter niet voorkomen dat op 10 mei 1940 ontelbare Duitse vliegtuigen boven Nederland verschenen. Tenslotte voert etappe 13 je over de flanken van de Grebbeberg terug naar Hotel De Wereld in Wageningen. Vrijheid in eigen leven Het is de wens van de gelijknamige Stichting om het Pad van de Vrijheid op termijn ook te markeren. Vooralsnog wordt hij echter alleen weergegeven in een 240 pagina’s dikke wandelgids. Hierin worden wandelaars ook op diverse manieren geïnspireerd en gestimuleerd om vrijheid in hun eigen leven (politiek, religie, levensovertuiging en seksuele geaardheid) te ervaren. Dat gebeurt door tal van inspirerende teksten, overdenkingen en gedichten. Het Pad van de Vrijheid is bestemd voor wandelaars die houden van geschiedenis. Maar ook natuurliefhebbers kunnen genieten van de fraaie en gevarieerde landschappen in de Betuwe, de Gelderse Vallei, en in de bossen van de Zuid-Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug. Anne Frank en Hotel Groot Warnsborn De wandelgids Pad van de Vrijheid is opgedeeld in 13 etappes (in lengte variërend van 9 tot 19 km), waarvan één rondwandeling bij Oosterbeek/Arnhem (12 km). Naast gedichten, columns en de informatieve verhalen bij 95 kijkpunten met veel fotomateriaal, bevat de gids de routebeschrijvingen en -kaarten, inclusief ov- en horecapunten. Achterin is een uitgebreid overzicht opgenomen met overnachtingsadressen. Tekst: Wim Huijser, e.a., uitgave: Blauwdruk. ISBN 9789492474315, prijs: € 18,50. GPS-tracks van de route zijn gratis te downloaden op www.padvandevrijheid.nl. 9 © Daphne de Bruijn © Jan Snel

Buiten struinen tussen kunstwerken Sentiers d’art en Fête de Mai: kunstroutes in de natuur Tweeënveertig kunstwerken van nationale en internationale kunstenaars maken wandelen in de Waalse streken Condroz en Famenne net voor de Ardennen tot een bijzondere belevenis. De 141 kilo meter aan aaneengesloten wandelpaden, die makkelijk in kleinere wandelingen onderverdeeld kunnen worden, vormen op die manier een openlucht museum in de vrije natuur. Tekst en foto’s: Alexander Schwarz In de Vallées des Saveurs, de Valleien van Smaken en Geuren, in de gemeenten Ciney, Gesves, Hamois, Havelange, Ohey en Somme-Leuze, is een prachtig idee werkelijkheid geworden. Niet alleen loop je hier door glooiende landschappen, onderweg passeer je links en rechts van de weg kunstwerken. Voorwerpen om na te denken, te glimlachen of het gewoon mooi te vinden. De kunstwerken midden in de natuur, op open velden of midden in de bossen versmelten soms haast wonderbaarlijk met de natuur. De kunstenaars die hier mogen werken, mogen ieder een paar dagen in de regio verblijven om hun installatie ter plaatse te bouwen en te plaatsen. ‘Voor mij was het heel bijzonder om met de Russische kunstenaar Mikhail Sobolev samen te werken’, vertelt Frits Nijskens. Hij runt samen met zijn vrouw Madeleine Tissot een kleine b&b in het plaatsje Haillot. Zij hebben de kunstenaar afgelopen jaar niet alleen onderdak geboden. ‘Plotseling vroeg Mikhail mij of ik hem niet wilde helpen bij de opbouw van zijn installatie’, herinnert Frits zich verheugd. ‘Het was heel interessant te horen hoe hij dacht, hoe de plek hem inspireerde. Opeens wordt iets wat heel gewoon was bijzonder en krijgt deze plaats een bijzondere lading. En ik kreeg een inkijkje in de binnenwereld van een internationaal vermaarde kunstenaar.’ Betrokkenheid De deelnemende gemeentes kiezen ieder jaar één kunstenaar uit om een nieuw kunstwerk op de route te installeren. Die verblijft dan enkele dagen in de omgeving en krijgt de grondstoffen, veelal hout en steen, uit de streek. Op die manier groeit het aantal kunstwerken niet alleen hard, maar is ook de betrokkenheid van de bewoners groot. Dat geldt zeker ook voor Frits Nijskens, die bij het plaatsen van Compagnion, de installatie van Mikhail Sobolev, een 10

vriendelijk kijkende veelvoeter mocht helpen. ‘Toen hij na drie dagen alles had gezaagd, was het mijn beurt. Wij reden naar de plek waar zijn kunstwerk geplaatst moest worden en gingen samen aan de slag om het op te bouwen. Het ontstaan van het kunstwerk was voor mij een magisch moment.’ De hele route is aangelegd als één grote rondwandeling of lus, zoals onze zuiderburen zeggen, maar is uitermate geschikt ook in gedeeltes te lopen. Er zijn ook enkele kleinere rondwandelingen tussen 7,2 en 16 kilometer mogelijk. Op de plattegrond van Sentiers d’Art is duidelijk aangegeven waar op de route de kunstwerken zich bevinden. Meestal staan die niet ver van een weg die ook met de auto bereikbaar is, zodat men ook meerdere kleine stukjes kan lopen. informatie Maison du Tourisme Condroz-Famenne www.valleesdessaveurs.be Sentiers d’Art www.sentiersdart.be/nl Fête de Mai www.lafetedemai.org (alleen Franstalig) De borden bij de kunstwerken zijn alleen in het Frans. Op de website van Sentiers d’Art staan de gedachtes achter iedere kunstinstallatie ook in het Nederlands. www.sentiersdart.be/nl/kunstwerken In de plaatsen rondom de Sentiers d’Art zijn er veel overnachtingsmogelijkheden, op de website van de wandelroute staat een lijst met accommodaties. Het Chambre d’hôtes Les Prés du Lilot in Haillot heeft een gezellige etage voor maximaal vijf personen op een rustige plek aan de rand van het dorp. www.lespresdulilot.com Voor overige overnachtingen in de regio: www.visitwallonia.be/ overnachten Vergankelijkheid De kunstwerken staan in de natuur, onder invloed van weer en wind. ‘Sommige installaties zijn niet meer helemaal in dezelfde staat’, vertelt Madeleine Tissot. ‘In eerste instantie vond ik dat jammer. Maar als je erover nadenkt, voegt die vergankelijkheid wel een mooie dimensie toe. Op die manier leven de kunstwerken met ons mee, ook zij worden zichtbaar ouder.’ Het idee voor de buitenkunst is zo’n twintig jaar geleden ontstaan in het kader van La Fête de Mai, een kleinere kunstroute rond Gesves. De twaalf kunstwerken van die route zijn in de tussentijd opgenomen in de route van de Sentiers d’Art. Kunstwerken als schuil plaatsen Op de goed gemarkeerde paden langs heel afwisselende natuur zijn er ook zeven installaties die als schuilplaatsen voor de nacht kunnen dienen. De meeste kunnen twee personen herbergen, eentje ook drie en eentje vier. Hierbij geldt wie het eerst komt, het eerst maalt. Het is wel heel basic. Er zijn verder geen voorzieningen in de schuilplaatsen behalve dat je een dak boven je hoofd hebt. ‘Af en toe lopen we zelf ook een deel van de kunstroute’, vertellen Madeleine en Frits opgetogen. ‘Soms zien we dan hoe mensen bij de kunstwerken blijven staan, ernaar kijken en het erover hebben. Het maakt ons als inwoners van de Vallées des Saveurs trots, vooral omdat de reacties meestal heel positief zijn. De wandelaars zien het als een heel leuke en verrassende afwisseling op hun route.’ En dat is het ook. De verbinding tussen natuur en kunst maakt wandelen op de route van de Sentiers d’Art tot een geslaagde verrijking. Een reuze openluchtmuseum dat de moeite meer dan waard is. 11

Wallonië en de Ardennen Verleng je vakantie De zomer is overgegaan in een prachtige herfst, maar de vakantie hoeft nog niet voorbij te zijn. Voel het ultieme vakantiegevoel tussen de ongerepte natuur, zie de bomen geel en rood kleuren en proef het Bourgondische leven. Op slechts twee uur rijden vanaf Utrecht liggen Wallonië en de Ardennen voor een heerlijke wandelvakantie. Hoegne rivier De zes mooiste wandelroutes Je kunt in Wallonië pittoreske dorpjes bezoeken, langs rivieren wandelen en als je goed kijkt wilde dieren spotten. Daarnaast kun je in de herfst uitstekend genieten van prachtig gekleurde vergezichten, watervallen maar ook de rust. Wij hebben de zes mooiste wandelingen geselecteerd, zodat je zeker weet dat je een mooie wandelroute gaat maken. visitwallonia.be/mooiste-wandelroutes Gratis wandelroutes en brochures De wandelexperts van Wallonië en de Ardennen delen met veel plezier alle tips en tricks om optimaal te genieten van de regio. Ontdek bijzondere wandelingen, de onontdekte plekjes, themaroutes en de mooiste regio’s. Uiteenlopende wandeltochten en brochures kun je gratis downloaden. Je kunt er volledige routes vinden, maar ook genoeg inspiratie om je eigen route uit te stippelen. Meer van Nisramont visitwallonia.be/wandelen Accommodaties in de Ardennen Espace Chimay Eten en drinken Tijdens een vakantie wil je graag nieuwe smaken proeven, lokale producten ontdekken en vooral genieten van heerlijke gerechten. Dan ben je in de Ardennen en Wallonië op de juiste plek, want hier komen producten als abdij- en trappistenbier, Luikse wafels, Ardenner ham, heerlijke kazen en natuurlijk chocolade vandaan! Een lange wandeling afsluiten met verrukkelijk eten en drinken maakt jouw vakantie compleet. visitwallonia.be/smullen 12 Chaudfontaine In de Ardennen is volop keuze om ontspannen en comfortabel te overnachten. Kies voor een buitengewoon verblijf midden in de natuur: houten hut, woonwagen, boomhuis... Aan originele accommodaties geen gebrek. Je kunt ook kiezen voor comfortabele B&B’s, landelijke gîtes en andere verblijven met het ecolabel Groene Sleutel. Deze verblijven zijn vaak het ideale vertrekpunt voor je natuuractiviteiten. visitwallonia.be/verblijven-in-het-groen © AdobeStock - Beketoff © WBT - Péripléties © AdobeStock - Beketoff © Allard-Espace Chimay

Fjoertoer Egmond: een unieke wandelbeleving De 8ste editie van de Fjoertoer Egmond wordt dit jaar anders dan normaal. Jaarlijks vindt de Fjoertoer Egmond plaats op de laatste zaterdag van de maand november. Dit jaar spreidt Sportorganisatie Le Champion het evenement over twee dagen: vrijdag 27 en zaterdag 28 november 2020. Met verschillende aanpassingen zorgt Le Champion ervoor dat wandelaars op een verantwoorde manier van deze unieke wandelbeleving kunnen genieten. De Fjoertoer Egmond zal van start gaan in kleine groepen, er wordt gezorgd voor meer spreiding op de route en na afloop zal er zal geen Fjoertoer Feest zijn. Maar één ding blijft hetzelfde: Le Champion wil deelnemers blijven verrassen met prachtige licht-, vuur- en geluidsacts, zoals er van de Fjoertoer Egmond verwacht mag worden. In goed overleg met de betrokken instanties werkt Le Champion op dit moment met veel enthousiasme aan de verdere invulling, zodat deelnemers optimaal kunnen genieten van de 8ste editie van de Fjoertoer Egmond. Bij inschrijving kunnen wande laars kiezen uit ver13 schillende afstanden: 26 km, 19 km (Noord en Zuid), 14 km en de Family Fjoertoer van 6 km. De Fjoertoer Egmond gaat vanaf drie verschillende locaties van start. Deelnemers wandelen over het strand, door de duinen, bossen en sfeervol verlichte straten. Onderweg komen zij langs tal van spectaculaire acts die het evenement ieder jaar een hoge belevingswaarde geven. De enthousiaste bewoners langs de route doen er daarnaast alles aan om de passage van de wandelaars onvergetelijk te maken. Vanaf 20.00 uur is de finish voor alle afstanden op de hoofdstrandopgang bij de vuurtoren Van Speijk in Egmond aan Zee. Family Fjoertoer Naast de Fjoertoer Egmond vindt de Family Fjoertoer dit jaar voor de 4de keer plaats. Een afstand van 6 km speciaal voor gezinnen om met hun kinderen te kunnen wandelen. Inschrijven voor alle afstanden is mogelijk via fjoertoeregmond.nl.

Welkom terug in het Zwarte Woud Eindelijk weer op vakantie naar het Zwarte Woud! Natuurbelevenissen, culinaire hoogte punten en een afwisselend landschap van wijnbergen tot uitgestrekte bossen: het Zwarte Woud heeft het allemaal. In het grootste middel gebergte van Duitsland is voor elk wat wils, of je nu te voet of per fiets onderweg bent. Alvast even weg dromen? Inspiratie vind je op www.welkom-in-het-zwarte-woud.nl Nieuwe Schwarzwälder Genießerpfade Het Zwarte Woud kent maar liefst 45 ‘Schwarzwälder Genießerpfade’ voor onvergetelijk wandelplezier. De 6 tot 18 kilometer lange premium routes lopen niet alleen door bijzonder aantrekkelijke landschappen, maar verleiden ook met culinaire hoogtepunten - van Badense wijn, lokaal gebrouwen Schwarzwälder biertjes tot het kwaliteitswater Wässerli. De Wolfsgrube in Neubulach, gelegen in het noorden van het Zwarte Woud, is opnieuw gecertificeerd! Meer informatie lees je op www.geniesserpfade-schwarzwald.info Wandeltips voor de hele familie: Annis Abenteuer-Touren Gezinnen kunnen het Zwarte Woud het best ontdekken tijdens een kindvriendelijke wandeling op Annis Abenteuer-Touren. Niemand verveelt zich op deze geliefde routes: neem bijvoorbeeld het Holz-Erlebnispfad in Baiersbronn. De rondleidingen beginnen altijd op een parkeerplaats of bij een halte van het openbaar vervoer, ook tijdens de weekenden. Tijdens deze avontuurlijke wandelingen zijn bovendien genoeg rustplaatsen voor een pauze. www.annis-abenteuer-touren.info De herfst staat voor de deur, een perfecte periode voor een actieve trip. Juist dit jaar is een vakantie in de Duitse natuur ideaal, ver verwijderd van drukke mensenmassa’s. Kies bijvoorbeeld voor een vakantie naar het Zwarte Woud, Rijnland-Palts, Alpenwelt Karwendel of de Eifel, hier is volop aanbod. Meer inspiratie op www.germany.travel/wanderlust Sprookjesachtig wandelen in Rijnland-Palts Weg van de drukte en genieten van de schoonheid van de natuur: dat is wat wandelaars in Rijnland-Palts kunnen ervaren. De regio Rijnland-Palts kent een uitgebreid netwerk van uitstekende wandelpaden. De landschappen langs de Rijn en de Moezel staan vol met kastelen, oude ruines en burchten. Maak een reis door de tijd van de oudheid, door de middeleeuwen tot nu en verken de schatkamer van Rijnland-Palts te voet. Neem kasteel Eltz, een prachtig voorbeeld van een echt Duits ridder kasteel! Het kasteel is al meer dan 800 jaar in het bezit van de familie Eltz. En het is nog helemaal in tact. Het droompad ‘Eltzer Burgpanorama’ voert u naar de hoogvlaktes van het Moezelplateau, langs de bruisende Elzbachstroom tot aan de sprookjesachtige burcht! Tijdens een wandeling op de legendarische Rijnroute (10e etappe KampBornhofen - Braubach) komt u een van de meest opvallende bezienswaardigheden in het Rijndal tegen: de Marksburg in Braubach bij Koblenz. Het enige nog nooit vernielde kasteel op de heuveltop van de Midden-Rijn, dat majestueus boven de Rijn uittorent, is een symbool van de Rijn romantiek en nodigt het hele jaar door uit om het te bezoeken. Op de smalle bergkam van de Sonnenberg staat de Rijksburcht Trifels, hoog boven het kleine stadje Annweiler in de Pfalz. Het fort was de staatsgevangenis in het Staufer-tijdperk. De beroemdste gevangene was de Engelse koning Richard de Leeuwenhart. De burcht ligt midden in het biosfeerreservaat het Pfälzerwald. Dit gebied bevat vele gecertificeerde wandel routes die de regio tot een van de grootste wandelgebieden in RijnlandPalts maken. De Rijksburcht Trifels is te bereiken via een wandeling op de ‘Pfälzer Weinsteig’ (9e etappe Ann weiler am Trifels - Klingenmünster). Uiteraard liggen er nog talloze andere wandelingen naar kastelen en paleizen in Rijnland-Palts klaar om ontdekt te worden... www.rijnland-palts.nl © Chris Keller | Schwarzwald Tourismus © Dominik Ketz

Op rondreis... in de Eifel en in Luxemburg De Eifel wandelend ontdekken, grenzen overwinnen De Zuid-Eifel, de Luxemburgse Ardennen en het Mullerthal – Luxemburgs Klein Zwitserland – samen vormen ze het NaturWanderPark delux, een wandelgebied met 23 uitstekende wandelroutes. Haal diep adem, voel de frisse lucht in je longen, de lichte wind op je huid - zo voelt een perfecte wandeldag in het NaturWanderPark delux aan. Pure lijk te bewandelen, de bewegwijzering is ook uitstekend. Na slechts enkele stappen word je ondergedompeld in een andere wereld! Je kunt je gedachten laten dwalen en heerlijk wegdromen in de verhalen die door de vier elementen – aarde, vuur, water en lucht – worden verteld. In de loop van miljoenen jaren hebben ze hun afdrukken achtergelaten; rotskloAlpenpanorama met ezel Waarom is de korte tocht naar de Brunnsteinhüte in de Beierse Alpen zo geliefd? Dankzij een spectaculaire hangbrug en een ezel, genaamd Frederico. Ook waarderen wandelaars en bergvrienden het goede eten en de gevarieerde tochten in de Karwendel. De hut bevindt zich op 1.560 meter hoogte. U loopt door het bergbos ten zuiden van Mittenwald, eerst rustig, dan steiler. In het eerste derde deel is een korte omweg naar de hangbrug over de Sulzleklamm zeker de moeite waard. U bereikt het terras in ongeveer twee uur tijd, zelfs met kinderen die over op de hangbrug wiebelen of de grotten naast het pad verkennen. Niet het bergpanorama, maar ezel Frederico wordt het meest gefotografeerd tijdens deze route. Kinderen zijn dol op de Brunnsteinhütte vanwege hem. Ook de speeltuin, de fontein met bronwater, talloze spelletjes en gezellige kamers zorgen voor veel plezier. De Brunnsteinhütte ontving niet voor niets de onderscheiding ‘Mit Kindern auf Hütten’, de ‘Umweltsiegel’ en ‘So schmecken die Berge voor regionale specialiteiten. De specialiteit van het huis: knödels! De eigenaar Hans-Peter is een echte bergvriend en geeft wandelaars het beste advies, of u nu verder wilt lopen naar de Brunnsteinspitze of terug wilt keren via de Leitersteig. Of durft u de Karwendelbaan over de Mittenwalder Klettersteig te nemen? Dan kunt u direct bij Brunnsteighütte uit- of instappen. De hut is meestal open in de herfst en in de winter. Inspiratie voor meer dan 70 tochten: www.alpenwelt-karwendel.de ontspanning is aan de orde van de dag, vergeet het alledaagse leven en geniet van de natuur, laat je meeslepen en volg de bewegwijzering die je op de tocht begeleidt. Er is geen uitgebreide routeplanning nodig, aangezien alle paden als premium paden zijn gecertificeerd. De paden zijn dus niet alleen gemakkeven geslagen, rivierdalen gecreëerd en zachte heuvellandschappen gevormd. De natuur heeft haar werk gedaan en vandaag kunnen we zorgeloos haar paden bewandelen en genieten van adembenemende landschappen. www.naturwanderpark.eu/nl 15 © Eifel Tourismus GmbH, Dominik Ketz © Peak PR

koffiemetmelk Testrapport Adresgegevens Café-restaurant Soesterdal erlengde Tempellaan 2, 3768 SB Soesterberg T. 035 601 2308 www.soesterdal.nl In verband met corona is het noodzakelijk om te reserveren voor wie binnen wil zitten. Voor het terras met maar liefst 150 zitplaatsen is reserveren niet nodig. Openingstijden Iedere dag geopend van 10.00 – 21.00 uur. Ook honden zijn er welkom. Muziek Geen Exterieur Zowel aan de voor- als achterzijde een ruim terras, met aan de achterzijde een mooi aangelegde, omheinde speeltuin voor zowel jonge als al wat oudere kinderen. Picknicktafels en bankjes bieden zitplaats genoeg. In een paviljoen aan de rand van Vliegbasis Soesterberg, tussen het dorp en de start- en landingsbaan in, ligt het duurzaam gebouwde café-restaurant Soesterdal. Het is pas anderhalve maand open en al door veel mensen ontdekt. Eigentijds genieten in café-restaurant Soesterdal In de ruim opgezette speeltuin spelen kinderen, hun moeders kijken tevreden toe en een groep wielrenners strijkt neer op het terras. Ook voor ons is er nog een plekje vrij aan een van de houten picknicktafels. We worden begroet door een vriendelijke serveerster. We vragen wat ze ons aanbeveelt naast de cappuccino. Ze gaat naar binnen en komt terug met een weldadig stuk vegan worteldadelcake. ‘Kruidkoek!’ roepen we allebei verheugd na de eerste hap. Daar heeft deze biologische lekkernij zeker wat van weg. Als er geen kruimeltje meer op ons schoteltje ligt, gaan we op pad. We steken de start- en landingsbaan over en volgen het pad richting het Nationaal Militair Museum. Het valt ons op dat de bouwstijl van Soesterdal aangepast is aan die van het museum; het lijkt of ze bij elkaar horen, ook al liggen ze een stuk uit elkaar. Dat zorgt voor eenheid in het heden, maar tegelijkertijd een breuk met het verleden, in de tijd dat het klassieke Theehuis Soesterdal nog op deze plaats stond. Vlak voor de ingang van het museumterrein buigen we af naar rechts. Na ongeveer een kwartier komen we aan bij het sprookjesachtige landgoed De Paltz waar het Herman Van Veen Arts Centre zetelt. Het is geopend voor publiek en de toegang is gratis. We ontdekken het kabouterdorp, genieten van moderne kunst in de galerie en tot ons grote genoegen vangen we een glimp op van Herman Van Veen en gitariste Edith Leerkes die op de veranda van de romantische witte villa aan het repeteren zijn. Als de middag op zijn einde loopt, gaan we terug naar Soesterdal, waar nog steeds veel gezinnen, fietsers en wandelaars genieten van deze dag en van alles wat dit splinternieuwe café-restaurant te bieden heeft. En dat is ontzettend veel. Tekst: Simone Arts, foto: Nienke van der Veer 16 Interieur Een sobere, maar lichte ruimte met hoog, zwart plafond en industrieel meubilair. De glazen wanden bieden enerzijds uitzicht op de speeltuin, anderzijds op de start- en landingsbaan van Vliegbasis Soesterberg en het Nationaal Militair Museum. Bediening Jong, verzorgd, vriendelijk en toegankelijk. Prijzen koffie € 2,50, cappuccino € 2,70, chai latte vanille of kaneel € 2,90, frisdrank € 2,75, wortel-dadelcake (vegan) € 4,00, gepofte bloemkoolsoep met peer € 7,20, kaasstengels € 7,00, koude of warme borrelplank € 13,50 Prijs-kwaliteit Uitstekend. Verse, biologische producten uit de regio, mooi geserveerd, voor betaalbare prijzen. Hygiëne Goed. Het toilet is schoon en netjes. Wandelmogelijkheden Het is de moeite waard om het terrein van Vliegbasis Soesterberg te verkennen. Op een steenworp afstand ligt het landgoed De Paltz. Voor wie er daarna nog niet genoeg van heeft zijn er een paar kilometer verderop de Soester Duinen met diverse wandelroutes, duidelijk aangegeven met gemarkeerde, houten paaltjes. Beoordeling Locatie: 10 Consumpties: 9 Inrichting: 7,5 Toiletten: Bediening: 9 10 Eindcijfer: 9,1 9,1

speciale bijlage met stedentrips Speciale bijlage wandelen door stad en land

Westerwolde verveelt Aan de rand van de provincie Groningen vind je het best bewaarde geheim van Nederland, Westerwolde. Daar kun je eindeloos wandelen door het indrukwekkende landschap met oude bossen, vennetjes, heidevelden en genieten van de unieke geschiedenis. Al wandelend ontdek je de veelzijdigheid van het landschap en de cultuurhistorie die Westerwolde te bieden heeft. Het is een plek waar je als reiziger en bezoeker kunt genieten van de rust en ruimte. Niet voor niks is Westerwolde Wandelgemeente van het Jaar 2020. Westerwolde verveelt je nooit, kom en ervaar het zelf! Ontdek Westerwolde te voet Loop langs de eeuwenoude beukenbossen, de heideveldjes en de beekdalen van de Ruiten Aa en de Westerwoldse Aa en de cultuurhistorische monumenten met één van de 39 wandelroutes door Westerwolde. Je ontsnapt 18 hier aan de stress, drukte en hectiek van het alledaagse leven. Na een heerlijke wandeltocht kun je bijkomen op één van onze terrasjes en waan je in een idyllisch plattelands dorpje in Frankrijk of Italië. Maar niets is minder waar. Op nog geen uur rijden van steden als Zwolle, Groningen, Osnabrück en Bremen is het allemaal te vinden in Westerwolde. Wil je langer blijven? Door heel Wester wolde zijn tal van klein schalige overnachtings mogelijkheden te boeken. Ook zijn er bijzondere accommo daties, zoals een berenhol, trein wagon, hunebed of een voor malig soldaten barak waar je kunt overnachten. Wandelroute 4: de Hoorndermeden Wedde, 4 km Wandel langs de oeverlanden van de Westerwoldse Aa en geniet van de bijzondere en soms zeldzame flora en fauna die hier te vinden is. Dit gebied is geheel in eigendom van Staatsbosbeheer en wordt gebruikt als onbemest hooiland. Deze route gaat ook langs één van de hoogtepunten van Westerwolde: de Burcht in Wedde. Op deze route kun je grazende schapen en koeien tegenkomen. © Metha Eikens

Een wandeling door de historie van Westerwolde In Westerwolde is de basis voor Nederland gelegd. Westerwolde verdedigde Nederland en de provincie Groningen in roerige tijden. Dit zie je terug in de prachtige natuur en de historische bouwwerken die Westerwolde rijk is. Een verleden van ondoordringbare moerassen, grootschalige veenwinning, uitgestrekte land- en bosgebieden en kabbelende riviertjes. De geschiedenis van Westerwolde is terug te vinden in drie belangrijke historische bouwwerken, de Burcht in Wedde, het Klooster in Ter Apel en de Vesting in Bourtange. je nooit! Wil je meer informatie over deze route? Kijk op www.westerwolde. groningen.nl/wandelen-inwesterwolde-2/wandelroutes/ westerwolderoute-4. Keurmerk van het goede leven Sinds 2014 mag Westerwolde zich een Cittaslow-gemeente noemen. Dit is een internationaal keurmerk voor gemeenten die op het gebied van milieu, leefomgeving, landschap, streek producten, gast vrijheid, cultuurhistorie en behoud van identiteit tot de top horen. Westerwolde draagt dit keurmerk met trots! Westerwolde koestert haar cultuurhistorisch erfgoed, heeft gastvrijheid hoog in het vaandel staan en kiest voor kwaliteit van leven. En dat merk je tijdens je bezoek aan Westerwolde. Burcht in Wedde In het dorp Wedde staat een zeer oude Burcht uit de 14e eeuw. Tijdens de Tachtigjarige oorlog heeft de Burcht een belangrijke rol gehad. Vanaf hier trok graaf Lodewijk van Nassau, broer van Willem van Oranje, op om tegen de Spanjaarden te vechten in Heiligerlee. Tegenwoordig is de Burcht een kinderhotel. Hier verblijven kinderen die niet de mogelijkheid hebben om zelf met vakantie te gaan. Burcht Wedde is voor iedereen toegankelijk. Je kunt een bezoek brengen aan het museum of wandelen door de tuin en het omliggende terrein. Het klooster in Ter Apel In Ter Apel staat het in 1464 gestichte Kruisherenklooster Domus Novae Lucis (Huis van het Nieuwe Licht), het enige overgebleven plattelandsklooster van Noordwest-Europa en een UNESCO top 100 monument. Het klooster in Ter Apel is het grootste klooster in Groningen en is toegankelijk voor bezoekers. Zonder het klooster - dat door Duitse monniken is gebouwd - was Ter Apel er nooit gekomen. De kloosterlingen bewerkten er uitgestrekte landerijen, legden bossen aan en boden reizigers onderdak, spijs en drank. Het klooster was een rustpunt en is dat door de jaren heen, ondanks wisselingen van eigenaren, gedeeltelijke afbraak en restauratie, gebleven. Vesting Bourtange De vesting in Bourtange is een uniek historisch verdedigingswerk. In 1580 gaf Willem van Oranje opdracht om op een zandrug in het Bourtangermoeras, op de grens met het huidige Duitsland, een fort aan te leggen. Tussen 1593 en 1851 was Bourtange een belangrijke vesting. Bijna vijftig jaar geleden is de vesting gerestaureerd. Tegenwoordig loop je in dit kleine, sfeervolle vestigingsstadje zo het verleden in. Er zijn tal van bezienswaardigheden, musea, vestinglogementen, horecagelegenheden en door heel het jaar vinden er verschillende evenementen plaats. Meer informatie Benieuwd naar de andere wandelroutes? Deze vind je op de website westerwolde.groningen.nl. Hier vind je GPS-tracks, routebeschrijvingen en routekaarten van alle 39 wandelroutes door Westerwolde. De routes variëren qua afstand van 1,5 km tot 16 kilometer. 19 © Metha Eikens © Metha Eikens

Van Nijmegen over boerenlandpaden door de Ooijpolder Nijmegen, de oudste stad van Nederland bruist van de energie! Oftewel: Old City, Young Vibe. Of het nu gaat om een avondje stappen, culinair eten, shoppen of natuur, Nijmegen heeft het allemaal. En vanuit het hartje van de stad sta je in 5 minuten op de Waalstranden en in de groene uitgestrekte uiterwaarden van de Ooijpolder. De ideale combinatie voor een stedentrip: cultuur opsnuiven in de stad en tot rust komen in de prachtige natuur van de Ooijpolder. Sinds 2009 zijn er in de Ooijpolder kilometers boerenlandpaden te vinden. Ze leiden de wandelaar langs landschapselementen die grondeigenaren zelf beheren. De paden zijn te herkennen aan het bord ‘Boerenlandpad’. Boerenlandpad (M)Ooijpolder Ontdek zelf dat de wandeling van Nijmegen door de Ooijpolder niet voor niets (M)Ooijpolder heet. Vanaf de Waalkade in Nijmegen loop je via de indrukwekkende wandelbrug de Ooijpoort naar de uiterwaarden van de Waal. Een ontmoeting met Konikpaarden en Galloways is bijna gegarandeerd in het struingebied langs de Waal waar het begin van de tocht doorheen gaat. Onderweg passeer je de 17e eeuwse boerderij De Plak. Hier kun je zien dat boerderijen op een verhoging (pol) werden geplaatst om droge voeten te houden. Je komt ook door het kleinste dorpje van Nederland: Persingen. Het ligt op een langgerekte stuifduin. Het is nu nauwelijks voor te stellen maar eens was Persingen 20 Wat een boerenlandpad bijzonder maakt Wandelen over een boerenlandpad geeft direct een ander gevoel. Alsof je op bezoek bent bij een familielid en samen op pad gaat om de gewassen op het land te bekijken. Je zwaait naar de boer op de tractor en je vervolgt de weg langs sloten, een poel, een weelderige struweelhaag, oude en nieuwe knotwilgen en bloemrijke bermen. Je gaat vanzelf rustiger wandelen en genieten van de uitzichten op de vele ken in De Horst, Beek-Ubbergen en Ooij. Elke route heeft een ander karakter. De app biedt achtergrond informatie over het landschap, de geschiedenis van de streek en laat bijzondere planten zien en vogels horen. Je kunt de boerenlandpaden ook vinden op de website www.wandeleninbergendal.nl. Hou je ervan om je eigen route te maken? Kijk dan op de website van Via Natura. vianatura.geoapps.nl. Daar vind je een kaart van het landschap met in het oranje aangegeven het wandelnetwerk. Ben je een liefhebber van fysieke kaarten, dan zijn de wandelpadenkaarten van de Ooijpolder – Duffelt en Groesbeek een must. De kaarten zijn te verkrijgen bij de lokale boekhandels in Beek en Groesbeek en de VVV in Groesbeek. Wandelgemeente van het jaar 2020 Berg en Dal is bekroond met de titel Wandelgemeente van het jaar 2020. Je vindt in Berg en Dal afwisselende wandelroutes. Wat dacht je bijvoorbeeld van de Dorpsommetjes, de Berg en Dalse Kroegjesroute of de Wijnwandeling Groesbeek? een welvarend dorp met een kerkje, boerderijen en zelfs een kasteel. Niet lang na Persingen kom je langs natuurgebied ‘t Zwanenbroekje. Je kunt er even een kijkje nemen door met het trekpontje over te steken. Na een stevige klim de stuwwal op kom je na 13 kilometer aan in het Hunnerpark van Nijmegen. bankjes onderweg. De stuwwal is nooit ver weg, verkeerslawaai en de drukte van de stad wel. Meer boerenlandpaden Wil je na de route (M)Ooijpolder verder wandelen over de boerenlandpaden in Berg en Dal? In de app van RoutAbel zijn nog drie routes te vinden met startplekLaat je informeren en inspireren op www.wandeleninbergendal.nl. © Visit Arnhem Nijmegen i.s.m. Ministerie van Beeld

Dorpsommetjes Inwoners kennen vaak de mooiste wandelmogelijkheden. De inwoners van Berg en Dal zijn trots op hun gemeente en delen die trots graag. Verschillende dorpen hebben inmiddels al hun eigen Ommetje gemaakt. Dit zijn wandelroutes van ongeveer 3 tot 5 kilometer die vanuit het dorp starten en verbonden zijn met de natuur. In de routebeschrijving van het ommetje lees je over de geschiedenis van het dorp en de omgeving. Het is een leuke manier om de gemeente Berg en Dal beter te leren kennen en je komt op de prachtigste plekken. De wandelingen zijn te vinden op www.wandeleninbergendal.nl en verkrijgbaar bij de VVV in Groesbeek. De Berg en Dalse Kroegjesroute Genieten van de prachtige natuur, lekker wandelen en dan neerstrijken bij één van de meest bijzondere cafés of hotels? Dat kan in Berg en Dal. De Berg en Dalse kroegjesroute is een enthousiaste samenwerking tussen 9 supergezellige ‘kroegjes’ en ‘herbergen’ die door wandelroutes met elkaar verbonden zijn. In totaal biedt de route 300 km wandelplezier. Alle kroegjes zijn met elkaar verbonden door prachtige en zeer gevarieerde wandelroutes. Er zijn korte wandelingen vanaf 3,5 km, maar ook wandelingen waar je de hele dag over kunt doen. Het rivierenlandschap biedt vlak landschap met water, uiterwaarden en polder. En in de bossen van de heuvelrug kun je letterlijk Berg en Dal ervaren. Een combinatie van deze twee is ook mogelijk. Hoe werkt het? Je start bij het ene kroegje en wandelt naar het volgende kroegje en dan, via een andere route, weer terug. Maar je kunt ook kiezen om de kroegjes met elkaar te verbinden en grotere wandelingen te maken. Bij een aantal ‘kroegjes’ is het ook mogelijk te overnachten. Je kunt dan een aantal dagen afwisselend wandelen. De routes zijn gratis verkrijgbaar bij de aangesloten kroegjes of te downloaden op www.bergendalsekroegjesroute.nl en via de gratis IZI Travel app. Wijnwandeling Groesbeek Voor een goed glas wijn hoef je niet naar Frankrijk of Italië. Dankzij de heuvels en bijzondere grondsoort is Groesbeek en omgeving de bakermat van prachtige wijnen die regelmatig in de prijzen vallen. Bijna 25 hectare wijngaard is er inmiddels in het grootste Wijndorp van Nederland. Zes wijnboeren maken hier een keur aan mooie wijnen. Kom zelf het Wijndorp Groesbeek al wandelend verkennen tijdens één van de mooie wijnwandelingen. Wijnwandeling Groesbeek: mooiste wandeling van Nederland 2019 De Groesbeekse wijnwandeling is gemaakt door wandelblogster ‘Wanda wandelt’ en is in 2019 bekroond als mooiste wandeling van Nederland! De route is ongeveer 13 km. De wandeling voert eerst naar Wijnhoeve De Plack en eindigt bij de diverse percelen van De Colonjes, achter het Wijnbouwcentrum. In het Wijnbouwcentrum wordt een groot deel van de wijnen van de wijngaarden uit de omgeving gemaakt. Onderweg wandel je door een bijzonder beeklandschap en langs groene weilanden. Op diverse plekken heb je zicht op het Reichswald in Duitsland.. Vind je 13 km te lang? Er start ook een korte route vanaf het Wijnbouwcentrum. Kijk voor meer info op www.nederlandswijnbouwcentrum.nl. 21 © Visit Arnhem Nijmegen i.s.m. Ministerie van Beeld © Visit Arnhem Nijmegen i.s.m. Ministerie van Beeld © Visit Arnhem Nijmegen i.s.m. Ministerie van Beeld

Dwaal door mysterieus coulisselandschap Winterswijk Het Nationaal Landschap Winterswijk is een uniek gebied van maar liefst 22.000 hectare. In het gebied vind je een afwisselend coulisselandschap. Essen, houtwallen, beken, molens en bossen vormen het decor van mooie doorkijkjes richting scholtengoederen, wijngaarden, boerderijen en bijzondere natuurgebieden. Gecreëerd en onder houden door generaties boeren en landgoed eigenaren. Een kleinschalig, gevarieerd, eeuwenoud en onaangetast landschap met elkaar verbonden door landweggetjes en zand- en bospaden waar iedere bocht een ander verhaal vertelt. Een gebied dat er om vraagt om te voet te ontdekken. Terecht dat Winterswijk zich wandelgemeente van het jaar 2020 mag noemen. Naast een gevarieerd buitengebied is ook het bruisende centrum van Winterswijk een fijne plek om te vertoeven. Het centrum kenmerkt zich door een breed aanbod aan winkels en horeca. Het winkelaanbod is afgestemd op een bezoekersaantal dat het inwoneraantal ver overstijgt. De belangrijkste reden hiervoor is dat Winterswijk enorm populair is in de Euregio. Niet zo gek met de bruisende winkelstraten met als centraal punt de sfeervolle markt. Landelijke ketens worden afgewisseld met hippe en chique lokale winkels. Ook vind je er toonaangevende modeen schoenzaken, leuke boekhandels en kook- en servieswinkels. Daarnaast is een bezoek aan Obelink een belevenis op zich; het is één van de grootste leveranciers van buitensportartikelen en kampeerartikelen in Europa. Het gevarieerde aanbod van het levendige centrum en de rust en ruimte in het Nationaal Landschap maakt Winterswijk een heerlijke bestemming. 22 Wandelroutes Bij het VVV-inspiratiepunt vertellen we je graag over al die bijzondere routes die er in Winterswijk zijn. Er zijn georganiseerde wandelingen, excursies in natuurgebieden en vooraf beschreven wandelroutes gemaakt door lokale specialisten. Sinds een aantal jaar is er in de Achterhoek een uitgebreid wandelkeuzenetwerk van maar liefst 3000 kilometer, waarbij je naar eigen inzicht en wens je ideale rondje loopt. In Winterswijk zijn er 30 wandelingen die via het wandelkeuzenetwerk mogelijk zijn. Denk ook eens aan het Achterwooldse klompenpad; een route over oude zand paden en door bijzondere natuurgebieden. Lokale wandelspecialisten Een van de lokale wandelspecialisten is Ida. Zij stelde onlangs bijzondere 5 routes van 10 tot 15 kilometer samen en neemt je mee naar die mooie plekjes die ook voor lokale inwoners nog een verrassing zijn. Langs de meanderende beek, een smal kerkpad of via dat ene paadje dat vanaf de weg net niet zichtbaar is. Vijf verschillende routes door vijf verschillende natuurgebieden. Winterswijk kent maar liefst vier Natura 2000 gebieden, waarvan een aantal is opgenomen in deze wandelingen. Naast deze nieuwe bundel zijn er nog tientallen andere lokaal samengestelde routes. De routes zijn verkrijgbaar via het VVV-inspiratiepunt. © 100% Winterswijk / Annet Piek

Nazomeren tijdens wandelevenementen in Winterswijk Het najaar is met haar aangename temperaturen en prachtige herfstkleuren een heerlijke periode om er nog even tussenuit te gaan. Het is ook een ideaal wandelseizoen! In Winterswijk worden regelmatig wandelevenementen georganiseerd. Noteer ze in de agenda en kom fijn nazomeren in de Achterhoek. Hamalandtocht van WF Evenementen Zondag 6 september. Afstand 15, 20 kilometer Landschapsloop Wandelweekend Winterswijk Vrijdag 2, Zaterdag 3, en zondag 4 oktober. Drie dagen wandelen vanaf drie verschillende locaties. Afstand 10, 15 en 20 kilometer Informatie over de wandelevenementen vind je op www.100procentwinterswijk.nl 23 © 100% Winterswijk / Annet Piek © 100% Winterswijk / Annet Piek © 100% Winterswijk / Annet Piek

Ontdek het Buiten van Utrecht Wandelen tussen Wijk bij Duurstede en Utrecht Ten westen van het middeleeuwse Wijk bij Duurstede, tussen de stad Utrecht, de Lek en de Utrechtse Heuvelrug, ligt de Kromme Rijnstreek. Een prachtig divers gebied waar het riviertje de Kromme Rijn als een rode draad doorheen kronkelt. In de zomer van 2020 is een heel nieuw wandelnetwerk in de Kromme Rijnstreek gecreëerd. Zo’n 500 kilometer aan mooie wandelpaden en idyllische weggetjes verbindt de mooiste plaatsen en natuur gebieden met elkaar. Of je nu gaat voor kleine ommetjes in de buurt van steden en dorpen of voor langere wandelingen waarbij je een groot gebied ontdekt, je kunt nu eindeloos en comfortabel wandelen in het buiten van Utrecht. Kromme Rijn Rode draad in de Kromme Rijnstreek is het riviertje de Kromme Rijn dat loopt vanaf de Nederrijn bij Wijk bij Duurstede tot aan de Stadsbuitengracht in Utrecht. De rivier voedt de bodem voor de kersen- en fruitteelt, waar de streek bekend om staat. Zo’n 2.000 jaar geleden was de Kromme Rijn de noordgrens van het Romeinse Rijk, waarvan de overblijfselen nog terug te vinden zijn. Ook was de rivier onderdeel van de in de 19e eeuw aangelegde Nieuwe Hollandse Waterlinie. En vergeet niet de prachtige kastelen en landgoederen langs de Kromme Rijn, eeuwenlang de buitens van rijke Utrechters die hier kwamen om bij te komen van de drukke stad. Kromme Rijnpad Met het Kromme Rijnpad wandel je van de stad Wijk bij Duurstede naar Nieuw wandelnetwerk Het nieuwe wandelnetwerk in de Kromme Rijnstreek biedt zo’n 500 kilometer wandelplezier. Het werkt eenvoudig: je wandelt van knooppunt naar knooppunt, te herkennen aan de oranje bordjes met blauwe cijfers. Pijlen wijzen je de weg. Het nieuwe wandelnetwerk betreft de gemeenten Nieuwegein, Houten, Utrecht (stad), Bunnik, De Bilt, Zeist, Utrechtse Heuvelrug en Wijk bij Duurstede. Het Utrechtse wandelroutenetwerk is met deze toevoeging inmiddels uitgebreid tot ruim 1600 kilometer. Het is een samenwerking tussen provincie Utrecht, recreatieschappen, gemeenten, grondeigenaren, terreinbeheerders, wandelorganisaties en vele vrijwilligers. 24 © Carolien Boogaard

Routetips Kromme Rijnpad Start: TOP Stadshaven, Havenstraat 1 Wijk bij Duurstede Lengte: 29 km Informatie: routesin utrecht.nl/ krommerijnpad Utrecht. Het pad volgt grotendeels oude jaagpaden langs de Kromme Rijn die vroeger gebruikt werden om trekschuiten vooruit te trekken. Vanuit het gebied trokken deze schuiten vol handelswaar richting de stad Utrecht. Wandel vanuit Wijk bij Duurstede en eindig op het Ledig Erf waar je bij een van de gezellige horecagelegenheden kunt bijkomen van misschien wel de mooiste wandelroute van Utrecht. Kersen- en fruitteelt De Kromme Rijnstreek is bekend door de fruitteelt, vooral door de kersenteelt, die al stamt uit de Romeinse tijd. In de lente kun je genieten van de prachtige, geurende bloesem en vanaf de zomer is het kersentijd. Je vindt dan overal kersenstalletjes en landwinkels waar je heerlijk vers fruit kunt kopen. Wist je trouwens dat de hoogstamboomgaarden waaraan de kersen groeien tegenwoordig agrarisch erfgoed zijn? Na de kersentijd, vanaf het najaar, komen de pruimen en na de pruimen de appels en peren. Een hele leuke tijd om te wandelen, want bij diverse boomgaarden is het smullen geblazen. Bloesem- en fruitroute Met de bloesem- en fruitroute wandel je vanuit Wijk bij Duurstede naar het buitengebied langs verschillende boomgaarden. De route is in elk seizoen de moeite waard. In het voorjaar geniet je van geurende bloesems, in de zomer Wandel langs de oevers van de Kromme Rijn van Wijk bij Duustede naar Utrecht of andersom. De wandelroute is met een eigen bewegwijzering opgenomen in het nieuwe wandelnetwerk. Vanaf 14 oktober is een gratis wandelgids over het Kromme Rijnpad verkrijgbaar bij de VVV’s in Houten en Wijk bij Duurstede. Bloesem- en fruitroute Start: VVV Wijk bij Duurstede, Markt 24 Wijk bij Duurstede Lengte: 14 km Informatie: routesin utrecht.nl/ bloesem-en-fruitroute en het najaar koop je bij een van de fruitstalletjes of landwinkels vers fruit en in de winter haal je een eerst een frisse neus om daarna in het gezellige Wijk bij Duurstede neer te strijken voor een kop koffie of warme chocomel. Wandelen langs kastelen en forten Gevarieerde landschappen en cultureel erfgoed maken de Kromme Rijnstreek tot een prachtig wandelgebied. Het nieuwe wandelnetwerk biedt mogelijkheden om themaroutes te wandelen, of je eigen route uit te stippelen. Bijvoorbeeld langs de vijftien bijzondere kastelen en nog eens tien mooie landgoederen. Veel hiervan zijn in particulier bezit, maar een aantal hebben hun tuinen opengesteld voor bezoek of je kunt ze vanbinnen bekijken. Ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het grootste Rijksmonument van Nederland, is een prachtig groen gebied met volop wandelmogelijkheden. Verschillende forten zijn opengesteld en fungeren als horeca of camping en bij Fort Vechten in Bunnik vind je het Waterliniemuseum waar je de geschiedenis volop kunt beleven. Gaat het al kriebelen? Laat je inspireren, trek je wandelschoenen aan en ontdek al het moois dat de Kromme Rijnstreek te bieden heeft! Een mooie wandeltocht door de prachtige natuur rondom de middeleeuwse stad Wijk bij Duurstede. In het voorjaar kun je genieten van prachtige en lekker geurende bloesems. In de zomer en het najaar geniet je van het fruit dat langs de weg te koop is. Meer routes door de Kromme Rijnstreek en informatie over het nieuwe wandelnetwerk, vind je op routesinutrecht.nl/ krommerijnstreek. Meer informatie over uittips, musea en evenementen in de Kromme Rijnstreek vind je op VVVKrommerijnstreek.nl. 25 © Manja Herrebrugh © Ad Snelderwaard © Ad Snelderwaard

Beleef historisch en natuurlijk Den Helder Struinen door stad Door de duinen, over de dijk, langs forten en bunkers en ook nog uitzicht op zee. Dat is wandelen in Den Helder. Door het gevarieerde aanbod van duinen, dijk, bos, strand, havens en een imposante maritieme en culturele historie kan elke wandelliefhebber zijn of haar hart ophalen in Den Helder. Helderse Duinen Wandeling de Helderse Duinen – in 2019 uitgeroepen tot een van de vier NS-wandelingen van 2019-2020! – start bij station Den Helder Zuid; vanaf het station wandel je zo naar kunstproject de Nollen dat verscholen ligt in een duingebied. Een bezoek waard! Dit levenswerk van kunstenaar R.W. van de Wint is een lust voor het oog. Een wandeling door De Nollen leidt langs grote stalen sculpturen, langs bouwsels waar je van licht naar donker, via een ondergrondse toegang, weer in een lichte ruimte komt. Verderop kom je bij de Helderse Duinen. Hier volg je onverharde paadjes door duinvalleien en dennenbossen. Vanaf Kunstproject de Nollen 26 © Bertil van Beek © Cris Toala Olivares

en duinen de 15 meters hoge uitkijktoren kijk je uit over het hele gebied. Je vervolgt de route verder via de Grafelijkheidsduinen waar stoere Schotse Hooglanders en Konikpaarden grazen. Napoleon Verderop zie je Fort Kijkduin al liggen. Napoleon zag in 1811 deze plek langs de kust als het ‘Gibraltar van het Noorden’ en stationeerde er de marinevloot, die nu al twee eeuwen Den Helder kenmerkt. Ook bouwde hij Fort Kijkduin. Hedendaags een prachtig fort om te bezoeken (dagelijks geopend) waar je meer te weten komt over de functie van het fort tijdens de Tweede Wereldoorlog en de tijd waarin Napoleon in Den Helder was. Ook is er in het fort een Noordzee-aquarium gevestigd. Voor de verdediging van de oorlogshaven liet Napoleon, naast Fort Kijkduin, meerdere forten bouwen. Deze forten werden later verbonden door Je wandelt vanaf Fort Kijkduin binnen een paar minuten het strand van Huis duinen op. Met de blik op oneindig ontspannen. een liniedijk, gelegen in de veelzijdige natuur van Den Helder; samen vormen ze de Stelling Den Helder. Langs de Stelling ontdek je niet alleen fraaie plekken, uitzichten en historische feiten. Je komt langs diverse bouwwerken uit de tijd van Napoleon, Nederlandse verdedigingswerken en ook vele Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Wil je even bijkomen van de wandeling en het bouwwerk van Napoleon? Je wandelt vanaf Fort Kijkduin binnen een paar minuten het strand van Huis duinen op. Met de blik op oneindig ontspannen. Wellicht spot je zelfs een zeehond. Uiteraard zijn er diverse horeca gelegenheden op de dijk. De route vervolgt zich vanaf hier verder over de dijk, waarbij je vuurtoren de Lange Jaap passeert en langs Fort Erfprins wandelt. Mooie fotomomenten! Aan het einde van de dijk kom je langs het Marinemuseum en wandel je de voormalige Rijkswerf van Den Helder op. Een geweldig terrein met veel maritieme historie, diverse musea, horeca, een haven met historische schepen en een mooie verbinding met de binnenstad van Den Helder via bibliotheek School 7 ( in 2018 uitgeroepen is tot beste bibliotheek ter wereld!). De Helderse Duinenroute kun je in diverse afstanden lopen: 9.5, 14 en 15.5 kilometer. Bijzonder overnachten Den Helder biedt naast het wandelen een enorme diversiteit aan bezienswaardigheden, je komt al snel tijd tekort. Boek daarom een overnachting bij een van de (boeren) campings, B&B’s of hotels en breng een bezoek aan bijvoorbeeld het Redding museum, de botanische tuin Hortus Overzee, Fort Kijkduin of het Marinemuseum. Wil je jouw overnachting extra bijzonder maken? Kijk dan eens naar de mogelijkheden tot het overnachten op een hotelschip, in de oude kustwachttoren of in een hooiberghut. Tip: ontdek de Stelling en de natuur ook vanaf het water Een stad die aan drie kanten omringd wordt door water is natuurlijk ook prachtig om vanaf het water te beleven. De Stelling is omringd door een groen gebied. Vanaf Fort Westoever kun je met een Helderse Vlet langs de Stelling varen. Een geweldige combinatie van natuur, rust en ruimte en een heleboel cultuur. Een enthousiaste gids vertelt je onderweg alles over de historie van de Stelling Den Helder. Fort Westoever biedt ook een restaurant en biercafé met een terras aan het water. Meer interesse in havens? Dan is een boottochtje vanaf het Reddingmuseum een aanrader. Op een oude reddingboot krijg je een korte en interessante vaartocht langs de haven van Den Helder. Informatie hierover en over alle andere bezienswaardigheden vind je op www.denhelder.online. Bereikbaarheid Den Helder Den Helder ligt op 1 uur rijden van Amsterdam. Met de auto bereikbaar via de A7 en de A9. Met de trein reis je naar station Zuid (startpunt van de Helderse Duinenroute) of het station in het centrum en wandel je in 10 minuten naar de Oude Rijkswerf Willemsoord. Fiets-, wandel- en vaarkaart Naast de Helderse Duinenroute zijn er meer prachtige fiets-, wandel– en vaarroutes in Den Helder. Bij een bezoek aan de stad kun je een handige plattegrond met de routes ophalen bij het Toeristisch Informatiecentrum Den Helder: Willemsoord 52 A, T. 0223-616100 of download de kaart via www.denhelder.online/ publicaties/fiets-wandel-envaarkaart 27 © Bertil van Beek © Bertil van Beek

Wanderlust in en om Leipzig Grote stadsbeleving en een meer dan geslaagde Kastelen en paleizen, idyllische wandelpaden en een fascinerend merenlandschap: de regio Leipzig presenteert haar veelzijdige aanbod. Maar is zelfs wandelen in de cultuurstad Leipzig mogelijk? Het antwoord op deze vraag is een volmondig ja. Niet ver van het centrum zijn verrassend veel wandelmogelijkheden. Daarnaast biedt Leipzig een breed cultureel programma. De boeken beurs, het Thomaskoor en het Gewandhausorkest zijn slechts drie van de vele redenen waarom de Saksische metropool in Oost-Duitsland een populaire bestemming is voor een stedentrip. Bach, Mendelssohn, Wagner en Schumann: de namen van talloze grote componisten zijn nauw verbonden met Leipzig. De kracht van muziek is overal voelbaar. De woon- en werk plaatsen van de beroemde componisten zijn te voet gemakkelijk te verkennen. Het ‘Leipziger Notenspur’, een innovatieve audiotour, maakt de muziekgeschiedenis van Leipzig zo’n vijf kilometer lang hoorbaar. Naast de 23 informatiezuilen bieden kleine hoorspelen spannende inzichten in het dagelijks leven van Bach, Wagner en andere componisten. Maar ook buiten de gebaande paden is er veel te ontdekken. Het ‘Verborgen Leipzig’ bijvoorbeeld nodigt je uit om de groene oases, trendy pubs, originele winkels en creatieve plekken buiten het centrum 28 te bezoeken. Een wandeling langs het Karl Heine-kanaal van Plagwitz naar Lindenau leidt naar het Kunstkraftwerk, Westwerk en de voormalige katoenweverij. Een van de grootste rivierbosgebieden in Midden-Europa kronkelt dwars door de stad naar de omliggende omgeving langs de armen van de Weißen Elster, Pleiße en Luppe. Een heel bijzonder hoogtepunt is het multimediale avonturen parcours door het bos. Kinderen maken hier kennis met een van de mooiste en meest waardevolle natuurgebieden in de regio. Waar mijnbouw meer dan twintig jaar geleden het landschap domineerde, glimt nu een merenlandschap rond Leipzig met een totaal wateroppervlak van bijna 70 vierkante kilometer. Veel van de meer dan twintig nieuwe meren in het Leipziger Neuseenland staan goed bekend vanwege hun gevarieerde watersportaanbod. Wil je wel eens ‘wandelen over water’? Zelfs dat kan in en rond Leipzig. Het vlakke landschap van de laaglandbaai van Leipzig biedt ook ideale omstandigheden voor ontspannen wandelingen. Het beste voorbeeld is het jaarlijkse sportevenement ‘7 Meren Wandeling’ in het eerste weekend van mei. Meer dan 6000 wandelaars brengen een heel weekend door met het ontdekken van het Leipziger Neuseenland. De routes zijn naar eigen inzicht te selecteren. De kortste route meet slechts vier kilometer, terwijl de langste, 107 kilo meter, zelfs voor gepassioneerde wandelaars een uitdaging is. De eerstvolgende ‘7 Meren Wandeling’ vindt plaats van 7 tot 9 mei 2021. Romantisch rivierlandschap Slechts een paar kilometer ten noordoosten van Leipzig ligt de Saksische heide. Lokale musea, kerken, typische heidedorpen en veel verschillende © LTM PUNCTUM © Kathleen Schaaf

natuurontdekking - combinatie! historische molens bepalen hier het landschap. Het is rijk aan bosgebieden en wilde en romantische rivierlandschappen langs de Elbe en Mulde. Al decennia lang staat de regio bekend als wandelgebied. Een voorbeeld hiervan is de 30 kilometer lange kwaliteitswandelweg HeideBiber-Tour in het natuurpark Dübener Heide, gecertificeerd door de Duitse wandelbond. Met een beetje geluk kun je je hier als wandelaar vergapen aan de bever, ooievaar, adelaar en kraanvogel. Jonge wandelaars kunnen de route vinden door de bordjes met de bever-mascotte Billi Bockert te volgen. Welke route je ook kiest, je passeert prachtige dennenbossen en uitgestrekte gemengde bossen die het meer dan 150 vier kante kilometer grote natuurgebied Dahlener Heide kenmerken, dat zowel vanuit Leipzig als Dresden gemakkelijk te bereiken is. Het Wermsdorfwoud is tot ver buiten de Saksische staats grenzen bekend. Ook August de Sterke reisde graag naar Wermsdorf voor zijn ontspanning en om te jagen. Een van de grootste jachthuizen van Europa - de Hubertusburg - getuigt daar nog steeds van. Tijdens de wandelingen langs de rivieren Mulde en Zschopau reis je terug in de tijd naar de interessante geschiedenis van Saksen. Het Saksische Burgenland is de regio van herenhuizen, kastelen, paleizen en kloosters. Prachtige vestingwerken, zoals kasteel Mildenstein, dat meer dan duizend jaar oud is en het bijzondere ridderkasteel van Saksen, kasteel Kriebstein of de statige kastelen in Rochlitz en Colditz zijn populaire bestemmingen voor een dagje uit. Het afwisselende wandelgebied met zijn wilde en romantische dalen, imposante rotsen en uiterwaarden belooft spannende uitzichten en maakt elke tocht anders. De ongeveer 550 kilometer lange spirituele rondwandelroute de Lutherroute in Saksen verbindt belangrijke plaatsen waar Luther en zijn vrouw Katharina von Bora werkten, waaronder bezienswaardigheden zoals Torgau, Grimma of Leisnig. Wandelplezier en belevenissen in de grote stad sluiten elkaar duidelijk niet uit! Wees welkom in Leipzig en omgeving. informatie Leipzig Tourismus en Marketing GmbH Tourist-Information Katharinenstraße 8 D-04109 Leipzig T. +49 (0)341 7104-260 region.leipzig@ltm-leipzig.de www.region.leipzig.travel/wandern 29 © Thomas Bichler © LTM Tom Schulze © Thomas Bichler

Hessen, de mooiste wandelgebieden dichtbij de stad Wandelen in het groene hart van Duitsland Een interessante stedentrip combineren met een wandeling in de natuur is in Hessen geen probleem. In de dichtstbeboste staat van Duitsland zijn alle grote en kleine steden omgeven door prachtige landschappen en zijn de routes van het stadsleven naar de meest opwindende wandelgebieden kort en laagdrempelig. De hoogtepunten van de Rheinsteig Als grootste stad van Hessen staat Frankfurt am Main internationaal op de kaart als beurs- en bankmetropool waar je ook goed terecht kunt voor cultuur, gastronomie, een keur aan musea en stedelijke flair. En toch ligt het paradijs voor veeleisende vakantiegangers net buiten de poorten van de stad. In de Rheingau lokken uitgestrekte wijngaarden, oude kastelen en pittoreske vakwerkstadjes je naar afwisselende tochten met veel hoogtepunten. Midden in dit droomlandschap loopt de Rheinsteig, een wandelpad dat niet voor niets tot de ‘Top Trails of Germany’ wordt gerekend. De lichtgevende bonte kleuren van de wijnbladeren in combinatie met een goed glas wijn zorgen voor een onvergetelijke wandelervaring, vooral in de herfst. Als je wandelen wilt combineren met spirituele overwegingen en je wilt onderdompelen in de geschiedenis, is de Rheingauer Klostersteig een aanrader. Deze route verbindt zes historische kloostercomplexen met elkaar over een afstand van 30 kilometer. Herfstig kleurenspel Wat de Rheingau is voor Frankfurt, is het Odenwald voor Darmstadt. Ten zuidoosten van de stad nodigt dit beboste middelgebergte je uit om het najaar van zijn mooiste kant te beleven. Het stabiele weer in deze tijd van het jaar zorgt voor een prachtig uitzicht op het Rijndal en een indrukwekkend 30 kleurenspel in de herfstbossen die je kunt bewonderen vanaf wandelroutes, zoals de Alemannenweg en de Drachenweg Fafnir. De vruchten van de boomgaarden die zich onderweg overal aandienen, zijn inmiddels rijp en zorgen voor lekkernijen die het wandelen nog aangenamer maken. De talrijke boerenmarkten en wijnfestivals worden niet voor niets juist nu gevierd. Ben je klaar met wandelen en toe aan een nieuwe stedelijke impressie? Ga dan naar Darmstadt. De metropool van kunst en wetenschap maakt indruk met zijn culturele bezienswaardigheden en is een goed start- of eindpunt van een wandeltocht. Dompel jezelf onder in de fascinerende wereld van de art nouveau in de kunstenaarskolonie Mathildenhöhe en verken het Rosen© Lahntal Tourismusverband © Filmagentur Rheingau

höhe-park met zijn betoverende botanische en architectonische schatten. Het Hessische Landesmuseum tot slot herbergt een gevarieerde verzameling van instrumenten tot schilderijen, van natuur tot toegepaste kunst. weg. Over een lengte van 295 kilometer met in totaal 6000 hoogtemeters loopt dit wandelpad langs de rivier de Lahn door een veelzijdig landschap met een voortdurend veranderd aanzicht. In de bovenloop, niet ver van de Hier, waar de gebroeders Grimm ooit woonden en werkten, bevindt zich het 2,4 vierkante kilometer grote Bergpark Wilhelmshöhe dat sinds 2013 op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat. Je kunt over INFORMATIE Hessen Tourismus HA Hessen Agentur GmbH Konradinerallee 9, 65189 Wiesbaden T. 0049 (0) 611 95017 8191 info@hessen-tourismus.de www.hessen-toerisme.nl Bergstrasse-Odenwald Odenwald Tourismus GmbH Marktplatz 1, 64720 Michelstadt T. 0049 (0) 6061 965 970 info@bergstrasse-odenwald.de www.bergstrasse-odenwald.de Darmstadt Wissenschaftsstadt Darmstadt Marketing GmbH Elisabethenstraße 20-22, 64283 Darmstadt T. 0049 (0) 6151 1345 13 information@darmstadt.de www.darmstadt-tourismus.de Absoluut hoogtepunt zijn de fossielen uit het miljoenen jaren oude tijdvak het eoceen, niet voor niets staat de groeve waar deze zijn gevonden op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Lahnwanderweg Wandelen van stad naar stad en onderweg genieten van de natuur? Dat is geen probleem op de Lahnwanderbron, presenteert het Lahndal zich als mysterieus en betoverend en in het midden verandert het in een weids weidelandschap. Uiteindelijk kronkelt de rivier in de benedenloop door een smalle, diep uitgesneden vallei. Ook cultureel gezien is het Lahntal enorm divers, hier gaan cultuur en geschiedenis hand in hand samen. Kelten en Romeinen vestigden zich hier al, middeleeuwse kastelen, paleizen en kathedralen vertellen over een bewogen geschiedenis, net als de steden die de wandelaar tijdens zijn tocht passeert. Marburg en Wetzlar bijvoorbeeld zijn geen grote steden als Frankfurt, maar zitten wel boordevol leven. Als oude universiteitsstad was en is Marburg de werkplaats van belangrijke wetenschappers en is het door de eeuwen heen bepalend geweest voor de ontwikkeling van Hessen. De klim door steile vakwerkstraten naar het kasteel is de moeite waard, het uitzicht over de stad in de vallei maakt de inspanning meteen weer goed. Verderop langs de Lahn verwelkomt Wetzlar je, ook rijk aan geschiedenis, met nog meer vakwerkcharme en de Wetzlar-kathedraal; een meesterwerk van gotische architectuur in Hessen. Ontmoet de gebroeders Grimm Bijna geen enkele grote stad gaat zo naadloos over in de groene omgeving als Kassel in het midden van de GrimmHeimat van Noord-Hessen. talloze paden door het park dwalen en nieuwe uitzichten, gorgelende beekjes en watervallen en botanische zeldzaamheden ontdekken. In het onderste gedeelte van het park zijn de werken van oude meesters te bewonderen in de fotogalerij in Schloss Wilhelmshöhe. Vanaf hier leidt een sportieve klim langs watervallen naar het standbeeld van Hercules, dat vanaf de top van een stenen piramide uitkijkt over het park en de stad. Vanaf de voet van de Hercules dwaalt uw blik over het stroomgebied van Kassel naar de schijnbaar eindeloze groene toppen van het geonatuurpark Frau-Holle-Land. Hier is het legendarische rijk van Vrouw Holle, die naar verluid thuis is in een ondoorgrondelijke vijver aan de Hoher Meissner. Gewoon een sprookje? Hoe dan ook, de 24 premium wandelpaden die het hele gebied van het natuurpark ontsluiten en garant staan voor een grote serie natuurbelevenissen zijn absoluut geen sprookje. Overal zijn er stille bossen en bloeiende weiden te ontdekken, geologische eigenaardigheden getuigen van lang vervlogen tijden, toen het Hessische middelgebergte miljoenen jaren geleden werd gevormd. Elk jaar is er eind juni een explosie van kleur wanneer duizenden klaprozen bloeien aan de voet van de Meißner en hun roze bloemen zich uitstrekken naar de blauwe lucht. Lahntal Lahntal Tourismus Verband e.V. Brückenstraße 2, 35576 Wetzlar T. 0049 6441 309980 info@daslahntal.de www.daslahntal.de GrimmHeimat NordHessen Regionalmanagement Nordhessen GmbH Ständeplatz 17, 34117 Kassel T. 0049 (0) 561 97062-240 urlaub@grimmheimat.de www.grimmheimat.de Kassel Kassel Marketing GmbH Obere Königsstraße 15, 34117 Kassel T. 0049 (0) 561 7077-07 info@kassel-marketing.de www.kassel-marketing.de Frankfurt am Main Tourismus+Congress GmbH Frankfurt am Main Kaiserstraße 56, 60329 Frankfurt am Main T. 0049 (0) 6921 238800 info@infofrankfurt.de www.frankfurt-tourismus.de Rheingau Rheingau-Taunus Kultur & Tourismus GmbH Haus der Region, Rheinweg 30 65375 Oestrich-Winkel T. 0049 (0) 6723 602720 tourist@rheingau.com www.rheingau.com 31 © Rüdesheim Tourist AG - Woodworks Woody T Herner © Kassel Marketing GmbH

Doornik, een parel vol geschiedenis Te voet door de oudste stad van België Wie met open blik door het centrum van Doornik loopt, maakt een boeiende tijdreis door zestien bewogen eeuwen. Zo veelzijdig en verrassend als de stad – die ook luistert naar de naam Tournai – is, is ook het omliggende platteland. Een ontdekkingsreis om de hoek. Tekst en foto’s: Alexander Schwarz Doornik, gelegen aan beide zijden van de Schelde, werd al 500 jaar voor Christus gesticht en is daarmee de oudste stad in België, ook al denken ze daar in Tongeren anders over. In het jaar 500 werd het bisdom Doornik opgericht, en het bestaat nog steeds. De stad viel door de eeuwen heen onder Frans, Engels, Oostenrijks en Nederlands bewind. Maar sinds de onafhankelijkheid van België in het jaar 1830 is het Belgisch, met uitzondering van de Duitse bezettingen tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. Stad van vijf klokkentorens De Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal is een prachtige getuige van de weelde van weleer. Zij geeft de stad haar bijnaam Stad van de vijf klokkentorens, waarmee ook meteen duidelijk wordt hoe belangrijk deze stad en deze kerk geweest moeten zijn. De bouw van de kathedraal begon al rond het jaar 1140, aan het begin van de eerste gouden eeuw. Hier, middenin de stad, kun je een historisch-culturele wandeling dan ook het beste beginnen. De buitenkant van de kerk staat er nu kort na de restauratie minstens zo prachtig bij als toen. De dakpannen zijn in de historische kleuren groen en rood bovenop een zandgele achtergrond gelegd, het goud op de hoogste punten van de toren straalt trots over de stad. Ook de lichtbruine steen valt op. Deze kalksteen komt uit de directe omgeving van de stad en heet dan ook toepasselijk Doornikse steen. Met de blik weer naar beneden gericht zijn er bij archeologische opgravingen zelfs resten uit de Merovingische tijd, rond 500 na Christus, gevonden en kun je op enkele meters diepte zelfs zestien eeuwen naar beneden kijken: de stenen van een drempel uit de vijfde eeuw zien eruit alsof ze er pas gisteren zijn neergelegd. Hoewel de kathedraal drastisch wordt gerestaureerd, is dit indrukwekkende bouwwerk met de bijnaam ‘een hemels Jerusalem’ met haar 123 meter lengte en 66 meter breedte zeer de moeite van het bekijken waard. De zuilen en 32

informatie De Dienst voor Toerisme bevindt zich aan de zijkant van de kathedraal: www.visittournai.be www.visitwallonia.be/doornik Museum voor Schone Kunsten, www.mba.tournai.be Natuurhistorisch museum, Vivarium en Wetenschapstuin www.mhn.tournai.be Tamat – Musée de la Tapisserie et des Arts Textiles de la Fédération Wallonie-Bruxelles, www.tamat.be Op de Grote Markt bevinden zich veel gezellige cafés, aan de rand daarvan en in de straatjes eromheen restaurants. Het is België, dus lekker is het bijna overal. Leuke moderne optie is bijvoorbeeld Les enfants terribles www.enfants-terribles.be. In een pand uit de 13de eeuw bevindt zich Taverne-RestaurantTraiteur L’Ecurie d’Ennetières, Ruelle d’Ennetières, www.ecuriedennetieres.be versieringen zijn talrijk, de veelal oude glas-in-loodramen zijn groot. Latijnse waarschuwing Weer buiten wordt duidelijk dat wildplassen ook al in de middeleeuwen een bekend fenomeen bleek. Een bisschop zag zich genoodzaakt aan de buitenkant van de kathedraal een waarschuwing in steen te laten beitelen. Vrij vertaald staat er: ‘Smerige, jij die je buik vol wind voelt, ga verder om jou te verlichten want deze plek is heilig. Laat zien geen enkele opeenhoping, nog van je maag, nog van je darm. Wie zich hier verlicht, zal met een zweep geslagen zijn.’ Aan wie de tekst geadresseerd was? Bijna niemand kon toen lezen, laat staan Latijn. Op de monniken na dan… Slechts enkele meters van de kathedraal staat het oudste belfort van België. Het staat, net als de kathedraal, op de UNESCO-werelderfgoedlijst. Belforten waren een uitdrukking van de toenemende burgerlijke macht vanaf de 12de eeuw. Zo diende ook het 72 meter hoge belfort in Doornik onder andere als wachttoren, gevangenis, stadhuis, opslagplaats voor lakens en als klokkentoren voor het bijeenroepen van de bewoners. Hoewel de Grote Markt met zijn cafés en terrasjes volledig verwoest raakte door brandbommen van de Duitse luchtmacht in 1940, bleef de toren fier overeind. Gelukkig maar, de 257 treden naar de top bieden een heerlijk vergezicht over Doornik. Bloeiperiode Bij een wandeling door het centrum passeer je huizen van zo’n beetje iedere bouwstijl, van Romaanse, gotische en neogotische huizen tot aan art nouveau. Wie wil kan nog wel tien historische kerken in de stad bezoeken. Enkele musea zijn zeer de moeite waard om aan te doen, denk aan het Museum voor Schone Kunsten dat het enige museum is dat ontworpen is door de art nouveauarchitect Victor Horta. Hier hangen de enige twee Manets die in België tentoongesteld zijn, evenals het werk van andere oude meesters uit uiteenlopende periodes. Er schuin tegenover staat het Natuurhistorisch museum, Vivarium en Wetenschapstuin waar onder meer opgezette dieren, vlinderserre en aquaria te bewonderen zijn. Overnachten kan bijvoorbeeld in een rustige zijstraat op slechts twee minuten lopen van het centrum in een oud gebouw met smaakvol ingerichte kamers in Hotel d’Alcantara, www.hotelalcantara.be Letterlijk met de stadsgeschiedenis verweven is Tamat, het museum voor wandtapijten en textiele kunst. Het neoklassieke herenhuis herbergt naast magistrale wandtapijten uit de 15de en 16de eeuw hedendaagse textiele voorwerpen. Deze twee eeuwen dateren dan ook de tweede bloeiperiode van de stad. Schilders, musici, goudsmeden, beeldhouwers en wevers kwamen naar de stad, omdat ze hier hun geloof min of meer vrij mochten beleven. Wie de oude stad even wil ontvluchten, haalt zijn hart op in de grote groene gemeente waar tien rondwandelingen zijn uitgestippeld. Ze zijn tussen de 9,1 en 12 kilometer lang en lopen praktisch allemaal zowel door open velden, bossen en dorpen. Sommige voeren langs Doornikse steengroeven en romantisch langs de Schelde. Een bezoekje aan Doornik is kortom rijk en gevarieerd. 33

uitgelezen Te voet met boswachter Ellen Boswachter Ellen Luijks hoorde bij toeval over ‘Bondswandelingen’: 20 bewegwijzerde routes die de ANWB tussen 1914 en 1940 uitzette om het wandelen te promoten. Vorig jaar verscheen haar eerste gids over de bondswandeling Amsterdam-Arnhem. Deze zomer kwam de gids Nijmegen-Plasmolen uit, die dwars door het gebied gaat waar ze boswachter van Natuurmonumenten is. En dan ook nog... Waarom wilde je gidsen maken over oude wandelingen van de ‘Bond’? ‘Ik vind het leuk om mensen te laten zien dat de routes van 100 jaar geleden nog steeds te lopen zijn, met hier en daar een aanpassing. Door er wandelgidsen van te maken, wil ik mensen bewust laten stilstaan bij het feit dat Nederland nog steeds heel mooi is en dat je niet naar Verweggistan hoeft voor een mooie natuurbeleving.’ Maar in een eeuw tijd zal er veel veranderd zijn, of niet? ‘Ja, natuurlijk is er veel veranderd in ons land: nieuwe woonwijken, industrieën, zieken huizen en andere zaken waardoor landschap is opgeslokt. En toch viel het mij mee. De route AmsterdamArnhem is nog voor 70% intact, Nijmegen - Plasmolen zelfs 85%. Vaak kunnen oude paden nog wel, maar is de idyllische zandweg waar vroeger een paardenkar overheen reed nu een N-weg geworden. Dat wandelt niet lekker, dus dan wijk ik van de oorspronkelijke route af. Maar als we het positief bekijken, dan is er veel behouden. De natuur blijft nog steeds prachtig.’ Wat waren de voornaamste veranderingen? ‘Bij Nijmegen - Plasmolen was de route oorspronkelijk opgezet als wandeling met uitkijkpunten, maar ondertussen zijn de bomen gegroeid en is er op veel plekken van uitzicht geen sprake meer. Ik heb daarom een alternatieve lus toegevoegd, via de Mookerheide, zodat er toch wat uitzicht is. De veranderingen bij Amsterdam - Arnhem waren groter, vooral in de buurt van steden. Amsterdam hield vroeger na Artis al op, nu heb je nog kilometers aan woonwijken. En het Amsterdam-Rijnkanaal is gegraven, Hilversum is gegroeid… Ja, daar moest ik zoeken naar alternatieven.’ Hoe vind je die oude routes terug? ‘Allereerst is er de kunst om het oude boekje te vinden, bij kringloopwinkels en op internet. Ik heb er nu 15. Met zo’n boekje pluis ik uit waar de route liep en dat teken ik in op een moderne kaart, dwars door gebouwen of water. Daarna leg ik de route op de kaart goed, dus zonder obstakels en pas dan volgt het wandelen. In het veld zie je vaak weer dingen die op een kaart niet staan, zoals hekken of bordjes met verboden toegang.’ Wat betekent wandelen voor jou? ‘Tot rust komen. Klinkt misschien raar, maar een kilometer of 15 tot 20 wandelen is pure ontspanning. Het landschap glijdt langzaam aan je voorbij, je kunt alles wat je ziet goed in jezelf opnemen. Je ziet een bloem, een hommel, iets cultuurhistorisch. Je komt op plekken waar je met een vervoermiddel niet kunt komen. En vaak kom je ook weinig mensen tegen, dus heerlijk rustig. En terwijl ik dit zo vertel, krijg ik meteen zin om mijn wandelschoenen aan te trekken!’ ik w t D De gidsen zijn verkrijgbaar bij de betere wandelboekhandel en bij Ellen zelf: bi ha wa andelboswachterellen.nl/ Pad van de vrijheid - routes, lezen, wandelen Het is dit jaar 75 jaar geleden dat in Wageningen de vrede werd getekend. De directe omgeving was tijdens de Tweede Wereldoorlog oorlog strijdtoneel, met name de slag om de Grebbeberg en de operatie Market Garden zijn welbekend. Met de gids Pad van de Vrijheid wandel je langs deze plekken. Een prachtig vormgegeven boek, veel méér dan een routeboekje van 13 etappes. Met gedichten, citaten en geschiedenisverhalen laten de auteurs je stilstaan bij onze vrijheid en het vrijheids gevoel van wandelen. Het hele boek ademt een ode aan de vrijheid. Lysbeth Beels e.a., Uitgeverij Blauwdruk, 224 pagina’s, € 18,50 De oerkracht van bomen - lezen Elke wandelaar die regelmatig door een bos wandelt, weet dat een bos voortdurend verandert. Bossen hebben een veerkracht die ze dankzij miljoenen jaren van evolutie hebben opgebouwd. Is deze weerbaarheid voldoende om de extreem snelle veranderingen door de aanwezigheid van de mens aan te kunnen? De oerkracht van bomen van Italiaanse bosbouwonderzoeker Vacchiano verhaalt over de kracht van bossen, en ook over hoe we beter met de natuur kunnen samenleven. Giorgio Vacchiano, Uitgeverij JEA, 252 pagina’s, € 20,Stille plekken in Nederland - lezen, wandelen Misschien is het niet slim om dit boek hier te promoten, straks zijn de stille plekken niet meer stil... Maar als lezer kun je ook genieten van het boek zelf, zonder de plekken te bezoeken. Fotograaf en auteur Henk Ganzeboom neemt je in woorden en prachtige beelden mee door heel het land, van de Carel Coenraadpolder tot aan de Van Brienenoordbrug. Ja, zelfs in ons hectische kikkerlandje heb je nog eenzame en afgelegen plekken. Henk Ganzeboom, Uitgeverij Gvmedia, 148 pagina’s, €16,95 Door: Elvira Werkman 34 Uitgeverij Natuurportret, € 17,50 / €19,50

IDENTITY – LEER MET HERKOMSTBEWIJS Meindl heeft al menig innovaties op het gebied van schoenen teweeg gebracht. De nieuwste innovatie heet Identity. Bij de modellen uit deze nieuwe serie bieden wij een gedetailleerd herkomstbewijs van het gebruikte leer aan. Hiermee verschaft Meindl een volledig transparante kijk op de productie van de schoenen, vanaf de alpenweide waarop de koeien grazen, de leerlooierij waar het leer bewezen milieuvriendelijk wordt gelooid tot de uiteindelijke productie. Al bij de leerlooierij wordt het leer eide eer eineer voorzien van een identificatienummer welke handmatig in het leer wordt gedrukt. Dit identificatie nummer gebruikte bovenleer op www identity-leder.de volge en! mamer oen ook Identitynummer genoemd is dan in de schoen vereeuwigd op de binnenkant van de manchet. Op deze manier kan men de afgelegde levensweg van het .de volgen! Op het ORIGINAL Tessin Identity Linosa Identity www.identity-leder.de IDENTITY DEALERS IN NEDERLAND Alblasserdam - Antilope Outdoor • Alkmaar - Oosterbaan Orthopedie • Amsterdam - Carl Denig • Amsterdam - Bever Gelderlandplein • Amsterdam - Kathmandu Outdoor & Travel • Apeldoorn - Rene Vos De Wandelfabriek • Barendrecht – OutdoorXL • Beverwijk - Ronald Adventure Shop • Den Burg - Mantje Lifestyle Stores Texel • Den Haag - Huna Camping & Outdoorshop • Den Haag - Bever The Globe • Drachten - Veneboer Camping & Outdoor • Duiven - Buitensport Four Seasons • Emmen - Weggemans Golf en Adventure • Exloo - Schutrups Schoenen • Gorssel - René Vos Outdoor & Sports • Groningen - Spac Sport • Haarlem - Soellaart Outdoor • Haarlem - Bever • Helmond - Adventure Store Sport & Outdoor • Houten - Bever • Leersum - Steenwijk Schoenmode • Leeuwarden - Intersport Luxen • Meijel - Meeuwis schoenen - mode – sport • Nijmegen - Kathmandu Outdoor & Travel • Nijmegen - Spac Sport • Nistelrode - Van Tilburg Mode & Sport • Nunspeet - Veluwe Outdoor • Raalte - Intersport Raalte • Ridderkerk - Henk van Os Dierenspeciaalzaak • Roermond - Ton Notermans Outdoor - Wandelsport - Travel • Roosendaal - Outdoor & Travel Outfi tters • Rotterdam - Bever Stadionweg • Schijndel - De Wit • s-Hertogenbosch - Schneider Outdoor • Sneek - Bij Folkert • Tilburg - Sportief Tilburg • Utrecht - Kathmandu Outdoor & Travel • Wageningen - Haagsman Schoenen • Woerden - Zwerfkei Outdoor & Travel Centre • Zeist - Sporthuis Sunny Camp • Zwaag - Karsten Travelstore • Zwolle - Leerentveld Vrijetijd MEER WANDELCOMFORT MET WANDELSOKKEN VAN MEINDL Juiste sokken zijn voor wandelaars cruciaal. Meindl begrijpt de anatomie van de voet als geen ander en weet hoezeer de voet dagelijks wordt belast. Daarom heeft Meindl een sokkencollectie ontwikkeld die aan alle eisen voldoet qua functionaliteit, pasvorm en bescherming op cruciale punten: de MT2, MT4, MT6 en MT8. MTsocks zijn er in diverse kleuren en voor zowel dames als heren. Mtsocks: functioneel, perfecte pasvorm en beschermend 35 © Chiemgau Tourismus

Column Wat de wandelaar waarneemt Er zijn fietsers en wandelaars en allebei zweren ze bij hun eigen hobby, terwijl ze met onbegrip, soms grenzend aan verachting, spreken over de hobby van de anderen. John Jansen van Galen wandelt al zijn hele leven en schrijft daarover artikelen, columns en boeken. Fietsers kun je horen zeggen dat wandelen veel te sloom is, je schiet maar niet op en je komt nooit ver. Wandelaars kun je horen smalen dat fietsers zich in drommen over fietspaden plegen te bewegen en nooit gelegenheid hebben eens rustig om zich heen te kijken. Voor beide visies is een goed woordje te doen, maar een lang weekeinde op de Hoge Veluwe bevestigde mij weer eens in het standpunt van de wandelaars, zoals eerlijk gezegd te verwachten is, want ik ben nu eenmaal geen fietser. Hebt u wel eens een hazelworm gezien? In het zand van ons wandelpad zagen we een heel dun, bruin wezentje zich langzaam kronkelend voortbewegen, zo langzaam dat we het gemakkelijk konden blijven volgen. Zouden we het ook hebben gezien als we er op de fiets aan voorbij waren gereden? Iets verderop wees mijn verloofde verrukt: ‘Wespenorchis!’ Het plantje stond fier rechtop in de berm, maar bloeide nog niet. Een fietser had het in de gauwigheid van het voorbijgaan vast niet herkend. Het begon te schemeren in de bossen van het Kroondomein. Op een kruising van paden stond ik ineens oog in oog met een wild zwijn, een vrouwtje, wist mijn vriend de boswachter. Vlakbij haar scharrelden vier biggetjes, nog vaagjes voorzien van het zwart-witte strepenpatroon, over de bosgrond, op niet meer dan vier meter van ons af. Die had een fietser natuurlijk ook kunnen zien, als die zwijntjes zich tenminste ooit dichtbij het fietspad wagen, maar ik betwijfel of ze dat vaak doen. Het duister steeg al op toen we nog even naar een wildobservatie plaats liepen. Er stonden zes fietsen geparkeerd en de berijders zaten onder het afdak, met hun geduchte kijkers in de aanslag. Op de zandvlakte voor ons waren tegen de bosrand aan de overzijde, op honderd meter, silhouetjes van drie zwijnen te zien, waaronder een jong. De fietsers wezen er elkaar opgetogen op: kijk, daar eens! Maar wij konden een gevoel van triomf niet onderdrukken: we hadden immers van veel dichterbij, en zonder kijker, al veel meer zwijnen gezien? Dat is de premie van te voet gaan: je bent dichterbij de natuur dan op de fiets. John Jansen van Galen voetstuk Wandelt sinds: ‘Ik was 14 en mocht met een vriendinnetje en haar ouders mee naar de bergen. Voor mij een geheel nieuwe ervaring. Ik ben opgegroeid op een boerderij, we gingen niet vaak weg of we bleven dicht bij huis. Maar ineens liep ik in de Dolomieten, klom 1000 meter op een dag en keek naar de gemzen in de verte. Ik was gelijk verkocht.’ Naam: Maaike van der Heiden Leeftijd: 40 Beroep: Coach Woonplaats: Mook Bijzonderheden: In 2010 heb ik een groep mensen met een ernstig fysieke beperking begeleid naar de top van een berg in Noorwegen. Totaal aantal kilometers: Geen idee. 36 Waarom wandelen: ‘Het maakt je hoofd leeg. Door lopen vertraag je. Een welkome tegenhanger van de snelheid van het alledaagse leven. Ik heb die vertraging nodig. Net als de cliënten in mijn coachingspraktijk. Samen gaan we de bossen in of de hei op. Ik stel vragen, ik luister, we doen oefeningen, maar de natuur en het lopen vormen de basis.’ Mooiste wandelervaring: ‘Een trekking van 14 dagen in de Nepalese Himalaya, met onze dochters van destijds 5 en 9 jaar. Lopen tussen de besneeuwde 8000’ers, een zware rugzak, door gure en uitgestrekte valleien de wind en kou trotseren, een kleuterhandje in mijn hand, de gebedsvlaggetjes langs de hangbruggen, met de oudste praten over Tibetaanse vluchtelingen... het was onvergetelijk.’ Nooit weer: ‘Om Uluru wandelen (Ayers Rock, Australië), in 42 graden zonder vliegennet om je hoofd.’ To do: ‘Zo veel! Met ons gezin meer huttentochten in Europa, nog meer tochten in de Himalaya en Nieuw Zeeland. Ik zou graag de Aconcagua (Zuid Amerika) beklimmen en met z’n tweeën nog vaker de Himalaya induiken. Maar ook wadlopen en een mooie pelgrimstocht staan op mijn lijstje.’

ontdek het plezier van samen wandelen De Wandelpool is er voor mensen die van wandelen houden, graag buiten en in de natuur zijn én het gezellig vinden om er met een groepje op uit te trekken. Want wandelen met andere liefhebbers is altijd leuker dan alleen! • maandelijks 100-150 wandeltochten • variatie in afstand en wandeltempo • ongedwongen sfeer • gezellig wandelen met anderen • abonnementen vanaf EU12 per jaar • onbeperkte deelname wandeltochten voor wandelpool-abonnees Eerst een maand gratis proberen? Wandelen met anderen. Ontdek het, beleef het, doe ook mee! www.wandelpool.nl Neem een gratis proef abonnement! www.wandelpool.nl 37

Wandelen langs kansels, ketters en kaarsen Route Pelgrimspad deel 1 (LAW 7-1) Amsterdam – ‘s-Hertogenbosch Totale afstand van de route 206 km. Vervolg: Het Pelgrimspad deel 2: ’s-Hertogenbosch – Maastricht 250 km Markering: Wit-rood Routebeschrijving en kaart: De routebeschrijving, kaart en het GPS bestand van deze route zijn te downloaden via www.wandelnet.nl/wandelroute/808/ Pelgrimspad-1-etappe-01/overzicht De route beschrijvingen, kaarten, achtergrond- en ov-informatie en overnachtings - mogelijkheden zijn ook opgenomen in de gids van het Pelgrimspad deel 1. Het Pelgrimspad neemt u mee naar de oude en hedendaagse bedevaarts cultuur in Nederland. Deze wandelpelgrimage start aan het Amsterdamse Begijnhof en gaat daarna dwars door het Groene Hart. Na Gorinchem voert het pad naar het vestingstadje Heusden. Vanaf hier trekt de wandel karavaan verder naar eindpunt ’s-Hertogenbosch met de Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch. € 5,85 KORTING Speciale aanbieding gids Pelgrimspad deel 1 met € 5,85 korting Lezers van te voet kunnen de wandelgids van het Pelgrimspad nu met korting bestellen. Deze gids is te bestellen in de webwinkel op www. wandelnet.nl voor € 17,00 incl. verzendkosten (normaal € 22,85) met de couponcode: Pelgrim U kunt ook gebruik maken van onderstaande bon. Vul de bon in en stuur deze naar Wandelnet, Antwoordnummer 21, 3800 VB Amersfoort (een postzegel is niet nodig). Na ontvangst van uw bestelling wordt de gids naar u toe gezonden, een factuur wordt bijgesloten. Pelgrimspad deel 1 Tussen het Mirakel van Mokum (Amsterdam) en de Zoete Lieve Vrouw in Den Bosch bevinden zich oude, maar ook nieuwe bedevaartplaatsen, met zowel paapse als ketterse kanten. De wandelpelAmsterdam 1 Haarlem 3 4 SP 9 STELLING VAN AMSTERDAM Schiphol 6 7 Aalsmeer 8 9 10 Alphen a/d Rijn Nieuwkoop 11 d RIJNLAND u Bodegraven 12 13 Reeuwijk 16 Naam: Adres: PC/Woonplaats: E-mail: Telefoonnr: Aantal gidsen: Gouda 17 KRIMPENER WAARD Rotterdam 20 21 22 Dordrecht 23 18 Schoonhoven 19 VA I L R ALBLASSER WAARD 24 Gorinchem 25 26 Woudrichem 28 LAND VAN ALTENA Biesbosch LAND VAN HEUSDEN Waalwijk Breda Pelgrimspad deel 1 LAW 13 Tilburg © 2016 BosmaGrafiek.nl Kaartachtergrond: Kadaster CC-BY-4.0 5 km Eindhoven 38 31 32 33 34 Vught 35 36 Udenhout 36a Oisterwijk 37 38 MEIJERIJ E 27 Brakel 29 30 30a Heusden ’s-Hertogenbosch Drunen 39 40 P A D 3 1 Deze bijdrage kwam tot stand door Zaltbommel BOMMELER WAARD Leerdam Geldermalsen 14 15 I O Woerden Utrecht SP 9 Uithoorn Hilversum 5 Amstelveen AMSTEL LAND 2 Almere grimage start aan het Amsterdamse IJ waar het Mirakel van Amsterdam jaarlijks duizenden mensen trekt. De route gaat daarna dwars door het Groene Hart over graskaden, tiendwegen, jaagpaden en boezem kaden, langs slanke kavels en zilveren sloten met rondom volop licht, lucht en ruimte. Daar treft u ook de kerken en kansels van het protestante Nederland, waar de zondag niet voor iedereen een goede dag is voor wandeluitstapjes. Maar hier waait ook de geest van Erasmus en treft u de devotie van Maria ter Weghe. Na Gorinchem voert het pad langs de slinger dijken en uiterwaarden van de Bommelerwaard naar het vestingstadje Heusden met een bekende Mariakapel. Verder trekt de wandelkaravaan door de zandvlaktes van de Loonse en Drunense Duinen, om via het voorname Vught de Noord- Brabantse hoofdstad te bereiken met de Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch. Daar start het Pelgrimspad deel twee, dat door Brabant en Limburg naar de Belgische grens voert. In de wandelgids Pelgrimspad deel 1 (206 km), langs kansels, ketters en kaarsen wordt het thema pelgrimeren en devotie verrassend, van vele kanten belicht. n A P M A R S K R LAW 3 o l l LAW 6 N O D RL w LAW 8 LAW 1-3 s e Lek V V W - e P Noordzeekanaal j i R A M E H G LAW 6 F L e E H Z LAW 1-3 LAW 4 M PELGRIMSPAD LAW 7-2 U L I A D E W R 8 Z Waal E E P A D R N 6 E D A P SP 12 GROENE HARTPAD SP 12 GROENE HARTPAD O R d O T R e R W E T e N E A G L W D W 3 A L a n d I A S A A r Maas M S A A A R N A W A O E D R S S R T 4 S U s e l D 3 M E I J s P 1 - A SP 18 N M L E M SP 18 WATERLINIEPAD A

wandelbrieven Historische grond Door de Friese Ardennen naar de kliffenkust Wie bij Friesland alleen denkt aan meren en weilanden, is nog nooit in Gaasterland geweest. Op wandelafstand van de glooiende hellingen speelde zich een belangrijke passage uit de Friese geschiedenis af. Flip van Doorn Een glooiend heuvellandschap waar wandelpaden over beboste hellingen voeren: wie er nooit is geweest zal zich verbazen dat ook dit gebied bij Friesland hoort. Het Gaasterland strekt zich uit langs de IJsselmeerkust tussen Stavoren en Lemmer. Ver weg lijken de weilanden en de meren die het beeld van de provincie zo sterk bepalen. De naam dankt de streek aan de gaasten, flinke heuvels van keileem die ooit door gletsjers zijn opgestuwd. Ze vormen de ruggengraat van wat we zonder veel overdrijven de ‘Friese Ardennen’ zouden kunnen noemen. Waar de Zuiderzee ooit op de oevers beukte, ontstond een heuse kliffenkust. De statige Murnserleane door het Rijsterbos komt uit bij het Mirnserklif, waar de schermen van kitesurfers kleurige lijnen door de lucht trekken. Het klif zelf is ruim vijf meter hoog, heel wat voor Friese begrippen. Op de top staat een paviljoen, aan de voet ligt een recreatiestrandje. De geschiedenis lokt mij verder naar het westen. Via de klokkenstoel van Mirns en de vogelhut bij de Mokkebank, volg ik het wandelnetwerk naar Laaksum. Het plaatsje maakt bescheiden sier als kleinste vissershaven van Europa, twee visrestaurants houden die eer hoog. In 1345 landden troepen van de Hollandse graaf Willem IV op deze kust. Hun doel was de Friezen te onderwerpen, maar die lokten hun tegenstanders in een moeras. De weg van Warns naar Scharl heet in de volksmond nog altijd ‘de ferkearde wei,’ de verkeerde weg voor ieder die met kwade bedoelingen komt. Net als duizenden van zijn manschappen, liet ook graaf Willem hier ergens het leven. Elk jaar een het eind van september herdenken trotse Friezen de slag bij de gedenksteen op het Roode Klif. Vanaf een stenen bordes, dat ruim tien meter boven de golven van het IJsselmeer uittorent, Zijn wandelingen in de voetsporen van pionier Jacobus Craandijk beschreef Flip van Doorn in ‘De eerste wandelaar’. Op dit moment werkt hij aan een nieuw boek, over de Friezen. Op zoek naar verhalen doorkruist hij Friesland, als het even kan te voet. Een jaar lang doet hij verslag van zijn verkenningen, dit is aflevering 3. 39 is bij helder weer de toren van Enkhuizen te zien. Op veilige afstand. Wandelroute It Fryske Gea heeft twee sluitend ert het van het Mirnserklif naar het Roode Klif. Daar is het nog ruim vier kilometer naar het station van Stavoren. Wandelfolder: www.itfryskegea.nl > natuurgebieden > Rysterbosk © Peter Arno Broer

Wandelwonderland Slovenië Donderend geraas in duizend kleuren groen ‘Waar ligt het eigenlijk? Ik ben altijd in de war met Slowakije. Peter Sagan, komt die daar niet vandaan?’ Als je vertelt dat je naar Slovenië gaat, zijn dit gemiddeld de reacties. Nu rijden veel vakantiegangers ’s zomers ook snel door Slovenië heen omdat Kroatië de betere stranden heeft. Maar Slovenië heeft andere kwaliteiten! Het is er groen: groener dan groen. Willy van de Riet Het land is voor zo’n 60 procent bedekt met bos en behoort daarmee samen met Finland en Zweden tot de drie bosrijkste landen van Europa. Bij uitstek een land voor de sportieveling die graag dingen buiten doet. Zodra ergens een riviertje stroomt, kun je er kanoën of kajakken. Ook (vlieg)vissen op forel en andere zoetwatervis is er populair. Met zoveel beboste heuvels is mountainbiken ongeveer een nationale sport. In het enige natuurpark, het Triglav nationaal park, genoemd naar de hoogste berg van het land, zijn de restricties strenger: 40 daar mag je alleen over de ‘normale’ bospaden fietsen. Wandelroutes zijn er op vele niveaus en de paden worden goed onderhouden. Vooral in het voor- en naseizoen zijn er allerlei thematische wandelfestivals, bijvoorbeeld eind mei het twee weken durende Internationale Wildebloemenfestival, wanneer het bloeiseizoen op zijn hoogtepunt is. Overigens op initiatief van een Schot. Die maakte de lokale bevolking erop attent dat de bloemenweelde hier in de lente uniek is. Als je er middenin woont, vind je zoiets heel gewoon. Wandelwalhalla In het meest bergachtige deel van het land, het noordwesten, en vanuit het dorp Ternovo, start een deel van de Alpe Adria Trail. Bij een splitsing begint een nieuw pad vanaf waar het mogelijk is een stuk van de pas geopende Juliana Trail te verkennen. Deze langeafstandsroute vormt een rondje van 260 kilometer, verdeeld over zeventien etappes. Het pad ligt lager dan de Alpe Adria Trail en daardoor hoopt men dat het ook voor wandelaars die nog terugschrikken voor het hoogalpiene werk, geschikt is. Het is zo aangelegd dat er altijd een openbaarvervoerspunt bereikbaar is en je eten en drinken voor onderweg kunt kopen. Je kunt overnachten in hutten, maar ook in de dorpen die je onderweg passeert. Het kersverse pad loopt parallel aan de knalturquoise rivier de Soča, en slingert omhoog en omlaag. De rivier heeft een behoorlijk verloop. Een paradijselijke kajakroute voor de onverschrokken liefhebber. Niet voor beginners, verzekert onze gids. Vette padden en vuursalamanders Voor plantenspotters is het traject trouwens ook een waar walhalla. Wat een variatie: bosaardbeitjes, verschillende varensoorten, bosanemoon, wilgenroosje, robertskruid, speenkruid, een donkerroze dovenetel van fors formaat, zenegroen, grote muur, fluitenkruid, akelei en ga zo maar door. Aan dieren spotten ‘Dat groen, dat knalblauwe water, die rotsformaties ... allemaal in je eigen achtertuin.’

Informatie De republiek Slovenië is ongeveer half zo groot als Nederland en ligt op zo’n 1200 kilometer van Utrecht ten zuiden van Oostenrijk aan de Adriatische Zee. Er wonen circa twee miljoen mensen. Doen Gewoon op je eigen houtje op pad gaan of een (bewegwijzerde) route volgen is prima te doen. Daarnaast zijn er door het hele land het hele jaar door allerlei wandelfestivals met een thema. Zie: Posavje Hiking Festival en Let’s hike in Slovenia, www.slovenia-outdoor.com Er zijn wel algemene landengidsen over Slovenië in het Nederlands te krijgen, maar wandelroutegidsen zijn met name Duits- of Engelstalig (van Rother en Cicerone). Eten De stevige boerenkeuken herbergt het beste van Italië en Oostenrijk. Strudels in berghutten bij de koffie en pasta of polenta bij de lunch of avondeten. Een niet te versmaden nagerecht is štruklji, een deegflapje met een vulling van appel of peer en walnoten, op smaak gebracht met een scheutje rum en overgoten met honing en gesmolten boter. En de Sloveen vindt altijd een reden een schnaps, žganje geheten, te serveren. Overnachten Kobarid: Ecocamping Kamp Korel, ook o.a. ruime vier- tot zespersoonschalets te huur. www.kamp-koren.si In het Triglav National Park (ook wintersportgebied) zijn enkele bescheiden hotels, vakantiehuisjes en appartementen te huur. Gids Grega Šilc van www.hikeandbike.si verhuurt ook een mooi chaletje in het dorp Stara Fuzina in het Triglav National Park. Duivelse praktijken In vroeger tijden staken de bewoners van de dorpen de rivieren over op een ondiepe doorwaadbare plek van het water. De eerste bruggen waren meestal van hout en stortten dan ook regelmatig in omdat ze slecht bestand bleken tegen natuurgeweld. De dorpsbewoners schreven dat instorten vaak toe aan duivelse praktijken. In het begin van de vorige eeuw was over de Tolminska een brug nodig voor de aanleg van de Bohinj-spoorlijn, die met tunnels de Julische bergketen doorboort. Gedurende de Italiaanse bezetting tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de houten brug vervangen door een stalen exemplaar, zodat er zwaarder materieel overheen getransporteerd kon worden en het instortgevaar aanzienlijk afnam. Maar de naam blijft, omdat de brug vaak een gevaarlijk smalle en diepe kloof overspant. we enorme huisjesslakken, een hazelworm, een vette pad en niet te vergeten vuursalamanders. Aan vlinders zijn het oranjetipje en verschillende koolwitjes voorbij gefladderd. Om over zang- en andere vogels maar te zwijgen met zoveel bos. In de Soča zwemt zelfs een forel die louter in deze regio voorkomt: de marmerforel. Als dit stukje van de nieuwe route al zo fraai is, belooft dat veel voor de rest van het traject. Sloveense trots Door het laagste punt van het Triglav National Park komen de stroomgebieden van de rivieren de Tolminka en de Zadlaščia bij elkaar. Ze hebben de rotsen eeuwenlang spectaculair diep uitgesleten en de plek is een populair toeristisch uitstapje. Vanaf de Hudičev Most, de Duivelsbrug - waarvan er in het park trouwens vele zijn met evenzoveel mythes eromheen - kijk je diep in de afgrond waar het turquoise water je tegemoet glinstert. Niet voor mensen met hoogtevrees, hoewel de bruggen degelijk gemaakt zijn en, wel zo belangrijk, goed onderhouden. De Slovenen zijn trots op hun natuur met spectaculaire kloven en watervallen, zeker in het waterrijke seizoen als het water met donderend geraas naar beneden stort. Ook de mensen die hier wonen weten de natuur te waarderen. ‘Ik sprak gisteren nog een collega’, vertelt onze gids, ‘die hier laatst weer een stuk vanaf was gekanood en hij zei dat-ie het altijd weer geweldig vindt, terwijl hij het al zo vaak heeft gedaan; dat groen, dat knalblauwe water, die rotsformaties ... allemaal in je eigen achtertuin.’ De Slovenen tellen hun zegeningen. 41

Slavernij, het andere gezicht van Groningen De stad Groningen bruist. Studenten bepalen het beeld in de stad, zij zijn de toekomst. Maar de stad heeft ook een verleden. Een slavernijverleden. De wandeling Sporen van het slavernijverleden in Groningen doet er een boekje over open. Groningen Max de Krijger De wandeling start bij het station. Even later loopt de route langs een lieflijk oud huisje. Hoewel, lieflijk? Het is de West-Indische Opslag en het West Indisch huis aan de Munnekeholm. Hier werd eten en drinken opgeslagen voor de bevoorrading van schepen, met onder andere beschuit en bier. Bij terugkeer zaten de schepen vol met door slaven geproduceerde goederen. Zoals koffie, suiker en tabak. Het werd hier opgeslagen en weer verhandeld. En dat maakt dit huisje minder lieflijk. Aan die goederen van overzee kleefde bloed. Hier in Groningen woonden notabelen die pronkten met rijkdom die werd verdiend over de ruggen van anderen. Brandmerk Gratis arbeid. Op Nederlandse plantages of in en rond het huis van planters, bestuurders winkeliers of handwerklieden. Die slavernij, is dat lang geleden? Nee hoor. Pas in 1863 kwam er een verbod op slavernij in de overzeese gebieden die door Nederland werden bestuurd. In dat jaar waarop de slavernij werd afgeschaft, kregen de ‘eigenaren’ 300 gulden per tot slaaf gemaakte. Over zieke slaven werd geen vergoeding ontvangen. Die waren geen cent waard. De vrijgelatene zelf kreeg ook geen cent. Aan dat einde van de slavernij ging eeuwenlang ellende vooraf. Ook in Groningen, waar we nu lopen. Want slavernij heeft niet alleen een verleden in de provincie Noord-Holland. Je denkt al snel aan de rijke lieden van de grachtengordel in Amsterdam. Maar ook Groningers deden mee. Ze lieten letterlijk hun sporen achter op de door slaaf gemaakte Afrikanen. Zij werden bij aankomst gebrandmerkt met de letters WIC, West-Indische Compagnie. Daarna werden ze verhandeld op de markt. De nieuwe eigenaar brandde zijn eigen merkteken op het lichaam. De mens was koopwaar en hun werk was zwaar. Het sterftecijfer was enorm. Apen Is het nog steeds een leuke wandeling, ondanks deze wrange historie? Ja, hoor. Want de stad bruist. De zon schijnt en dat maakt een wandeling al snel aangenaam. We stoppen weer. Het Hinckaertshuis is ook zo’n schoonheid. Statig wit. Een van de weinig overgebleven stenen huizen uit de middeleeuwen. Cornelis Star Numan (18071857) woonde hier en trok zich 42

tot eenzelfde soort behoren. Ja, Afrikanen en Europeanen zijn anatomisch gelijk. Alleen pigment en fysionomie tonen een klein verschil. Wat een leerzame wandeling is dit vandaag in Groningen. het lot aan van de tot slaaf gemaakten in de Nederlandse koloniën. ‘Een diepen toestand van vernedering. Eigendom van slaven berust op onregt’. Een mooie gedachte. Humaniteit ook. Een stukje verderop – het Universiteitsmuseum met de collectie van hoogleraar Petrus Camper – vult dit mooi aan. Zijn onderzoek wakkerde in die tijd het debat over slavernij aan. Camper verzamelde veel materiaal van apen en mensen met een lichte en een donkere huidskleur. Hij kwam tot de conclusie dat apen en mensen beslist niet Hutjemutje De stad Groningen heeft ook water. We stoppen. Aan de Noorderhaven lag de scheepswerf van de WIC. Hij is niet meer. Het werd geen succes. Huren van schepen was voordeliger dan bouwen. Ook het bijbehorende pakhuis dat aan de overkant stond, werd afgebroken eind 18e eeuw. Gelukkig hebben we het gidsje nog om een idee te krijgen van de stadsinrichting destijds. Toch is het hier nog steeds fraai. Met veel oude panden, woonbootjes en stadse levendigheid. Via het Noorderplantsoen gaan we rechtsaf en komen uit bij de Nieuwe Boteringestraat. Hier op het hoekje woonde tot zijn dood in 1751 de Zweed Jurriaan Lindenberg. Hij leidde meerdere slaventochten. In 1747 had hij 628 tot slaaf gemaakte passagiers aan boord. Hutjemutje lagen ze te wachten op hun eindpunt Suriname. De gemiddelde ruimte per persoon was niet meer dan 170 bij 27 bij 69 centimeter. Kleine luchtpoortjes zorgden niet voor de broodnodige verfrissing. Met de opbrengst van deze mensen die als vee werden verhandeld is dus dit witte huis gebouwd. Brrrr. Na een paar honderd meter staan we op een fraai plein. Het Guyotplein is vernoemd naar de Groningse predikant Henri Daniel Guyot (17531828). Hij richtte hier het doveninstituut op. Leerlingen uit het hele koninkrijk – inclusief de koloniën – waren er welkom. De aanwezigheid van een negerkind was bijzonder, meldt hij in zijn rapporten. Na nog een paar slavernij locaties komen we richting het eindpunt. Een mooi hofje, met een sierlijke poort lacht ons toe. We mogen er gewoon in, er wordt gewoond. Net zoals in zoveel andere hofjes in de stad Groningen. Rakelings heeft dit hofje een connectie met het slavernijverleden van de stad. Het voormalige gasthuis is opgericht in 1517. Het bestuur van het gasthuis behoorde tot de eerste investeerders in de WIC in 1622. Het heeft onderdak geboden aan dollen en gekken. Ook is in 1712 een werknemer van het WIC in dit dolhuis opgenomen. Zijn vrouw ondervond veele quade bejegeningen van hem. Maar het meest indringend is voor ons toch wel de oorsprong van dit oude pand. In 1517 was dit een pesthuis. Hier werden zieken geïsoleerd, om een epidemie of pandemie te voorkomen. In isolatie, quarantaine. Gelukkig is de slavernij nu officieel voorbij, maar anno 2020 komen deze termen toch wel weer akelig bekend voor. Informatie Het begin- en het eindpunt is bij centraal station Groningen. De wandeling telt zes kilometer. Uiteraard zijn er veel horecagelegenheden onderweg. Onderweg: Groninger Museum, www.groningermuseum.nl Margriet Fokken en Barbara Henkes maakten een gidsje over het slavernijverleden van de stad Groningen met daarin de wandelroute en de bijbehorende achtergrondinformatie. De auteurs wijzen er met klem op dat slaven niet bestaan, wel tot slaaf gemaakten. Want je wordt niet als slaaf, maar als mens op de wereld gezet. Het boekje is uitgegeven door uitgeverij Passage in Groningen. In het boekje worden ook twee fietsroutes in de provincie Groningen beschreven. Ook hier zijn sporen van het slavernijverleden te ontdekken. www.uitgeverijpassage.nl Ook in Utrecht, Amsterdam, Den Haag en Haarlem worden slavernijwandelingen aangeboden: mappingslavery.nl/community/tours. 43

Winterwandelen met de Noorderrondtochten De nazomerzon is nog lang niet uitgeschenen, maar de Noorder rondtochten, de winter editie van Tocht om de Noord, is al volop in voorbereiding. Deze winter 4daagse is een uitge lezen kans voor iedereen die dit jaar de Tocht om de Noord heeft moeten missen. Geef je snel op! De route volgt het parcours van de schaatsklassieker de Noorderrondritten. De tocht over het ijs kon al twintig jaar niet doorgaan, maar wandelen kan natuurlijk altijd. In vier dagen tijd loop je als wandelaar de volledige afstand van 132 kilometer. Voor wie wil, is er een kortere weekendvariant mogelijk. Afstanden De Noorderrondtochten kun je lopen van 21 t/m 24 januari of 28 t/m 31 januari. De afstanden zijn: • Donderdag: 30 kilometer • Vrijdag: 37 kilometer • Zaterdag: 25 kilometer. • Zondag: 40 kilometer Voor mensen die een mooie weekendactiviteit zoeken of de winter4daagse willen inkorten, is het mogelijk om op zaterdag 15 en op zondag 23 kilometer te wandelen. De inschrijving start op 1 okto ber 2020, wees er snel bij! Maximaal 1500 deelnemers mogen meedoen. Meer info op: noorderrondtochten.nl Veiligheid voor alles Uiteraard houdt de organisatie rekening met veiligheid omtrent corona. Daarom zijn er geen wachtrijen bij de start en starten wandelaars met tien à vijftien personen op een vooraf vastgesteld tijdstip. Pronkjewailpad Natuurlijk is het nog steeds mogelijk om het Pronkjewailpad te lopen. De app is vernieuwd, wandelknooppunten zijn eraan toegevoegd. Ook is nu het Pronkjewailspel verwerkt in de route. Het Pronkjewailpad sluit op 14 november af met het Camino Groningen: een gezamenlijke pelgrimstocht met als eindpunt de Martinikerk in Groningen. loopbaan Green Runner Movement Jan Fokke Oosterhof (1975) is ondernemer, extreemsporter, avonturier, schrijver, spreker, expeditieleider, poolreiziger en… loper. Om te aarden en het hoofd leeg te krijgen, gaat hij lopen. Liefst lang, conform het adagium van Kierkegaard: ‘I have walked myself into my best thoughts, and I know of no thought so burdensome that one cannot walk away from it.’ De titel van zijn laatste boek is dan ook Rennen voor je leven. Het struinen door de meest afgelegen uithoeken van de wereld heeft me de liefde voor de natuur gebracht die zo diep in me verklonken zit. Een van de eerste opmerkingen die ik kreeg toen ik vertelde over mijn poolexpeditie naar Groenland was: ‘Maar daar is toch alles wit?’ Ervaring wijst echter uit dat je steeds meer kleuren en tinten ontwaart als je langer op het ijs bent. Het ijs toont je alle kleuren van de regenboog, roze, oranje, groen, blauw en wit, net zoals een bos niet groen is. Het is een prachtig spektakel van betoverende kleuren, schaduwen en lichtspelingen als gevolg van zon en de midzomernacht. Adembenemend. Sinds mijn expedities in afgelegen gebieden kan ik veel beter appreciëren wat ik heb. Je zintuigen gaan open en je ervaart de intense geur van humus, de zilte zeewind in je gezicht, vogels deinend op thermiek, maar ook de zwarte koffie die je met aandacht bereidt, op de top van een berg in de frisse ochtendkou, beter smakend dan de honderden koppen daarvoor, bereid door gecertificeerde barista’s. Zowel op het pakijs als in de woestijn ervaar ik de fragiliteit van de natuur. Het is een voorrecht om over de Groenlandse ijskap te trekken met het besef dat de harde ijsvloer onder mijn ski’s zo tijdelijk is. De natuur tolereert me, eventjes. Een fenomenaal krachtenveld waarin wij mensen onze invloed enerzijds onderschatten en hem anderzijds even zo vaak overschatten. Als je erbij stilstaat, of er juist langs trekt, word je nederig en voel je enerzijds de kracht, anderzijds de kwetsbaarheid. 44 Om mijn steentje bij te dragen, heb ik de Green Runner Movement opgericht. Ik probeer sinds jaar en dag tijdens iedere training, wedstrijd of wandeltocht één enkel papiertje, flesje of stukje afval mee te grijpen van de trail. In Zweden noemen ze het ploggen. Een futiel gebaar, maar met 1,000 wedstrijden, duizenden trainingen en een jarenlang verleden van bergtochten loopt het aardig in… ja, in de papieren. Maar nu het bijzondere: het is een eenvoudig en laagdrempelig initiatief en de mensen om me heen nemen - zonder dat ik daarom vraag - dat schijnbaar futiele gebaar over. Blijkbaar doet het voorbeeldgedrag een appel op iemand. Maar dat is leuk! Als ik dus tijdens een looptraining die ik geef, één stuk afval raap en tien lopers kopiëren dat, dan hebben we iets te pakken, een beweging. Het lijkt futiel. Doe hetzelfde met 100 trainers, die op hun beurt 15 lopers inspireren, die 3x per week lopen, 50 weken per jaar en je spreekt over 225.000 stuks afval. Dan gaat het opeens wél ergens over. Had ik al gezegd dat er drie miljoen mensen hardlopen en meer dan zes miljoen mensen wandelen? Alleen al in Nederland? Wat als we dit goed internationaal neerzetten? Samen kunnen we alle bossen, parken en paden schoonhouden. Uit ervaring blijkt dat als het ergens schoon is, het langer duurt voordat er weer iets wordt neergegooid. Ben jij ook een Green Runner, of Walker? Het begint bij het rapen van één stukje afval. Jan Fokke Oosterhof

NEDERLAND - FRIESLAND NEDERLAND - GELDERLAND Nederland Hotel restaurant Wymerts Familiehotel in Friese 11-stedenstad Workum aan het IJsselmeer. Noard 37, 8711 AB Workum T. 0515 540004 | info@hotelwymerts.nl www.hotelwymerts.nl Herberg De Gouden Leeuw Genieten in Bronkhorst, het kleinste stadje van Nederland. Bovenstraat 2, 7226 LM Bronkhorst T. 0575-451231 info@herbergdegoudenleeuw.com www.herbergdegoudenleeuw.com NEDERLAND - ACHTERHOEK B&B Scharrelhof De Scharrelhof is een eigentijdse B&B met drie kamers allen met badkamer (adult only). Geniet van uw wandelingen in het prachtige Nationaal landschap van Winterswijk. Graag bereiden wij ook de warme maaltijd voor u, zodat u er echt even tussenuit bent. Wanneer u bij uw reservering ‘te voet’ vermeldt dan ontvangt u bij aankomst een heerlijk kopje koffie met wat lekkers van het huis. Vosseveldseweg 19, 7107 AD Winterswijk T. 06 22 68 05 82 | info@scharrelhof.nl www.scharrelhof.nl NEDERLAND - GELDERLAND Hof van Gelre Geniet in de omgeving van de Achterhoek van een ontspannen verblijf in het sfeervolle hotel, gelegen in het hart van Lochem en op loopafstand van het prachtige wandelgebied “De Lochemse Berg”. Het hotel beschikt over 46 kamers, een sfeervolle lounge met open haard, ruime ontbijtruimte, gezellige bar met biljart, 4 multifunctionele zalen, een verwarmd binnen zwembad en fietsverhuur. Nieuweweg 38, 7241 EW Lochem T. +31 (0)573-253351 | info@hofvangelre.nl www.hofvangelre.nl Oostenrijk OOSTENRIJK - TIROL/ ÖTZTAL Hotel Jägerhof*** Ondanks de centrale ligging van Hotel Jägerhof in Oetz, ontbreekt het zeker niet aan natuur en rust; dit heerlijke familiehotel is omgeven door uitgestrekte velden en bossen. Het Jägerhof is vanwege de geweldige locatie ideaal voor een verblijf van wandelaars en fietsers, skiers en wellnessliefhebbers. Het hotel en de regio bieden alles wat uw hartje begeert. Naast alle verschillende activiteiten die er te doen zijn, kunt u er genieten van vele culinaire hoogstandjes; het restaurant serveert heerlijke maaltijden uit het receptenboek van oma of geïnspireerd door Europese buurlanden. Voor de kinderen is er een speeltuin, waar ze lekker kunnen uitrazen, terwijl de ouders van het zonneterras genieten en vandaar een oogje in het zeil kunnen houden. Gezelligheid en gastvrijheid staan hier hoog in het vaandel. T. +43 (0)5252 6224 | info@der-jaegerhof.at | www.der-jaegerhof.at 45 © foto Shutterstock © foto Shutterstock

FRANKRIJK - BRETAGNE Frankrijk Le Cheval Rouge Individueel wandelarrangement (VP), gelegen bij prachtige GR34 T. +33(0) 643030478 info@opvakantieinbretagne.nl www.opvakantieinbretagne.com FRANKRIJK - HAUT-SAONE La Tourelle Een Bed & Breakfast/Chambres et Table d’Hôtes in de Haute-Saône, een heuvelachtige omgeving tussen de Vogezen en de Jura. Een verrassend mooi stukje Frankrijk op een kleine vijf uur rijden vanaf de Nederlandse grens. Een eeuwenoude kasteelboerderij, sfeervol verbouwd tot een ruime B&B met comfortabele kamers. Een prachtige plek voor een ontspannen of juist actieve vakantie. Wandelen, fietsen, op de motor. Kamers of kamperen, ook voor groepen. T. 0033 384787760 | M. +33 6 88 29 34 05 info@colombotte.nl | www.colombotte.nl FRANKRIJK - WANDELARRANGEMENT “TE VOET DE MEUSE DOOR...” Le Ciel Bleu Chambres d’Hôtes – Wandelarrangement Ontspannen, natuur, sfeervol, heerlijk eten 8 Rue Côte des Prés 55300 Deuxnouds aux Bois verhuur@lecielbleu.eu | www.lecielbleu.eu www.tevoetdemeusedoor.nl L’Orchidée Sauvage Chambres d’Hôtes – Wandelarrangement Rust, comfort, direct aan wandel- en fietsroutes 10 Ancienne route d’Apremont 5500 Ailly sur Meuse | info@lorchideesauvage.nl www.lorchideesauvage.nl www.tevoetdemeusedoor.nl Duitsland DUITSLAND - HESSEN Hotel Zur Igelstadt Hotel Zur Igelstadt aan de rand van de Edersee in Nationalpark Kellerwald is een ideale bestemming voor zowel individuele reizigers als voor groepen. Het familiebedrijf is bij vele wandelgroepen geliefd door o.a. de uitstekende keuken. In de directe omgeving van het hotel kun naar hartelust wandelen; liefst 250 km aan wandelpaden in de prachtige natuur staan tot je beschikking. En als je een dagje niet wilt wandelen, dan kun je interessante plaatsen in de directe omgeving bezoeken: Winterberg, Willingen, de Hanzestad Korbach, Bad Wildungen en Kassel zijn gemakkelijk te bereiken vanuit Hotel Zur Igelstadt. In het hotel is gratis WiFi en parkeren is geen probleem. Mittelstraße 2, 35104 Lichtenfels-Fürstenberg T. +49-5635-1689 | info@igelstadt.de | www.igelstadt.de 46 © foto Shutterstock © foto Shutterstock

ITALIË - VINSCHGAU Italië Hotel Traube Post**** Hotel Traube Post biedt een ‘feel-good’ concept waarbij ‘beleving’ en de gast centraal staan. Bijzondere nadruk wordt gelegd op duurzaamheid, natuurlijkheid en op de regio. En niet alleen in de keuken, maar ook in de 1.000 m2 Vivana spa met sauna, infinity sky pool en nog veel meer. Bij uw verblijf in Hotel Traube Post vind je vooral rust in een omgeving waar natuurlijke ontspanning de boventoon voert. T. +39 0473 633 131 info@traube-post.it www.traube-post.it Luxemburg LUXEMBURG - KLEIN ZWITSERLAND Auberge Rustique; een begrip sinds 1790! Prachtig gelegen, direct aan de rand van het bos en op 300 meter van het kasteel van Beaufort vindt u ons kleine, gastvrije hotel. Tevens de toegangspoort van vele wandel- en mountainbikeroutes die deze omgeving rijk is. Niet voor niets wordt dit gebied ‘Klein-Zwitserland’ genoemd, met grillige, steile rotswanden, fraaie uitzichten, heuvels met bossen en weiden en - niet te vergeten - veel cultuurhistorisch erfgoed. Het bekende Müllerthal pad loopt op korte afstand van Beaufort voor eindeloos wandelen. In ons gezellige restaurant met eerlijke en verse producten kunt u behalve a la carte ook kiezen voor half pension. Ook honden zijn van harte welkom. Neem een kijkje op onze site www.aubergerustique.lu Wij verzorgen voor u graag een onvergetelijke vakantie! T. 00352 836086 | info@aubergerustique.lu | www.aubergerustique.lu Charmant hotel Gastvrij bed and breakfast Sfeervol vakantiehuis Gezellige camping www.prettigovernachten.nl 47 © foto Shutterstock © foto Shutterstock

als je niks wilt missen… Als abonnee van ‘te voet’ krijg je elke nieuwe editie altijd als aller eerste op je deurmat. En in elke uitgave lees je álles over wandelen. In prachtige reportages, met fraaie foto’s en mooie interviews. Verder columns, vaste rubrieken en regelmatig uitnodigende specials over bepaalde regio’s of landen waar ‘het goed wandelen is’. Kies voor een abonnement of geef er eentje cadeau aan iemand anders. En je kunt natuurlijk ook eerst kijken of het bevalt. Kies dan een proefabonnement voor twee nummers, daarna stopt je abonnement automatisch. Ga voor een abonnement naar www.tevoetonline.nl (en klik daar op ‘abonneren’ in de bovenste rode balk) ‘te voet’ inspireert.

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48

Home