RECREACTIE 7 | november 2025 magazine over recreatie en toerisme Beleving tot in de details Special: Trends in de dagrecreatie Bommelwereld in Groenlo draait op honderden verhalen Europa-Park zet in op beleving en slimme uitbreidingen Utrecht: (onterechte) angst voor de wolf leidt tot annuleringen
Dé specialist in de bouw van sanitaire units van hoge kwaliteit Maatwerk dat volledig aan uw wensen voldoet Volledige ontzorging van ontwerp tot sanitaire installatie Innovatieve milieu- en energiebewuste oplossingen Onderhoudsvriendelijke en duurzame materialen Units zijn schakelbaar, fl exibel en verplaatsbaar mobielbouw.nl biedt u nog veel meer informatie
Wij staan voor u klaar! 11 - 13 NOVEMBER 2025 Evenementenhal Hardenberg Ook dit jaar staan wij op de Recreatie Vakbeurs. Bezoek onze stand 601 (hal 6) en laat u verrassen door ons actuele aanbod! Verblijfsrecreatie Watersport Dagrecreatie Sport en Wellness F.A. Molijnlaan 28 8071 AG Nunspeet Tel: 0341 - 25 23 63 www.vandeloosdrechtrbm.nl DÉ RECREATIE BEDRIJFSMAKELAAR
colofon voorwoord Hoofdredactie: HISWA-RECRON, Marike Rosier, communicatie@hiswarecron.nl Eindredactie: Maarten Bokslag, www.bokslag.com Redactiecommissie: Charlotte de Baat, Jeff rey Belt, Arthur van Disseldorp, Wanda van Eck Aan dit nummer werkten mee: Jaap van Sandijk, Derek van Hijkoop, Jos van der Sterren Opmaak: Dock35 Media Coverfoto: Libéma Bladmanagement: Dock35 Media, Sjoerd Franssen Advertenties: Dock35 Media, Martijn Penning, (0314) 355 826, martijn@dock35media.nl Druk: Senefelder Misset Doetinchem B.V. Abonnementen: HISWA-RECRON, Storkstraat 24, 3833 LB Leusden, communicatie@hiswarecron.nl, (033) 303 9700, 72,50 euro per jaar, 36,50 euro voor studenten en medewerkers van recreatiebedrijven. Gratis voor HISWA-RECRON-leden, overheden en pers. Als vakblad hanteren wij de opzegregels uit het verbintenissenrecht. Wij gaan er vanuit dat u het blad ontvangt uit hoofde van uw beroep. Hierdoor wordt uw abonnement steeds stilzwijgend met een jaar verlengd. Oplage: 4.400 exemplaren. De samenstellers hebben de grootst mogelijk zorgvuldigheid betracht. Noch HISWA-RECRON, noch redactie, noch auteurs aanvaarden enige aansprakelijkheid bij eventueel voorkomende fouten. Marike Rosier Manager Communicatie De kick van beleving PARTNERS IN BUSINESS: KENNISPARTNERS: Ik geef het maar meteen toe: ik ben een thrillseeker. Geen achtbaan is me te heftig, geen looping te gek. In het voorjaar liep ik met een grote glimlach door Europapark in Duitsland en genoot ik van de nieuwste achtbaan, Voltron Nevera. Zeer innovatief met vier lanceringen, zeven inversies en de steilste lancering ter wereld (105 graden). Die kick, dat gevoel van spanning en verwondering, vind ik heerlijk. En het mooie is: je hoeft helemaal niet ver weg om dat te beleven. Ook in Nederland bruist het van de plekken waar beleving centraal staat. Ondernemers steken hun ziel en zaligheid in het creëren van werelden waarin bezoekers even alles vergeten. Van het betoverende Toverland, waar elk detail klopt, tot de Beekse Bergen, waar je het gebrul van de leeuwen ’s avonds hoort, vanuit je eigen lodge. En ik kan niet wachten om een kijkje te nemen in Bommelwereld, het nieuwe attractiepark in Groenlo waar verhalen van heer Bommel en Tom Poes tot leven komen. Geen achtbaan is me te gek, maar stiekem hou ik ook van een goed verteld verhaal. In dit themanummer van Recreactie duiken we in de wereld van de dagrecreatie. We onderzoeken de trends, van thematisering en edutainment tot inclusief spelen en duurzaamheid. Wat opvalt: de lat ligt steeds hoger. Ondernemers investeren fors in vernieuwing, thematisering en beleving. Beleving gaat verder dan een leuke attractie; het zit in de kleinste details – in het verhaal, de geur van versgebakken wafels, het gevoel dat alles klopt. Of het nu gaat om spanning, verwondering of juist rust en verbinding: dagrecreatie draait om het creëren van herinneringen. En daarvoor hoef je echt niet in de achtbaan. Al zal ik die natuurlijk nooit overslaan. Veel leesplezier! 07-2025 | Recreactie 5
Bezoek ons op de Recreatie Vakbeurs standnummer 230 Miele wasmachines en drogers voor uw wasruimte? Wij stellen ze kosteloos ter beschikking. Hoe werkt het? Gratis automaten + installatie: Wij plaatsen kosteloos de Miele wasmachines en drogers en het bijbehorende betaalsysteem. Opbrengst delen: U deelt mee in de opbrengst van het wassen en drogen. Eenvoudig betalen: Uw gasten betalen eenvoudig contactloos via de Miele appWash NFC terminal. Effi ciënt: De betalingen gaan automatisch, dus minder personeel nodig voor een soepel lopende wasserij. Zorgeloos: Inclusief gebruikersondersteuning, onderhouds- én reparatiewerkzaamheden. Meer weten over onze wasmachines en drogers voor op uw camping? Neem contact met ons op of bezoek ons op de Recreatie Vakbeurs van 11 t/m 13 november in Hardenberg (standnummer 230). www.miele.nl/professional | Telefoon: +31 (0) 347 378 884 | E-mail: professional@miele.nl
inhoud Informatief Mens & bedrijf 8 14 24 36 37 Onder de aandacht Kort nieuws uit de branche Coverstory Trends in de dagrecreatie: totaalbeleving, educatie en klimaatadaptatie Regio in beeld Utrecht: (onterechte) angst voor de wolf leidt tot annuleringen Vakinfo Duurzaam waterspeelplezier Productnieuws Een overzicht van de laatste innovaties 28 20 33 13 De bezieling Het gloednieuwe Bommelwereld van Edwin Bomers drijft op verhalen Ondernemen Dagrecreatie Vijftig jaar Europa-Park Kennis delen Is een tent een bouwwerk? Het kan zelfs dat een omgevingsvergunning nodig is Column RecreAnders 07-2025 | Recreactie 7
onder de aandacht Uniek verblijf in de natuur Kustpact vernieuwd HISWA-RECRON heeft op 1 oktober het nieuwe Kustpact ondertekend. Het bestond al sinds 2017. Met de ondertekening van het nieuwe pact spreken overheden, natuurorganisaties en marktpartijen af om zich gezamenlijk in te zetten voor het beschermen van de unieke kwaliteiten van de Nederlandse kustlijn. Directeur Geert Dijks van HISWA-RECRON noemt het Kustpact “een belangrijke stap in het zorgvuldig balanceren van economische ontwikkeling en landschapsbescherming. Onze leden zijn sterk afhankelijk van een aantrekkelijke en natuurlijke kustomgeving. Het Kustpact helpt ons die kwaliteit te behouden, terwijl we ruimte houden voor duurzame en verantwoorde recreatie.” Uit diverse onderzoeken blijkt dat het kunsttoerisme nog steeds toeneemt: in 10 jaar tijd groeide het aantal overnachtingen meer dan 40%. Op twee plekken in Nederland, bij charme camping Hartje Groen in Schaijk en in de Biesbosch, staat de unieke Cabin Anna. Een verblijf dat volledig aanpasbaar is en waarin buiten leven voorop staat. De delen van de cabin zijn eenvoudig te verplaatsen – ze staan op rails – waardoor een verblijf in de open lucht heel makkelijk weer afgesloten kan worden, als het gaat regenen bijvoorbeeld. Het unieke concept werd ontworpen door Caspar Schols voor zijn moeder (Anna) en heeft sindsdien een grote vlucht genomen. Ze staan zelfs in de VS. HISWA-RECRON lid Hartje Groen vormt de ‘toonzaal’ van de diverse modellen en is het enige bedrijf in Nederland dat ze verhuurt. www.holenberg.com Cao Recreatie opgeschort Per 31 december loopt de cao Recreatie af. Maar waar in het najaar altijd gesprekken met de vakbonden over een nieuwe cao worden gevoerd, heeft HISWA-RECRON de vakbonden laten weten nu een pauze in te lassen. De redenen zijn de dreigende btw-verhoging van 9 naar 21% voor vakantieparken en de verwachte stijging van het minimum jeugdloon. En er spelen nog andere zaken mee, zoals de draconische stijgingen van de toeristenbelasting. De huidige cao Recreatie is niet opgezegd en blijft daarom stilzwijgend doorlopen tot en met 31 december 2026. Deze cao gaat ook gelden voor medewerkers die in 2026 in dienst komen. Ditzelfde geldt voor de cao Dagrecreatie. www.hiswarecron.nl (zoekterm: cao) 8 Recreactie | 07-2025 Foto: Ditta van Ekris
Infographics watersport tonen de trends Maar liefst 14 vormen van watersport en water - recreatie zijn onderzocht in het Watersportonderzoek 2024. Hoe vaak ondernamen watersporters in Nederland diverse vormen van varen, zeilen, kanoën, roeien, surfen, suppen, waterskiën/wakeboarden, duiken en vissen? Het onderzoek werd ook al in 2013 en 2021 uitgevoerd. De resultaten zijn nu ook beschikbaar als infographics. Het onderzoek is belangrijk, omdat er geen registratie van pleziervaartuigen bestaat, waardoor ontwikkelingen in de sector niet uit cijfers kunnen worden opgemaakt. Een voorbeeld is de verschuiving in gebruik van kajuitboten (motor en zeil) naar open boten. www.waterrecreatienederland.nl SLOEPVAREN Watersportonderzoek 2024 KENMERKEN SLOEPVAARDER Aantal sloepvaarders 1.320.000 van 18 jaar en ouder Nederlanders Woonprovincie 3% 6% 3% 24% 2% 10% 23% 1% 11% 3% 10% 5% Sociale klasse A-klasse B (boven)-klas B (on n)-klasse B (onder)-klasse C-/D-klasse Leefstijlvinder Rustzoekers Inzichtzoekers Harmoniezoekers 9% 10% 14% 18% 18% Verbindingszoekers 12% Aontuurzoekers 12% Onbeken bekend 6% 0 1 2 43% 31% 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 30% 33% 27% 7% 2% 1% 1% 29% 41% 27% 18% 14% hoger 3% Plezierzoekers Stijlzoekers 4% 3,4 Gemiddelde hoogte & lengte sloep in meters 16% Motortype (top 3) 32% Buitenboord benzinezine 4-takt 22% Binnenboord dieseesel 20% Buitenboord benzenzine 2-takt Bij de eigen woning Bi (in het water) 28% Ligplaats bij een jachtha n (in het water) 15% Langs ee langs ee buiten een kade, s een steiger ten jachthaven 55+ jaar 50% Leeftijd 18 - 34 jaar 35 - 5 35 - 54 jaar Geslacht 50% Verdeling bestedingen Vaar/zeildagtochten 51% 49% 41% 39% 20% uitgaven m.b.t. gebruik boot uit overige uitgaven uitgave ge Vakantie 42% 58% tga gebruik boot overige uitga en ven ECONOMIE 1/3 1 kee Eigen materiaal/geleend/gehuurd* 2 keerer Eigen bezit Gehuurd Geleend Vereniging 3 keer keer 4 - 5 kee ereniging Meegearen Anders Weet niet eet niet Geld uitgegeven tijdens vaardagtocht Gemiddeld € 31,10 per persoon per dagtocht KENMERKEN SLOEPEN IN EIGEN BEZIT Waar is vaste ligplaats (top 3) Geld uitgegeven tijdens vakantie waarin met sloep is gevaren Gemiddeld € 171 per persoon per vakantie Bouwjaar sloep (top 3) 12% 2016-2020 5 keer 6 - 9 keer keer 1 keer 74% 20% 4% 1% 1% Hoe vaak gehuurd in 2024 2006-2010 19% Vanaf 2021 22% Versie september 2025. Zie www.waterrecreactienederland.nl/watersportonderzoek2024 voor meer informatie over het onderzoek. * Meerdere antwoorden mogelijk Quintes wordt Kennispartner Sinds juli dit jaar is Quintes Verzekeren en Risicobeheer kennispartner van HISWA-RECRON. Zij nemen de portefeuille over van AON, de vorige partner op dit terrein. Met Quintes krijgen leden toegang tot een compleet verzekeringspakket, voor zowel de onderneming als de ondernemer zelf. “Met Quintes als kennispartner bieden we onze leden niet alleen deskundige begeleiding, maar ook toegang tot jarenlange ervaring en actuele marktkennis. Ze weten wat er speelt binnen de recreatiesector en denken écht mee met de ondernemer. Dat maakt ze tot een waardevolle aan vulling voor onze branche”, stelt Jeffrey Belt, adjunct-directeur HISWA-RECRON. www.quintes.nl/zakelijk/onderneming 25 jaar De Rooi Pannen TLM Op 25 september vierde De Rooi Pannen in Breda het 25-jarig bestaan van de mbo-opleiding TLM: Toerisme, Leisure en Marketing. De school vierde het jubileum uitbundig, met (oud-)medewerkers, alumni, stagebedrijven en partners. In augustus 2000 begonnen de allereerste studenten aan de MTRO in Breda. Later werd dat de De Rooi Pannen Breda TLM. De school is gevestigd in de historische Seeligkazerne. De dag stond in het teken van inspiratie en ontmoeting. Tijdens de TLM Talks deelden alumni, docenten en partners hun ervaringen uit het werkveld: van muziek en luchtvaart tot leisure en citymarketing. Na het middagprogramma veranderde de festivaltent in een netwerkborrel met foodtrucks en werd de dag afgesloten met een feest voor alumni. 07-2025 | Recreactie 9 Lo rem ipsum adipiscing elit, sed dolor sit amet tetuer
Wij zijn aaff, de krachtenbundeling van Alfa Accountants en Adviseurs en ABAB. Met 2000 co-eigenaren is aaff dé nieuwe naam in accountancy en advies. Met nu al 50 vestigingen én 180 jaar ervaring, zijn we bij aaff overal van betekenis. Wij kennen de recreatiesector door en door. Als partner van HISWA-RECRON en met een stevige klantenkring in de watersport en vrijetijdsbusiness, vind je bij ons adviseurs die van betekenis zijn voor je onderneming. Of het nu gaat om je jaarrekening, bedrijfsoverdracht, personeel, fiscale optimalisatie, verduurzaming of de (ver)koop van je onderneming; onze adviseurs staan voor je klaar. En dat doen ze met kennis van zaken én oog voor jouw praktijk. We ontmoeten je graag op de Recreatie Vakbeurs in Hardenberg in november. Kom vooral even langs voor een vrijblijvend praatje. We leren je graag kennen! aaff Nijverdal | 088 253 27 50 | nijverdal@aaff.nl aaff Hardenberg | 088 253 28 50 | hardenberg@aaff.nl aaff.nl Bezoek ons op de Recreatie Vakbeurs Stand 434
onder de aandacht 25 jaar Stichting KMVK Op 17 september vierde de Stichting KMVK (Keurmerken Milieu, Veiligheid en Kwaliteit) op Forteiland Pampus het 25-jarig bestaan. Erik van Dijk, directeur van de Stichting, kijkt met genoegen terug op het evenement. “Met bijna 300 betrokken ondernemers uit de gastvrijheids- en recreatiesector, certificaathouders en vertegenwoordigers van overheden en andere organisaties hebben we stilgestaan bij het verleden, maar ook de toekomst. Onze rol is nog lang niet uitgespeeld. De uitdaging blijft om het bedrijfsleven in de gastvrijheidssector te stimuleren om duurzaam en maatschappelijk verantwoord te ondernemen.” 25 jaar terug stond HISWA-RECRON met de Milieubarometer aan de basis van de Stichting KMVK, die nu de duurzame keurmerken Green Key, Duurzaam Gastvrij en Blauwe Vlag beheert. HISWA-RECRON op de Recreatie Vakbeurs De Recreatie Vakbeurs in Hardenberg vindt plaats op 11, 12 en 13 november. Het thema is dit jaar: Ontmoeten, informeren en verbinden. HISWA-RECRON pakt dat thema op met specifieke activiteiten en de aanwezigheid van medewerkers en regiomanagers op specifieke dagen. Dus moet je nog kiezen welke dag je gaat, kijk dan zeker even op onderstaande site. Dinsdag de 11e wordt er bijvoorbeeld informatie gegeven over het nieuwe Pensioenfonds Recreatie. Woensdag is er vanaf 15.00 uur de eindeseizoensborrel voor leden. En donderdag 13 november start met een ontbijt voor leden van de HISWARECRON Business Club. Op alle dagen staan we voor je klaar met praktische info, een luisterend oor en heel veel ervaring. www.hiswarecron.nl >> Actueel >> Agenda Dagrecreatie Live Op 13 november vindt tijdens de Recreatie Vakbeurs ook het side-event Dagrecreatie Live plaats. Dan staat de dagrecreatie volop in de schijnwerpers. In het Recreatie Dorp ontdek je de nieuwste trends, uitdagingen en verrassende ontwikkelingen binnen de wereld van dagrecreatie. Een van de hoogtepunten van het programma is de feestelijke bekendmaking van de nominaties voor het Go-Kids Leukste Uitje 2026. Bovendien is er een mooie paneldiscussie met Henk Groenen (Europa-Park), Goof Lukken (BUas) en Walter Jonker (Pretwerk) over de integratie van dag- en verblijfsrecreatie. Tot slot volgt een borrel. www.recreatie-vakbeurs.nl >> Programma 07-2025 | Recreactie 11 Foto: Toverland
Beleef Van Vliet Duurzaamhout op de Recreatie Vakbeurs Stand 174 www.duurzaamhout.nl
onder de aandacht RecreAnders Dag van de Recreatie Op 10 december vindt bij Corpus in Leiden de Dag van de Recreatie 2025 plaats. Dit jaar staat generatiemanagement centraal. Van jong talent tot ervaren krachten – in de recreatiesector werken verschillende generaties elke dag samen. Maar hoe benut je die verschillen op de werkvloer? En hoe bouw je bruggen tussen ervaring, frisse ideeën en verschillende werkstijlen? De dag is zowel voor werkgevers als werknemers en opleiders dé kans om inzicht te krijgen in hoe we elkaar beter kunnen begrijpen, waarderen en versterken. Tijdens deze dag worden ook de winnaars van de Recreatieverkiezingen bekend gemaakt. Wie wordt Leerbedrijf, Praktijkbegeleider of Medewerker van het Jaar? Schrijf je nu (gratis) in voor deze dag. www.dagvanderecreatie.nl Jos van der Sterren Directeur CELTH Van reflectie naar richting Na acht jaar bijdragen aan Recreanders is dit mijn laatste column. Een moment van bezinning en van perspectief. Want als er één ding duidelijk is geworden in mijn jaren als onderzoeker, dan is het dat de toekomst van recreatie en toerisme vraagt om visie, moed en samenwerking. Het sleutelwoord voor onze sector is transitie: we worden geconfronteerd met klimaatverandering, digitalisering, maatschappelijke vraagstukken en geopolitieke onzekerheid. Maar we krijgen ook opnieuw waardering voor betekenisvolle vrije tijd, beleving van natuur en lokale verbondenheid. Bestemmingen en recreatieve ondernemers moeten de grenzen van wat haalbaar is in recreatie en toerisme herdefiniëren. Binnen Nederland kan de Landelijke Raad Duurzame KampeerAwards Tijdens het Duurzaamheidscongres Kampeerbranche op 1 oktober zijn de winnaars van de Duurzame KampeerAwards 2025 bekendgemaakt. Camping Vrijhaven in Heeg werd verkozen tot Meest Duurzame Kampeerplek van 2025. De jury schreef over het HISWA-RECRON lid: “Camping Vrijhaven laat zien hoe een uitgesproken visie op duurzaamheid kan doorwerken in álles: van ecologische inrichting tot personeelsbeleid en lokale inkoop. Het is een inspirerend voorbeeld van hoe je als camping verantwoordelijkheid kunt nemen.” De elektrische camper Tonke ID.Buzz Explorer werd Meest Duurzame Kampeermiddel. Vriflex, een systeem om afval te scheiden, werd het Meest Duurzame Innovatieconcept. De verkiezing wordt mede georganiseerd door HISWA-RECRON. voor Recreatie en Toerisme een verbindende rol spelen in het identificeren en agenderen van urgente vraagstukken voor de hele sector. De Europese agenda die via de Transition Pathway for Tourism (EU, 2022) wordt beschreven, daagt ons uit om concrete stappen te zetten in klimaatadaptatie, CO2 -reductie, sociale legitimiteit, digitale transformatie en veerkracht. Dit heeft gevolgen voor de agenda van morgen in onze sector. De noodzaak tot klimaatadaptatie wordt nog groter, zeker wanneer gekoppeld aan de beperkte ruimte voor recreatie. We moeten de sociale legitimiteit en de positieve impact van onze sector voor maatschappelijke vraagstukken benadrukken en bewaken. Dit vereist andere vormen van governance: participatie, transparantie en eerlijke verdeling van baten en lasten. Daarnaast moeten we blijven nadenken over slimme en duurzame mobiliteit en betere bereikbaarheid van recreatieve bestemmingen. Maar het gaat ook om het ontwikkelen van de juiste skills en vaardigheden en het ondersteunen van goed werkgeverschap. Tenslotte moeten we de kansen van AI benutten, mits ethisch en privacybewust ingezet. De Europese AI Act en het Tourism Data Space vormen een bruikbare leidraad. Alleen kiezen voor financieel rendement en volume is niet voldoende. De potentie van de sector zit in haar mogelijkheid bij te dragen een leefbare, rechtvaardige en veerkrachtige samenleving. Dat wordt helaas nog onvoldoende gezien en erkend. 07-2025 | Recreactie 13
coverstory Trends in de dagrecreatie Beleving, tot in de kleinste details De dagrecreatieve sector is volop in beweging. We zien trends als edutainment en tot in de details doorgevoerde thematisering, maar ook veel ruimere openingstijden en dynamische tarieven. Daarbij lijkt het verschil tussen de hele grote en de kleinere bedrijven te groeien, want met de vernieuwing groeit ook de investeringsbehoefte. Recreactie duikt in dit themanummer in de wereld van de dagrecreatie. Tekst: Maarten Bokslag Foto’s: Toverland, Libéma, Van Hoorne, Replay Een van de bedrijven die bovenop de trends zit, is Toverland in Sevenum. Het bedrijf heeft de afgelopen 24 jaar aan één stuk door geïnvesteerd in uitbreiding, maar ook in verdieping van de bele14 Recreactie | 07-2025 ving, stelt Jean Gelissen jr, algemeen directeur van Toverland. “Wij streven in alle aspecten naar een totaalbeleving. De bezoekers gaan echt op in Toverland. We zijn daar ook steeds beter in geworden. Avalon, onze meest recente uitbreiding, is wat dat betreft steengoed geworden. Daar worden bezoekers echt helemaal ondergedompeld in het verhaal. Dat zie je in alle details terug, ook in de horeca.
‘Wij streven naar een totaalbeleving. De bezoekers gaan echt op in Toverland’ Restaurant: The Flaming Feather past volledig in het thema en daar kun je dus zelfs een brandende vleesspies van de grill bestellen: de Mixed Dragon Flames. Bezoekers vinden dat echt geweldig.” Vaker en langer open De voornaamste trend voor Toverland is op dit moment het steeds meer inspelen op de seizoenen. “In de zomer hebben we ook echt een zomers aanbod, en daar horen ruime openingstijden bij. In het najaar steken we in op Halloween en dat is de afgelopen jaren enorm gegroeid. Er zijn steeds meer attracties, er is veel entertainment. Inmiddels is het qua opening ook gegroeid van 6 naar 13 Halloween Nights en dan ontvangen we buitengewoon veel gasten. Met Winter Feelings spelen we in op de behoefte van mensen om ook in dat koude seizoen leuke dingen te doen. We zorgen voor een heel gevarieerd aanbod door het jaar heen. Dat werkt. Het leidt tot veel herhaalbezoek en een forse stijging van het aantal abonnementhouders. We willen een sense of urgency creëren. Bij Toverland gebeurt iets bijzonders – en daar wil je bij zijn. Vorig jaar maakte Red Online Marketing een overzicht van zes belangrijke trends voor dagattracties (zie kader p.16). Ten dele zijn ze herkenbaar in het verhaal van Toverland. Zoals de trend tot dynamische tarieven. Gelissen: “We hebben onze tarieven afgestemd op de service die we bieden. Als we weten dat we bepaalde attracties niet aan kunnen bieden in verband met onderhoud, dan is de 07-2025 | Recreactie 15 >
entreeprijs lager. Dit is natuurlijk vaker in het laagseizoen dan in het hoogseizoen.” Om die reden doet Toverland ook nauwelijks aan acties en kortingen. “Je maakt jezelf goedkoper en ondergraaft daarmee het imago van je eigen park”, vindt Gelissen. Alles uit de kast Leen Lips is divisiedirecteur vakantieparken en Beekse Bergen bij Libéma. Ook daar speelt beleving een sleutelrol. Lips noemt bijvoorbeeld het Aviodrome. Voorheen een uitstalling van historische vliegtuigen, nu een interactief park waarbij alles uit de kast wordt gehaald om bezoekers een bijzondere ervaring te bieden. “Dat doen we onder meer door storytelling. We nemen de bezoekers mee in het verhaal van een bepaalde reis of een vliegtuig. Dan staan ze uiteindelijk voor dat vliegtuig en bekijken het met geheel andere ogen”, vertelt Lips. Niet vergeten bij een optimale beleving: alles moet kloppen. Leen Lips geeft een treffend voorbeeld. “We gaan ook eerst uitgebreid proefzitten, voor we stoelen voor de horeca kopen. Want je kunt nog zo’n heerlijk kopje koffie serveren, als de stoelen niet lekker zitten, zijn mensen zo weer vertrokken.” Een van de trends die Red Online Marketing aangeeft, is recreational fear. Ofwel: een beetje griezelen is lekker. “Wij gaan op de Beekse Bergen echt geen achtbaan zetten”, zegt Lips meteen. “Maar we bieden wel een echt safarigevoel, waarbij je heel dicht bij de wilde dieren komt. Dat vind je terug in onze game-drives, waarbij je met Zes trends voor dagattracties Red Online Marketing maakte in december 2024 het volgende overzicht: 1. Educatie als onmisbaar element Bezoekers, vooral gezinnen, willen meer dan alleen vermaak. Ze zoeken naar een leerzame ervaring voor hun kinderen: edutainment. 2. Extreem weer vraagt om aanpassingen Droogte, hitte en overstromingen komen steeds vaker voor. Wat heb je bezoekers dan te bieden? 3. Opvallen door vernieuwing Vernieuwingen leveren vaak een stijging van bezoekersaantallen op, die tot drie jaar kan aanhouden. 4. Dynamic pricing en flexibele toegang Dynamic pricing kan helpen om bezoekersstromen beter te managen. Dat geldt ook voor bepaalde abonnementsvormen en avondtickets. 5. Immersie en totaalbeleving Bezoekers willen steeds meer opgaan in de wereld van een attractie of een themagebied. Food & Beverage kan daar een grote bijdrage aan leveren. 6. Recreational fear doorbreekt seizoensgrenzen Recreational fear – het opzoeken van spanning en angst in een veilige omgeving – wordt steeds populairder. Mensen zoeken adrenaline, met achtbanen of horror. De trend is dat Halloweenfestiviteiten steeds eerder beginnen. een ranger als gids echt tussen de giraffes en zebra’s rijdt. Net als in Afrika. En als je een van de accommodaties op het park hebt geboekt, hoor je ‘s avonds de leeuwen brullen. Mensen vinden dat geweldig! Het mag best een beetje spannend zijn. Maar onder alle omstandigheden zorgen wij ervoor dat het veilig is.” De Beekse Bergen heeft voor de komende tien jaar omvangrijke uitbreidingsplannen: zowel in hectares als in bezoekersaantallen. Daarbij gaat het park zijn onderscheidende marktpositie nog meer vormgeven, kondigt Lips aan. “Educatie hoort daar als trend beslist bij. Zonder enig belerend vingertje willen we mensen er bewuster van maken hoe ze leven. Waarom beweging belangrijk is. Waar hun kleding en hun eten vandaan komt. Dat integreren we in het park en bijvoorbeeld ook in de horeca, waar zoveel mogelijk fairtrade is. En daar communiceren we weer over.” Familyland wordt Tovertuin Komend jaar staat de opening gepland van De Tovertuin in Hoogerheide, het voormalige Familyland. Het komt uit de koker van Michael van Hoorne, die eerder scoorde met Avonturenboerderij Molenwaard. Molenwaard is opgehangen aan characters Fien en Teun, en laat op allerlei leuke manieren zien waar ons eten vandaan komt. Het is dermate succesvol dat Van Hoorne inmiddels ook in China (!) een Fien & Teun-park heeft geopend – en er staan er nog vier op stapel. De Tovertuin wordt opgehangen aan Woezel en Pip en gaat veel meer over natuurbeleving. “Wij gaan heel ver in de thematisering, en kiezen daarom een scherp afgebakende doelgroep”, legt Van Hoorne uit. “Wij zijn er voor kinderen van 0 tot 8, maximaal 10 jaar – en hun familie. Daar maken we verhalen voor en die staan centraal in het park. We laten die kinderen meeleven met het verhaal. Dat gaat 16 Recreactie | 07-2025
coverstory ‘Wij maken verhalen voor kinderen van 0 tot 8 jaar en die staan centraal in het park’ Junior Boswachter krijgen. Uiteraard zakt er nooit iemand, we willen vooral dat iedereen het heel fijn heeft.” De Tovertuin gaat niet aan dynamic pricing doen, meldt Michael van Hoorne desgevraagd. “We vragen straks € 24,50 en dat is al heel scherp geprijsd. Wél gaan we met hulp van AI en een aantal nieuwe collega’s aan revenue management doen. Hoe voorspellen we zo exact mogelijk, op basis van allerlei factoren, hoeveel mensen er naar ons park komen? Daar stemmen we de personeelsbezetting op af en dat kan weer bijdragen aan het soepel verloop van een dagje uit.” Meerdaags verblijf ver. Want het verhaal gaat ook door als je broodjes haalt of het restaurant binnenkomt.” Van Hoorne laat zich graag inspireren door Disney. “Die zijn er zó goed in om werkelijk alles met elkaar te verbinden. Wij doen dat ook. De kinderen kennen Woezel en Pip heel goed, van tv of de bioscoop. En dan zie je ze hier in het echt. Reken maar dat het bijzonder is als ze hun helden tegenkomen! En dan beleven ze sámen een avontuur.” In De Tovertuin speelt natuureducatie een grote rol. “Dat legt een hele leuke laag over je vakantie heen. Kinderen die bepaalde opdrachten doen krijgen een Natuurvriendjes Diploma. En in samenwerking met Staatsbosbeheer kun je zelfs het diploma Een trend die 10 jaar geleden nog in de lijstjes stond en nu opvallend genoeg ontbreekt, is het aanbieden van verblijfs - accommodaties door de grote dagattracties. Dat maakt een meerdaags bezoek aan het park mogelijk en biedt weer unieke kansen om de beleving te versterken. Interessant voor grote parken, maar wat kunnen de kleine en middelgrote dagattracties daarmee? Jeffrey Belt, adjunct-directeur Leisure & Recreatie bij HISWA-RECRON, heeft daar wel ideeën over. “Ik geloof in de kracht van samenwerking. Door samen met een of zelfs meer kleinere dagattracties of horecabedrijven een arrangement op te stellen kun je opschalen. Samen met het lokale bungalowpark of een groepsaccommodatie kun je ook meerdaags verblijf bieden. En dan heb je opeens iets om je in de marketing mee te profileren. Het gaat er echt om dat je consumenten iets bijzonders aan kunt bieden, waar ze enthousiast van worden. Dus kijk over de grenzen van je bedrijf.” Inclusief en duurzaam spelen Ook in speeltuinen en speeltoestellen zijn de dagrecreatieve trends duidelijk herkenbaar, vindt Jordy Kleinendorst van Replay Speeltoestellen. Replay ondersteunt de verregaande thematisering van de grote parken, zowel verblijfsparken als dagattracties. Daarnaast noemt Kleinendorst inclusief spelen en duurzaamheid als trends. “Bij inclusief spelen kan iedereen meedoen: ook een kind dat door een beperking niet kan klimmen. We maken taken en routes waar je bijvoorbeeld ook met een rolstoel gebruik van kunt maken. Daarbij krijgen kinderen met een beperking geen eigen speeltoestel, we bouwen het zo dat ze op hun eigen manier volwaardig deel kunnen nemen aan het spel, mét de andere kids. Bijvoorbeeld door iets omhoog te takelen.” Waar het gaat om duurzaamheid biedt Replay de optie om elementen van oude speeltoestellen, ook van andere leveranciers, te integreren in een nieuw toestel. “Bijvoorbeeld kunststof elementen of een roestvrijstalen glijbaan kunnen vaak nog mee als het hout verrot is”, stelt Kleinendorst. “Die materialen nemen we graag op in een nieuw ontwerp.” 07-2025 | Recreactie 17
dagrecreatie Europa-Park 50 jaar De kracht van een familiebedrijf Europa-Park in het Duitse Rust bestaat vijftig jaar. Kers op de taart in dit jubileumjaar is de uitverkiezing tot beste attractiepark van de wereld. En dat inmiddels voor de tiende keer. Wat maakt Europa-Park zo succesvol, dat het jaarlijks zes miljoen bezoekers weet te trekken? “Het familiebedrijf heeft de bezoeker verbluffend veel te bieden. 17 Europese landen zijn tot in de kleinste details nagebouwd.” Tekst: Jaap van Sandijk Foto’s: Europa-Park Het is de hoogste prijs in de branche. De Golden Ticket Award. Voor de tiende keer verslaat Europa-Park branchegenoten als Disney World en Universal Studios. Een mooier verjaardagscadeau kon het park zich niet wensen, zegt Henk Groenen. Hij is verantwoordelijk voor de marketing en communicatie van Europa-Park in de Benelux. “Vooral omdat het een onderscheiding is die is gebaseerd op de beoordeling van professionals”, benadrukt hij de waarde ervan. Ook het publiek waardeert het park steeds meer, zo blijkt uit de groeiende bezoekerscijfers. Met zes miljoen bezoekers was Europa-Park vorig jaar het op één na best bezochte attractiepark van Europa. Het park ligt net over de Franse grens en 21% van de bezoekers is dan ook Frans. 23% is Zwitsers en 5% van de bezoekers komt uit de Benelux. Familiebedrijf Europa-Park is een familiebedrijf. Het werd in 1975 opgericht door Franz Mack, samen met zijn zonen Roland en Jürgen. Maar de voorgeschiedenis gaat nog veel verder terug. In 1780 ‘Innoveren is meer dan iets nieuws introduceren: je moet de gast verrassen’ startte Paul Mack een bedrijf dat houten koetsen bouwde. In 1920 stapte dit over op de bouw van kermisattracties. Het idee voor het attractiepark was aanvankelijk om te fungeren als een showroom voor het bedrijf Mack Rides, dat zich ondertussen had gespecialiseerd in de bouw van achtbanen. En nog steeds fungeert Europa-Park als levende catalogus. Anno 2025 vormen Roland en Jürgen nog steeds de directie, samen met Thomas en Michael, de zonen van Roland. Ook Rolands dochter en Jürgens zoon hebben intussen leidinggevende functies in het park. Het familiebedrijf heeft de bezoeker verbluffend veel te bieden. Zo zijn er zeventien Europese landen tot in de klein20 Recreactie | 07-2025
ste details nagebouwd. Verder telt de trekpleister meer dan honderd attracties en shows, veertien achtbanen en zes themahotels. In Silver Lake City kun je slapen in gethematiseerde accommodaties zoals tipi’s, blokhutten, western houses en huifkarren. In 2026 opent hier ook nog Riverside Western Lodge met zo’n 120 kamers. Maar er zijn ook plekken voor gasten met een eigen tent, caravan of camper. Verder is Europa-Park het enige attractiepark in de wereld met een restaurant dat over twee Michelinsterren beschikt. Verlengen van verblijfsduur Europa-Park blijft groeien. Een belangrijke uitbreiding was de opening van Rulantica in 2019. Een innovatief waterpark met twaalf themagebieden, glijbanen, zwembaden en sauna’s. “Dat is vooral opgezet met het oog op het verlengen van de verblijfsduur”, legt Groenen uit. “Want je kunt je bestaande park wel vergroten, maar mensen zullen daardoor niet langer blijven. Een second gate is dan een veel betere keuze.” De bezoekerscijfers bevestigen dit. Het park is inmiddels al lang geen dagattractie meer, met het resort is het een complete vakantiebestemming geworden. Het succes van Europa-Park komt voort uit een mix van diversiteit in aanbod, thematische kwaliteit, voortdurende vernieuwing en een betrokken bedrijfsvoering. “De familie is heel gepassioneerd en constant met het bedrijf bezig”, aldus Groenen. “Ze spreken veel bezoekers, lopen door het park en houden de vinger aan de pols. Als er ergens een lamp kapot is, duurt dat meestal geen twee uur.” Europa-Park bewijst als geen ander de kracht van het fenomeen familiebedrijf. “De onderneming denkt in lange termijn, niet in snelle winst. Veel attractieparken zijn gedreven door aandeelhouders. Daar is bij ons geen sprake van. Wij denken in generaties.” Innoveren Innoveren is voor Europa-Park meer dan het introduceren van iets nieuws, zegt Groenen. “Innoveren doe je door de gast te verrassen. Als je aan de gast vraagt wat hij wil, grijpt hij terug naar dingen die hij al kent. Maar als park moet je juist uniek zijn, nét iets anders bieden.” Een goed voorbeeld daarvan is de nieuwe achtbaan die het park vorig jaar opende: de Volton Nevera. “Een achtbaan met nieuwe technieken. Traditionele achtbanen kunnen je soms horizontaal lanceren. Dat hebben wij veranderd. In de Volton Nevara ga je verticaal omhoog. Dat is in de wereld nog nooit vertoond.” Europa-Park laat zien dat succes niet alleen draait om grootte en spectaculaire attracties. Beleving, vernieuwing en slimme uitbreiding zijn belangrijke succesfactoren. Net als een scherpe focus op kwaliteit en klanttevredenheid. En natuurlijk een eigen signature. Bij Europa-Park is dat een gedetailleerde thematisering in de vorm van de zeventien Europese gebieden. Een thematisering die bestaat uit opzienbarende onderdelen. “Voor ons meest recente themagebied, Kroatië, hebben we een 800 jaar oude olijfboom laten overkomen”, illustreert Groenen. Zo’n detail imponeert de gasten, weet hij. En dat is precies de bedoeling. “In onze sector werkt mond-tot-mond reclame het allerbeste. Enthousiaste bezoekers worden je ambassadeurs. Daar kan geen marketingmanager tegenop.” 07-2025 | Recreactie 21
Wildkamp. e Wi erk in water, lucht en elektra. Meer info op wildkamp.nl/recreatie Slimme oplossingen voor jouw terrein Van beregening tot modulaire servicezuil Ondersteuning op maat bij projecten Altijd & overal online bestellen Direct iets nodig? Altijd een vestiging de buurt WELCOME TO THE WORLD OF JUMPING PILLOWS® Meer dan 26 jaar ervaring De beste garantie in de markt Korte communicatielijnen Speciaal geproduceerd canvas voorzien van een beschermende UV laag Voldoet aan NEN 14960 EN 71-3 * vraag naar de voorwaarden Dé expert in professionele was-, droogen strijkoplossingen! Bel (+31) 0186 57 29 00 of mail info@laundry.nl GARANTIE* JAAR
Nu nog eenvoudiger beheer op afstand met het nieuwe ICY-CC GO ICY-CC GO is het geheel vernieuwde centrale dashboard om uw camping of vakantiepark eenvoudig en draadloos te beheren. De software is volledig webbased en daardoor overal en op elk apparaat toegankelijk. Kom het gemak zelf ervaren tijdens de Recreatie Vakbeurs – wij laten u graag een demo zien. Onderstaande systemen zijn, eventueel gekoppeld met uw reserveringssysteem met ICY-CC GO aan te sturen: ICY Accommodation Management Dit systeem biedt veel mogelijkheden voor uw vakantiepark, zoals: • Energiebesparende thermostaten • Melding bij o.a. rook, brand, lage cv-druk, inbraak, vorst of spanningsuitval • Warm welkom voor uw gasten • Zeer korte terugverdientijd ICY Campsite Management Dit systeem biedt veel mogelijkheden voor uw camping, zoals: • Per plaats: - Ampèrelimiet instellen - Energieverbruik uitlezen - Stroom aan/uit op basis van boeking - Prepaid tegoed instellen • Vorst- en CV-drukalarm in sanitairgebouwen • Plug & Play in bestaande situatie inbouwen of compleet ingerichte nieuwe kasten Bezoek ons op de Recreatievakbeurs, zodat we alle mogelijkheden kunnen toelichten voor uw bedrijf. www.icy.nl Alle instellingen worden gedaan vanuit ICY-CC GO op uw desktop, tablet of smartphone Bezoek ons op de Recreatie vakbeurs Stand 450
regio in beeld annuleringen Regiocommissie Utrecht aan de slag Angst voor de wolf leidt tot De dag voor dit interview kwam de nieuwe regiocommissie Utrecht van HISWA-RECRON voor het eerst bijeen. We vallen dus met de neus in de boter. “Het was meteen al een heel zinvol en gezellig overleg”, constateert Shavonne Korlaar, regiomanager van de branchevereniging voor Utrecht en Gelderland. In dit eerste overleg stond de wolf centraal. Die leidt op de Utrechtse Heuvelrug tot zorgen bij recreatie-ondernemers. Tekst: Maarten Bokslag Foto’s: Shutterstock, Camping ‘t Eind De commissie bestaat uit vertegenwoordigers van campings (groot en klein), buitensport en een jachthaven. Een mooi divers gezelschap. Wat bracht Korlaar ertoe om de commissie op te zetten? “Voor mij is het een klankbord. Ik kan allerlei zaken die spelen in Utrecht naar voren brengen en vragen welke ervaringen de ondernemers daarmee hebben.” Marjan van Ginkel, samen met haar man eigenaar van Camping ‘t Eind in Overberg, ziet ook het uitwisselen van ideeën, kennis en ervaringen als voordeel. “En we staan als gezamenlijke Utrechtse ondernemers net wat sterker dan als eenling”, denkt ze. “Er is zoveel wet- en regelgeving en het verandert zó snel, dat ik het als eenling amper meer bij kan houden. Samen heb je dan echt meer mogelijkheden om je erin te verdiepen en om je mening te geven. Met meer overtuigingskracht.” Van Ginkel ziet ook de diversiteit van de commissie als voordeel. “De ondernemers hier in de buurt ken ik wel. Maar er zitten nu ook twee mensen aan tafel die bedrijven hebben bij de Vinkeveense Plassen. Die kampen deels met andere, maar vaak ook met dezelfde problemen als wij.” Regiobijeenkomsten In de eerste bijeenkomst kwamen onderwerpen aan de orde als het nieuwe ontwerp Beleidsprogramma Recreatie & Toerisme van de provincie (zie kader p.27). Maar ook ondernemerschap, verduurzaming en regeldruk werden aangestipt. Bovendien wil de commissie zich inzetten voor het organiseren van Utrechtse regiobijeenkomsten, om zo het netwerk van de ondernemers te versterken. 24 Recreactie | 07-2025
Camping ‘t Eind Maar het belangrijkste onderwerp dat aan de orde kwam is toch wel de wolf, en de gevolgen die de komst van dit dier heeft voor recreatieondernemers en hun gasten. Marjan van Ginkel: “De problematiek van de wolf speelt heel sterk bij ons, en hetzelfde hoorde ik van RCN Het Grote Bos, dat ook in de regio commissie vertegenwoordigd is. Op 30 juli was er een incident met een wolf nabij de pyramide van Austerlitz. Dat is hier 20 kilometer vandaan, dus mensen denken al gauw dat wij hier ook wolven hebben. Toen die nieuwsberichten verschenen hebben wij ook annuleringen gehad. Het zorgde voor onrust bij vaste gasten en leidde zelfs tot opzegging van een jaarplaats. We zien de bezettingsgraad sinds de komst van de wolf in 2023 structureel teruglopen. De mensen zijn toch bang dat het niet veilig is.” Mensen zijn bang Het punt is: mensen lopen bij Camping ‘t Eind, dat vlakbij Veenendaal ligt, geen risico. Datzelfde geldt voor veel meer bossen op de Utrechtse Heuvelrug. Van Ginkel en haar gezinsleden hebben zelf nog nooit een wolf gezien, hoe vaak ze ook in het bos gaan lopen. Hetzelfde geldt voor de gasten van de camping. “Maar veel gasten hebben dan toch zoiets van: we gaan wel ergens anders heen. Ze zijn ook bang gemaakt.” Dat kwam van diverse kanten. Op social media en in de kranten werd er erg veel aandacht aan besteed, soms sterk overtrokken. “De provincie en gemeenten probeerden wél objectief te communiceren, maar toch hebben ook zij de mensen bang gemaakt”, stelt Korlaar. “Op allerlei plekken kwamen na 30 juli prompt matrixborden te staan: Mijd bos Utrechtse Heuvelrug. Zonder enig overleg! De toeristen komen hier naartoe voor het bos. Veel ‘Wij hebben hier nog nooit een wolf gezien, hoe vaak we ook in het bos gaan lopen’ campings en vakantieparken liggen ook in het bos. En al langer gold het advies om honden aangelijnd te houden en om niet met kinderen door het bos te gaan wandelen. Daar worden mensen angstig van, terwijl de natuur juist zo hard nodig is om een beetje tot rust te komen. En vooral ook om je kinderen bewust te maken van de natuur. Je wilt toch niet dat ze alleen op de asfaltwegen blijven?” Gevolgen voor ondernemers Het zit Korlaar en Van Ginkel zo hoog, omdat de gevolgen voor de ondernemers in toerisme, recreatie, horeca en andere bedrijfstakken die deels draaien op het toerisme, zo groot zijn. Van Ginkel: “Vorig jaar hadden was er een ander incident met een wolf, en toen kregen we ook annuleringen.” Korlaar vult haar aan: “Dit speelt al jaren. In 2023 was de eerste melding van overlast van wolven op de Utrechtse Heuvelrug. en sindsdien heeft de overheid geen enkel initiatief genomen om het beleid ten aanzien van de wolf beter bij de samenleving en de ondernemers te laten passen.” Direct na het plaatsen van de matrixborden met waar schuwingen heeft Korlaar, namens de Utrechtse ondernemers, een brief gestuurd naar de provincie en de vier betrokken gemeenten. 07-2025 | Recreactie 25 >
Aan- en verkoop Breedijk Chalet installatie Werkzaamheden • Aansluitingen gas, water, licht • Aftimmering onderzijde chalet • Stelwerkzaamheden chalet Vraag een vrijblijvende offerte aan! 06-23474233 | dirkbreedijk@hotmail.com Benedenkerkseweg 66 | 2821 LD Stolwijk Denkt u aan de verkoop van uw recreatiebedrijf? Of wilt u een bedrijf aankopen? Den Otter Van Vliet, uw makelaar en persoonlijk adviseur DEN OTTER VAN VLIET BEDRIJF S OPVOLGING | TAXATIE | COACHING www.denottervanvliet.nl
regio in beeld “We hebben onder meer gevraagd om een integraal beleid. Dus niet alleen kijken naar het belang van de natuur en de wolf, maar ook naar de mensen die in dit gebied wonen, recreëren en ondernemen. Het bos is óók recreatiegebied. En de overheid heeft ook te maken met economische belangen. Die schuif je toch niet zomaar terzijde? Je kunt niet zomaar de bossen afsluiten en dan denken dat alles daarmee geregeld is.” Korlaar kreeg pas laat reactie op haar brief. “Maar in november hebben we dan toch een gesprek met gedeputeerde Sterk en de burgemeester van de gemeente Woudenberg.” Gepolariseerd HISWA-RECRON en de regiocommissie zullen zich overigens niet snel tégen de wolf uitspreken. “De discussie is zo gepolariseerd”, stelt Korlaar. “Onze ondernemers zullen hierin ook vast diverse meningen hebben, en dat mag ook. Het gaat er gewoon om dat er ook rekening wordt gehouden met de belangen van de ‘De Utrechtse Heuvelrug heeft hiermee echt een imagoprobleem gekregen’ wandelaars in het bos en de ondernemers.” Dat zou bijvoorbeeld al kunnen door een betere communicatie, denkt Korlaar. “Mijd bos Utrechtse Heuvelrug is een boodschap zonder enige nuance. Je zou er op zijn minst bij kunnen zetten: maar de bedrijven zijn prima bereikbaar. Nu denken mensen dat ze er helemaal niet in mogen.” Marjan van Ginkel: “Het is bij ons een onderwerp waar het doorlopend over gaat bij de receptie. Ook de mensen die wél komen, vragen toch altijd even: is het wel veilig in het bos? De Utrechtse Heuvelrug heeft hiermee echt een imagoprobleem gekregen. Daar willen we wat aan doen.” Ontwerp Beleidsprogramma Recreatie & Toerisme De provincie Utrecht presenteerde onlangs het nieuwe ontwerp Beleidsprogramma Recreatie, Toerisme, Sport en Bewegen 2026-2029. Regiomanager Shavonne Korlaar is er niet heel enthousiast over. “Natuurlijk staan er goede dingen in. Maar het woord ‘ondernemer’ wordt slechts één keer genoemd, in het voorwoord. Verder is er geen zichtbaarheid of erkenning, terwijl ondernemers deze sector wel laten floreren in de provincie Utrecht. En op dit moment zijn er zoveel uitdagingen voor ondernemers dat ze ook daar best beleid op mogen voeren. Waarom is er geen aandacht of een stimuleringsbeleid voor toekomstbestendig ondernemerschap? Ik heb al ingesproken bij Provinciale Staten en binnenkort gaan we een zienswijze indienen.” 07-2025 | Recreactie 27
de bezieling Edwin Bomers opent een gloednieuw attractiepark Bommelwereld drijft op verhalen Heer Bommel en Tom Poes beleven in de stripverhalen van Marten Toonder vele avonturen. Soms zijn ze sprookjesachtig, soms een beetje vreemd of belerend. Edwin Bomers, ondernemer van Marveld Recreatie, zag er de basis in voor een totaal nieuw attractiepark: Bommelwereld. 1 oktober opende het overdekte park in Groenlo de deuren en de belangstellenden stroomden direct toe. Wat gaat Bommelwereld – een investering van ruim 30 miljoen euro – tot een succes maken? Tekst: Maarten Bokslag Foto’s: Bommelwereld, Maarten Bokslag park op een geweldige manier versterken”, is zijn overtuiging. “Doordat Bommelwereld helemaal overdekt is, zijn we niet afhankelijk van het weer. Dat betekent dat we hiermee de bezetting op Marveld in het laagseizoen een flinke push kunnen geven.” Maar Bommelwereld is beslist niet alleen voor de gasten van Marveld bedoeld. Voor rond de 25 euro per persoon kan iedereen er een dag doorbrengen en genieten van de attracties. Het eerste weekend kwamen er meteen al duizend mensen per dag, en zelfs deze saaie maandag denkt Bomers op ongeveer 500 bezoekers uit te komen. De aanwezigen zijn vooral jonge ouders met kleine kinderen. Een voorzichtige schatting van Bomers is dat er in het eerste jaar zo’n 100.000 bezoekers komen. Hij wil zich niet uitlaten over het groeiperspectief. “We gaan dat vanzelf zien”, zegt de nuchtere Achterhoeker. Edwin Bomers We bezoeken het nieuwe attractiepark in Groenlo enkele dagen na de opening, op een druilerige maandagmiddag. Het entreegebouw van Bommelwereld heeft de vorm gekregen van een indrukwekkend kasteel: Bommelstein uit de beeldverhalen. Het huis van heer Ollie B. Bommel is tot in de perfectie nagebouwd en dat geldt voor de gehele aankleding van het attractiepark. Achter het kasteel bevindt zich een hal van 9.000 vierkante meter met 17 attracties, van achtbaan tot zweefmolen en wildwaterbaan. Ondertussen loopt eigenaar Edwin Bomers als een ware kasteelheer rond. Tijdens de rondgang ziet hij dat er nog een plantje verplaatst moet worden en in de horeca valt hem op dat de verkeerde schoteltjes worden gebruikt. Alle details moeten kloppen. Hij spreekt de medewerkers er vriendelijk en beleefd op aan. Bomers begon een jaar of twaalf geleden serieus met het plannen van een dagattractie nabij Marveld. “Dit kan het recreatie28 Recreactie | 07-2025 Strips van Tom Poes Op zo’n rustige maandag draait de achtbaan twee rondjes achter elkaar en heeft geen enkele attractie wachttijden. De kinderen zijn er niet minder enthousiast om: ze rennen van de ene naar de andere attractie. In het winkeltje roept een meisje opgetogen: “Mama, er zijn ook strips van Tom Poes!”
Waarom koos Edwin Bomers voor heer Bommel en Tom Poes, en niet voor characters die al bekend zijn bij de doelgroep, zoals Woezel en Pip (zie pagina 17)? “Het was helemaal niet zo dat we vanaf het begin de wereld van Toonder wilden verbeelden”, vertelt Bomers. “Eerst dacht ik aan Angry Birds, van die kippen die worden afgeschoten. Een populair spelletje. Maar dat gaat niet diep genoeg, we hebben verhalen en characters nodig. Daarna heb ik met Studio 100 overlegd over Kabouter Plop of een van hun andere thema’s. Maar we kwamen er niet uit. Pas toen ik aan heer Bommel en Tom Poes dacht, viel het kwartje. Rond die twee, de rechtvaardige maar wat onnozele ‘heer van stand’ en de slimme Tom Poes, zijn zo ontzettend veel mooie andere karakters. Samen beleven die fabeldieren allerlei avonturen: ‘Er zijn 177 verhalen van heer Bommel en Tom Poes. Daar kunnen we mee vooruit’ in totaal schreef Toonder er meer dan 170. Volwassenen vinden de tweede laag die er altijd onder zit leuk. Kinderen genieten gewoon van een spannend verhaal. Daar kunnen we voor vele jaren inspiratie uit halen.” Wat Bomers ook aanspreekt: heer Bommel is dan wat pedant en ijdel, maar hij heeft een groot rechtvaardigheidsgevoel en wil altijd het goede. “Daar kun je wat mee, op zo’n attractiepark.” Dat vond ook de designer van de attracties. Bomers: “Die vertelde dat hij het nog nooit zo op een presenteerblaadje aangereikt had gekregen. Mooie characters, goede verhalen. Hij hoefde het alleen nog maar tot een samenhangend geheel van attracties te maken.” De feestelijke opening op 1 oktober Elke attractie zijn verhaal Daarin is hij beslist geslaagd. Er zijn 17 verschillende attracties, en allemaal beelden ze een verhaal uit. De achtbaan, die als een slang door de grote hal slingert, is de ‘bulderbaan’, een op hol geslagen trein die door de Zwarte Bergen raast. Dat is het gevolg van tovenaar Hocus Pas. Die heeft een magische bol met groene dampen die energie en vrolijkheid verspreiden. Dat vormt dan weer de inspiratiebron voor de rook- en lichteffecten in de wachtrij van de attractie. 07-2025 | Recreactie 29 >
BETROUWBAAR ONDERHOUD, VERZEKERD COMFORT Onze monteurs zorgen dat installaties veilig en betrouwbaar blijven. Zo draait uw camping, vakantiepark of camperplaats zonder zorgen. Scan de QR-code en ontdek onze onderhoudspakketten. Dinsdag 4 november Countus Recreatiecongres Ervaar op dinsdag 4 november het Countus Recreatiecongres! Met inspirerende sessies én een kijkje in Bommelwereld, het splinternieuwe indoorpretpark van Marveld Recreatie in Groenlo. Inspirerende sprekers Tijdens het congres spreken onder anderen Edwin Bomers en Amara Onwuka hun visie uit over ontwikkelingen en trends in de branche en kun je interessante kennissessies volgen. De dag is geheel verzorgd met uitgebreide lunch en natuurlijk een borrel! Meld je aan Scan de QR-code of check countus.nl/recreatiecongres Locatie Marveld Recreatie/Bommelwereld Elshofweg 6 7141 DH Groenlo COUNTUS.NL/RECREATIECONGRES
de bezieling Zo heeft elke attractie zijn verhaal. De baan waarop je met autotjes kunt rijden is vernoemd naar de Oude Schicht. En de kids rijden dan ook echt in dat bollige oude autootje van heer Bommel. De ‘vriendelijke visjes’ trekken een magisch bootje door het water. De Dolle Albatros is het slingerschip van kapitein Wal Rus. En zo gaat het maar door. Het attractiepark heeft ook een theater en dat is met 240 plaatsen ruim bemeten. “Daar voeren we toneelstukjes op van Toonderverhalen”, vertelt Bomers. “Dat geeft de kinderen even een moment van rust. Ze vinden het fijn om hier af te koelen na alle opwinding.” Voor de echte Toonder-fans is er dan bij de ingang, in het kasteelgebouw, zelfs nog een klein museum. Met heel veel foto’s, oude boekjes en prenten, en het bureau waar Toonder ooit zelf aan zat te werken. Veel media-aandacht De opening van Bommelwereld op 1 oktober was een enorm succes. Vrijwel alle landelijke media besteedden ruim aandacht aan het nieuwe attractiepark. De Telegraaf en de Volkskrant besteedden er een volle pagina aan. Het NOS-journaal, Jeugdjournaal, RTL Nieuws en Hart van Nederland hadden een item over Bommelwereld. Eigenaar Edwin Bomers is blij verrast door de vele belangstelling van de pers. “Je kunt zeggen dat kinderen de strips van Marten Toonder amper meer kennen. Maar je merkt dat heer Bommel en Tom Poes zeker bij mensen met belangstelling voor taal echt nog leven”, verklaart Bomers de grote persaandacht. “Toonder was echt een taal-innovator. Uitspraken als ‘kommer en kwel’, minkukel en ‘geld speelt geen rol’ werden door Toonder geïntroduceerd. Als u begrijpt wat ik bedoel. En het zou best kunnen dat de jongere generatie de characters van Toonder niet meer kent. Dat geeft niets. De kids hebben het hier geweldig en leren ze dan toch kennen. Maar we maken bijvoorbeeld ook lespakketten voor basisscholen, met daarin aandacht voor de taalvondsten van Marten Toonder. En daarna met de Influencers stonden te trappelen om het park zo snel mogelijk te bezoeken hele klas naar Bommelwereld natuurlijk.” Ook social media worden zoveel mogelijk ingezet bij het creëren van bekendheid. Influencers spelen dan een belangrijke rol en die stonden te trappelen om het park zo snel mogelijk te bezoeken. Zowel uit Nederland als Duitsland zijn de belangrijkste mensen al geweest en ze hebben op Instagram en TikTok voor heel veel positieve aandacht gezorgd. Bomers ziet Duitsland als een belangrijke markt. “Op Marveld is over het jaar genomen zo’n 30% van de gasten Duits. Begin oktober, in de Duitse herfstvakantie, gaat dat richting de 50%. Groenlo ligt vlakbij de Duitse grens dus ja, we richten ons nadrukkelijk ook op die markt. En vergis je niet: Heer Bommel en Tom Poes zijn in 30 talen vertaald. In Duitsland en Frankrijk waren ze net zo bekend als in Nederland.” De kosten Veel media melden dat Bommelwereld 40 miljoen euro heeft gekost, maar Bomers houdt het zelf op ‘een dikke 30 miljoen’. Hoe dan ook is het geld dat moet worden terugverdiend. Dat zal best lukken, denkt Edwin Bomers. “Inkomsten halen we natuurlijk uit de bezoekers aan Bommelwereld. Maar ook uit de betere bezetting van Marveld Recreatie. En daar kunnen we de prijs nu weer iets hoger maken, want met Bommelwereld bieden we onze gasten echt meerwaarde.” 07-2025 | Recreactie 31
Recreatie Dé vakbeurs in de Benelux voor een toekomstbestendige recreatiebranche 11, 12 & 13 november ’25 Evenementenhal Hardenberg BESTEL JE TICKETS MET CODE MP1402 DIENSTVERLENING, DIGITALISERING & MARKETING, RECREATIETECHNIEK, SPELEN & BEWEGEN, ZWEMBAD & WATER, OUTDOOR LIVING, CHALETS & GLAMPING, HORECA, INTERIEUR & STYLING, TUIN & PARK, BIJZONDER OVERNACHTEN & TINY HOUSES, ENTERTAINMENT & GAMES, MOBILITEIT, DAGRECREATIE NEW , INDOOR INNOVATION PLAYGROUND NEW RECREATIE-VAKBEURS.NL
kennis delen Een tent is een bouwwerk! Het recht is soms onnodig ingewikkeld. Dat geldt ook zeker voor het omgevingsrecht. Neem bijvoorbeeld de discussie over de vraag of een tent een bouwwerk is en wat hier de gevolgen van zijn. Een tent is een bouwwerk in de zin van Omgevingswet. Dit was al uitgekristalliseerd in jarenlange jurisprudentie. Dat kan onverwachte gevolgen hebben. Tekst: Derek van Hijkoop (Stellicher advocaten) Foto: Shutterstock Een tent is immers ‘een constructie van enige omvang van hout, steen of ander materiaal die direct of indirect is verbonden met de grond en is bedoeld om ter plaatse te functioneren’. Daarmee is het een bouwwerk, ook volgens de Omgevingswet. Gelukkig is in de meeste gevallen voor een tent geen bouw vergunning nodig, als deze niet hoger is dan 5 meter. Door de jaren heen is in de jurisprudentie aangenomen dat een tent pas als bouwwerk kan worden aangemerkt als deze langer dan drie maanden op dezelfde plek staat. De rechtbank Oost-Brabant besloot op 21 maart 2025 (ecli:nl:rbobr:2025:1591) echter dat dit tijdselement niet van belang is. Een tent is direct na plaatsing al een bouwwerk. Deze uitspraak gaat nog gevolgen krijgen voor de recreatiebranche, omdat gemeenten in de meeste gevallen nog uitgaan van de drie maanden-regel. Relevant of niet? Maar wat is er dan relevant aan, dat een tent voor recreatief gebruik een bouwwerk is in de zin van de Omgevingswet? Voor de meeste tenten is dan nog steeds geen bouwvergunning nodig. Maar in een gemeentelijk omgevingsplan kunnen extra regels staan, die voor een bouwwerk nadere beperkende voorschriften geven. Denk hierbij aan het verbod om een bouwwerk te Het kan zijn, dat voor een tent een omgevingsvergunning nodig is plaatsen buiten een bouwblok of als er een maximale bebouwingsoppervlakte voor een standplaats geldt. Ook kunnen voor bouw werken welstandseisen gelden. Omdat bestemmingsplannen bij de invoering van de Omgevingswet als omgevingsplan gelden, blijven deze voorschriften nog steeds van kracht. Dit kan met zich meebrengen dat een tent weliswaar niet bouwvergunningsplichtig is, maar dat de plaatsing wel strijdig kan zijn met het omgevingsplan. In dat geval zou eigenlijk een aparte omgevingsvergunning moeten worden aangevraagd voor een omgevingsplanactiviteit. Voortenten en wintertenten waren voor de invoering van de Omgevingswet bouwvergunningsplichtig. Onder meer vanwege de drie maanden-regel werd hier niet of nauwelijks op gehandhaafd. Onder de Omgevingswet zijn tenten bouwvergunningsvrij, maar toch kan voor het gebruik een omgevingsvergunning nodig zijn. Dat is natuurlijk niet de bedoeling van de regels. Dus als uw gemeente u hierop wijst, adviseer ze dan om in het omgevingsplan op te nemen dat het gebruik van een tent wordt uitgezonderd van een verplichte omgevingsplanvergunning. 07-2025 | Recreactie 33
Bekijk onze website.
Eén leverancier voor al jouw inventaris. Totaalleverancier. Van servies en bestek tot aan electronica, tuinmeubelen en schoonmaakspullen. We hebben álles voor in jouw accomodaties. Inkoopvoordeel. We leveren de beste producten van eigen merk of bekende merken zoals Amefa, Nardi en Philips. Doo groot in te kopen voeren we de beste prijzen. Altijd op voorraad. Al ons inventaris is na te bestellen. Ook over 5 tot 10 jaar. Zo hoef je niet snel van lijn te wisselen omdat iets niet leverbaar is.
vakinfo Duurzaam waterspeelplezier Splashpads winnen aan populariteit. Vanwege de warmere zomers en dus groeiende behoefte aan verkoeling, is dat is heel goed verklaarbaar. Splashpads zijn waterspeelplekken zonder stilstaand water. Ze staan bekend om hun zuinigheid, veiligheid en toegankelijkheid voor jong en oud. Tekst: Jaap van Sandijk Foto: Vortex Aquatic Structures Door klimaatverandering en warmere (en ook langere) zomers is er onder gasten van recreatiebedrijven een groeiende behoefte aan verkoelende speelplekken. Splashpads kunnen heel goed voorzien in die behoefte. Deze toestellen zijn veilig, zuinig en toegankelijk voor iedereen. Zo hoeven ouders minder streng toezicht te houden en gebruiken ze veel minder water door de on-demand activatie. Er wordt enkel water gebruikt als de gebruiker op de knop of op een oppervlak drukt of beweegt. Er is dus geen stilstaand water, want dat kan zeker bij warm weer leiden tot snelle groei van bacteriën. Bovendien werkt een goede splashpad, zoals de Vectory, met een lagere waterstroom. Hierdoor maakt het toestel effi ciënt gebruik van water, zonder dat dit effect heeft op het speelplezier. In vergelijking met een traditioneel waterspeeltoestel met een open waterstroom kan dit een besparing van 30 tot 50 procent opleveren. Een splashpad is niet alleen duurzamer in gebruik dan een traditioneel waterspeeltoestel, het bevordert ook de interactie tussen generaties. Kinderen, ouders, opa’s en oma’s kunnen samen, op één plek, met elkaar spelen. Ook voor mensen met 36 Recreactie | 07-2025 Het toestel gebruikt alleen water als er iemand op de knop drukt een beperking is de voorziening goed toe gankelijk, waardoor je als bedrijf bijdraagt aan een inclusieve samenleving. Interactief bewegen Een splashpad heeft dus verschillende pluspunten. Als recreatieondernemer speel je goed in op interactief bewegen, terwijl je tegelijkertijd koerst op lagere operationele lasten. Dat laatste is voor een deel afhankelijk van de toegang tot de waterinfrastructuur en afwatering op je bedrijf. Hiervoor moet je wellicht eenmalig kosten maken. Dat neemt echter niet weg dat het onderhoud van een splashpad relatief eenvoudig is en de installaties een lange levensduur hebben. Ook uitstraling speelt een rol: met een splashpad vergroot je de aantrekkingskracht van je park. Met dank aan Vortex Aquatic Structures
productnieuws Tekst: Jaap van Sandijk Aanpasbaar sportveld De multifunctionele houten sportvelden, de Ace Arena’s, bieden veelzijdige en aanpasbare omgevingen voor allerlei balspelen. Ook voor andere vormen van lichaamsbeweging zijn de Ace Arena’s geschikt. De Ace Arena en Ace Ball Point zijn bijzonder ruimteeffi ciënte oplossingen. De Ace Arena is op maat aan te vullen met hoge en lage doeltjes, volleybalnet, baskets en openingen in de boarding. www.lappset.nl (0547) 289410 Rolemmer De rolemmer Mono is een hoogwaardige kunststof emmer met geïntegreerde pers voor vlakmoppen. Omdat wordt gewerkt met één emmer van vijftien liter, is het systeem lichter en gemakkelijker hanteerbaar dan andere. Hierdoor is het heel geschikt voor locaties met trappen, verdiepingen of andere hoogteverschillen. www.wola.nl (050) 3129685 Privé-sanitair CampPlus levert al meer dan tien jaar plug & play privésanitair voor campings en vakantieparken. Van de DUO-unit tot de luxe SOLO XL, de voorzieningen zijn altijd eenvoudig te plaatsen, onderhoudsvriendelijk en direct inzetbaar. Flexibele fi nancieringsopties maken uitbreiden eenvoudig en aantrekkelijk. www.campplus.nl (085) 800 15 67 Eventbedden Even tijdelijk meer slaapplaatsen nodig, bijvoorbeeld tijdens evenementen of groepsboekingen? Eventbedden vormen dan je oplossing. Deze bedden zijn makkelijk te transporteren, bestand tegen intensief gebruik en eenvoudig schoon te houden. De bedden zijn lichtgewicht, hygiënisch, stevig en eenvoudig op te zetten. www.uwbedpro.nl (088) 332 23 10 07-2025 | Recreactie 37
FORSE INRUILPREMIE ONTVANGEN? lever uw oude kookapparatuur in! Fornuis 6-pits + gasoven Type Z7GCGL6C1H gietijzeren pandragers afm. 120x70x85 cm 6x5,5 kW branders oven 6 kW | 2/1 GN + opbergruimte 4500.1020 normaal actie 4.575,3.445,inruilkorting 500,NU 2.945,Lease vanaf 68,91* Kookunit 2-pits gas Type Z7GCGD2C0H gietijzeren pandragers afm. 40x70x25 cm 2x5,5 kW branders Kookunit 4-pits gas Type Z7GCGH4C0H gietijzeren pandragers afm. 80x70x85 cm 4x5,5 kW branders Lavagrill gas dubbel Type Z7GRGHLC0H gietijzeren grillrooster afm. 80x70x25 cm 14 kW 4500.1000 normaal 1.355,actie 4500.1002 + 4510.1004 normaal actie 1.025,inruilkorting 150,NU 875,FLOWER FLAME 2.345,1.705,inruilkorting 150,NU 1.555,Lease vanaf 39,34* 4505.1006 normaal actie 3.055,2.270,inruilkorting 300,NU 1.970,Lease vanaf 49,84* MAAK KENNIS MET DE VOORDELEN VAN DE FLOWER FLAME GASBRANDERS VAN ZANUSSI
Kookunit 4-plaats inductie ZANUSSI APPARATUUR ontworpen met capaciteit, betrouwbaarheid en duurzaamheid D ankzij de uitzonderlijke fl exibiliteit hoeft u zelf slechts nog te bedenken welke opstelling het beste bij uw kookwijze past. De Zanussi modulaire kooklijnen Evo700 en Evo900 (700 mm en 900 mm diepe kooklijn) combineren een uitstekende prestatie met een laag energie gebruik. Welke kookwijze u ook kiest, het resultaat zal altijd perfect zijn. Type Z7INEH2000 energieregelaar afm. 80x70x25 cm 400 Volt | 4x 3,5 kW (ook leverbaar 4x 5 kW) Pastakoker elektrisch Type Z7PCED1KF0 24,5 liter afm. 40x70x85 cm 400 Volt | 6 kW excl. manden 4500.1052 normaal actie 12.860,8.945,4509.1010 normaal actie inruilkorting 1.000,NU 7.945,Lease vanaf 173,20* Friteuse elektrisch Type Z7FREH2E00 2x 12 liter, incl. manden afm. 80x70x25 cm 400 Volt |17,4 kW 3.360,2.580,inruilkorting 350,NU 2.230,Lease vanaf 56,42* Friteuse elektrisch Type Z7FREH2FF0 2x 14 liter, incl. manden afm. 80x70x85 cm 400 Volt | 17,4 kW opklapbare elementen INRUIL ACTIE 4502.1064 normaal actie 3.705,2.775,inruilkorting 400,NU INRUILACTIE Heeft u nog oude energieverslindende apparatuur? Stap dan snel over op een nieuw energiezuinig model en bespaar honderden euro’s op uw energierekening. Dit is nu extra voordelig tijdens onze inruilactie! Ook in deze Product Special staan weer vele inruilacties. Ruil nu uw oude apparaat in en ontvang tot wel € 1.000,- inruilkorting. Lease vanaf 60,09* 2.375,Friteuse gas Type Z7FRGH2GFH koude zone 2x 15 liter, incl. manden afm. 80x70x85 cm 28 kW 4502.1072 normaal actie 4.870,3.625,inruilkorting 550,NU 3.075,Lease vanaf 60,09* Convectieoven elektrisch Type ZFCE61CSDS 5 standen instelbare stoomfunctie 6 plaats (1/1 GN) vochtinjectie kerntemperatuurmeter (optioneel) temp.bereik: 30º tot 300ºC afm. 86x75x64 cm 400 Volt | 7,7 kW 4502.1012 normaal 6.590,actie 4.825,inruilkorting 750,NU 4.075,Lease vanaf 95,36* EMMELOORD Platinaweg 21 8304 BL Emmeloord Tel: (0527) 635 635 info@hakpro.nl AMSTERDAM De Flinesstraat 20 1114 AL Duivendrecht Tel: (020) 665 6428 amsterdam@hakpro.nl GRONINGEN Verl. Bremenweg 10c 9723 JV Groningen Tel: (050) 318 1600 groningen@hakpro.nl ROTTERDAM Schuttevaerweg 13 3044 BA Rotterdam Tel: (010) 750 2750 rotterdam@hakpro.nl 4530.016 5.490,3.295,Lease vanaf 77,10* VENLO Venrayseweg 44 5928 NZ Venlo Tel: (077) 387 4242 venlo@hakpro.nl VLISSINGEN Bedrijfsweg 9 4387 PD Vlissingen Tel: (0118) 493 222 vlissingen@hakpro.nl 23-10-00 Alle prijzen zijn in euro's, exclusief BTW en wettelijke verwijderingsbijdragen. Wijzigingen voorbehouden zonder voorafgaande kennisgeving. Zet- of drukfouten voorbehouden. hakpro.nl
1 Online Touch