scheldestromen 39 | winter 2019 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen De Noordpool als koeling van de wereld Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Verder: Zeespiegelstijging Zoetwater in Zeeland Duinen: meer dan een berg zand Extra: waar werkte het waterschap in 2019?
Veel wandelpromenades die een beetje in de buurt van water liggen, worden al snel boulevard genoemd. Met het gevaar de publieke opinie tegen mij te krijgen, is er natuurlijk maar één echte boulevard en dat is die van Vlissingen. Zondagmiddag het rondje boulevard doen, is van alle tijden. In de auto of lekker te voet. En dat kan het hele jaar door. Weer of geen weer. Misschien is het juist drukker bij de meer extreme weertypen. Waar kan het beter spoken en voel je beter de immense kracht van de veranderende natuur dan hier. Of bij de Oranjemolen…maar dat is geen boulevard maar gewoon een zeedijk. Rudy Visser is waterschapsfotograaf. 2 Scheldestromen | winter 2019 welkom
Bij het windorgel in Vlissingen. Scheldestromen | winter 2019 3
inhoud 20 8 20 24 23 19 6 8 19 20 6 20 23 24 Speciale fundering fietspad Groese duintjes Wat weten we van zeespiegelstijging Onderhoud aan bruggen Duinen: meer dan een berg zand Bijzonder gevonden: getijdenpoel Snoeien en scheren van hagen Een nieuwe rubriek: Hoe is het om…? Met dit keer Katja Roose, die leeft van wind en water. colofon Scheldestromen is het tijdschrift van waterschap Scheldestromen. Iedereen die interesse heeft, kan een gratis abonnement aanvragen. Het blad verschijnt vier keer per jaar. Het volgende nummer verschijnt rond 21 maart. Redactie en teksten: Rudy Visser (RV) en Linda van Dijke (LvD). Beeld: Rudy Visser, Bernice Notenboom (cover en p. 12/13), Angelique 4 Scheldestromen | winter 2019 Koudenburg (Kaslokaal, p.15), Beeldbank Schouwen-Duiveland (zwart-wit, p. 15), Nationaal Park Oosterschelde (p. 14). Opmaak: Life Design, Zierikzee. Druk: Zalsman, Zwolle. Oplage: 20.000 Reacties, vragen of suggesties? Ons redactieadres: Team Communicatie Antwoordnummer 700, 4330 WB Middelburg (geen postzegel nodig) communicatie@ scheldestromen.nl, 088-2461000 (lokaal tarief). www.scheldestromen.nl/tijdschrift 16
scheldestromen 39 | winter 2019 | tijdschrift van waterschap Scheldestromen De Noordpool als koeling van de wereld Postbus 1000 • 4330 ZW Middelburg Verder: Zeespiegelstijging Zoetwater in Zeeland Duinen: meer dan een berg zand Op de cover: Bernice Notenboom, pagina 12 “Stijging én daling is van alle tijden” 8 Zeespiegelstijging De zeespiegel stijgt. Hoe erg is het en wat betekent het voor onze waterkeringen? Jelle-Jan Pieterse houdt de voorspellingen nauwlettend in de gaten. 12 Wat als de koelkast van de wereld ontdooit? 20 Het ene duin is het andere niet. 24 Geknipt en geschoren de winter door. verder facebook.com/scheldestromen twitter.com/waterschap instagram.com/waterschap_ scheldestromen/ 19 linkedin.com/company/ waterschap-scheldestromen 23 6 11 14 18 Nieuwsberichten Post Buiten Zoetwater in Zeeland (Nieuwe rubriek!) In de steigers Bijzonder gevonden Scheldestromen | winter 2019 5 Extra: waar werkte het waterschap in 2019?
nieuws Fietsen zonder hobbels Het was de prachtige oranje duindoorn die de hobbels in het fietspad veroorzaakte. Een stukje fietspad in de Groese duintjes aan de Zeeuws-Vlaamse kust heeft afgelopen maand splinternieuw asfalt gekregen. Maar het echte geheim zit onder dat asfalt. Projectleider Adjan Verhage: “De wortels van duindoorn kunnen meters per jaar groeien, ze zijn op zoek naar kalk. Als ze dat niet meer vinden in vers stuivend zeezand, zoeken ze dat in onze fietspaden. We hebben nu een andere fundering gemaakt waarbij we de ondergrond vermengen met cement en Geosta, een bindmiddel waardoor klei uithardt in een soort beton.” Sterk genoeg om voortaan hobbelvrij te fietsen! (LvD) Hoeveel ligt er in dat depot? We doen al jaren proeven met drones, en zoals dat gaat met experimenten is het ene succesvoller dan het andere. We zijn positief over het inmeten van baggerdepots vanuit de lucht. Omdat betalingen aan een aannemer gebaseerd zijn op de hoeveelheid slib, is het belangrijk nauwkeurig te meten. Handmatige metingen zijn minder gedetailleerd en de uitkomsten zijn niet altijd betrouwbaar. Daarom hebben we bij het Koegat bij Vogelwaarde een drone ingezet om de hoeveelheid bagger te meten. De resultaten bleken zeer waardevol. Een eigen waterschapsdrone is nog niet rendabel, maar wie weet hebben we in de toekomst dronepiloten in dienst. (LvD) René van der Hart is drone-piloot en werkt vaker voor het waterschap. Drinken vissen water? Vis hoort in water. Maar drinken vissen eigenlijk water? Martijn Schiphouwer van het onderzoeksinstituut Ravon: “Dat hangt ervan af of ze in zout- of zoetwater leven. Een vis is van binnen een klein beetje ‘zout’ waardoor ze in zoetwater water aantrekken en in zoutwater juist uitdrogen. Om het interne zoutgehalte stabiel te houden, moet een vis hard werken. Osmoregulatie heet dat. In zoutwater moeten vissen water drinken om ervoor te zorgen dat ze niet uitdrogen. Daarvoor hebben ze speciale kieuwen die het teveel aan zouten uitscheiden. Ze plassen heel weinig. In zoetwater drinken vissen juist niet, ze krijgen al te veel water binnen via de cellen van hun kieuwen en hun huid. Zoetwatervissen plassen heel veel.” (LvD) 6 Scheldestromen | winter 2019
Hoe het kwartje valt Als waterschap hebben we veel met het weer te maken. Buien, stormen en droogte hebben direct gevolgen voor de dijken, sloten en waterkwaliteit. Daarom volgen we de klimaatscenario’s van het KNMI op de voet. Bernadet Overbeek van het KNMI: “Qua droogte kan het twee kanten op gaan. In Noord-Europa wordt het natter, in Zuid-Europa droger. Welke kant het kwartje voor ons valt, weten we niet.” De warmte is wel een blijvende factor. “Het aantal zomerse dagen neemt toe, maar ook de nachten. “We hebben nu zo’n 7 tropische nachten per jaar. We verwachten dat dit rond 2050 - in het meest extreme scenario - zo’n 3 weken zullen zijn.” Qua neerslag ziet ze een duidelijke trend in Zeeland. “Er valt nu gemiddeld 825 mm per jaar, maar 30 jaar geleden was dat nog 750 mm per jaar. Voor de toekomst (rond 2050) gaan we uit van een verdere toename van 2,5 tot 5,5%.” Ook zware buien zullen vaker voorkomen en heviger worden. Bernadet: “Die toename zien we nu al. De kans op zeer extreme buien is in de nieuwste statistiek al 4 tot 5 keer groter geworden. Rond 2050 verwachten we dat de uurneerslag in het meest extreme scenario met nog eens 25% toeneemt. En dat gaat gepaard met meer onweer, hagel en windstoten.” (LvD) Schoonmaakbeurt voor havens Goes In januari starten we samen met de gemeente Goes met het baggeren van de jacht- en stadshaven in Goes. Korine Hengst: “Nou, eigenlijk is het geen baggeren, maar een waterbodemsanering. Het slib is namelijk verontreinigd.” Oorzaak is de voormalige gasfabriek die in de jaren 50 op de hoek van de Ringbaan-West met de Westhavendijk stond. Maar ook lozingen en scheepsonderhoud zijn een oorzaak. Op sommige plekken ligt er een meter slib dat wordt afgevoerd naar het speciale depot De Slufter bij Rotterdam. “We proberen werk met werk te maken door op bepaalde plaatsen damwanden te vervangen. We doen ons uiterste best om voor het vaarseizoen klaar te zijn.” Dan is de haven weer spic en span en de waterkwaliteit weer op orde! (LvD) Het project krijgt subsidie via provincie Zeeland. Scheldestromen | winter 2019 7
Hoe de zeespiegel stijgt Wat is zeespiegelstijging eigenlijk? “Dat het water in de oceanen en dus ook in de Noordzee Door opwarming van de aarde smelten gletsjers en ijskappen in Groenland en de Zuidpool. Daardoor komt er steeds meer water in de oceanen. Daarnaast zet het water ook uit door die opwarming. gemiddeld hoger gaat staan. Er is een verschil tussen de stijging wereldwijd of in Nederland. Voor ons is het uiteraard interessant om naar Nederland te kijken.” Om welke getallen gaat het? “Het gaat nu om gemiddeld 2 millimeter stijging per jaar. Soms komen er in een jaar veel stormen langs waardoor de stijging groter is. Maar gemiddeld gezien is het 2 millimeter per jaar.” Dat is niet zoveel, toch? “Daar schrikken we niet van. Want over een eeuw gezien is dat 20 centimeter. Maar het gaat nu wel sneller dan de afgelopen eeuw. Vooral in combinatie met de verandering van het klimaat. Het klimaat verandert eerst, en pas later smelt echt het ijs. We zien nu dat het ijs al hard smelt, maar merken het nog niet in de waterstanden.” Over smeltend ijs gesproken. Hoe verhoudt zich dat tot zeespiegelstijging? “Een van de oorzaken van zeespiegelstijging is smeltend landijs, met de nadruk op ‘land’. Het meest dichtbij ligt Groenland, daar is het ijs wel 2 kilometer dik. Als dat smelt, komt dat in zee waardoor het zeewater stijgt. Maar er is nog iets. Landijs trekt een beetje aan het zeewater, dat heeft met de zwaartekracht te maken. Dus als dat ijs er straks niet meer is, wordt het zeewater ook niet meer aangetrokken. Dat betekent dat de zee bij Groenland lager zal staan en bij ons hoger. Het smelten van het ijs op de Zuidpool heeft nog een veel groter effect op ons. Het ijs is daar 5 kilometer dik. Die ijsmassa is zwaar en trekt dus veel naar zich toe. Als die massa smelt, komt er sowieso smeltwater onze kant op. Maar het trekt ook minder water aan, dus stijgt het nog meer op het noordelijk halfrond.” Is zeespiegelstijging er altijd al geweest? “Stijging én daling is van alle tijden. Je kon 10.000 jaar geleden lopend naar Engeland omdat het zeewater 20 meter lager stond. De Noordzee is op het minst diepe deel zo’n 20 tot 30 meter diep. Daar kon je aan het einde van de laatste ijstijd gewoon oversteken. Toen lag heel Scandinavië en een deel van Nederland 8 Scheldestromen | winter 2019
De zeespiegel stijgt. Hoe erg is het en wat betekent het voor onze waterkeringen? Jelle-Jan Pieterse houdt de voorspellingen nauwlettend in de gaten: “In het allerergste geval stijgt de zee met 3 meter.” door Linda van Dijke weten we van Wat ZEESPIEGELSTIJGING? Scheldestromen | winter 2019 9
Jelle-Jan: “We kunnen er niet veel aan veranderen, maar het is wel belangrijk dat we in Nederland blijven investeren zodat onze kennis de beste van de wereld blijft. Afgelopen jaar kwamen er bij Scheldestromen weer Amerikanen en Denen langs, dat is niet voor niks.” onder het ijs. Overigens merken we daar vandaag de dag ook nog wat van. Omdat er vroeger landijs op Scandinavië lag en nu niet meer, kantelt die aardplaat een beetje. Nederland ligt op dezelfde plaat. Daardoor zakt de bodem. In de Randstad komt daar ook nog het inklinken van de bodem bij. Zeeland heeft daar minder last van omdat de bodem hier minder slap is.” Wat is de voorspelling? “Er is één hoofdbron voor ons: de KNMI-klimaatscenario’s. Die gaan uit van een stijging van 15 tot 40 centimeter tot 2050 (ten opzichte van 1995). Ook gaan ze uit van een stijging van 25 tot 80 centimeter tot 2085.” Zo, dat is niet mis!? “Dat is meer dan het gemiddelde van 20 centimeter per eeuw, want 1995 tot 2085 is bijna een eeuw en het zou in deze voorspelling al minimaal 25 en maximaal 80 centimeter zijn. Maar er is onzekerheid. Tot 2050 is het redelijk voorspelbaar. De grote onzekerheid zit in de voorspellingen voor na 2050. Wij ontwerpen onze dijken voor ongeveer 50 jaar, in deze periode speelt die onzekerheid geen grote rol. Bij de dijkversterking bij Hansweert rekenen we met 35 centimeter stijging in een periode van 50 jaar, tussen 2023 en 2073.” 10 Scheldestromen | winter 2019 Kun je niet beter van het ergste uitgaan? “Nee, want elke meter die je een dijk hoger maakt, moet-ie 6 meter breder. Dat kost heel veel ruimte en het gaat om veel geld. Je wilt niet onnodig zoveel geld uitgeven of er huizen voor opgeven. Een dijk kun je later relatief makkelijk aanpassen. Bovendien is het al heel veilig. Bij Hansweert is de dijk straks bestand tegen een storm die jaarlijks 0,001% kans van voorkomen heeft.” Wat betekent het verder voor ons Zeeuwen? “Hoe sneller de stijging gaat, hoe sneller we nieuwe maatregelen moeten nemen. Als de zeespiegel 3 meter stijgt, kunnen we dat nog aan. Maar waar we nu eens in de 50 jaar een dijk moeten verhogen, wordt dat straks misschien wel eens in de 20 jaar. Wat nog meer speelt: als het buitenwater stijgt, krijgen we meer indringing van zout water in de polders en minder aanvoer van zoetwater. De Maas zorgt voor aanvoer van zoetwater maar als de zee te veel tegendruk geeft, komt het zoete water niet meer tot Zeeland. Dat is misschien wel een groter probleem in de komende eeuw dan de gevolgen voor de dijken.”
inzendingen welkom: communicatie@scheldestromen.nl redactie: Joséphine van Belzen post! Getijdenboekjes 2020 Wilt u een gratis boekje ontvangen? Aanvragen kan via onze website: www.scheldestromen.nl/getij Of schriftelijk: Waterschap Scheldestromen, team communicatie, Antwoordnummer 700, 4330 WB Middelburg. Geef aan of u het boekje voor de Ooster- of Westerschelde wilt. Afhalen op onze kantoren in Middelburg of Terneuzen kan natuurlijk ook. ‘Waar klinkt des Leeuwen forsche stem; Ik worstel en ontzwem!’ Zevende en achtste zin uit het Zeeuws volkslied moedig Wie strooit de weg? Fantastisch werk Hierbij deel ik u mee dat de gevaarlijke situatie aan de Eglantiersdijk is verholpen en de herstelwerkzaamheden tot mijn volle tevredenheid zijn uitgevoerd. De medewerkers hebben het werk in de stromende regen verricht maar daar heeft de kwaliteit beslist niet onder geleden. De medewerkers waren correct, vriendelijk en bekwaam. Daarom is een compliment op zijn plaats. Ook de kraanmachinist heeft fantastisch werk verricht. Dit was meer dan gewoon vakwerk, dit was precisiewerk. Met dank en vriendelijke groeten, Nel Reminsen, Axel Dank voor het compliment, we geven het door aan de collega’s! Scheldestromen | winter 2019 Waterschap Scheldestromen, Rijkswaterstaat, provincie Zeeland, North Sea Port, de N.V. Westerscheldetunnel en de Zeeuwse gemeenten werken nauw samen om de winterse gladheid te bestrijden. De buitendienstmedewerkers en aannemers staan deze winterperiode weer dag en nacht paraat om de wegen tijdens vorst, ijzel en sneeuw zo begaanbaar mogelijk te houden. Kijk voor de strooiroutekaart op onze website: www.scheldestromen.nl/ gladheid Grote plassen op paden Beste medewerker, tijdens de wandelmarathon zorgde het regenwater voor grote plassen op de paden! Zou de afvoer daar beter kunnen, vroegen wij ons af? De paden waren eigenlijk niet beloopbaar. Ik ben benieuwd. Compliment voor jullie mooie blad. Met vriendelijke groet, Petra Verhulst, Colijnsplaat Leuk dat je meeliep met de marathon. Er stond tussen Oostkapelle en Westkapelle inderdaad veel water op de paden. Deze paden zijn werkwegen voor het werk aan de duinen. Ze zijn niet als wandelpad aangelegd maar het is natuurlijk wel prachtig dat ze zo gebruikt kunnen worden. De duinen worden hoger door stuifzand maar de paden blijven op dezelfde hoogte liggen. Dat geeft soms problemen met de regenwaterafvoer. We hebben voor de marathon allerlei maatregelen genomen, zoals vegen en het opvullen van putten. In de komende onderhoudsronde graven we de bermen plaatselijk af, dat kan wat schelen. Om het helemaal te voorkomen zouden we het hele pad moeten afgraven, maar dat is een te forse investering. Hopelijk volgend jaar weer een zonnige en droge marathon! Wij wensen u mooie kerstdagen en een goed en gezond 2020 toe! 11
Het ijs op de Noordpool smelt sneller dan ooit. Poolreizigster Bernice Notenboom (57) was er in 2017 voor het laatst. Waarschijnlijk ook echt voor het laatst. In haar boek ‘Arctica’ beschrijft ze het effect voor de hele wereld. Wat als de koelkast van de wereld ontdooit? door Linda van Dijke De Noordpool van de wereld koeling als 12 Scheldestromen | winter 2019
broeikasgassen in de atmosfeer te pompen, zal de wereld nog ten minste 0,5 graad opwarmen in deze eeuw. Wat we nu meten is twintig jaar geleden al uitgestoten.” Permafrost Ook in Groenland, Alaska, Canada en Scandinavië warmt het sneller op. Daar, op het vasteland, schuilt nog een ander gevaar: het ontdooien van de permafrost. Permafrost is land dat continu bevroren is. Bernice: “Het ontdooien is begonnen. Bevroren planten en dieren die duizenden jaren lagen opgeslagen, komen nu vrij. Als dat ontdooit, komt er CO2 of methaan vrij. Als het methaan is, is dat heel erg. Er kunnen ook virussen van duizenden jaren geleden vrijkomen, zoals bijvoorbeeld de pest.” Dat het klimaat verandert, zien we dagelijks in het nieuws. Het zijn niet alleen bosbranden, tsunami’s en overstromingen in verre oorden, de droogte en hitte van de afgelopen zomers herinneren we allemaal nog. De aarde warmt op. En dat is nergens beter te merken dan in het poolgebied. De Noordpool ligt op 90º Noorderbreedte. Het is geen werelddeel, geen land, gewoon een stuk bevroren zee. Maar dan wel ter grootte van Europa. Bernice Notenboom (ja, met Zeeuwse wortels) is erdoor gefascineerd en leidde drie zware expedities. “Het is het enige onderwerp waar ik zowel intens gelukkig als triest van word.” Als kind droomde ze er al van hoe het zou zijn om op “die vreedzame witte horizon” te mogen zijn. 40% minder ijs Jaren later ziet Bernice met eigen ogen hoe snel die vreedzame horizon verandert. Over de expeditie van 2017 schrijft ze: “Ik kijk om me heen en herken niets van wat ik zag tijdens eerdere expedities. Het ijs is monotoon, grauw en saai. Het is net alsof een tractor met een ploeg hier een maaiveld van heeft gemaakt. Alles is vers en grijs van nieuwheid.” Door de opwarming van de aarde wordt zee-ijs steeds later in het najaar gevormd en smelt het steeds eerder in het voorjaar. Bernice: “Sinds 1979 wordt met satellieten de omvang van het ijs gemeten. In de laatste 20 jaar is 40% van het ijs gesmolten. En dat komt nooit meer terug.” Als de koelkast ontdooit… Bernice noemt de Noordpool de airco van de wereld. “Zee-ijs speelt een belangrijke rol bij het koelen van ons klimaat.” Het witte ijs kaatst namelijk het zonlicht terug. Met het smelten van het ijs, verandert de Noordpool in een zee. “Open water doet het tegenovergestelde. Donker water absorbeert de meeste hitte van de zon en weerkaatst weinig energie. Het is een vicieuze cirkel. Minder ijs, betekent meer hitte en steeds weer minder ijs.” Ze gaat verder: “Dit is serieus. In de zomer dat ik 70 word, kan de Noordpool volledig verdwenen zijn. 7 miljoen vierkante kilometer, 1 procent van de aarde, verdwenen in 18 jaar.” Opwarming Bernice: “Broeikasgassen zijn verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde. Zelfs als mensen onmiddellijk stoppen om Is er hoop? Al met al een catastrofaal verhaal. De koelkast die in de ontdooistand staat, de opwarming van de aarde, de ontdooiende permafrost… Is er nog hoop? Bernice: “Uiteindelijk denk ik dat er een technologie wordt ontwikkeld die in een klap veel CO2 kan weghalen, we weten alleen nog niet hoe dit eruit gaat zien. Intussen zullen er slachtoffers vallen voordat we echt ons best gaan doen om het tij te keren. Sommige landen worden onleefbaar en ecosystemen veranderen onomkeerbaar. We kunnen ons nu beter richten op aanpassing want minder CO2 uitstoten lijkt een onmogelijke opgave.” Bernice Notenboom (57) is poolreizigster, klimaatjournalist en filmmaker. In 2007, 2014 en 2017 leidde ze expedities naar de Noordpool. Ze geeft lezingen op congressen, voor raden van commissarissen van grote bedrijven, op scholen, in de Tweede Kamer, in het Europees parlement en zelfs op de klimaattoppen van Parijs en Bonn. Alles om de wereld te laten zien welke gevolgen de smeltende Noordpool voor ons allemaal heeft. Scheldestromen | winter 2019 13
buiten door Linda van Dijke De 3G’s Deze tijd is ideaal om tuinplannen te maken. Wilt u iets aan uw tuin veranderen? Denk dan ook eens na over water. Bijvoorbeeld over de opslag van regenwater, drainage of de 3 G’s die altijd goed zijn: gras, grind en grond. Dijkwachtershuisje Wissenkerke In de kerstvakantie is het voormalige dijkwachtershuisje in Wissenkerke een aantal dagen open (23 december, 24 december, 29 december, 2 januari, 3 januari). Dit buitendijkse huisje was jarenlang de uitvalsbasis van menig man die in weer en wind de dijk in de gaten hield. In 2020 wordt het dijkhuisje door het Nationaal Park Oosterschelde en het waterschap opgeknapt. Het huisje is op bovengenoemde dagen open van 11.00 - 16.00 uur. Er is een gids aanwezig om te vertellen over de omgeving. Welk kustverhaal Een prijswinnende sluis Met de Beaufortsluis in Walsoorden heeft het waterschap de prijs voor Beste restauratie van 2019 gewonnen. De jury van Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland: “Het metsel- en voegwerk is technisch en cultuurhistorisch zorgvuldig uitgevoerd. Daarnaast dragen de vlonder en het informatiepaneel in hoge mate bij aan de beleving van de sluis.” Ook eens een kijkje nemen? De Beaufortsluis ligt aan de Mariadijk in Walsoorden. zie jij? Het waterschap heeft een boekje uitgegeven: ‘Welk kustverhaal zie jij?’ Het boek gaat over cultuurhistorische objecten rond onze dijken en duinen. Variërend van getijdenhaventjes, oude dijkpalen en kleine gebouwtjes. De Stichting Dorp, Stad & Land heeft de verhalen geschreven, de foto’s zijn van onze eigen waterschapsfotograaf Rudy Visser. Binnenkort verkrijgbaar in Zeeuwse boekhandels. Rotte appels en peren? Graag! Naast mezen, spechten en andere standvogels krijgen we elke winter honderdduizenden Scandinaviërs en Russen op bezoek. Massa’s spreeuwen, koperwieken en kramsvogels ontvluchten koning winter en zoeken hun heil in ons gematigde zeeklimaat. U doet ze veel plezier met rotte appels en peren. Ze houden wel van een appeltje, al dan niet voor de dorst. Uit: ‘Hoe maakt u van uw tuin een vogelparadijs’ van Marjolein Bastin en Nico de Haan. Zeevarkens in de Oosterschelde? Ziet u wel eens een bruinvis in de Oosterschelde? Vooral rond Zierikzee, Burghsluis, de Plompe Toren, Wissenkerke en Colijnsplaat is de kans groot. Gekke naam eigenlijk, want ze zijn niet bruin en het zijn geen vissen. Vroeger was echter alles wat in de zee leefde een vis, en grauwe kleuren werden bruin genoemd. De bruinvis werd vroeger ook wel varkensvis of zeevarken genoemd. Omdat bruinvissen zijn uitgerust met een dikke laag vet en ze ook wel knorrende geluiden konden maken, legde men de relatie met varkens. Bron: Nationaal Park Oosterschelde 14 Scheldestromen | winter 2019
Nieuwsbrief dijkversterking Hansweert We zijn druk bezig met de voorbereidingen van de dijkversterking tussen Hansweert en de Willem Annapolder op Zuid-Beveland. Op de hoogte blijven? Meld u aan voor de digitale nieuwsbrief via www.scheldestromen.nl/ hansweert Museum Oud Electro “Nooit heeft een nieuwe techniek het leven van miljoenen mensen zo snel en ingrijpend veranderd als de toepassing van elektriciteit.” Voor oudelektricien Marc Lijbaert de reden om er een museum van te maken. Zelfs voor ervaren elektrotechnici, blijkt het elektriciteitsmuseum onverwacht helder licht te kunnen werpen op het hoe en waarom van vormgeving, constructies en werkmethoden. Het museum aan de Vrijstraat in Sas van Gent is geopend op afspraak: 0115-453822. Laat dit u niet tegenhouden! Duurzaam T asfalt urkeyeweg We streven ernaar om in 2050 volledig circulair te zijn. Dat betekent dat we onze producten en diensten zo ontwerpen dat grondstoffen niet worden uitgeput en we reststoffen opnieuw gebruiken. Op de Turkeyeweg bij IJzendijke moesten we 500 meter asfalt vernieuwen. Twee derde daarvan is aangelegd met het duurzame asfalt Bioway. Het andere deel heeft gewoon asfalt. Daardoor kunnen we de komende jaren de staat van de weg goed vergelijken. Opwarmen in het Kaslokaal Na een winterse wandeling is het lekker bijkomen in de oude tuinderskas Het Kaslokaal in Oostkapelle. Met huisgemaakte taart en lunch, verse thee en koffie van De Zeeuwse Branding. Alles komt zoveel mogelijk uit de kas, de tuin of de omgeving. Open van woensdag tot en met zondag van 10.00 tot 18.00 uur, in de vakanties hele week geopend. Noordweg 33a Oostkapelle. Noteer in de agenda: 25 januari, 29 februari, 25 april (Museumweek), 12 september (Open Monumentendag), 31 oktober en 28 november. Nieuwjaarsconcert Het Zeeuwse orkest Ga muzikaal het nieuwe jaar in. Het nieuwjaarsconcert van Het Zeeuwse orkest is op 9 januari in Terneuzen, 10 januari in Vlissingen en op 11 januari in Goes. Keersluis Zierikzee 60 jaar De Keersluis van Zierikzee bestaat 60 jaar. Als het water van de Oosterschelde boven een bepaald waterpeil komt, sluit het waterschap de sluis. En dat is misschien wel vaker dan u denkt: zo’n 120 tot 140 keer per jaar. Zo blijft Zierikzee droog. Geïnteresseerd in de bouw van de keersluis? In het Stadhuismuseum in Zierikzee loopt nog tot en met 19 januari 2020 een speciale tentoonstelling. Meelstraat 6-8 Zierikzee. Op maandag gesloten. Scheldestromen | winter 2019 15 Oplossing Zweeds raadsel: Het waterschapswerk is soms onzichtbaar maar altijd noodzakelijk
Hoe is het om... Te leven van de wind 16 Scheldestromen | winter 2019 Nieuwe rubriek!
Ze is de snelste vrouw van Nederland op de kitesurfplank, runt samen met haar man een bedrijf in radarapparatuur en is ambassadeur van de Nederlandse watersector. Katja Roose (38) kan niet zonder wind en water. door Linda van Dijke De geboren en getogen Vlissingse kreeg het leven met water met de paplepel ingegoten: “M’n ouders zijn fanatieke zeilers, toen ik drie maanden was, zat ik al op de zeilboot.” Haar hele jeugd was ze op het water te vinden. Eerst op de surfplank (“M’n vader windsurfte ook”) en vanaf haar twintigste op de kite. “Zodra er ook maar een boom bewoog, was ik op het water. Je stond ’s ochtends op en maakte je plan op basis van de wind. Ik studeerde toen Technische innovatiewetenschappen in Eindhoven en daar wisten ze: ‘Als het hard waait, komt Katja niet’. Ik kon dat goed regelen. Mijn vader was een voorbeeld, die werkte bij de Schelde en spaarde z’n uren op zodat hij weg kon als het waaide.” Tropische oorden Ze studeerde af bij het Rijksinstituut voor Kust en Zee. “Ik koos bewust voor Den Haag, dicht bij de zee en zo kon ik zien of ik er kon aarden. Want, terug naar Zeeland was altijd een optie.” Ze bleef en werd steeds beter in het kitesurfen. Eerst in de freestyle, daarna het speed kiten en het course racen (slalom). In die laatste discipline is ze het meest succesvol, ze sleept drie wereldtitels in de wacht. “Ik bleef het altijd naast m’n werk doen. KPN had destijds een programma waardoor ik werk kon combineren met topsport.” Om nog beter te worden, nam ze in 2011 een sabbatical om wereldwijd wedstrijden te doen. “Ik ging 7 a 8 keer per jaar naar tropische bestemmingen als Brazilië, Hawaï en Australië. Natuurlijk was dat fijn, het is er vaak warm. Maar hier in Nederland is het ook perfect om te trainen, hier heb je alles: soms weinig wind, soms harde wind, stroming etc. Daardoor doen Nederlanders het vaak goed, wij zijn diverse omstandigheden gewend.” Topsporter Al vrij snel zegde ze haar baan op om vol te trainen voor de Olympische Spelen van 2012. “Kitesurfen zou voor het eerst een Olympische sport worden. Ik kreeg een trainer, coach, had een streng trainingsschema, volgde ‘s avonds nog theorielessen, heb er alles voor opgezegd.” Tot de beslissing teruggedraaid werd. Kitesurfen werd toch geen Olympische sport, het bleef bij windsurfen. “Dat was echt heel erg balen, maar wel gaaf dat ik het echte leven als topsporter heb mee kunnen maken.” Sport en werk Ze bleef sporten en werd zzp’er in de marketing en sales. “Alleen maar sporten wilde ik niet meer. Ik wilde ook mentale uitdaging. Zo kwam ik in dienst bij Radac, het bedrijf van mijn schoonvader, waar ik de sales manager tijdelijk verving.” “Zodra er een boom bewoog, was ik op het water” Inmiddels runt ze samen met haar man het bedrijf. “We maken radars om golven te meten. We brengen het getij in kaart, bijvoorbeeld voor Rijkswaterstaat of voor windparken om te zien of er afgemeerd kan worden. Wij leveren die sensoren.” Ze wonen in Scheveningen waardoor kitesurfen nog steeds een belangrijke hobby is. Soms komt ze kiten in Zeeland, samen met haar vader. “M’n vader is 75 en kite nog steeds. Die staat meer op het water dan ik.” Dutch Wavemaker Katja is ambassadeur van de Dutch Wavemakers, een stichting die bewustwording rond water en energie wil creëren. Zowel in Nederland als in het buitenland. “De kracht is dat watertopsporters en waterstudenten samenwerken. De kennis komt van studenten, het netwerk van de topsporters. Zo waren we bijvoorbeeld bij de Volvo Ocean Race, waar we brainstormden over het tekort aan water en met kinderen uit Kaapstad waterproefjes deden.” Ontdekken en spelen Het avontuurlijke watersportleven dat ze zelf van huis uit meekreeg, wenst ze haar dochter van 1,5 jaar ook toe. “Ik wil haar een vrije levensstijl meegeven waar alle ruimte is om te ontdekken. Dat ze haar interesses en enthousiasme blijft volgen. Ik hoop dat het iets met wind, water en natuur is. Maar dat zullen we zien. Als het iets anders is, is het iets anders. Als ze maar blijft ontdekken, spelen en buiten op avontuur gaat.” Net als Katja zelf. Scheldestromen | winter 2019 17
We zien steeds meer de winter, terwijl het in het voorjaar en zomer nodig is. Tegelijkertijd is het in de zomer steeds vaker lang achter elkaar droog. Het water in Zeeland is bijna overal te zout om gewassen mee te beregen. Dit komt omdat we omringd zijn door zout zeewater én het water in de bodem ook zout is. Op sommige plaatsen hebben we een beperkte voorraad zoetwater. De uitdaging is om zuiniger om te gaan met dat spaarzame zoete water en de voorraad zoveel mogelijk aan te vullen. extreme buien. Bovendien valt de meeste regen in Overtollig regenwater pompen we weg om droge voeten te houden. Eigenlijk zonde, want dit zoete regenwater zouden we goed kunnen gebruiken in tijden van droogte. plaatsen kunnen we beregenen Op sommige vanuit de zoetwatervoorraad. We moeten hier wel Zoetwaterbel in de duinen, gereserveerd voor drinkwater. Door zoute kwel is het slootwater brak en niet geschikt om gewassen te beregenen. In de bodem zit een beperkte voorraad zoet water. Die is door de eeuwen heen ontstaan door regen. Dus… niet zomaar weer aangevuld. zuinig mee omgaan, want op = op.
in de steigers Elkerzeeseweg Betononderhoud bruggen Schouwen-Duiveland • Vogel bv uit Zwijndrecht (beton) en Smits bv uit Baarland (oever) • Projectkosten: € 800.000,• Oktober 2019 - mei 2020 • Aantal: 6 betonbruggen • Bouwjaar: 1954 Ook beton is soms aan onderhoud toe. Van de 102 betonbruggen die het waterschap heeft, zijn er 33 extra onderzocht op schade, sterkte en kwaliteit van het beton. De komende jaren worden deze bruggen aangepakt. Momenteel zijn we op Schouwen-Duiveland. door Linda van Dijke Over de brug komen “Het meeste werk zit onder de brug” Het is eigenlijk een typisch waterschapswerk in de trant van ‘soms onzichtbaar, altijd noodzakelijk’. Reparaties aan een brug waarbij het meeste werk onder de brug zit en dus alleen voor eenden zichtbaar is. Projectleider Johan Ovaa: “Daarom werken we het niet heel strak af, als het maar constructief veilig is.” De schade bestaat uit afgedrukte schollen beton en zogenoemde grindnesten, plekken waar het grind te weinig cement om zich heen heeft voor goed beton. Johan: “Plaatselijk is het beton bij de aanleg in 1954 al te dun geweest. Daardoor is de dekking onvoldoende. Je wilt voorkomen dat er vocht bij je wapening van staal komt. De schade aan de wapening lijkt hier trouwens nog mee te vallen.” Meevaller of niet, het beschadigde beton moet eruit. En dat is geen makkelijk karweitje, maar het betere hakwerk. Stelt u zich voor: twee mannen staan in een kleine ruimte op een ponton met een klophamer boven hun hoofd beton weg te hakken. Respect! Na het werk aan het beton, wordt ook de oeverbescherming vernieuwd. Johan: “Ook dat vraagt de nodige creativiteit, want onder een brug palen slaan is geen standaardwerk. Ook zetten we de oeverbescherming vast aan de palen van de brug zodat het stevig verankerd staat en niet snel instort.” Naast deze brug komen ook de bruggen van de Florisweg, Hogeweg, Ringdijk, Ridderweg en Taaijersweg aan de beurt. Goed voor weer 30 jaar rijplezier! Scheldestromen | winter 2019 19
Duinen zijn onze bergen aan zee. Ze zijn van groot belang om veilig te kunnen wonen en werken. En heerlijk om erover te wandelen of fietsen. Maar onderschat ze niet, een duin is meer dan een berg zand. door Linda van Dijke De Zeeuwse duinen liggen allemaal aan de Noordzee, op de koppen van SchouwenDuiveland, Walcheren en ZeeuwsVlaanderen. Terwijl dijken met de hand gemaakt zijn, zijn duinen meestal op natuurlijke wijze ontstaan. Vandaag de dag zijn wind, zand en helmgras nog steeds de belangrijkste ingrediënten om duinen te laten groeien. Waterschappers Samantha van Schaick (28) en Jelle-Jan Pieterse (35) hebben een fascinatie voor duinen. Beiden studeerden af in de zogenoemde zachte kustwaterbouw en werken nu aan de veiligheidsbeoordeling van duinen. Jelle-Jan: “Toen ik een jaar of 12 was, keek ik eerst op tv naar Lance Armstrong en fietste vervolgens de duinen bij Zoutelande 10 keer op en af. De duinen zijn eigenlijk onze bergen, daar heb ik geleerd te wielrennen.” Samantha groeide op in Oostburg en genoot van dagjes strand. “Je denkt dat het strand altijd hetzelfde is. Toen ik ging studeren, kwam ik erachter dat de zandkorreltjes steeds verplaatsen, dus dat ze vandaag ergens anders liggen dan morgen. Wind, golven en stroming verleggen het zand iedere keer weer.” Zand is altijd in beweging. Kijk maar eens als je bij storm over het strand loopt. Jelle-Jan: “Dan ontstaat er eigenlijk een rivier van zand.” 20 Scheldestromen | winter 2019 Wonderplant Juist die beweging van zand, zorgt voor de aangroei van duinen. Samantha legt uit: “Het zand van het strand waait in de duinen. Daar houdt helmgras het tegen, zo wordt het zand vastgehouden en worden duinen hoger en breder. Het helmgras groeit mee. Groeiende duinen kan je dan ook herkennen aan groen helmgras.” Eigenlijk is helmgras daarmee een wonderplant. Supersterk, zoutbestendig en broodnodig voor de duinen. Duinwerk We helpen de natuur een handje. Rijkswaterstaat brengt jaarlijks via zandsuppletie nieuw zand aan op het strand. Jelle-Jan: “Ze doen dat om de huidige kustlijn op z’n plaats te houden, maar wij zijn er heel blij mee voor de duinen en daarmee veiligheid.” Ook planten we op sommige stukken helmgras bij. Opzichter waterkeringen Adri Simonse (65): “Dat doen we in de herfst en winter op kale plekken of plaatsen waar een nieuwe trap of pad is aangelegd. Vooral de buitenkant van de duinen is belangrijk, want dat is kwetsbaarder voor uitstuiven. Als de wind in een kale plek grijpt, kan er snel veel zand verstuiven. Wat we ook vaak doen is snoeihout tegen de duinen leggen. Dat beschermt tegen stuiven en het Samantha van Schaick
berg zand d Meer an een Scheldestromen | winter 2019 21
Naast: Jelle-Jan en Samantha berekenen de veiligheid van de duinen. Midden: Duinafslag vormt geen gevaar voor de veiligheid. Onder: Adri Simonse plant het supersterke helmgras. wordt vanzelf weer groen doordat er planten gaan groeien. Ook planten we schermen van wilgentenen tegen het verstuiven.” Afslag in de duinen De hoeveelheid zand bepaalt voor een groot gedeelte de veiligheid. Toch kan er na een flinke storm heel wat zand zijn weggeslagen. Samantha: “Dat hoort erbij en is niet erg. Het zand verdwijnt niet maar wordt tijdelijk bewaard op het stuk strand onder water. Via de wind wordt het weer in de duinen geblazen.” Toch houdt het waterschap de hoogte en breedte in de gaten. Onze kantonniers zorgen voor de ‘dagelijkse’ inspecties, terwijl het team van Jelle-Jan en Samantha zich met de langere termijn bezighoudt. Samantha: “Eens in de twaalf jaar toetsen we de veiligheid van de duinen voor de wettelijke beoordeling. Dan berekenen we hoeveel duin er wegslaat bij een superstorm. Bijvoorbeeld een storm die eens in de 3.000 jaar kan voorkomen. We maken gebruik van profielmetingen van Rijkswaterstaat en metingen van onze eigen peilboot. Omdat duinen erg dynamisch zijn kijken we naar de afgelopen 15 jaar.” Kerven Op sommige plaatsen zijn de duinen zo breed dat we meer natuurlijke dynamiek kunnen toestaan. Op de kop van Schouwen zijn twee kerven in de eerste duinenrij aangebracht, zodat zand vanaf het strand landinwaarts kan stuiven. Het is een proef vanuit de provincie Zeeland met andere partijen. De Kop van Schouwen is namelijk aangemerkt als gebied onder de 22 Scheldestromen | winter 2019 Programmatische Aanpak Stikstof (PAS). Om achteruitgang van natuurwaarden tegen te gaan is vegetatie en de voedselrijke toplaag verwijderd en wordt verstuiving gestimuleerd. Veiligheid blijft voor het waterschap uiteraard voorop staan. Daarom is er afgesproken tot hoe diep de kerven mogen uitstuiven. Zand erover! Onder sommige stukken duin zit een complete dijk verstopt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het stuk tussen Vlissingen en Westduin. Jelle-Jan: “In principe ligt er een dijk met een laagje zand erover. Zo past het beter in de omgeving. Op andere plaatsen, zoals bij het Sophiastrand bij Kamperland, heeft de duin de waterkerende functie overgenomen van de dijk. De dijk die daar verborgen ligt onder het zand geeft extra veiligheid.” Klimaatduin Bij Waterdunen aan de ZeeuwsVlaamse kust bij Groede spreken we over een klimaatduin. Bij de aanleg van Waterdunen kwam er veel grond vrij, dit is verwerkt in de kustversterking. Zo ontstond er een duingebied van 300 meter breed dat wel tot 200 jaar mee kan gaan. Normaal worden dijken ontworpen voor 50 tot 100 jaar. Klimaatbestendig dus! Zo zie je, de duinen van Walcheren zijn het hoogst (Zoutelande), op Schouwen het breedst en op Zeeuws-Vlaanderen het nieuwst. Maar wat ze allemaal delen: ze zijn onmisbaar voor onze veiligheid. Met dank aan wind, zand én het feit dat u netjes op de paden blijft.
bijzonder gevonden Getijdenpoel Goese Sas Dagelijks wandelen er tientallen mensen langs deze driehoek aan de dijk. Wist u dat dit een getijdenpoel is? Net een pierenbadje, maar dan voor ander klein grut. door Linda van Dijke Deze getijdenpoel ligt vlakbij het strandje van het Goese Sas aan de Oosterschelde. Het is een voormalige oesterput, die bij hoogwater overloopt en bij laagwater weer enkele decimeters leeg loopt. Zo’n pierenbad is ideaal als schuilplaats voor visjes, kreeftachtigen en wieren. Getijdenpoelen zijn van nature aanwezig op plaatsen waar water in kleiachtige kommen bij eb niet kan wegstromen. Door dijkversterkingen zijn deze plekken verdwenen. Het was destijds voor projectbureau Zeeweringen de reden om bij de vervanging van de glooiing deze soort getijdenpoelen aan te leggen. Behalve het ecologische doel, hebben deze poelen ook een recreatieve functie. Door het heldere water, is het onderwaterleven prachtig te bewonderen. Bij veldonderzoeken door Stichting Het Zeeuwse Landschap zijn vooral kreeftachtigen gesignaleerd zoals de strandkrab, penseelkrab, steurgarnaal en gewone zeepok. Maar ook weekdieren zoals de wulk en zeeanjelier. En heeft u al eens van zeevitrage gehoord? Ze troffen in totaal 50 soorten aan. Op de iets verder gelegen poelen langs de Oude Zeedijk bij Kattendijke waren dat zelfs 96 soorten. Er zijn nog meer getijdenpoelen langs de Oosterschelde. Let bij laagwater maar eens op bij Yerseke, Ouwerkerk en de Flaauwersinlaag bij Kerkwerve. Scheldestromen | winter 2019 23
e Geknipt n geschoren Nico Nagelkerke (61), trekkerchauffeur Het is heerlijk uit de wind fietsen tussen de Walcherse hagen. Dan is het fijn als ze netjes geschoren zijn. Een prima winterklus voor Nico. De weg is afgezet, vervelend voor de weggebruiker maar geen overbodige luxe. Z’n trekker neemt heel de weg in beslag, om over het gevaar van rondvliegende takken en steentjes nog maar te zwijgen. Nico: “Je moet goed bij de les blijven hoor. Ik heb 15 ton aan gewicht bij me.” Voorop heeft-ie 4 vlijmscherpe messen. “Als je niet oppast, zaag je er zo lantaarnpalen mee doormidden. Eerst heb ik met de heggenschaar de onderste 3,5 meter gesnoeid. Daarboven doe ik met deze vierbladige zaag. Als je er niks aan zou doen, en het struikgewas komt straks in het blad, buigen die takken door en vallen ze eraf. Dat wil je niet op je auto hebben hoor.” Een uitschuifbare hakselaar komt vanachter de cirkelzaag tevoorschijn. “Daarmee versnipper ik de kleine takjes. Achterop de trekker zit nog een bladblazer, die blaast de weg schoon.” Voor het broedseizoen begint, is de snoeibeurt klaar en kan het voorjaar beginnen! door Linda van Dijke
1 Online Touch