Cardia MAGAZINE Bouwen toen en nu Steeds een beetje groener Lokaal, duurzaam en gezond eten Themanummer: Duurzaamheid OKT 2021
Inspiratie Zuinig zijn met… Zuinig zijn op… Het woord zuinig heeft niet zo’n positieve bijklank: je denkt meteen aan ‘gierig’ en ‘karig’. Aan de buikriem aantrekken en de hand op de knip. Degenen onder u die de wederopbouw na de oorlog hebben meegemaakt, komt dit bekend voor. Ikzelf, geboren halverwege de jaren 60, weet ook nog: zuinig zijn met water; niet meer dan 10 minuten douchen en de kraan uit tijdens het tandenpoetsen! Dit nummer van het Cardia magazine heeft als thema ‘duurzaamheid’. Ik denk dan niet eerst aan ‘zuinig zijn met’ maar aan ‘zuinig zijn op’. Zuinig zijn op bepaalde dingen, omdat we ze gekregen hebben van een speciaal iemand of omdat ze veel waarde hebben. Zo heb ik van mijn 81-jarige moeder een prachtig Engels porseleinen kopje en schoteltje gekregen. Het is al meer dan 65 jaar oud en het was het eerste geschenkje dat ze als verliefd meisje van mijn inmiddels overleden vader kreeg. Zuinig zijn op heeft te maken met zorgvuldig omgaan met… en dat gaat verder dan spullen. Het geldt ook voor dierbare relaties en contacten die je kunt koesteren. Toch nog even een berichtje sturen aan een vroegere vriend die zich lijkt terug te trekken, je excuses aanbieden aan één van je kinderen als je mond sneller was dan je gedachten. In de gelijkenis van de onvruchtbare vijgenboom in het evangelie naar Lukas, hoofdstuk 13 vind ik een prachtig voorbeeld van zuinig zijn op: De eigenaar van een wijngaard had daar een vijgenboom geplant die al drie jaar geen vrucht droeg. Hij gaf de beheerder de opdracht de boom maar om te hakken, want de boom bracht niets op en putte de grond alleen maar uit. Toen zei de beheerder: ‘Laat me de grond om de boom heen nog eens omspitten en extra mest geven, zodat hij volgend jaar hopelijk vrucht geeft.’ Wij als mens zijn als de vijgenboom, we kunnen lang ‘zonder vrucht’ blijven, maar Christus is als de beheerder; hij is zuinig op ons, biedt extra zorg en geeft niet op! Laten we in deze verwarrende tijden extra ‘zuinig’ op elkaar zijn! Hanny van der Stelt, geestelijk verzorger/predikant bij De Thuishaven 2 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Inhoud 2 3 4-5 6-7 Inspiratie Van het bestuur Floriadehof, Bouwen toen en nu Floriadehof, Leven als in het Hilton 8-9 Landscheiding Wonderfoon 10 Onderwatershof, Zolang ik kan genieten 13 14 15 16 17 19 21 23 Huishoudelijke hulp Vriendenfonds OC Mariahoeve Theaterles Vrijwilliger in het zonnetje Tabitha bouwt door De Thuishaven, spierpijn van het kauwen Groen, groener, groenst Landscheiding Vers & Vrij 25 Wet Zorg en Dwang 26 Duurzame tips 27 29 30 31 33 Medewerker aan het woord Cliëntenraad Boeken Recept Klantenbureau 34-35 Puzzel Beste cliënten, Het thema duurzaamheid kwam vorig jaar “bij mij binnen”. Ik volgde een college van Marjan Minnesma, de directeur van Urgenda. Dat is de organisatie voor innovatie en duurzaamheid die Nederland sneller duurzaam wil maken, samen met bedrijven, overheden, maatschappelijke organisaties en particulieren. Marjan Minnesma liet op indringende wijze zien waar we, zonder ongewijzigd beleid, op afstevenen. De klimaatproblemen gaan grote risico’s opleveren voor een leefbare wereld. Zij vertelde over de klimaatakkoorden en de 17 Sustainable Development Goals (SDG’s), de duurzaamheidsdoelen, van de Verenigde Naties. En natuurlijk ging het over de eigen. ‘Welk steentje kun jij bijdragen aan een duurzame en gezonde toekomst?’ vroeg ze. Tja, dan wordt het toch persoonlijk. Colofon UITGAVE | Cardia Magazine verschijnt 3 x per jaar en is een uitgave van Stichting Cardia. www.cardia.nl REDACTIE | communicatie@cardia.nl Diana Boerefijn Gigi Halley Melanie Hazenberg Monique Scarpa Jasmijn Soppe Hanny van der Stelt AANMELDEN EN OPZEGGEN | U kunt zich aan- of afmelden via: info@cardia.nl VORMGEVING EN DRUK | Reclamebureau christiaanhoogeveen.nl COPYRIGHT | Cardia kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor eventueel geleden schade door foutieve vermelding in het Cardia magazine. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zondervooraf schriftelijke toestemming van de redactie. Thuis hebben we geregeld een “vleesloze” dag, ik rijd in een elektrische auto en ben dol op de fair trade chocolade van Tony’s Chocolonely. Maar is dat wel voldoende? Ben ik mij echt bewust van keuzes voor meer duurzaamheid? Sinds het verhaal van mevrouw Minnesma vallen me steeds meer dingen op: fair trade kleding, gehakt met minder verpakkingsmateriaal, shampoo bars, enzovoort. En ik merk dat ik vaker over duurzaamheid praat. Steeds komt dan weer de vraag op: kun je als persoon wel verschil maken? De problematiek is zo groot en complex, wat doet mijn shampoo flacon er dan toe? Ik houd mijzelf dan maar vast aan het principe van “rentmeesterschap”. Zorg dat je goed zorgt voor wat jou is toevertrouwd. Dat binnen Cardia het thema duurzaamheid leeft, laat dit cliëntenmagazine zien. In het klimaatakkoord van de VN is afgesproken dat alle maatschappelijke organisaties met een eigen ‘routekaart duurzaamheid’ laten zien hoe ze werken aan de energietransitie. Inmiddels heeft Cardia ook zo’n routekaart ingeleverd. Door maatregelen op de korte en lange termijn verminderen we onze CO2-uitstoot. U kunt dan denken aan gebouwaanpassingen, zoals warmtepompen, ledverlichting, muur- en raamisolatie. Maar we willen ook onze medewerkers en u als cliënt motiveren en inspireren tot duurzaamheid. Gescheiden afvalinzameling gebeurt nog niet bij Cardia , vanwege een langjarig contract met een afvalverwerkingsbedrijf dat het afval gemengd ophaalt. Gelukkig zijn er voldoende dingen die we wél kunnen beïnvloeden. In dit magazine treft u mooie voorbeelden aan. Hartelijke groet, Henriëtte Bertels Van het bestuur CARDIA MAGAZINE OKT 2021 3
Timmerbedrijf Kraal en Bouwinvest Bouwen, toen en nu Cornelis Kraal (Cor) is 89 jaar. Zijn hele leven lang was hij timmerman in Timmerbedrijf Kraal. Gedurende anderhalve eeuw had het bedrijf zijn thuisbasis aan de Dorpsstraat 133 in Zoetermeer. Het steentje werd letterlijk doorgegeven – van vader op zoon. Meneer Kraal was de laatste, trotse eigenaar van het Zoetermeerse Timmerbedrijf. Zijn achtergrond als timmerman maakt dat hij de bouw van het nieuwe verpleeghuis Floriadehof erg interessant vindt. Timmerbedrijf Kraal, opgericht in 1857. Dat is meer dan anderhalve eeuw geleden. Hoe was de bouw in die tijd? Cor Kraal: “Het was heel anders dan nu. We dachten bijvoorbeeld helemaal niet aan duurzaamheid. Ik kan me bijna geen voorstelling meer maken van hoe het nu gaat. Ik gaf leiding aan zo’n 20 man over vele onderhouds- en bouwprojecten. Ik was vooral veel bezig met het maken van materiaal voor de koelindustrie. Denk maar aan koelvriescellen en koeltunnels. Zo moest ik bijvoorbeeld een koeling maken bij een banketfabriek. De koekjes waren bloedheet. Ik moest ervoor zorgen dat de koekjes ingepakt konden worden zonder dat de medewerkers hun handen verbrandden. Dus maakte ik een koker voor de transportband. Daardoor kreeg iedereen verse koekjes!” Cor Kraal Achtergrond: Timmerbedrijf Kraal In 1857 werd Van Os opgericht. Een timmerbedrijf geleid door Wim van Os die werd opgevolgd door zijn zoon Jan van Os. Daarna namen twee generaties Kraal het bedrijf over. Cornelis Kraal gaf leiding aan zo’n 20 man over vele onderhouds- en bouwprojecten in Zoetermeer. Hij is zelf vooral veel bezig geweest met materiaal voor de koelindustrie: koel-, vriescellen en koeltunnels. Dat was een specialiteit en voor dit werk reisde hij het hele land door. En zoals eerder gezegd, zelfs tot in het buitenland. 4 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Erwin Drenth is directeur Healthcare Investments bij Bouwinvest en daarmee eigenaar van het pand Floriadehof. Hij is trots op Floriadehof en vertelt daar dan ook graag over. De bouw in de tijd van de oorlog. Hoe was dat? Cor Kraal: “Het was vooral bijzonder omdat er een Duitser bij ons kwam werken en wonen. Die was ingekwartierd (tijdens de oorlog kwamen er verschillende Duitsers naar Zoetermeer die werden ondergebracht bij particulieren). Wij moesten hem verzorgen. Het was een jonge man en chauffeur van een officier. Ik was nog jong. Wanneer de Duitser niet hoefde te werken, ging ik met hem dierenplaatjes kijken. Hij hielp ook mee in het bedrijf. De Duitser moest later naar het Oostfront. We hebben zijn vrouw later nog een brief geschreven, maar toen vertelde zijn vrouw dat hij nooit meer naar haar is teruggekeerd.” Wat is er bijzonder aan het werken in de bouw? Cor Kraal: “Je krijgt van alles te doen en je komt overal. Ik ging het hele land door, samen met de jongens. Ook hebben we in Ierland en België gewerkt. En ik had natuurlijk de opleiding gedaan om met de machines te werken. Daarom kon ik mijn vaders bedrijf overnemen.” En nu woont u in Floriadehof, wat vindt u van de bouw van deze locatie? Cor Kraal: “Ik vind de bouw van Floriadehof heel erg interessant. Ik ken ook namen van mensen die hebben geholpen bij de bouw. Dat is wel heel erg leuk. Soms zie ik ze dan terug in het krantje, en dan denk ik hé die ken ik ergens van! Ik heb het hier ook heel erg naar m’n zin. Ik heb een fijne plek en kinderen die vaak langskomen.” “Floriadehof is wel één van de meest bijzondere projecten in Nederland die wij hebben. De duurzaamheid, de totstandkoming van het verpleeghuis, de Erwin Drenth mogelijkheden die er nog zijn en de technische aspecten maken Floriadehof uniek”, aldus Erwin. Welke rol speelt duurzaamheid nu en tijdens de bouw van Floriadehof? Erwin Drenth: “Floriadehof is één van de eerste verpleeghuizen dat duurzaam te werk gaat. Dit zorgt voor een lage energierekening. Maar dat betekende tijdens de ontwikkeling en de bouw dat we echt moesten pionieren. De duurzame elementen zie je in Floriadehof bijvoorbeeld terug op het dak. Er liggen namelijk zonnepanelen en het pand is voorzien van een aardwarmtepomp. Daarnaast staat er bij de ingang van het gebouw een CO2-meter. Het was wel even uitzoeken hoe we dit precies zouden gaan doen voor een verpleeghuis, maar we zijn erg trots op het resultaat.” Wat is de relatie van Floriadehof tot de wijk? Erwin Drenth: “De wijk is cruciaal in de totstandkoming van een nieuw verpleeghuis. De wijk moet divers zijn en het moet interessant zijn voor ouderen en mensen met een beperking. De gemeente is hier een belangrijke partner in. In Zoetermeer heeft de gemeente het goed gedaan, door bepaalde plekken voor zorg aan te wijzen. Dan komt die zorg er ook! Bij Floriadehof was het vooral Dura Vermeer die de contacten met de gemeente had. Dat heeft ervoor gezorgd dat het hele project goed verlopen is.” Achtergrond: Bouwinvest Healthcare Investments Het Bouwinvest Healthcare Fund is een vastgoedbeleggingsfonds. Het geeft invulling aan zowel de financiële als maatschappelijke doelstellingen van dit pensioenfonds voor de bouw. Er is steeds meer behoefte aan oplossingen die zorg en wonen met elkaar combineren. Beleggen biedt daarom mooie vooruitzichten voor de lange termijn. Eén van de projecten van Bouwinvest Healthcare Investments is Floriadehof. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 5
FLORIADEHOF locatienieuws Wonen in Floriadehof voelt als een cadeautje Mevrouw Kruijthof: “Het is net alsof ik in het Hilton woon” De 77-jarige mevrouw Kruijthof woont al sinds begin jaren ’70 in Zoetermeer. Toen ze gezondheidsproblemen kreeg, ging ze met haar twee dochters op zoek naar een woonplek in een verpleeghuis. Ze hoorden van de plannen van de bouw van Floriadehof en kwamen kijken. Toen ze één stap over de drempel zette, wist ze het. “Dit wordt mijn nieuwe thuis!” Ze heeft het nooit meer anders ervaren. Sinds 1971 woont mevrouw Kruijthof al in Zoetermeer. “Ik ken alle wijken en ik ging overal met de fiets naar toe, dus ik ken Zoetermeer heel erg goed.” Wonen in Floriadehof betekent voor haar wonen in haar vertrouwde omgeving en dichtbij haar familie. Net dat beetje extra Mevrouw Kruijthof vindt het heel erg fijn in Floriadehof. Ze voelt zich veilig en er wordt goed voor haar gezorgd. “De eerste nacht vond ik wel spannend. We kwamen hier met z’n 8’en wonen en je weet niet wat er gaat komen. Toen vond ik het wel lastig. Maar dat was maar één nacht. Ik heb het sindsdien erg prettig hier. Er wordt zo goed voor me gezorgd. En nét dat beetje extra. Ik ga bijvoorbeeld weleens mee naar de supermarkt. Dan kijk ik m’n ogen uit! Een paar dagen geleden vroeg een zorgmedewerker zelfs aan me of ik voor het slapengaan nog even mee naar buiten ging voor een wandeling. Dan lopen we samen een blokje om. Dat vind ik heerlijk! Soms zijn ze zelfs al klaar met hun dienst maar willen ze nog even met me wandelen. Ze doen net dat beetje extra,” vertelt mevrouw Kruijthof. Haar dochter Veronique ervaart ook een hele prettige samenwerking met de medewerkers van Cardia: “Er is heel erg goed contact over en weer. We voelen als familie ook geen drempel om dingen aan te kaarten. In het begin belde onze moeder ons nog om te zeggen dat ze ergens last van had. We zeiden dan tegen haar dat ze daarvoor de zorg moet bellen. Daar zijn ze voor! Wij waren op dat moment nog haar veilige haven. Maar ze weet nu dat er iemand komt als ze belt en dat het niet erg is om te bellen. En dat is erg fijn. Als wij nu op bezoek komen dan komen we ook echt op bezoek en kunnen we kletsen over haar dag. We hoeven niet ook nog allerlei dingen voor haar te regelen. Dat geeft ons ook rust.” “Je wenst het iedereen om zó te kunnen wonen” Fietsen naar verre oorden Mevrouw Kruijthof vermaakt zich prima in Floriadehof. Ze zit op de hometrainer en fietst maar liefst twee keer per week samen met de beweegagoog. 6 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Op 15 september mocht mevrouw Kruijthof Floriadehof feestelijk openen met wethouder Ter Laak. Het liefst naar verre oorden! “Je kunt nu op de televisie een plaats instellen en dan zie je dat op het beeld. Dat is wel leuk. Soms herken ik plekken waar ik ben geweest op vakantie. Het lijkt soms zelfs net echt! Ik reisde namelijk graag vroeger.” Mevrouw Kruijthof vertelt over de vele reizen die ze maakte samen met haar man, die inmiddels is overleden, en twee vrienden. Daar heeft ze erg van genoten. Voordat ze veel ging reizen werkte ze bij de politie waar ze een administratieve functie had. Ze ontmoette daar ook haar man, die altijd heeft gewerkt als politieman. “Toen we gingen trouwen moest ik weg bij de politie. Als getrouwde vrouw kon je in die tijd niet bij de politie werken. Toen kreeg ik twee dochters en heb ik me gericht op het grootbrengen van Veronique en Eugenie. Ik ben ook altijd creatief bezig geweest. Ik vond het leuk om te handwerken zoals borduren en breien. Nu maak ik veel van mozaïek en kleur ik graag.” “Ik ben trots op mijn twee meiden” Trots en dankbaar Mevrouw Kruijthof is geëmotioneerd als ze vertelt over wat haar dochters voor haar hebben gedaan en hoe gelukkig ze hier is. “Ik wist dat het thuis niet verder kon. Mijn dochters hebben dit dan ook tegen me gezegd. Dankzij hen heb ik nu veel meer mogelijkheden gekregen. Ik ben trots op ze. Ik ben trots dat we het samen voor elkaar hebben gekregen en dat ze het heft in eigen handen hebben genomen om te regelen dat ik op een fijne plek zou komen. Daar ben ik trots op en dankbaar voor.” CARDIA MAGAZINE OKT 2021 7
Een tweede leven voor de telefoon Contact maken met muziek uit de wonderfoon U kent hem vast nog wel: de grijze telefoon met draaischijf die vanaf het midden van de jaren 60 zijn intrede deed in Nederland. Na de opkomst van de draadloze en later mobiele telefoon, belandden veel van deze toestellen op de vuilnisbelt. Maar niet allemaal… want dankzij een paar handige technische studenten heeft de telefoon een nieuw leven gekregen als wonderfoon. Niet om mee te bellen, maar wél om contact te maken. Met muziek. Ineke van der Velde werkt al vele jaren met dementerende bewoners in Landscheiding. Zij was het die de wonderfoon binnen Cardia introduceerde. “Ik had een soortgelijk toestel in een andere zorginstelling gezien en las er later iets over in de krant. Dat leek mij ook wel wat voor op mijn afdeling in Landscheiding. Want de wonderfoon is een fantastisch middel om contact te maken met dementerenden.” 8 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Ineke legt uit hoe het apparaat werkt. “Via de draaischijf van de telefoon kun je een liedje kiezen uit een lijst van voorgeprogrammeerde nummers. Dan laat je de bewoner daar naar luisteren. En wat er dan gebeurt... dat is zó mooi. De cliënten reageren soms eerst verbaasd; ze horen een liedje dat ze herkennen en dan verschijnt een lach op het gezicht. Mensen zingen mee en hebben daar veel plezier van. Muziek verbindt alles en muziek maakt contact.” Marlot Henkes, coördinator Welzijn in Landscheiding, beaamt dat. “Muziek is erg belangrijk voor dementerenden, daarom zetten we het ook vaak in bij onze welzijnsactiviteiten. Mensen die normaliter geen reacties meer geven, reageren wel op muziek. Muziek stimuleert namelijk bepaalde hersengebieden en heeft een positief effect op het geheugen.” “En het geeft rust,” voegt Ineke toe. “De wonderfoon kan ook eenvoudig ’s nachts gebruikt worden als iemand erg onrustig is. Met muziek kun je hem of haar een gevoel van geborgenheid geven waardoor de rust weerkeert. Muziek geeft dan vaak meer resultaat dan bijvoorbeeld medicatie.” “Muziek verbindt alles” “Het belang van muziek in de ouderenzorg krijgt steeds meer aandacht”, ziet Marlot. “Dat is een mooie ontwikkeling. De wonderfoon is daar een goed voorbeeld van. Daarom vinden we het zo fijn dat het Cardia Vriendenfonds het mogelijk heeft gemaakt dat nu alle vijf de locaties één of meerdere wonderfoons hebben.” Ineke ziet de wonderfoon ook als middel om vereenzaming tegen te gaan. “Hoe ver mensen ook in hun dementie zijn, dankzij dit soort middelen kun je toch een contact bereiken, en dat is belangrijk bij mensen die zich niet meer kunnen uiten en zich daardoor eenzaam voelen. We zijn dan ook erg blij met de wonderfoon. We zien wat het met mensen doet: de uitdrukkingen op het gelaat, de herinneringen die boven komen, het meezingen, het lachen… En dat allemaal dankzij zo’n afgedankte telefoon.” Wonderfoon De wonderfoons die Cardia in gebruik heeft, worden geproduceerd door de stichting Schroeder van de Kolk, waar mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt werkervaring kunnen opdoen en hun persoonlijke kwaliteiten kunnen ontwikkelen en versterken. Het project wordt gefinancierd door het Fonds 1818 en het Oranje Fonds. Dankzij goede contacten van het Cardia Vriendenfonds met Schroeder van de Kolk hebben wij nu op alle locaties één of meerdere wonderfoons in gebruik. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 9
ONDERWATERSHOF / BEUKENHEIM locatienieuws Veel dansen is het geheim van héél oud worden Mevrouw Lobo: “Zolang ik kán genieten, geniet ik” Mevrouw Lobo is 93 jaar en woont nu bijna 2 jaar in Beukenheim, het appartementencomplex naast Onderwatershof. Ze danst, borduurt, maakt poppen en bloemen van creatieve voorwerpen, bakt pannenkoeken voor de hele buurt en wandelt door heel Rijswijk. Kortom, ze geniet volop van het leven en vertelt dan ook graag over de dingen die haar zo gelukkig maken. 10 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
In de gang staat een vaas met bloemen. Mevrouw Lobo wijst. “Wat denk je wat dit is?,” vraagt ze. “Bloemen? Het zijn bloemen die ik gemaakt heb van panty’s.” Dan loopt ze door naar de woonkamer. Op de tafel staan wel tientallen poppen. “Die poppen maak ik voor een kindertehuis. Ik ben nog niet klaar hoor, er komen er nog meer bij! Mijn neefje heeft zelfs speciaal een label gemaakt zodat iedereen ziet dat ik de poppen heb gemaakt,” zegt ze lachend. Aan de poppen zit een label met ‘Olga’s creatures’. Behalve poppen staan er nog meer bijzondere voorwerpen in het huis. Poppen, houten voorwerpen en herinneringen die teruggaan naar de Surinaamse roots van mevrouw Lobo. The Singing Sisters on tour “Ik kom uit Suriname. Ik heb 16 broers en zussen. Dus we waren met 17 kinderen thuis. Samen met mijn twee zussen en met een broer zaten we op theater. Met mijn zussen zat ik in de band ‘The Singing Sisters’. We zongen en dansten erg veel. We kwamen hier ook vaak mee op de Surinaamse televisie of op de radio. Ik danste eigenlijk alles, van Salsa tot de Rumba. Dansen is echt álles voor mij. Ik doe het nog steeds heel erg graag,” vertelt mevrouw Lobo. “Mijn favoriete dans is toch wel Hawaï. Maar je hoeft maar muziek op te zetten en ik ga schudden hoor!” Dat hoeft ze natuurlijk niet twee keer te zeggen. We zetten gelijk een Surinaams muziekje op CARDIA MAGAZINE OKT 2021 11
ONDERWATERSHOF / BEUKENHEIM locatienieuws “Op mijn verjaardag heb ik de hele dag gedanst, van het begin tot het eind” en mevrouw Lobo staat op en laat haar moves zien. Op haar 93e kan ze nog prima dansbewegingen maken. “Een paar jaar geleden ben ik 90 jaar geworden. Het was één groot feest. De hele familie was er. En dat zijn veel mensen hoor! Ik heb vijf zonen en die hebben allemaal kinderen. Er woont er nog één in Suriname, één in Amerika en drie in Nederland. Op mijn verjaardag heb ik de hele dag gedanst, van het begin tot het eind”, vertelt ze enthousiast. Met pannenkoeken voor de deur Mevrouw Lobo danst niet alleen de hele dag, ze is soms ook druk in de weer met pannenkoeken. “Ik vind het erg leuk om pannenkoeken te bakken. Eén keer in de maand heb ik daar weer zin in en dan maak ik pannenkoeken voor iedereen die dat lekker vindt. Soms sta ik ’s ochtends al op de stoep. Dan zeggen ze tegen me ‘zo jij bent vroeg!’. En ze vragen vaak aan me wanneer ik weer ga bakken! Dat vind ik erg leuk.” Hoewel mevrouw Lobo houdt van koken, hoeft ze dat nu niet meer te doen. “Mijn zoon kookt voor mij. Je 12 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 hebt je hele leven al voor mij gekookt, zegt hij dan. ‘Nu ga ik voor jou koken’. Ook in Suriname word ik verzorgd. Ik ben daar net de koningin! Ze doen alles voor mij.” Het geheim van gezond en vitaal oud(er) worden Het geheim van oud(er) worden is voor mevrouw Lobo toch echt genieten van elke dag. “Zolang ik kan genieten, geniet ik. Dat vind ik belangrijk. Ik doe mee aan elke activiteit, ik ga naar de gym en ik ben nog lekker bezig. Ik heb het druk hoor! Ik ga ook zelf nog op reis. Dan vraag ik een reishulp aan die mij kan helpen met inchecken en dan ga ik bijvoorbeeld naar Suriname of naar Amerika. Vaak ga ik daarna naar Brazilië; daar woont ook een kleinkind van mij. Ik ga de hele wereld nog over! Over een paar maanden gaat mijn kleindochter trouwen in Amerika. Daar wil ik bij zijn. Voor mij zijn genieten en dansen belangrijk. Ik wil zelfs dansend m’n graf in. Ik heb op televisie gezien dat de mensen die de kist droegen aan het dansen waren. Dat wil ik ook!”
Huishoudelijke hulp met hart voor mensen “Het huishouden draaiende houden, dat deed ze natuurlijk. Maar op een gegeven moment ook wel meer dan dat.” Aan het woord is Anita van Drimmelen. Ze vertelt over de huishoudelijke hulp die haar schoonouders kregen van Reza, één van de medewerkers van Cardia. “Toen mijn schoonvader dementie kreeg, werd het voor mijn schoonmoeder steeds zwaarder om naast de zorg voor haar man, ook het huishouden bij te houden. Mijn man, zwager en schoonzus en ikzelf hielpen waar we konden natuurlijk. Maar je kunt niet alles.” Anita vertelt hoe de familie Van Drimmelen op een gegeven moment besloot om huishoudelijke hulp in te gaan huren. “We deden dit om moeder te ontlasten. Zo kon zij er echt voor mijn schoonvader zijn en wisten wij ook dat we geen zorgen hoefden te hebben over het huishouden. Het is toch fijn als je weet dat de boel in huis aan kant is, de was op tijd gedraaid wordt en het toilet schoon is.” Na verloop van tijd verergerde de dementie bij meneer Van Drimmelen en ging hij in een verpleeghuis wonen. “Nu krijgt moeder rust en tijd voor het huishouden, dachten we. Maar dat lukte haar niet zo goed. De structuur ontbrak en ze had geen overzicht over de dingen die moesten gebeuren. Dan zagen we hoe de wasmand uitpuilde en dat er geen schone lakens meer in de kast lagen. Achteraf ook wel signalen over beginnende dementie bij haar. Maar in elk geval zagen we dat huishoudelijke hulp nog steeds nodig was. Het was echt fijn dat Reza één keer in de week kwam.” Eigen initiatief Reza kreeg van de familie de ruimte om naar eigen inzicht zaken aan te pakken. “We zeiden tegen haar: ‘als je denkt dat het niet echt nodig is om het bed te verschonen en dat je de tijd beter kunt gebruiken om de strijk weg te werken, doe dat dan gerust.’ Dat werkte prima. Later maakten we ook afspraken met Reza om ons te bellen als er iets niet goed ging of nodig was.” Reza Lans werkte vier jaar bij mevrouw Van Drimmelen. Reza beaamt het prettige contact met de familie. Ze werkt al 13 jaar in de huishoudelijke zorg bij Cardia, en kwam ongeveer vier jaar lang elke week bij de mevrouw Van Drimmelen. “Werken bij mensen met Alzheimer is best een uitdaging”, vertelt ze. “Maar met mevrouw Van Drimmelen had ik goed contact. Ik ben haar echt gaan missen.” Missen? Ja, want inmiddels is er een einde gekomen aan de tijd dat Reza bij de familie Van Drimmelen werkte: mevrouw is verhuisd naar een verpleeghuis. Maar de familie denkt met goede herinneringen terug aan de tijd dat Reza bij hun (schoon)ouders over de vloer kwam. “Ze was zo lief en behulpzaam. Reza heeft echt een hart voor mensen. De laatste tijd waarin mijn schoonmoeder steeds vergeetachtiger werd, zorgde Reza er ook voor dat ze op tijd wat te drinken of eten kreeg. Simpele dingen, maar zeer belangrijk en onmisbaar.” CARDIA MAGAZINE OKT 2021 13
Vriendenfonds Cardia in een nieuw jasje In 2020 is het Vriendenfonds Cardia opgericht. De vier vriendenstichtingen van de locaties van Cardia zijn opgegaan in één nieuwe stichting voor alle intra- en extramurale cliënten waar Cardia zorg aan geeft. Met het samengaan in één stichting kunnen we wensen en projecten gaan realiseren. Dit doen wij niet alleen, maar ook met behulp van donaties van particulieren, fondsen en stichtingen. Waarom een Vriendenfonds Cardia? Vriendenfonds Cardia ondersteunt en inspireert activiteiten gericht op het welzijn van alle cliënten die zorg ontvangen van Cardia. Dat doen we door het delen van kennis én het financieren van projecten die niet of niet volledig vanuit de zorgbudgetten vergoed kunnen worden. Vriendenfonds Cardia vindt het belangrijk dat het leven waardevol blijft, juist wanneer je geconfronteerd wordt met een teruglopende gezondheid, het verlies van dierbaren en niet meer in je eigen vertrouwde omgeving kunt wonen. Andere mensen blijven ontmoeten, activiteiten ondernemen en vooral genieten: daar zet het Vriendenfonds zich voor in. Centrale fondsenwerving Voor elke doelgroep en locatie van Cardia wordt jaarlijks een activiteitenprogramma gemaakt en uitgebreid met specifieke wensen en aanvragen van de diverse bewonersgroepen. De fondsenwerving wordt daarbij centraal aangestuurd via het Vriendenfonds. Dat maakt Cardia sterker bij financieringsaanvragen voor activiteiten en middelen. Zo kunnen we onze cliënten een mooi aanbod aan welzijnsactiviteiten bieden! Het bestuur van het Vriendenfonds Cardia telt vijf leden: drie externe betrokkenen die Cardia een warm hart toedragen en twee medewerkers. Het bestuur wordt 14 CARDIA MAGAZINE MEI 2021 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 ondersteund door de eigen fondsenwerver van Cardia. Voor het realiseren van de activiteiten is er intensief contact met de vijf welzijnscoördinatoren die op de locaties werkzaam zijn, en de ontmoetingscentra. Daarnaast bestaat de wens om op elke locatie ambassadeurs te hebben met een goed lokaal netwerk. Heeft u interesse? Dan kunt u zich aanmelden via vriendenfonds@cardia.nl. Meer weten over het Vriendenfonds Cardia? Er wordt gewerkt aan een nieuwe website voor het Vriendenfonds. Daar vindt u dan informatie over de lopende projecten en kunt u zich aanmelden voor onze digitale nieuwsbrief. Tot de nieuwe site klaar is, kunt u een kijkje nemen op de huidige pagina over het vriendenfonds op https://cardia.nl/vriendenfonds. Of stuur een mail naar vriendenfonds@cardia.nl.
Improvisatietheater in Ontmoetingscentrum Mariahoeve Creativiteit, spontaniteit en vooral veel plezier “Piet, wil jij een brandweerman spelen? Dan ga jij Frits uit zijn huis redden.” Theaterdocent Bram Martens geeft een opdracht aan één van de deelnemers aan het improvisatietheater in het Ontmoetingscentrum Mariahoeve. De afgelopen weken is hij opgetrokken met acht bezoekers van het ontmoetingscentrum. Tijdens de interactieve theaterlessen van Bram kon iedereen helemaal zichzelf zijn en mocht ieders fantasie zijn gang gaan. Het resultaat: vooral veel plezier dankzij de spontaniteit van de deelnemers. Piet vertelt Frits dat hij hem komt redden. José (links) kijkt geamuseerd toe. “Het leuke van improvisatietheater is dat niemand van tevoren een idee heeft van wat er gaat gebeuren. Ook ikzelf niet”, vertelt Bram. “Ik geef dit soort theaterlessen aan allerlei groepen kwetsbare mensen. En steeds gaat het anders. Bij deze groep deelnemers ging het niet om het opvoeren van een toneelstuk, maar om het stimuleren van de interactie tussen mensen. En welke kant dat dan opgaat, dat maakt helemaal niet uit. Het gaat erom dat mensen op een creatieve, spontane manier contact met elkaar maken.” Tegeltjeswijsheden En dat is goed gelukt, vindt Astrid Dekker, coördinator van de activiteiten in het ontmoetingscentrum. “Voor onze bezoekers is het belangrijk dat hun brein op een speelse manier gestimuleerd wordt. Door het improvisatietheater prikkel je niet alleen de fantasie van mensen, maar ontstaat er ook contact. Het zijn soms hele kleine resultaten op individueel niveau. Ik was af en toe echt verbaasd over de reacties vanuit de groep. De deelnemers stonden helemaal open voor wat er gebeurde. Je zag dat ze op elkaar reageerden en vaak kwamen er allerlei associaties naar boven.” “En spitsvondigheden!” vult Bram aan. “Ik vond het jammer dat ik geen schriftje had meegenomen, want ik had graag de vele wijsheden die ik gehoord heb op willen schrijven. Daar had ik wel een paar tegeltjes mee kunnen beschrijven. Ja, deze mensen hebben echt mijn hart gestolen.” “Ik amuseer me kostelijk, iedereen doet zo leuk mee!” Niet alleen Bram, maar ook de deelnemers zelf hebben genoten van het improvisatietheater. José vertelt hoeveel plezier ze eraan beleeft: “Ik amuseer me kostelijk, en iedereen doet zo leuk mee!” En ook Frits, net nog gered door brandweerman Piet, vond het ‘onwijs leuk’. Bij de laatste theaterles is publiek aanwezig: familie van deelnemers, vrijwilligers en andere belangstellenden. Zij zien hoeveel plezier de deelnemers hebben, en genieten zelf ook met volle teugen mee. “Ik heb in tijden niet zo gelachen”, vertelt één van de belangstellenden. Het improvisatietheater in het ontmoetingscentrum Mariahoeve mag dan ook een groot succes genoemd worden. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 15
Vrijwilliger in het zonnetje Riekie van Haasteren Koffie en een praatje… Voeding voor lichaam en ziel! In 1993 kwam Riekie van Haasteren in Tabitha werken als gastvrouw. Zij zorgde met collega’s dat in de grote zaal op de derde etage van Tabitha de warme middagmaaltijd aan alle bewoners werd geserveerd. Dertien jaar geleden ging Riekie met pensioen. Ze was toen 63. Maar Riekie is nog steeds vaak in Tabitha te vinden, nu als vrijwilliger, wat ze met veel plezier doet. Riekie: “Ik heb jarenlang gewerkt in de catering in restaurant ‘De Boeg’. Dat was best wel druk en er was jammer genoeg niet altijd tijd voor een praatje. Sinds een poosje doe ik de koffie, lunch, en thee bij bewoners op de begane grond en op de 3e en 4e etage. Ik kom bij zo’n 15 mensen. Met het bakje koffie of thee maak je ook meteen een babbeltje en dat vinden de mensen heerlijk. Ik geniet er zelf ook van! Er is een mevrouw die niets meer ziet en niets meer kan. Bij haar ga ik als ik binnen kom meteen langs en dan roep ik ‘Oehoe, ik ben er weer’. Dan zie ik een grote glimlach op haar gezicht verschijnen. Ik loop dan die dag regelmatig even bij haar langs. Als het kan ga ik ook even met haar de gang op en neer, dan is het net of we even buiten zijn geweest!” Riekie staat bekend om haar hartelijkheid en bescheidenheid. Ze kent de mensen en weet veel van hen. In de coronaperiode kreeg ze een prachtige taak van de vrijwilligerscoördinator: het schrijven van persoonlijke verjaardagskaarten voor jarige bewoners. “Ik woon al jaren in het Westland, maar ben van oorsprong een Hagenees. Daarom blijf ik hier werken zolang ik kan. Ik stap op mijn elektrische fiets en bij slecht weer doe ik gewoon mijn regenpak aan!” Als dat geen duurzame inzet is…. Riekie, bedankt! CARDIA MAGAZINE OKT 2021 17
TABITHA locatienieuws Tabitha bouwt door: vroeger en nu Samen bouwen aan de toekomst Het was 1953; toen werd besloten om de dubbele villa Badhuisweg 97-99 te kopen. Er was toen een kraamafdeling gevestigd in het pand. Na de aankoop werd het gebouw ingericht als verpleeghuis voor langdurig zieken. Vanaf 1964 werden er vanuit het ‘’Moederhuis’’ Tabitha op Scheveningen meerdere instellingen geopend door het hele land, waaronder in Amsterdam. De andere verpleeginstellingen droegen allemaal de naam Tabitha, en dus werd ook de villa aan de Badhuisweg omgedoopt tot Tabitha. Later verhuisde de verpleeginstelling naar de Mozartlaan in Loosduinen. Wie was Tabitha? Tabitha was een vrouw uit de Bijbel. Zij staat erom bekend dat ze oog had voor de nood van de mensen om haar heen (Handelingen 9: 36-42). Haar naam leeft voort. Ook in deze tijd wil zij een liefdevol huis bieden voor wie dat nodig heeft. We bouwen door We leven nu in 2021. Tabitha staat al meer dan 35 jaar op dezelfde plek. Dit betekent dat sommige onderdelen ook verouderen. Daarom gaat de locatie opgeknapt worden. Met dezelfde visie als Tabitha destijds had, bouwen we door aan een liefdevol huis waar bewoners en medewerkers nóg meer van kunnen genieten dan ze nu al doen. Projectleider van de verbouwing Emilie Veldhuizen en Illse Withagen, van Illse Withagen architectuur, vertellen meer over de visie voor het vernieuwde Tabitha. Interieur visie voor Tabitha “We willen een gastvrije, eigentijdse, lichte en frisse omgeving creëren waar bewoners, medewerkers en bezoekers zich 18 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
prettig bij voelen”, vertelt architect Illse Withagen. “Wat bij het huidige interieur van Tabitha vooral opvalt is dat het metselwerk een gedateerde indruk maakt, en de lage plafonds. In het hele pand en vooral in het restaurant zien we heel veel diversiteit in afwerkingen. Er zijn verschillende vloeren, plafonds en er is een bonte verzameling van meubelen in het interieur. Dat maakt een ruimte druk, klein en onoverzichtelijk”, legt Illse uit. “In onze ontwerpen staan daarom vooral lichte en frisse kleuren centraal.” Het thema ‘strand’ “In de nieuwe ontwerpen wordt het thema ‘strand’ in het gehele interieur doorgevoerd”, vervolgt de architect. “We hebben ons hierbij vooral laten inspireren door eigentijdse hotels en restaurants aan het strand. We houden natuurlijk ook rekening met de doelgroep. Zo denken we bijvoorbeeld aan grotere doorgangen, materialen die comfortabel aanvoelen en gemakkelijk schoon te maken zijn.” In oktober gaat het beginnen! “In oktober zijn we begonnen met het verbouwen van de algemene ruimtes op de begane grond.” Aan het woord is Emilie Veldhuizen, projectleider voor de verbouwing. “Er wordt onder andere één geheel gemaakt van de receptie en de cateringruimte. Daarnaast wordt het restaurant anders ingedeeld. Het wordt een stuk lichter, moderner en ruimer opgezet. Ook zien we veel zachte, strandkleuren terug op de begane grond. Dit willen de bewoners graag en daar luisteren we dan ook graag naar,” vertelt Emilie. “We beginnen met de algemene ruimtes op de begane grond en werken zo naar boven. Zo kan iedereen vanaf het begin al genieten van de vernieuwingen. Na de begane grond gaan we verder met de huiskamers. In het hele pand staat het strandthema centraal. Veel bewoners zijn opgegroeid in deze omgeving en vinden het heerlijk om naar het strand te gaan. We willen dat Tabitha voelt als thuis en laten daarom het strandthema terugkomen aan de hand van kleuren, wandbekleding en belevingsplekken,” vertelt Emilie. Geen dag is hetzelfde Emilie vindt het erg leuk om het verbouwingsproject te leiden. “Echt een mooie uitdaging. Het is heel erg afwisselend. Geen onderwerp en geen dag is hetzelfde. Ik vind het ook erg leuk om met interieur bezig te zijn en dat ik met zoveel medewerkers op mag trekken om de renovatie te realiseren. Ik ben heel erg benieuwd wat de bewoners en medewerkers gaan vinden”, vertelt ze enthousiast. Ook Illse is blij met de opdracht om voor Cardia aan de slag te gaan. “Iedere zorginstelling heeft een eigen visie. Tabitha is de eerste locatie van Cardia waar wij een ontwerp voor maken. Het is altijd weer interessant en vooral leerzaam om kennis te maken met een nieuwe organisatie. Het leuke van een renovatie is dat je snel resultaat behaalt. Het blijft bijzonder hoe je een bestaande ruimte kunt veranderen in een ruimte die straks bijna onherkenbaar is.” Wilt u op de hoogte blijven over de renovatie? Op https://cardia.nl/wonen/tabitha vindt u de laatste nieuwsbrieven met daarin informatie over de verbouwing. Of scan de QR-code om de laatste nieuwsbrief te openen. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 19
DE THUISHAVEN locatienieuws Lokaal, duurzaam en gezond eten in De Thuishaven Spierpijn van het kauwen Samuel Mooijman werkte jaren als chef-kok in de horeca. Maar toen kwam de coronacrisis… Voor Samuel én Cardia bleek dat ook een kans. Want sinds ruim een half jaar werkt Samuel nu als coach-kok in De Thuishaven, waar hij met enthousiasme en doorzettingsvermogen medewerkers en bewoners verleidt om vers, duurzaam en lekker te koken en te eten. Samuel vertelt over zijn eerste periode in De Thuishaven. “Ik ben eerst maar eens gaan kijken en luisteren naar medewerkers en bewoners. Samen eten is heel belangrijk en de warme maaltijd mag elke dag weer een beetje feest zijn. Er bleek hier nog best veel uit potten en zakjes te worden gekookt. Het lukte onze vaste leverancier ook niet altijd om met name voldoende en verse groente te leveren. En medewerkers zeiden ‘We zijn hier toch geen restaurant?’. De doorbraak kwam eigenlijk afgelopen Pinksteren, toen we verse asperges van de groenteboer op de hoek aten. De bewoners aten hun vingers erbij op!” Verse producten van de groenteboer om de hoek Toen de medewerkers dat zagen werden ook zij enthousiast. Samuel ging met de groenteboer praten en kon een prachtige deal met hem afspreken. “Zeven dagen in de week levert hij ons verse groente. Als we te kort hebben bellen we om meer, als we te veel hebben neemt hij het terug. Of we wandelen met bewoners naar de groenteboer. Het groente afval kunnen we kwijt aan de kinderboerderij aan de overkant. En we zijn niet duurder uit dan bij de vaste leverancier.” Als dat niet lokaal, duurzaam en gezond is! De bewoners moesten trouwens de eerste weken behoorlijk wennen aan de verse groente. “Ze moesten 20 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Eten is voeding, maar ook beleving. Samen aan een gedekte tafel en op een mooi opgemaakte bord wordt de maaltijd een fijne belevenis. In De Thuishaven zijn de tafels gedekt met een tafelkleed en nieuw, kleurrijk servies. Er zijn ook dekschalen aangeschaft, maar bewoners zelf vinden het fijner hun eten direct op het bord geserveerd te krijgen. De maaltijd wordt samen begonnen met een moment van stilte of een gebed door bewoners of medewerkers uit de zogenaamde gebedsklapper. hun kauwspieren weer gebruiken!” lacht Samuel. “Zelf moest ik ook leren om mijn kookstijl af te stemmen op de doelgroep. Daarom laat ik nu de groenten iets langer koken. Medewerkers moesten eerst niets hebben van snijtechnieken en het opmaken van borden. Tot ze zagen dat het werkt. Het kost niet meer tijd en bewoners genieten meer van het eten.” Samen aardappels schillen “Van het koken probeer ik ook samen met de medewerkers een mooie beleving te maken”, vertelt Samuel verder. “Op elke woning is wel een bewoner te vinden die graag aardappelen schilt. Ook zet ik tijdens het koken vaak muziek op van voor 1980, zodat bewoners dit herkennen. Een aantal bewoners vinden het heerlijk dan al aan tafel te zitten en tussendoor maken we een praatje.” Ondertussen heeft Samuel tijdens de vakantieperiode op alle andere locaties van Cardia al korter of langer gewerkt als (coachend) kok. Hij gaat niet meer terug de horeca in, dat is zeker. “Ik was best hard voor mezelf en anderen. Maar deze oudere mensen raken me, ze zijn in mijn hart gaan zitten.” Samuel vertelt hoe hij af en toe een traantje wegpinkt als een bewoner is overleden en wordt uitgedragen. “Als iemand is overleden is hij of zij ‘over de regenboogbrug gegaan’, zo noem ik dat. Ja, dat doet me wel wat. Je bouwt als kok toch een band op met de bewoners.” CARDIA MAGAZINE OKT 2021 21
DE THUISHAVEN locatienieuws Meer groen bij Cardia Groen is gezond Hoe groener, hoe beter. Cardia werkt al jaren samen met Verheij integrale groenzorg. Het team van Verheij zorgt ervoor dat Cardia steeds een stukje groener wordt. Bij Verheij werken doeners die denken. Dat komt ook naar voren in de plannen die Verheij samen met Cardia maakt. Daarin nemen ze graag de wensen van bewoners mee. Het laatste project van Verheij met Cardia was het groener maken van het binnenterrein van De Thuishaven. Martin van Asperen, uitvoerder bij Verheij, vertelt meer over de werkwijze van Verheij bij de projecten van Cardia en over het groenonderhoud. Binnenterrein van De Thuishaven “Bij De Thuishaven is de ruimte beperkt. Onze belangrijkste uitdaging was om ervoor te kunnen zorgen dat mensen goed kunnen parkeren, maar dat er toch een groene uitstraling is. Daarom hebben we gekozen voor één blikvanger,” vertelt uitvoerder Martin van Asperen. “We hebben daarnaast zoveel mogelijk geprobeerd om het binnenterrein gezellig en kleurrijk te maken, met verlichting, bestrating en veel groen. Wanneer je het binnenterrein oprijdt, moet je het idee krijgen van een gezellig, omsloten binnenterrein. Op dit moment is het binnenterrein af, alleen de beplanting moet nog komen. Het groen moet daarna ook nog gaan groeien. Eind oktober, begin november zijn er al kleine plantjes te zien, maar in het voorjaar gaat het natuurlijk pas echt bloeien. Als je een jaar verder bent, dan zie je pas echt een goed groen beeld van het binnenterrein. Dus nog even wachten, maar dat groene uitzicht, dat komt er!” Duurzaam en groen werken “Groenvoorziening betekent ook aandacht voor duurzaamheid. Dat was 10 jaar geleden wel anders,” vertelt Martin lachend. Hij zit al 45 jaar in het vak. Van kinds af aan was hij in de tuin en buiten te vinden. Na de hoveniersopleiding heeft hij jarenlang bestrating en groen aangelegd en sinds een tijdje werkt hij als 22 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
opzichter voor Verheij. “Het is nu veel ecologischer, een goede ontwikkeling hoor. We gebruiken bijvoorbeeld alleen nog maar biologische bestrijdingsmiddelen en houden bij het grasmaaien rekening met de dieren en insecten op de locaties. We maken we steeds meer gebruik van elektrische machines die bijna geen geluid maken en niets uitstoten. In een beleeftuin plaatsen we ook vaak een insectenhotel en is er veel vraag voor moestuinen waar mensen hun eigen groentes kunnen verbouwen. Allemaal leuke en mooie dingen, maar wel een heel verschil ten opzichte van vroeger.” Tips van de expert Groenonderhoud Verheij werkt al jaren met Cardia samen. Beiden zien dit als een hele prettige samenwerking en zorgen ervoor dat elke locatie een prachtige groene omgeving krijgt. Verheij legt het groen niet alleen aan, maar komt ook regelmatig langs voor het onderhoudswerk en voor nieuwe groenvoorzieningen. Verheij ontzorgt Cardia hiermee. Cardia legt al de groenvoorziening in de handen van Verheij B.V. en is erg tevreden met deze samenwerking. Nu de klus bij De Thuishaven bijna is afgerond gaat Martin van Asperen samen met zijn team verder met de volgende projecten. “Als ik zie dat bewoners van het groen kunnen genieten, geeft het me ook een stukje voldoening. Daar doe je het voor.” Heeft u een kleine tuin en kan uw tuin wel wat groen gebruiken? Martin adviseert om te gaan voor veel kleur in de tuin. Dat kan door middel van bloemen. De tuin wordt ook groener door het hekwerk te bedekken met bijvoorbeeld klimroos. Dat geeft een mooi effect. Heeft u een kleine tuin en de buren ook? Voeg het samen en maak er één geheel van! Heeft u een balkon? Zorg dan voor veel kleur door balkonbakken en beplanting. Uit onderzoek blijkt dat veel groen een goede werking heeft op uw welzijn. Het kan dus nooit kwaad om in de tuin aan de slag te gaan! CARDIA MAGAZINE OKT 2021 23
LANDSCHEIDING/TABITHA Cardia werkt samen met Vers & Vrij locatienieuws Minder voedselverspilling Zoals in elk restaurant blijft er ook in de restaurants van Cardia elke dag voedsel over. Mensen eten wat minder dan vooraf werd gedacht, of één menu is erg populair waardoor er van het andere menu meer eten overblijft. Als zoiets bij mensen thuis gebeurt, dan wordt het eten soms bewaard en op een andere dag opgewarmd. Het opwarmen van ‘kliekjes’ kan bij Cardia niet, vanwege de hygiëneregels en de voedselveiligheid. Maar weggooien…dat doen we ook liever niet. Daarom werken we nu op Landscheiding en Tabitha samen met Vers & Vrij. “Een jaar of twee geleden werden de collega’s in Tabitha benaderd door Vers & Vrij”, vertelt Lisa Veira, 1e medewerker catering in het restaurant in Landscheiding. “Deze organisatie wilde in Den Haag een voedselvoorziening opzetten voor mensen die uit geldgebrek niet altijd een warme maaltijd op tafel kunnen zetten. En daar gebruiken ze etensresten uit restaurants en instellingen voor. Na een tijdje zijn we in Landscheiding hier ook aan mee gaan doen. Daardoor gooien we nu veel minder eten weg.” De vrijwilligers van Vers & Vrij halen elke dag overgebleven maaltijden op bij restaurants en dus ook Landscheiding. Lisa: “We verzamelen het overgebleven eten in grote bakken. De mensen van Vers & Vrij brengen dat naar een locatie waar er éénpersoonsporties van gemaakt worden. Die worden in verschillende wijken van Den Haag in een soort rijdende koelkasten geplaatst. Iedereen die dat wil kan gratis een maaltijd uit zo’n koelkast meenemen en zelf opwarmen.” “We gooien nu veel minder eten weg” Arna van der Sloot bij één van de mobiele koelkasten van Vers & Vrij In bedrijven en organisaties kan binnen alle organisatieonderdelen voor meer duurzaamheid worden gekozen. Ook binnen Cardia besteden we daar steeds meer aandacht aan. Daarbij kijken we naar alle middelen die worden ingezet op de verschillende afdelingen en zoeken we naar duurzamere alternatieven. Vers & Vrij is één van de duurzame stappen die de laatste jaren zijn ingezet binnen de catering van Cardia. 24 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 Op deze manier slaat Vers & Vrij twee vliegen in één klap: er wordt minder voedsel verspild, en er is een voedzame maaltijd beschikbaar voor mensen die dat zelf niet kunnen regelen. Niet alle etenswaren zijn geschikt voor deze vorm van hergebruik, legt Lisa uit.
Lisa schept één van de voedselbakken vol “Zuivelproducten bederven sneller, dus die gaan niet naar Vers & Vrij. En overgebleven brood is ook geen optie. Dat is snel oud en het is ook niet zo hygiënisch als onze keukenmedewerkers steeds boterhammen uit een zak gehaald hebben. Maar brood gooien we meestal niet weg. Daar maken we zelf croutons van voor in de soep.” Een brug slaan tussen verspilling en armoede “Nederlanders verspillen per jaar 2,5 miljard euro aan voedsel” zegt Arna van der Sloot, initiatiefneemster van Vers & Vrij. “Tegelijkertijd leven er in Nederland nog steeds 2,5 miljoen mensen onder de armoedegrens. Voedselverspilling en armoede zouden niet naast elkaar moeten kunnen bestaan, vinden wij. Met het Vers & Vrij initiatief proberen we een brug te slaan tussen de voedselverspilling en armoede, door deze twee issues met elkaar te verbinden.” De maaltijden van Vers & Vrij vinden gretig aftrek en regelmatig ontvangt de organisaties ook bedankjes van afnemers. “Het is heel moeilijk om hulp te accepteren”, schrijft iemand die een briefje in de koelkast heeft achtergelaten. “Maar op deze manier ben ik er echt blij mee. Ga alsjeblieft door!!” De stichting Vers & Vrij zet zich sinds oktober 2019 in tegen armoede en voedselverspilling. De ‘Vers & Vrij’ is een vitrinekoelkast die bij een buurtcentrum in verschillende (tot nu toe) Haagse wijken wordt neergezet. Eén maal per dag worden overgebleven bereide (vers)producten en restjes bij aangesloten horecagelegenheden opgehaald, geseald in speciale Vers & Vrij bewaarbakjes en geplaatst in de vitrinekoelkasten. Iedereen die het nodig acht, is vrij om uit het koelkastje te halen waar hij behoefte aan heeft. Vers & Vrij richt zich momenteel op Den Haag, een stad die zeven postcodegebieden telt die tot de armste van Nederland behoren. De organisatie heeft momenteel ongeveer 12 vrijwilligers en 20 vitrinekoelkasten in verschillende Haagse wijken. Op de website van Vers & Vrij vindt u uitgebreide informatie over dit initiatief: www.versenvrij.nl. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 25
Wet zorg en dwang Wat is de Wet zorg en dwang? De Wet zorg en dwang gaat over het toepassen van onvrijwillige zorg en vrijheidsbeperkingen. Het uitgangspunt in deze wet is dat onvrijwillige zorg niet toegepast mag worden. Als cliënt heeft u het recht om zoveel mogelijk zelf te beslissen. De Wet zorg en dwang beschermt deze rechten. Soms is het toch nodig om tot onvrijwillige zorg over te gaan. Bijvoorbeeld als een cliënt een gevaar is voor zichzelf of voor een ander. In de Wet zorg en dwang staat welke regels een zorgorganisatie dan moet volgen. Wet zorg en dwang Wat kan de clientvertrouwenspersoon voor u betekenen bij onvrijwillige zorg? Toelichting Er wordt een zorgplan gemaakt. In dit zorgplan staat de zorg die u of uw naaste nodig heeft. Dit zorgplan houdt rekening met uw wensen en voorkeuren. Soms is het in uw belang noodzakelijk dat de zorgverlener zorg biedt waarmee u of uw vertegenwoordiger niet instemt. Dit noemen we onvrijwillige zorg. Wanneer dit punt wordt bereikt dan moet Cardia het stappenplan uit de Wet zorg en dwang doorlopen. Wanneer u vragen of zorgen heeft over de onvrijwillige zorg dan kunt u dat bespreken met uw behandelaar, EVV’er of teamleider. Misschien vindt u het lastig om uw zorgen te bespreken met iemand van Cardia. In dit geval kunt u contact opnemen met de cliëntvertrouwenspersoon Wet zorg en dwang. De cliëntvertrouwenspersoon is er voor u en uw vertegenwoordiger en is onafhankelijk van Cardia. Wat doet de cliëntvertrouwenspersoon voor u? • Luisteren naar uw verhaal. • Helpen om uw vraag of klacht te verhelderen en zo nodig doorverwijzen. • Informatie en uitleg geven over uw rechten binnen de Wzd. • Ondersteunen bij het zoeken naar oplossingen van uw vraag of klacht. • Ondersteunen bij het schrijven van een klachtbrief, of meegaan naar gesprekken waar de klacht besproken wordt. Hoe kunt u de cliëntvertrouwenspersoon bereiken? Peter van de Laar, cliëntvertrouwenspersoon Wzd M 06 40 85 31 91 T 088 678 10 00 E p.vandelaar@zorgstem.nl 26 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 at kan de cliëntvertrouwenspersoon voor u betekenen bij onvrijwillige zorg? Cliëntvertrouwenspersoon Wanneer u vragen of zorgen heeft over de onvrijwillige zorg dan kunt u dat bespreken met uw EVV’er. Misschien vindt u het lastig om uw zorgen te bespreken met iemand van Cardia. In dit geval kunt u contact opnemen met de cliëntvertrouwenspersoon Wet zorg en dwang. De cliëntvertrouwenspersoon is er voor u en voor uw naaste en is onafhankelijk van Cardia. In dit stappenplan leest u hoe en wanneer u de cliëntvertrouwenspersoon kunt benaderen.
Duurzame tips Bij een duurzaam leven komt veel kijken. Er zijn 101 mogelijkheden om aan de slag te gaan. Hieronder noemen we een aantal tips die u eenvoudig kunt toepassen. Voedsel Een initiatief als Vers & Vrij is prachtig voor grotere organisaties met een kantine of restaurant. Maar wat kunt u zelf thuis doen? • Houd eens een poosje bij wat u echt eet en wat u weggooit. Waarschijnlijk komt u er dan achter dat u minder eten kunt kopen. Dan hoeft u minder weg te gooien en houdt u ook nog eens geld over! • Eet groente en fruit uit het seizoen. Aardbeien in de winter? Dan weet u dat deze uit andere delen van de wereld gehaald worden en er dus veel transport bij komt kijken. Niet zo duurzaam dus. • Koop biologische of fairtrade producten. Afval • Neem altijd een eigen tas mee met boodschappen doen. • Koop uw groente en fruit in herbruikbare groentenetjes of – zakken. De meeste winkels en supermarkten hebben deze voor u klaarliggen. • Scheid uw afval. • Gooi een kapot apparaat niet weg, maar laat het repareren. Vervoer • Maak in uw eigen woonplaats zoveel mogelijk gebruik van de fiets. Dat is goed voor uzelf én het milieu. • Nieuwe auto nodig? Kies voor een elektrische of hybride auto. • Ga dichtbij op vakantie, zonder vliegtuig. In de tuin • Kies voor veel groen en beplanting in plaats van tegels. Dan kan overtollig regenwater makkelijker weg. En wat natuur om u heen, daar bloeit u zelf ook van op! • Sluit een regenton aan in uw tuin en geef daaruit water in droge tijden. • Maak een compostbak en gebruik dat als voeding voor uw tuin. Meer weten over een duurzamer leven? Kijk dan eens op deze websites: www.stabilitas.nu www.michanederland.nl www.arocha.nl
Medewerker in beeld Gezond en duurzaam eten dankzij de veganistische keuken Duurzaamheid is een begrip dat op veel manieren uitgelegd kan worden. Voor Sandra Hermanus, geestelijk verzorger in Floriadehof, betekent duurzaamheid vooral: op een goede manier omgaan met al wat leeft: mensen, dieren en de aarde. We gingen met haar in gesprek over hoe zij dit toepast in haar eigen leven. 28 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
We ontmoeten Sandra in de Floriadehof, waar duurzaamheid hoog in het vaandel staat. “Ik vind het heel goed dat er in dit gebouw van zoveel groene toepassingen gebruik gemaakt wordt. (U leest meer over het Floriadehof gebouw op pagina 4 en 5 van dit magazine, red.). Zelf ben ik meer met de menselijke kant van duurzaamheid bezig, en dan met name met de manier waarop wij mensen onszelf voeden.” Sandra vertelt hoe ze zo’n 10 jaar geleden in een periode van gezondheidsproblemen getipt werd over de voordelen van de plantaardige keuken. “Ik was nog geen 50 toen ik bij de cardioloog terecht kwam die me medicijnen voorschreef voor mijn te hoge cholesterol. Ik dacht: ‘dat wil ik niet’. Toen ben ik veganist geworden, en heb ik zout, suiker en vet zoveel mogelijk uit mijn menu geschrapt. Na een half jaar was mijn cholesterol op een normaal niveau. Sindsdien ben ik me alleen nog maar meer gaan verdiepen in de veganistische leefstijl, en intussen ben ik ook biologisch gaan eten. Mijn gezondheid vaart er wel bij, maar een veganistisch eetpatroon betekent niet altijd dat je er vanzelf van gaat afvallen. Daar is ook dit soort eten veel te lekker voor.” voor mij ook wel een zoektocht”, vertelt Sandra. “Maar al snel ontdekte ik hoe smaakvol en kleurrijk de puur plantaardige keuken is. Inmiddels heb ik veel kookboeken. Je kunt écht heel goed veganistisch én lekker eten door met andere ingrediënten te koken dan je eerder misschien gewend was. Je bent daardoor ook wat bewuster met je voeding bezig. En ja, dat betekent soms wel wat langer in de keuken staan.” Sandra eet ook zoveel mogelijk biologisch. Is dat niet duur? “Biologische producten kosten vaak wat meer ja,” beaamt Sandra. “Maar niet-biologisch voedsel kan op de lange termijn negatieve gevolgen hebben voor je gezondheid, waardoor je misschien ziek wordt of medicijnen nodig hebt. Dat kost uiteindelijk ook geld. Ik betaal liever iets meer voor een gezonde leefstijl waarmee ik gezondheidsproblemen hoop te voorkomen. Je kunt zelf je lichaam gezonder houden met biologisch plantaardig voedsel. Dat is ook duurzaamheid voor mij.” Weet wat je eet Bewust met voeding bezig zijn, weten wat je eet en nadenken waar je dit koopt: voor Sandra is dit een manier van leven geworden. “In het begin was ik daar best wat radicaal in, nu niet meer. Ik vertel er wel graag over, omdat het anderen kan helpen. Het begint met je bewust worden dat je je lichaam kunt helpen door bepaalde dingen niet meer te eten. We kunnen bijvoorbeeld heel goed met veel minder zout, suiker en vet. Ons lichaam zit zo ingenieus in elkaar. Als je er goed voor zorgt, kan het lichaam zichzelf herstellen. Een lang en gezond leven heb je voor een deel zelf in de hand.” ‘De plantaardige keuken is heel smaakvol en kleurrijk’ Aan veganisme kleeft een ‘geitenwollensokken’ imago, en veel mensen denken dat je dan vooral allerlei dingen niét mag eten. “Eerlijk is eerlijk, in het begin was het Dus, nooit meer een gewoon gebakje of broodje kroket Sandra? “Nou…natuurlijk krijg ik wel eens iets aangeboden dat niet bij mijn plantaardige keuze past. Maar een enkele keer neem ik zo’n traktatie wel aan. Omdat ik mensen niet in verlegenheid wil brengen. En soms is de situatie er ook naar dat het passend is dat ik dat broodje kroket wél eet. Maar ik denk er dan wel altijd goed over na. Als ik een goede reden heb om even af te wijken van mijn veganistische leefstijl, kan ik dat voor mezelf verantwoorden.” CARDIA MAGAZINE OKT 2021 29
Van de Cliëntenraad Duurzaamheid Wat betekent dat voor ons? U zult zich vast nog kunnen herinneren dat er in de jaren 60 een grote verandering plaatsvond in de manier waarop wij onze huizen verwarmden en hoe wij kookten. Ik weet nog goed hoe ik in het verleden één keer per week in een teiltje in de keuken gewassen werd en dat het water op een fornuis warm werd gemaakt. De kwaliteit van de huisvesting was ook niet geweldig en als het buiten vroor, was het binnen ook koud. Er stonden dikke bloemen op de ramen! Je deed veel dingen samen met de buurt. Toen de televisie kwam, gingen wij als kinderen bij de buren naar Dappere Dodo kijken want lang niet iedereen kon zich een televisie veroorloven. De gemeenschapszin was groot. In de jaren 60 werd er aardgas gevonden in Groningen en dat was het begin van een grote omslag. Er kwamen veel gastarbeiders naar Nederland om leidingen door het hele land aan te leggen. Want aardgas moest het stadsgas vervangen en elk huis moest een aansluiting krijgen op het leidingnet. Er kwam centrale verwarming waardoor het in elke ruimte thuis behaaglijk werd. De tijd van hoge vochtigheid in de huizen met gezondheidsproblemen tot gevolg, kwam langzamerhand achter ons te liggen. Maar daar stopte het niet mee: het aardgas was niet onuitputtelijk, ook al dachten we dat destijds wel. Door de bevolkingsgroei en de industrialisering kwam er steeds meer vraag naar energiebronnen zoals gas en olie. Spoelen we snel door naar het heden, dan zien we dat er veel is veranderd. Veel positieve veranderingen zoals comfort in huis, de informatievoorziening en zeker ook op het gebied van de zorgverlening. Maar vooruitgang bracht niet alleen voorspoed. Ook vereenzaming stak de kop op. Doordat we meer comfort kregen en ook toegang tot allerlei zaken deden we minder samen met de gemeenschap. We konden het zelf allemaal wel. Jammer, want de afgelopen jaren hebben we gemerkt dat er toch veel behoefte is om gezamenlijk dingen te doen en te ondernemen. 30 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 Langzamerhand komt dat gelukkig weer een beetje terug. De ‘deelcultuur’, zoals dat heet, leeft op. Waarom hebben we allemaal een boormachine als je hem ook kunt lenen van de buurman? Waarom heeft iedereen een auto als je hem maar af en toe nodig hebt? Door dit fenomeen komen we ook weer dichter bij elkaar en staan we ook weer meer voor elkaar klaar. Door verduurzaming worden er ook veel nieuwe mogelijkheden ontdekt. Denk maar aan zonnepanelen, windparken, de elektrische auto en ga zo maar door. Door het tekort aan personeel in de zorg zijn er allerlei initiatieven gaande over hoe dit tekort opgelost kan worden. Want één ding is zeker: de vraag naar zorg zal toe blijven nemen. Soms wordt er gezegd dat vroeger alles beter was en natuurlijk heeft vooruitgang ook een schaduwkant. Zoals met zoveel zaken is het belangrijk om een juiste balans te vinden. Als we ons richten op de positieve zaken, dan zien we dat er al veel is bereikt. We kunnen makkelijker met elkaar communiceren en elkaar ook zien als we aan de telefoon zijn met behulp van FaceTime, Skype of Whatsapp. We worden steeds handiger in het gebruik ervan en er komen meer middelen om het nog gebruiksvriendelijker te maken. De ontwikkeling heeft ons veel gebracht om het leven gemakkelijker te maken. Momenteel zetten we veel in om het stukje energie wat er is, zo goed en lang mogelijk te kunnen gebruiken. Maar laten wij daarbij niet vergeten om vooral ook naar elkaar om te blijven kijken, en met elkaar in gesprek te blijven. Via welk medium dan ook! Peter Olierook, voorzitter centrale cliëntenraad
Boeken rubriek In deze rubriek belichten we boeken. Zand erover – Frank van der Valk In 2019 verkochten Frank en Maryam hun koffietent De Prinsevink aan de Kerkhoflaan in Den Haag. Na 39 jaar werd het tijd om het over te laten aan jonge ondernemers. Maar er waren zoveel verhalen te vertellen over de unieke en soms ludieke gasten van de Haagse koffietent, dat Frank besloot om de verhalen op te schrijven. De verhalen zijn verteld. Ze zijn opgeschreven. Het boek is gedrukt. Het boek is te koop bij de Bruna aan de Herenstraat in Rijswijk, bij Koffietent John & June’s, Kerkhoflaan 9b in Den Haag en ook bij de begraafplaats St. Petrus Banden aan de Kerkhoflaan. U kunt het ook via internet bestellen: https://prinsevink.nl/bestel-boek-zand-erover/ Eerste hulp bij klimaatverandering – Annabella Meijer Het leven zonder klimaatverandering is al ingewikkeld genoeg, laat staan met. Het is een zwaar onderwerp waar je soms je moedeloos over kunt voelen. Maar dat hoeft niet! Annabella Meijer maakte een kijk-lees-doe boek met humor, praktische tips en wetenswaardigheden waardoor in actie komen tegen klimaatverandering hartstikke leuk wordt. Lees dus dit boek en ga met moed en vastberadenheid zelf aan de slag! Het boek is onder andere te verkrijgen bij boekhandel Paagman (www.paagman.nl). Duurzame tips over boeken Bent u een lezer en heeft of koopt u veel boeken? Ook dat kan duurzamer! Wissel eens boeken uit met iemand anders, of zet boeken die u niet meer leest in een minibieb ergens in de omgeving. Daar kunt u ook zelf boeken lenen. Er zijn inmiddels meer dan 300 minibiebs in Nederland! Kijk op www.minibieb.nl voor meer informatie. Heeft u zelf een boekentip? Graag horen we wat u een mooi boek vindt dat u aan de lezers van het Cardia magazine wilt aanraden. Stuur dan een mailtje aan communicatie@cardia.nl of vraag uw familie of EVV’er om het aan ons door te geven. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 31
Recept Minder vlees eten past bij een duurzame levensstijl. Daarom dit keer een recept voor een vegetarische salade. Met deze salade kunt je ook lekker variëren en zo een afwisselende maaltijd op tafel zetten. Het maken van deze salade neemt niet veel tijd in beslag. Mais is één van de hoofdingrediënten van dit gerecht. Dit is van origine een graansoort en wordt vaak gegeten als groente. De maiskorrels groeien en rijpen in kolven die beschermd worden door de grote bladeren eromheen. Mais is een gezonde bron van koolhydraten. Als groente past mais dan ook prima op het menu, zowel gegrild, gekookt of gebakken. Daarnaast bevat dit recept quinoa. Quinoa is een plant met rode of oranje pluimen. Het zaad lijkt op graan en de blaadjes lijken op spinazie. Die blaadjes worden overigens niet gegeten. De zaadjes zijn wit, rood of zwart van kleur. Quinoa komt uit Zuid-Amerika. Door kruising zijn rassen ontstaan die in Europa (waaronder Nederland) en Noord-Amerika kunnen groeien. In Europa wordt quinoa in de eerste helft van april gezaaid en vanaf half september geoogst. Quinoa wordt onder andere als graan in de keuken gebruikt. In Nederland dient quinoa vooral als basis voor maaltijd, net zoals zilvervliesrijst of volkoren couscous. CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Gegrilde mais salade met mangos Recept voor vier personen Wat heb je nodig • 250 gr witte, zwarte of rode quinoa • 1 kleine rijpe mango • 1 rijpe avocado • 300 gr rijpe tomaten in verschillende kleuren • 2 limoenen • 2 maiskolven • Olijfolie • 2 tenen knoflook • 1 verse rode peper • 20g feta • ½ bosje verse koriander of munt • Zout en peper z quinoa tomaats kruidens avocado en feta Bereiding 1. Kook de quinoa volgens de aanwijzingen op de verpakking en laat deze vervolgens goed uitlekken. 2. Schil de mango en de avocado, verwijder de pitten en snijd deze samen met de tomaten in stukjes. Meng deze ingrediënten in een grote kom en voeg hier de rasp en het sap van de limoen toe. Doe ook 2 eetlepels olijfolie erbij en een beetje zout en peper. 3. Grill de maïskolven in een hete grillpan totdat deze mooi gegrild zijn. Rits vervolgens de maïskorrels voorzichtig van de kolf. 4. Pel de tenen knoflook, snijd deze samen met de rode peper in dunne plakjes, zet deze ingrediënten in een pannetje met 1 eetlepel olijfolie op een laag vuur. Roer dit regelmatig door totdat ze licht bruin zijn. 5. Voeg vervolgens de peper, knoflook, de quinoa en de maiskorrels in de grote kom erbij en meng deze goed door elkaar. 6. Proef de salade even en voeg eventueel wat zou en peper toe. 7. Verdeel de salade over de borden, strooi er gekruimelde feta en koriander of munt over. CARDIA MAGAZINE OKT 2021 33 Eet smakelijk
Contactgegevens Klantenbureau Uw vraag… onze zorg Ons klantenbureau is het centrale punt waar u terecht kunt voor al uw vragen over wonen, zorg en welzijn bij Cardia. Wilt u meer informatie over ons producten- en dienstenaanbod of heeft u een vraag over één van onze locaties? Onze medewerkers staan u graag te woord of kunnen een rondleiding voor u regelen. facebook.com/cardiazorg instagram.com/cardiazorg youtube.com/cardiahartvoorzorg Centraal punt Voor al uw vragen Klantgericht Persoonlijk Ieder mens is uniek T 070 - 8008 888 @ klantenbureau@cardia.nl 34 CARDIA MAGAZINE OKT 2021
Herfstpuzzel CARDIA MAGAZINE OKT 2021 35
Herfstpuzzel S A J N E G E R W S A T E L E N M M S L E G O V S O E R O O H J R G I E E J T O O N N E K U E B J T B O T A E M R B U N T H L D T S N Z R F B G L E A S L W N U R O S K E E A L E I I E E A W T K K D E G N B K D U A R I A J E E D K O U D E L E A E R U U V D R A A H N L S O B S T R U I K P BEUKENNOOTJE BINNEN BLAADJES BOEK BOOM BOS BRUIN 36 CARDIA MAGAZINE OKT 2021 EGEL EIKELTJES GEEL GUUR HAARDVUUR HERFST KAAL KASTANJES KOUD LARZEN PADDESTOEL REGEN REGENJAS ROOD STRUIK THEE VOGELS WIND WORM
1 Online Touch