Historische dorpswandeling Mantgum Prijs e 2,_
Historische dorpswandeling Mantgum Deze wandeling is voortgekomen uit de dorpswandeling die Rinse Brink ontwikkelde in het kader van Simmer 2000, aangevuld met gegevens van de website http://rijksmonumenten.nl en uit de boekjes “Baerderadiel sa’t it wie” en “Notabele woningen in Mantgum”. Nadat leden van de werkgroep “Werkgroep Historie Mantgum” meerdere malen de bestaande wandeling hadden begeleid, waren de beschrijvingen zodanig aangevuld door oud Mantgumers dat er in principe een nieuwe versie was ontstaan. Deze versie is vervolgens door de werkgroep voorzien van nieuwe afbeeldingen. De wandeling bestaat uit twee delen. Het eerste deel van het multifunctioneel centrum Wjukken naar het treinstation en het tweede deel van het treinstation naar mfc Wjukken. U kunt zelf kiezen of u het treinstation als beginpunt neemt (u begint dan met het tweede deel en neemt vervolgens de route van het eerste deel) of mfc Wjukken (u begint met het eerste deel en volgt dan de beschrijvingen van het tweede deel). Het multifunctioneel centrum Wjukken is gelegen aan Om’e Terp 21 te Mantgum. Meer informatie over o.a. openingstijden is te vinden op de website www.wjukken.nl. Algemeen: Mantgum is een dorp in de gemeente Littenseradiel in de Nederlandse provincie Friesland. Het dorp, met bijna 1200 inwoners, is gelegen tussen Leeuwarden en Sneek. In bronnen uit 1329 wordt het dorp Mantinga-heem genoemd, het hiem of erf van de Mantinga’s. Het dorp bestaat uit veel kenmerkende dorpswoningen. Deze hoofdplaats van de voormalige gemeente Baarderadeel trok eind 19e en begin 20e eeuw veel renteniers. De rentenierswoningen zijn er in allerlei soorten en maten, alle met ruime tuinen met dikwijls monumentaal geboomte. Eén tuin, aangelegd in ‘Engelse landschapsstijl’, compleet met een prieeltje en een vijver, bevindt zich nog in originele staat. De dorpskom van Mantgum is aangewezen als beschermd dorpsgezicht en is daarmee een van de beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland (bron: Wikipedia). Doarpsmienskip Mantgum 3
Deel 1: Van mfc Wjukken naar het treinstation (route rood) 1. U bevindt zich bij mfc Wjukken. De naam van het gebouw verwijst naar de vorm: twee vleugels (Wjukken), ontworpen door architect G. Brouwer. Om het nog mooier te maken heeft beeldhouwer Hein Mader met de vrijwilligers en dorpsinwoners op het plein voor het multifunctioneel centrum Wjukken het kenmerk van Mantgum – de zwaan- in steen gelegd: de afsluiting van de inzamelingsactie: “Mantgum draagt een steentje bij”. De vrijwilligers hebben het gebouw in 1999 grotendeels zelf gebouwd. Ook nu zorgen zij ervoor dat het mfc Wjukken een goed draaiende organisatie is. De zwaan verwijst overigens naar het recht om zwanen bijeen te drijven (Swannedrift) dat tot voor kort nog verbonden was aan de bewoning van de boerderij op de plaats waar nu de nieuwe state Hoxwier is gebouwd. Met het multifunctioneel centrum Wjukken achter u loopt u rechts het dorp in. Vervolgens neemt u het eerste paadje links. U staat op De Wal, de oude haven van Mantgum. 2. Waar de straat ligt, was vroeger de haven, het begin (en omgekeerd het eind) van Mantgum. Aangezien veel verkeer over water ging, was dit een belangrijke plek voor zowel vrachtverkeer (bijv. turf en hooi) als personenvervoer (trekschuit). U loopt een klein stukje verder tot bij het oude café aan uw rechterhand. 4 Doarpsmienskip Mantgum
3. Het is logisch dat het café juist hier staat. Niet alleen vanwege de landwegen, maar juist vanwege de waterweg en de haven. Reizigers over water konden hier terecht. Officiële zaken werden hier overigens niet geregeld. Daarvoor moesten de reizigers naar het Veerhuis (zie nr.12). Er is een theorie dat de status van het Veerhuis werd verhoogd door het feit dat er een stuk naar toe moest werden gelopen en door het feit dat het Veerhuis is gebouwd met duurdere (rode) bakstenen en het café met de (plaatselijke) gele bakstenen. Tenslotte moet worden opgemerkt dat er kennelijk voldoende leven in het café zat om in de eerste helft van 20e eeuw de bovenverdieping uit te breiden. Wanneer u met het gezicht naar het oude café staat, ziet u in de gevel, halverwege de bovenverdieping een verticale voeg. Het linkergedeelte van de bovenverdieping is bijgebouwd na 1907, het jaar dat waarschijnlijk de bovenste foto is genomen. De uitbreiding van het café vond wellicht plaats doordat twee andere café’s in het dorp werden gesloten (het stationskoffiehuis, zie nr. 18 en it Bosk, vanaf nr. 4). Doarpsmienskip Mantgum 5
4. Tegenover het café bevindt zich de werkplaats waar na de oorlog de (destijds) bekende kruiwagens van Wiersma werden gemaakt. Daarna kwam er in het pand er voor o.a. een winkel met postkantoor. Voor het huis stond enige tijd de plaatselijke benzinepomp. Nu is er een schildersatelier gevestigd. U loopt nu richting de kerk, maar blijft staan waar de weg bij It Bosk komt. 5. Dit is ongeveer waar de eerder genoemde foto van het oude café is gemaakt. Als u de foto opnieuw bekijkt, ziet u dat de wegbedekking destijds niet veel meer dan modder en puin is geweest. In dezelfde tijd werd de huidige Seerp van Galemawei het “Sintelpad” genoemd. Het was bedekt met sintels i.p.v. modder en puin. Ook hier weer een statusverschil. De weg It Bosk heet waarschijnlijk niet zo omdat zich hier vroeger een bos bevond, maar wel omdat hier iets meer bomen stonden dan in de rest van het dorp. 6. Aan de overkant, in de bocht van de weg, staat een boerderij met een neoclassicistisch voorhuis. Het voorhuis is oorspronkelijk gebouwd als rentenierswoning voor een rijke boer die hier van zijn oude dag kwam genieten. De schuur is van latere datum. Mantgum was, vooral eind 19e eeuw een bekend renteniersdorp en het bevat meerdere neo-classicistische rentenierswoningen. Het ene nog groter en mooier dan het andere. Aangezien er in die tijd nog kerkbelasting werd betaald, naar rato van persoonlijk vermogen, werd de plaatselijke kerk ook rijk. U loopt nu door tot de ingang van het kerkhof. 6 Doarpsmienskip Mantgum
7. De kerk is gebouwd als katholieke kerk voor de heilige maagd Maria. Bij de reformatie werd het katholieke altaar verplaatst naar de voordeur en diende daar tot de restauratie van de kerk in de 20e eeuw als drempel. Het altaar staat nu in de hal van de kerk. Na de reformatie werd het een vrijzinnig hervormde kerk. De bovengenoemde rijkdom van de kerk uit zich o.a. in het unieke houtsnijwerk in de kerk, het groot aantal ramen en het smeedijzeren hek om de begraafplaats. Vroeger stond er bovenop de toren, rondom de basis van de spits ook een smeedijzeren hek. De kerk is wit bepleisterd omdat men op een gegeven moment besloot het volledige dak van de kerk te verhogen. Het pleisterwerk verbergt het extra metselwerk. De welvaart van de kerk uitte zich ook in een ander fenomeen. Er staat namelijk maar één kerk in het dorp. De kerk was eigenaar van de meeste grond in en rondom Mantgum en stond geen andere geloofsrichtingen toe. In recente tijden is de terp waar u op staat opgehoogd. Dit kunt u zien aan de onderste trede van de trap naar het kerkhof. Die is nu even hoog als de stoep. Doarpsmienskip Mantgum 7
8. Rechts van de kerk staan de oude kosterswoning en de consistorie van de kerk. Ze hadden de naam De Foarhôf. Helemaal links in de voorgevel van het linker huis zit een grote deur. Hier bevond zich vroeger de brandspuit (van de kerk). De brandspuit was van het merk Jan van der Heyden. In het rechter huis zat eerst ook het postkantoor (van de kerk). Hier woonde lange tijd Jacob Klaver, oprichter van de plaatselijke kaatsvereniging (1903). Deze huizen zijn overigens niet zo oud als ze er uit zien. In 1927 nog stonden hier andere kleine huisjes. 9. Als u zich nu omdraait, ziet u aan de overkant van het veldje twee huizen staan. Het gele huis rechts, met de rode luiken, is ontworpen door de van oorsprong Mantgumer architect Doeke Meintema. Het huis is ontworpen als nieuw type Fries herenhuis (als vervanging van de neo classicistische stijl rentenierswoningen). Het huis is opgebouwd uit Friese bakstenen en andere regionale bouwmaterialen, waardoor het één is met de grond waarop het staat. Centraal in het huis was de open haard, van oudsher het centrum van woningen. Er zijn slechts enkele van deze woningen gebouwd. De anderen overigens met een uitheemse baksteensoort. Waarschijnlijk is uit al deze huizen de centrale haardplaats verdwenen. Meintema ontwierp dit huis in Mantgum voor zijn moeder. Hij ontwierp ook het huis aan de Skillaerderdyk, nr. 6, het gemeentehuis van gemeente Het Bildt en won een prijs met een ontwerp voor het nieuwe gemeentehuis van Rotterdam. 8 Doarpsmienskip Mantgum
10. Links van het gele huis staat de oude bewaarschool (soort kleuterschool). De bewaarschool is voor 1880 door de kerk gebouwd in een tijd waar geen duidelijk onderscheid was tussen christelijk en openbaar onderwijs. Later liet de kerk ook de openbare lagere school (!) bouwen. In de linker helft van de bewaarschool werd les gegeven. In het rechter gedeelte woonde het hoofd van de school. U steekt nu de straat over. 11. Op de hoek van de Frijbuorren staat (op nummer 1) de oude pastorie. Het is voor 1870 gebouwd. In dat jaar werd er een ijzeren hek omheen geplaatst tegen de toen vele in Mantgum loslopende geiten. Vanuit deze woning (waar zijn schoonouders woonden) deed de radiopionier Hanso Schotanus à Steringa Idzerda zendexperimenten (o.a. voor het traceren van Duitse zeppelins in de eerste wereldoorlog). Hier verzorgde hij op 6 november 1919 de allereerste radiouitzending in Nederland. Een zoon van een latere dominee vertelt graag dat de pastorie zo groot is dat deze zoon ooit met een Mini Cooper door de gang van de pastorie gereden is. Het huis heeft niet meer de functie van pastorie. U loopt verder richting Fearhûshoeke tot het rode huis, het oude veerhuis. Doarpsmienskip Mantgum 9
12. In dit huis werden de tol- en reisgelden betaald. Waarschijnlijk was er een gelagkamer met logies. Er achter was een stal voor het stallen van paarden. Rechts voor op de foto de dubbele hondenkar van J. Venema. 13. Voorbij het veerhuis aan de rechterzijde van de weg staat een rijtje huizen. Dit waren de armenwoningen van de kerk. Ze werden zowel aan de voorzijde als de achterzijde bewoond. De huizen zijn volgens overlevering gebouwd met de bakstenen van de vorige pastorie. Het eerste huis heeft een kajuit op het dak. Hier werkte de schoenmaker. Zijn vrouw wist de hele omgeving blauw te zetten met rookwalmen wanneer zij oliebollen (oaljekoeken) bakte, waardoor de buurt de bijnaam Oaljekoekshoeke kreeg. 14. Halverwege het paadje langs de huizen ligt aan de kant van de school een vijvertje. Dit zou een dobbe zijn, een drinkplaats voor dieren die zelfs in de droogste zomers niet opdroogt door de dikke kleilaag onder de bodem en wellicht een bron zou zijn voor vers water. Toch is er reden voor twijfel. Aan de hand van oude foto’s is aannemelijk dat de werkelijke dobbe een stukje verderop lag. U loopt verder het paadje uit tot aan de weg. 10 Doarpsmienskip Mantgum
15. Vroeger hield hier ongeveer het dorp op (aan de overkant lagen nog twee boerderijtjes). Als u terug kijkt, ziet u bijna waar de oude foto bij nr. 13 genomen is. Aan het eind van het paadje gaat u, voor de supermarkt, linksaf. U loopt nu op de Swannedrift. De naam doelt op het recht dat tot voor kort bij de bewoners van het boerderijtje lag, waar een nieuwe “State Hoxwier” gebouwd is. Het swannedrift was een oud adellijk recht om zwanen bijeen te drijven en te verkopen (veelal voor de dons en veren). Lopend langs deze straat valt u mogelijk op dat niet alle straten in deze wijken even recht lopen. Dit komt doordat destijds de straten zijn aangelegd volgens het patroon van oude sloten aan deze zijde van de terp. Aan het eind van de straat gaat u naar rechts, richting het station 16. Dit is de Seerp van Galemawei, het vroegere Sintelpad. De straat is genoemd naar een vroegere adellijke bewoner van Hoxwier. Een andere straat in Mantgum is genoemd naar His van Botnia, de vrouw van Seerp van Galema. De eerste drie panden aan uw rechterhand zijn gebouwd in ca. 1950. De rest van de woningen aan de rechterkant zijn daarna in verschillende fasen gebouwd. Voor de bebouwing waren hier weilanden. Aan het einde van de straat is rechtsaf het treinstation. De foto hiernaast makt duidelijk dat u voor de bouw van de huizen aan de rechterkant van de straat vanaf dit punt (links voor de hondenkar) het voormalige station kon zien. Doarpsmienskip Mantgum 11
station 12 Doarpsmienskip Mantgum
Colofon mfc Wjukken Deze dorpswandeling is gemaakt door de Werkgroep Historie Mantgum. Meer informatie over de werkgroep is te vinden op de website www. mantgum.com onder het kopje Doarpsmienskip. Er berust geen copyright op deze dorpswandeling maar de werkgroep zou het zeer op prijs stellen wanneer u haar op de hoogte stelt bij het overnemen van teksten en foto’s. Legenda Rood = beschrijvingen nummers 1 t/m 16 Blauw = beschrijvingen nummers 17 t/m 36 Doarpsmienskip Mantgum 13
Deel 2: Van treinstation naar mfc Wjukken (route blauw) 17. Het treinstation dat u nu ziet, is van 1973. Er stond eerder een groter treinstation dat rond 1883 werd gebouwd. Het was één van de tientallen stopplaatsen voor de trein tussen Leeuwarden en Sneek. Voor 1973 was hier lange tijd geen station meer. De treinen stopten hier wel om elkaar te passeren, maar er mocht niemand in- of uitstappen. Door akties van vooral Mantgumers werd er uiteindelijk weer een station gebouwd. Vanaf het treinstation loopt u bij de spoorwegovergang links de Seerp van Galemawei in. De spoorwegovergang zelf was vroeger overigens eigendom van de kerk. Zij kreeg dit met enkele andere rechten (en een financiële tegemoetkoming) in ruil voor de (kerk-)grond die nodig was om de spoorlijn en de stationsgebouwen aan te leggen. 18. Het eerste huis aan de rechterkant is het vroegere stationskoffiehuis, Eén van de vijf vroegere “drinkgelegenheden” van Mantgum en directe omgeving De anderen waren Huis Lucht en Veld, het Veerhuis, het café aan De Wal en het café aan It Bosk. Het stationskoffiehuis is waarschijnlijk vlak na de aanleg van de spoorlijn in 1883 gebouwd. Sindsdien stonden er enkele tientallen jaren ook aan de rechterkant van de huidige Seerp van Galemawei geen huizen tot aan de boerderij aan de afslag naar de Skillaerderdyk. Pas rond de komst van het nieuwe gemeentehuis van Baarderadeel in 1908 en daarna werden de andere huizen gebouwd. 14 Doarpsmienskip Mantgum
19. Het volgende huis is nr. 33. Dit huis is in 1911 in jugendstil gebouwd voor de Rijksveearts Klaas Bergsma en zijn vrouw Angenietje Sijbesma. Hun dochter werd in de eerste wereldoorlog journaliste en aan het begin van de eerste wereldoorlog woonde ze in Engeland. Klaas Bergsma was waarschijnlijk de eerste Mantgumer met een auto. 20. Op nr. 31 hebben bijna altijd politiemensen gewoond. In de tijd van de vorige bewoonster bevond zich aan de achterkant van het huis nog een gangetje met aparte ingang en (politie-)loket. Het huis is als enige huis in Mantgum om onbekende redenen gebouwd met Groninger bakstenen. Doarpsmienskip Mantgum 15
21. Het huis op nummer 29 is pas in 1921 gebouwd als ambtswoning voor de gemeentesecretaris. Het is gebouwd omdat zijn voorganger in de vorige ambtswoning van de gemeentesecretaris (nr. 23) bleef wonen toen hij burgemeester werd. Het huis op nr. 29 is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Het huis had rond 1950 de naam “Huize Rolina” Tot in de jaren 60 van de vorige eeuw liep er ook voor de oneven genummerde huizen een sloot. Na het dempen van die sloot is over de gehele lengte van de voormalige sloot door de gemeente een Ganzerik haag geplant. Alleen bij dit huis is nog een stuk van die haag te zien. De gehele haag is te zien op de onderstaande oude luchtfoto van Mantgum. 16 Doarpsmienskip Mantgum
22. De nummers 27 en 25 zijn destijds ook gebouwd voor personeel van de gemeente. 23. Het witte huis op nr. 23 is gebouwd in de jugendstil als ambtswoning van de gemeentesecretaris, later burgemeester. Het huis heette lange tijd “Tinken is frij”(denken is vrij). Doarpsmienskip Mantgum 17
24. Het volgende huis was tot 1984 gemeentehuis van Baarderadeel. Het is in 1939 gebouwd op de plek waar in 1908 het eerste Mantgumer gemeentehuis stond. Dat moest worden afgebroken omdat het slecht gebouwd was. Het gemeentehuis van Baarderadeel stond van oudsher niet in Mantgum, maar in Weidum. De rijke kerk van Mantgum wist echter in 1908 het gemeentehuis naar Mantgum te krijgen door de gemeente 13 are grond plus f. 5.000,- te geven voor de nieuwbouw en door enkele wereldse taken op zich te nemen (die de kerk in wezen al uitvoerde) zoals de aanleg van wegen, het betalen van de lantaarnaanstekers, het ophalen van de tonnetjes bij de “toiletten” etc. Nadat de gemeente instemde, werd niet alleen het gemeentehuis gebouwd, maar ook de huizen van de verscheidene ambtenaren en de gemeentewerkplaats. De komst van het gemeentehuis bepaalde zo voor een groot deel hoe Mantgum er nu uitziet. Het plein aan de overkant was het parkeerterrein van het gemeentehuis. De boom in het midden is in 1975 door koningin Juliana geplant. U loopt verder in de richting van de kerk. 18 Doarpsmienskip Mantgum
25. Aan uw linkerhand ziet u de praktijkruimte van een fysiotherapeut. Dit huis is echter gebouwd als regionaal (het gebied overlapte voor een deel drie gemeenten) postkantoor en verdeelstation. Veel postadressen in de regio hadden tot de invoering van de postcode de toevoeging “Post Mantgum”. De reden dat juist Mantgum deze belangrijke functie had, is waarschijnlijk wederom terug te voeren op de kerk van Mantgum. Bij de aanleg van treinspoor had de kerk o.a. bedongen dat via het spoor ook telegraafverbingen in Mantgum zouden uitkomen. Het begin van een regionale functie voor Mantgum. 26. Aan de overkant van de fysiotherapie, op de hoek met de Skillaerderdyk ligt een boerderij (lange tijd aan deze zijde van het dorp het laatste gebouw). De boerderij is gebouwd als “kerkeboerderij”, was een tijd lang de locatie van gemeentewerken, en is nu één van de Mantgumer locaties voor Bêd en Brochje. U blijft de weg volgen richting de kerk. . 27. Het huis op de hoek aan de rechterkant is nr. 15. Het is nog voor de komst van het gemeentehuis naar Mantgum omstreeks 1875 gebouwd voor burgemeester Kornelis Velstra. Het huis is gebouwd in de eclectische stijl met overheersende neoclassicistische elementen. Dezelfde stijl waarin in die tijd ook herenhuizen werden gebouwd. De nog oorspronkelijke tuin is aangelegd in de Engelse landschapsstijl. Doarpsmienskip Mantgum 19
28. Daar tegenover ziet u huis nr. 8. Dit huis is onlangs grondig gerenoveerd. Het is in 1877 gebouwd voor een rentenierende boer . Aan de oostzijde van het huis staat het voormalig koetshuis. U loopt verder in de richting van de kerk. 29. Rechts ziet u huis nr. 13. Het is in de jaren 1870 gebouwd. Het is niet zo blokvormig als bijv. het huis op nr. 15. Ook hier staat aan de oostzijde het voormalig koetshuis, mede herkenbaar aan het gouden paard boven de deuren . 30. Hier weer tegenover staat op nr. 6 het kleinste, maar tegelijk waarschijnlijk oudste rentenierswoning. Deze is gebouwd in 1859. In 1947 heeft de gemeente Baarderadeel beslag gelegd op de woning in verband met de woningnood, waarna er twee gezinnen in kwamen te wonen. Deze woning heeft geen koetshuis. 20 Doarpsmienskip Mantgum
31. Eén huis verder, op nr.4 staat een huis dat omstreeks 1875 is gebouwd als rentenierswoning, maar lange tijd heeft gefungeerd als ambtswoning van de burgemeester. Na de gemeentelijke herindeling in 1984 zelfs lange tijd als ambtswoning van de burgemeester van de gemeente Littenseradiel. Aan de westzijde van het huis staat een voormalig koetshuis dat zo hoog is dat er een verdieping in zit. Voor het huis staat een oude rode beuk. 32. Tegenover nr. 4 staat huis nr. 11. Ook deze woning is rond 1870 gebouwd. Achter het huis stond vroeger een schuur met ruimte voor zes koeien en een paard. 33. Naast nr. 4, op nr. 2 staat een huis dat voor 1870 is gebouwd als rentenierswoning. Het huis is vele malen verbouwd en omvatte ook enige tijd een postkantoortje. Wanneer u vanaf dit huis naar het straatje aan de overkant kijkt, ziet u daar links een boerderij die volgens zeggen is gebouwd als grootste boerderij van Friesland. Doarpsmienskip Mantgum 21
34. Weer een huis verder dan het huis op de Seerp van Galemawei nr. 2 staat ook op nr. 2, maar dan van de Master Jansenstrjitte een huis met een gele rand om de daklijst. Dit is de voormalige ambtswoning van de koster/hoofdonderwijzer. Het huis is in 1874 in opdracht van de kerk gebouwd. In 1968 is het huis door de kerk verkocht. Hoewel het huis daarmee zijn functie verloor, wordt het nog steeds door velen het schoolmeestershuis genoemd. 35. Op de hoek, tegenover het schoolmeestershuis staat de voormalige openbare lagere school. De school werd rondom 1882 door de kerk(!) gebouwd en pas in 1921 aan de gemeente Baarderadeel verkocht. Na de bouw van de nieuwe openbare lagere school in 1978 kreeg dit gebouw de functie van dorpshuis en de naam “De Wjuk”. Achter het gebouw lagen tennisbanen aangelegd en binnen was o.a. het plaatselijk consultatiebureau. Na de opening van het multifunctioneel centrum Wjukken werd het gebouw (bij inschrijving) aan particulieren verkocht. Het is sindsdien een woonhuis. 36. U loopt voorbij de kerk naar de straat De Wal. Aan het eind van de straat gaat u rechtsaf. Aan de overkant is het multifunctioneel centrum Wjukken. 22 Doarpsmienskip Mantgum
Werkgroep Historie Mantgum
1 Online Touch