0

tekst en foto’s: Daan Goppel © verkennend onderzoek papua Barat investerings- en ontwikkelingskansen vanuit buitenlands perspectief opdrachtgever: Stichting duurzame samenleving papua barat (SDSP) Onderzoeksperiode : juli-november 2015 onderzoek: Daan goppel vormgeving: Daan Goppel

Inhoud woord vooraf - bestuur SDSP Samenvatting Ringkasan Resumo Abstract Inleiding Getal- en valutasleutel Kaarten Deel I Ontwikkelingskansen 1) Achtergrond ontwikkelingsproblematiek Papua Barat 1.1 Ontwikkelingsachterstand 1.2 Historische achtergrond Kader: Speciale autonomie 2) Huidige dynamiek 2.1 Pemekaran 2.2 Pemekaran: positi ef 2.3 Pemekaran: negati ef 2.4 Arbeidsverdeling in Papua Barat 3) Ontwikkelingsachterstand inheemse Papoea’s 3.1 Achterstand inheemse Papoea’s 3.2 Externe factoren 3.3 Interne factoren 3.3.1 Premodern-communaal versus modern-kapitalisti sch Kader: Het leven van inheemse Papoea’s in de binnenlanden 3.3.2 Culturele kenmerken inheemse Papoea’s 3.3.2.1 De relati e tussen de Papoea en zijn grond 3.3.2.2 De relati e van Papoea’s tot elkaar 3.3.2.3 Maskawin: bruidschat Kader: Het leven van inheemse Papoea’s aan de kust 15 16 19 20 20 21 22 23 23 23 23 25 27 27 28 28 29 - - - - Nederlands Bahasa Indonesia Esperanto English 3 5 5 6 7 9 10 11

4) Onderwijs in Papua Barat 4.1 Onderwijs als middel 2.2.3 RKP Nasional 2016 4.2 Onderwijs in Papua Barat 4.3 Katholieke scholen in Papua Barat Kader: Installatiebedrijf Kader: Baksteenbedrijf 5) Lesprogramma ondernemen voor inheemse Papoea’s 5.1 Evenwichtige arbeidsverdeling 5.2 Lesprogramma ondernemen 30 30 32 32 32 34 34 2.2.4 Overig ontwikkelingsplan: MP3EI 2.3 Ontwikkelingsplannen provinciaal niveau, Papua Barat 2.3.1 RPJP Daerah Provinsi Papua Barat 2012-2031 2.3.2 RPJM Daerah Provinsi Papua Barat I 2012-2016 2.3.3 RKP Daerah Provinsi Papua Barat 2016 2.4 Ruimtelijke ontwikkelingsplannen 2.4.1 RTRW Nasional 2008-2028 2.4.2 RTRW Provinsi Papua Barat 2013-2033 3) Investeringskansen per sector 3.1 Inleiding 3.2 SWOT-analyse en algemene wenken bij het ondernemen in Papua Barat 3.3 Energie Deel II Investeringskansen 1) Profiel Papua Barat 1.1 Huidige dynamiek 1.2 Geografie 1.3 Klimaat 1.4 Demografie 1.5 Bestuurlijke indeling 1.6 Democratisch systeem en autonomie 1.7 Transport 1.7.1 Transport over land 1.7.2 Transport over water 1.7.3 Transport door de lucht 1.8 Energie 1.9 Watervoorziening 1.10 Arbeidsbevolking 1.11 Landgebruik 1.12 Financiële situatie lokale overheden 1.13 Economische kenschets 1.13.1 Bruto Nationaal Product 1.13.2 Allocatiegelden 1.13.3 Sectoren 1.13.4 Investeringen 2) Plannen voor Papua Barat 2.1 Planningstelsel Indonesië 2.2 Ontwikkelingsplannen nationaal niveau 2.2.1 RPJP Nasional 2005-2025 2.2.2 RPJM III Nasional 2015-2019 39 39 40 40 41 43 44 44 45 46 47 48 49 51 52 55 55 56 56 58 60 62 62 62 3.3.1 Hydro-elektrische energie 3.3.2 Zonne-energie 3.3.3 Getijdenenergie 3.3.4 Bodemwarmte-energie 3.4 Tropische land- en tuinbouw 3.4.1 Cacao 3.4.2 Nootmuskaat en kruidnagel 3.4.3 Koffie 3.5 Bosbouw 3.6 Visserij 3.7 Toerisme 4) concrete investeringsmogelijkheden 4.1 Vis – In Manokwari 4.2 Cacao – In Ransiki 4.3 Hydro-elektrische energie – In Tambrauw Lijst figuren en verwijzingen • FIguren • Verwijzingen Bijlagen • • DVD: Papua Onze Toekomst, SDSP & DKProducties, 2015 Correspondentie: SDSP - Nederlandse overheid t.a.v. bilateraal ontwikkelingsgeld Papua Barat, november 2012-april 2014 69 70 72 73 74 74 75 75 78 82 83 86 87 87 87 87 88 90 91 92 92 96 98 100 103 105 108 110 114 114

woord vooraf - bestuur sdsp De klimaatt op in Parijs van 2015 maakt ons als wereldburger duidelijk hoe belangrijk het is goed voor onze aarde te zorgen. Voor ons is ook de aandacht voor het duurzaam beheren van de 40 miljoen ha biodiversiteit met haar bewoners van de Papuaprovincies in Indonesië weer volop actueel. De vraag is natuurlijk: Hoe kunnen we in Papua Barat een duurzame ontwikkeling op gang brengen die eff ect heeft voor de natuur en de gemeenschap? Op basis van onze ervaringen en op basis van gesprekken met overheid en bedrijfsleven, kunnen wij vaststellen dat het voor de gouverneur van Papua Barat alleen mogelijk gaat worden als hij assistenti e krijgt van (M)aatschappelijk (V)erantwoord (O)ndernemende bedrijven van buiten Papua Barat. De voorzitt er van de Senaat van Indonesië en de gouverneur van Papua Barat weten dat vanaf begin jaren ‘60 binnen het MVO-bedrijfsleven in Nederland veel experti se is opgebouwd op gebied van werken in ontwikkelingslanden. Zij geven aan graag te willen samenwerken met de Nederlandse bedrijven. De ambassade kan hierin een intermediaire rol vervullen (zie de DVD Papua onze toekomst, in de bijlage) Daarbij willen zij rechtstreeks en eff ecti ef gebruik maken van de faciliteiten die Nederland biedt. Daardoor kunnen ze relati ef snel gebruik maken van kennis en kunde, zonder eerst zelf ti jd te verliezen om het wiel opnieuw uit te vinden. Duurzaam beheer van de natuur en het aanbrengen van evenwicht tussen Planet-People-Profi t in Papua Barat kan met hulp van de Nederlandse ministeries van ontwikkelingssamenwerking / buitenlandse handel en economische zaken. De parti culiere Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP) heeft meer dan 20 jaar ervaring in het samenwerken met bedrijfsleven en het doen van onderzoek in Papua Barat. In dit rapport wordt een overzicht gegeven van alle huidige plannen over Papua Barat, en de kansen die er zijn voor economische initi ati even. Wij zijn er van overtuigd dat duurzame economische initi ati even de sleutel zijn tot ontwikkeling van het gebied, de mensen én het behoud van de natuur. Duurzame ontwikkeling met MVO-bedrijven kunnen de motor zijn om versneld de grotendeels nog aanwezige mentaliteit van het verzamelsysteem (leven van opbrengsten die ‘van boven’ komen) met het moderne kapitalisti sche technocrati sche systeem (systeem waarbij je zelf ‘aan de bak moet’) met elkaar te verbinden. Waarom nu de kansen benut moeten worden? De plannen van de Indonesische regering bieden goede kaders voor verdere ontwikkeling. De geldstroom die op gang komt voor Papua Barat biedt vele kansen. Tegelijkerti jd is voor politi eke, publieke en private organisati es in Indonesië nog te weinig zichtbaar van de situati e van Papoeajongeren in het binnenland en de mensen die verpauperen aan de randen van de steden. Om de goede bedoelingen van de ‘regering Jokowi’ zoals transformati e, masterplannen, de ontwikkeling van het volk zelf en belasti ngfaciliteiten te eff ectueren, moeten deze jongeren zichtbaar worden en opgeleid worden. Opleiding en training-onthe-job horen daar bij. De kansen moeten mede snel benut worden, omdat voor jongeren die wel een goede (vak-)opleiding hebben, er onvoldoende werk voorhanden is. Ze missen werkervaring, of verliezen banen aan hogeropgeleide of ervarener migranten. Hierdoor kan een groot deel van de jongeren zich in deze moderne technocrati sche samenleving niet staande houden. Willen deze Papoea’s een kans krijgen, is er een aanpak nodig zonder bureaucrati e en corrupti e maar met een goede basisopleiding en een arbeidsethos passend bij een kapitalisti sche én duurzame samenleving. De aanpak die wij voorstaan is dus gebaseerd op MVO-ondernemers. In de projecten van de SDSP is alti jd geprobeerd met bedrijven in zowel Nederland als Papua Barat te werken. Het blijkt dat deze ondernemers structureel bijdragen aan een duurzame samenleving. Zeker nu de centrale regering en de gezagsdragers in Papua Barat uitspreken dat ze met Nederlandse bedrijven willen samenwerken, is het noodzakelijk te acteren. Dat initi ëren we door een aantal initi ati even te starten. Ten eerste het bijeenbrengen en analyseren van informati e, en het ter beschikking stellen van kennis, kunde en netwerk aan organisati es die willen investeren in Papua Barat. De SDSP stelt zich daarbij op als netwerk- en kennisorganisati e. Ten tweede het ontwikkelen van concrete duurzame business cases, waarin parti jen in samenwerkingsverbanden (publiek-private-samenwerking of consorti a) uitvoering geven aan concrete projecten. De SDSP kan hierin de rol van aanjager en kennispartner hebben, maar het doel is deze samenwerkingsverbanden zelfdragend en zelfvoorzienend te laten zijn. De fi nanciering komt van de samenwerkende parti jen en kan onder meer met bilateraal geld ondersteund worden. Momenteel komt er geen bilateraal geld naar Papua Barat (zie de bijlagen met correspondenti e aan o.a. de Tweede Kamer). Met deze voorverkenning geven we diverse parti jen inzicht in de kansen die er wel degelijk zijn, waardoor ook mogelijk aanspraak gemaakt kan worden op bilaterale fi nanciering. 3 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015

Ten derde het laten opstellen van een breder kader. De vele plannen die ook in bijgaand rapport zijn beschreven, geven vele mogelijkheden aan. De kunst is nu om vanuit deze plannen de parti jen daadwerkelijk om één tafel te brengen en een inhoudelijk kader te laten ontwikkelen. De SDSP kan hier ook een initi ërende rol spelen, mogelijk soms zelf, maar vooral door andere organisati es met de juiste experti se daartoe uit te nodigen of uit te dagen. De beschreven investeringsmogelijkheden tonen aan dat er veel mogelijk is in het gebied, en dat ideeën en moti vati e van diverse partners aanwezig is. Wat nog ontbreekt is een integraal plan op macroniveau dat investeringsmogel ijkheden en verder uit te werken business cases met elkaar verbindt. De SDSP hoopt dat met dit onderzoek ook door parti jen de uitdaging wordt aangenomen om deze derde stap te zett en. Een dergelijk plan zal opgesteld moeten worden door onder meer de gouverneur, bedrijfsleven in Papua Barat en uit Nederland, en met hulp van organisati es als de Nederlandse ambassade in Jakarta. Er moet dus een investeringsplan of masterplan komen voor een groter gebied. We vergelijken dat met de ontwikkeling van bijvoorbeeld het hoogwaterbeschermingsplan en de haven van Jakarta, of de aanleg van de Deltawerken of de Flevopolders in Nederland: Met een groter plan waarin inhoudelijke thema’s genoemd staan, en dat is opgesteld door meerdere samenwerkende parti jen die de deelplannen ook uitwerken: Dat is wat nodig is voor Papua Barat. Alleen met betrokkenheid van de regering en van investeerders ontstaat een visie voor het gebied, komen de (nu nog) losse initi ati even bij elkaar, en ontstaat synergie en samenwerking. De voorliggende ‘voorverkenning’ geeft een basis en tevens een aanzet om bovenstaande initi ati even te laten starten. We dragen dit rapport dan ook op aan de Gouverneur van Papua Barat, de Nederlandse Ambassade in Jakarta en Nederlandse MVO-bedrijven, opdat zij samen gaan werken aan de uitwerking van goede en duurzame economische initi ati even en opdat zij gezamenlijk een masterplan uitwerken waarin publieke en private initi ati even in het gebied hun plek krijgen. Wouter Bronsgeest (Voorzitt er SDSP) Leo de Zeeuw sr. (Secretaris SDSP)

Samenvatting - Nederlands De Indonesische provincie Papua Barat kent een bewogen geschiedenis en een bijzondere positi e binnen Indonesië. Papua Barat is een van de meest grondstofrijke provincies van het land, maar heeft een grote ontwikkelingsachterstand ten opzichte van de meeste andere Indonesische provincies. Daarnaast bestaat er een interne ontwikkelingstegenstelling tussen inheemse bewoners, de Papoea’s, en immigranten uit andere delen van Indonesië. De laatste jaren is de ontwikkeling van Papua Barat in een stroomversnelling geraakt. Als gevolg van het verkrijgen van speciale autonomie (otonomi khusus) zijn aanzienlijke allocati egelden vanuit Jakarta beschikbaar gekomen. Daarnaast zijn ook de buitenlandse investeringen gestegen. De Indonesische regering focust op de economische ontwikkeling van het gebied, hetgeen heeft geleid tot versnelde ontsluiti ng van deze voorheen moeilijk toegankelijke provincie. Als gevolg hiervan ontstaan zowel maatschappelijke ontwikkelingskansen voor de Papoea’s, als economische investeringskansen voor buitenlandse bedrijven. Op maatschappelijk vlak ligt de grootste uitdaging bij de incorporati e van inheemse Papoea’s in de moderne economie. Met name in de binnenlanden van Papua Barat is door decentralisati e van bestuur (pemekaran) en een uitbreidende economie dit thema actueel. Vanwege historische en culturele oorzaken heeft een aanzienlijk deel van de Papoea’s moeite zich economisch staande te houden en worden nieuwe kansen op economisch gebied met name vervuld door beter toegeruste Indonesische immigranten. In Papua Barat is zodoende een onevenwichti ge arbeidsverdeling ontstaan waarbij commerciële ondernemingen voor het overgrote deel in handen zijn van immigranten. Voor Papoea’s leidt dit tot afh ankelijkheid en ontstaat een risico op economische marginalisering. Om een bijdrage te leveren aan de verbetering van deze situati e wordt een overzicht gegeven van de oorzaken die hieraan ten grondslag liggen. Hiervoor wordt ingegaan op de specifi eke geschiedenis van Papua Barat en de culturele achtergrond van inheemse Papoea’s. Onder andere ontoereikend onderwijs en culturele belemmeringen zijn hierbij van invloed. Aan hen die goed willen doen in Papua Barat, zij het een ontwikkelingsorganisati e, zij het een maatschappelijk verantwoord ondernemend buitenlands bedrijf, wordt de aanbeveling gedaan dit ontwikkelingsthema ter harte te nemen. Als voorbeeld voor een mogelijk maatschappelijk project is in dit rapport een eerste aanzet gegeven tot een speciaal onderwijsprogramma dat zich focust op het bekend maken van jonge Papoea’s met ondernemerschap. 5 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 Op economisch vlak zorgen met name infrastructurele verbeteringen in Papua Barat en de openheid ten opzichte van buitenlandse investeerders voor het ontstaan van economische kansen. Om een beeld te krijgen van de huidige staat van de provincie is een profi elschets gemaakt van Papua Barat. Daarnaast zijn voor een perspecti ef op de toekomsti ge ontwikkelingen alle relevante Indonesische ontwikkelingsplannen betreff ende het gebied samengevat en integraal opgenomen. Van een vijft al economische sectoren met investeringspotenti e wordt een uitgebreider beeld geschetst, te weten; energie, tropische land- en tuinbouw, bosbouw, visserij en toerisme. Dit onderzoek dient als eerste verkenning van de situati e en de investeringsmogelijkheden in Papua Barat. Als aanzet tot verder onderzoek zijn een drietal concrete investeringsmogelijkheden onderscheiden. Deze betreff en visserij, cacao en hydro-elektrische energie. Dit onderzoek verschaft aldus een inzicht in de sociaaleconomische situati e in Papua Barat anno 2015. De brede analyse van dit gebied en haar bewoners maakt dit rapport interessant voor een gevarieerd publiek van lezers. Parti jen die een duurzame bijdrage willen leveren aan de ontwikkeling van Papua Barat kunnen hieruit informati e putt en voor de vorming van hun strategie. Voor maatschappelijke organisati es kan met name de analyse van de sociale ontwikkelingssituati e, zoals deze gegeven wordt in deel I, inzichtgevend zijn. Buitenlandse bedrijven die geïnteresseerd zijn om op duurzame wijze te investeren vinden in deel II een overzicht van enkele kansrijke investeringsgebieden en een eerste aanzet om invulling te geven aan het begrip duurzaamheid. Voor de Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP), die er naar streeft de nati onale en regionale overheid, de Nederlandse ambassade in Jakarta en het Nederlandse bedrijfsleven een overkoepelend gebiedsontwikkelingsplan voor de provincie Papua Barat te laten opstellen, zijn beide delen van belang. In het bijzonder kan gewezen worden op hoofdstuk twee van deel II, waar alle relevante Indonesische ontwikkelingsplannen ten aanzien van Papua Barat zijn samengevat. Ringkasan – Bahasa Indonesia Papua Barat adalah salah satu provinsi yang mempunyai sejarah dan posisi khusus dalam Negara Kesatuan Republik Indonesia. Walaupun sumber daya alam di provinsi ini luar biasa, ti ngkat pembangunannya masih rendah kalau dibandingkan dengan provinsi lain di Indonesia. Selain itu, di bidang pembangunan ada perbedaan mencolok antara orang pribumi dan pendatang di Papua Barat.

Sejak beberapa tahun yang lalu, laju pembangunan Papua Barat sangat menigkat. Dengan otonomi khusus (otsus) yang diberikan kepada provinsi Papua Barat, disediakan dana alokasi cukup besar untuk membangun provinsi ini. Selain itu, investasi baik dalam negeri maupun dari luar negeri pun melonjak. Fokus pemerintah Indonesia kepada pembangunan ekonomi dan masyarakat Papua Barat sekarang menimbulkan pembukaan dan integrasi daerah ini yang dulu tertutup dan terpencil. Sebagai hasil dari proses ini muncul peluang, baik untuk membangun masyarakat, maupun untuk investasi oleh investor asing. Dalam bidang pembangunan masyarakat Papua Barat, tantangan utamanya adalah sulitnya mengintegrasikan orang pribumi Papua dalam ekonomi modern yang berkembang. Karena proses pemekaran dan penyebaran ekonomi akibat adanya perbaikan prasarana, khususnya di daerah pedalaman, hal ini menjadi masalah utama. Gara-gara sejarah Papua Barat di masa lampau dan latar belakang budaya orang pribumi, sebagian besar orang asli Papua mengalami kesulitan bertahan di ekonomi modern saat ini. Kebanyakan peluang ekonomi yang muncul digunakan oleh orang pendatang dari daerah lain di Indonesia yang mempunyai pendidikan dan keterampilan lebih cocok. Ini menyebabkan keti dakseimbangan dalam bidang ketenagakerjaan di Papua Barat. Karena hampir semua perusahaan dimiliki pendatang, orang pribumi menjadi tergantung dan risiko marginalisasi di bidang ekonomi muncul. Untuk memberikan kontribusi untuk pemecahan keadaan ini, laporan ini dapat menjadi penggambaran latar belakang kondisi terkini. Fokus diberikan kepada sejarah khusus Papua Barat dan ciri-ciri budaya orang pribumi. Antara lain alasan yang membedakan adalah, kurang pendidikan dan ciri budaya orang Papua yang menghalangi kemajuan mereka dalam bidang ekonomi. Kepada pihak yang ingin berbuat baik di Papua, misalnya LSM atau perusahaan, disarankan untuk melibatkan permasalahan pembangunan ini dalam kegiatannya. Sebagai solusi inspirati f, dalam laporan ini diberikan rancangan program pelati han untuk memperkenalkan orang pribumi muda di bidang kepengusahaan. Perbaikan prasarana dan keterbukaan dalam menghadapi investor asing menyebabkan peluang investasi di bidang ekonomi. Dalam laporan ini diberikan juga profi l provinsi Papua Barat untuk memperkenalkan calon investor dengan daerah luar biasa ini. Untuk menggambarkan masa depan provinsi ini, beragam rencana pembangunan mengenai Papua Barat diringkaskan dan dimasukkan dalam laporan ini. Ada lima sektor ekonomi yang menarik untuk calon investor asing dapat telaah. Sektor ini diperlakukan lebih luas dan termasuk sektor; energi, pertanian, perhutanan, perikanan dan pariwisata. Peneliti an ini dapat dianggap sebagai penjelajahan pertama mengenai peluang investasi di Papua Barat, khususnya untuk investor asing. Sebagai langkah pertama untuk mendorong peneliti an lebih lanjut, dibedakan ti ga kasus bisnis konkret. Peluang investasi konkret ini adalah perikanan, kakao dan pembangkit listrik tenaga air. Peneliti an ini memberikan para pembaca informasi tentang keadaan Papua Barat dalam bidang sosial dan ekomomi pada tahun 2015. Karena diberikan analisa sangat luas tentang provinsi dan penduknya, laporan ini menarik untuk berbagai macam pembaca. Pihak yang ingin memberikan kontribusi yang berkelanjutan kepada Papua Barat, dapat menimba informasi di sini untuk pembentukan strategi masing-masing. Bagian I dalam laporan memberikan analisa tentang keadaan pembangunan sosial di Papua Barat, jadi bagian ini khususnya menarik bagi LSM yang berfokus kepada pembangunan di Papua Barat. Bagian II menarik terutama untuk perusahaan yang ingin berinvestasi secara berkelanjutan. Bagian ini memberikan ikhti sar tentang peluang investasi dan saran mengenai investasi berkelanjutan dan ramah lingkungan. Untuk Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat, SDSP (Yayasan untuk Masyarakat Papua Barat yang Berkelanjutan) seluruh laporan ini menarik. Yayasan ini menperjuangkan ide untuk pendirian rencana pembangunan terpadu untuk Papua Barat. SDSP mengajak pemerintah Indonesia dan Papua Barat bekerja sama dengan perusahaan dari Belanda maupun dalam negeri dan kedutaan besar Belanda, untuk mewujudkan rencana tersebut. Untuk upaya ini, khususnya bab dua dari bagian II, dapat memberikan informasi menarik. Dalam bab ini semua rencana pembangunan mengenai Papua Barat diringkaskan. Resumo - Esperanto La indonezia provinco papua barat havas turbulan historion kaj specialan pozicion en la respubliko indonezio. Kvankam papua barat estas unu el la plej rimedo-riĉaj provincoj de la lando, ĝia nivelo de evoluo estas tre malalta kompare kun aliaj provincoj en indonezio. Krome, ekzistas okulfrapa interna evolukontrasto inter indiĝenaj loĝantoj kaj enmigrintoj de aliaj partoj de Indonezio. Ekde kelkaj jaroj, la situacio en papua barat estas ŝanĝiĝanta kaj la evolua procezo de papua barat gajnis movokvanton. Kiel rezulto de la transdono de speciala aŭtonomeco (otonomi khusus) al la provinca nivelo de papua barat, la loka estraro ĝuas pli grandan leĝdonan povon kaj ricevas konsiderindan kvanton da mono de la registaro en Jakarta por la evoluigo de la provinco. Ĉi ti u mono estas uzata por plibonigi la alireblecon de la Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 6

provinco, kiu longe esti s fermita kaj izolita parto de indonezio. Samtempe, en la nacia strategio por la evoluo de indonezio, la nacia registaro planis malfermi papua barat al eksterlandaj entreprenoj kaj investado. Ĉi ti u politi ko kondukis al granda kresko de eksterlandaj investoj kaj ekonomio de papua barat. Kiel rezulto, novaj ŝancoj aperis por la evoluo de la loka loĝantaro kaj por eksterlanda komerco. Sur la socia nivelo, la plej granda defi o en papua barat nuntempe estas la integriĝo de indiĝenaj loĝantoj de papua barat en la moderna ekonomio. Speciale en la kamparaj areoj ĉi ti o fariĝis temo de granda graveco, pro procezo de estrado malcentralizo (pemekaran) kaj rapide vasti ĝanta ekonomio. Pro historiaj kaj kulturaj faktoroj, konsiderinda kvanto de indiĝenaj loĝantoj de papua barat alfrontas malfacilaĵojn por prosperi en la moderna ekonomio.La plejparto de la novaj ekonomiaj ŝancoj estas prenita de indoneziaj enmigrintoj, kiuj estas pli lertaj kaj edukitaj. Ĉi ti u fenomeno kaŭzis malekvilibran laboro dividon en papua barat, kie la plimulto de la komercaj entreprenoj estas posedata de enmigrintoj. Por la indiĝena loĝantaro de papua barat ĉi ti o kaŭzis dependecon kaj pliigas la riskon de ekonomia marĝenigo. Por fari kontribuon al la plibonigo de la situacio en papua barat, ĉi ti u raporto provizas per superrigardo de la fundamentaj kaŭzoj. La plej okulfrapa inter ti uj kaŭzoj estas manko de eduko, kaj specifaj kulturaj karakterizoj kiuj malhelpas la indiĝenajn loĝantoj de papua barat fl ori ekonomie. Al ti uj kiuj volas fari poziti van kontribuon en papua barat, ĉu evoluigorganizo aŭ eksterlanda entrepreno kun altaj daŭripovaj normoj, estas rekomendate doni atenton al ĉi ti u temo. Kiel prakti kan helpon, mi skizas specialan edukan programon, kiu celas enkonduki junulojn en la mondon de entreprenado. Papuo barat fariĝis pli alloga por fari komercon de kiam infrastrukturo estas rapide plibonigata kaj eksterlanda investado estas bonvenigita. Ĉi ti u raporto donas superrigardon pri la nuna situacio en la provinco, kaj perspekti von sur estontaj evoluoj de papua barat bazitan sur rilataj indoneziaj evoluaj planoj, kiuj estas resumitaj kaj integritaj en ĉi ti u raporto. Kvin ekonomiaj sektoroj estas priskribitaj en detaloj pro sia investa potencialo, ĉi ti uj inkludas la sekvajn sektorojn; energion, tropikan agrikulturon kaj horti kulturon, forstadon, fi ŝkaptadon kaj turismon. Ĉi ti u studo servas kiel unua esploro de la investa potencialo en papua barat. Por sti muli plian esploron, tri investadaj kazoj elstaras, pri; fi ŝkaptado, kakao kaj hidrelektro. Tiamaniere, ĉi ti u raporto priskribas la soci-ekonomian situacion en papua barat en la jaro 2015. Pro la vasta analizo pri ĉi ti u regiono kaj ĝiaj loĝantoj, ĉi ti u raporto estas interesa por diversaj legantoj. Tiuj kiuj volas fari daŭripovan kontribuon al la evoluo de papua barat, povas trovi konsion por formi sian strategion. 7 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 Al evoluigorganizoj, speciale la analizo de la socia situacio, kiel priskribita en la parto I, povas doni gravan informaron. Eksterlandaj entreprenoj, kiuj interesiĝas por fari investon daŭripove, povas trovi en la parto II superrigardon de kelkaj ŝancoriĉaj investoterenoj kaj inspiron por fari ĉi ti ujn investojn daŭripov maniere. Por la Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat, SDSP (Fondaĵo por Daŭripova Evoluo de Papua Barat) la du partoj estas same gravaj. La SDSP penadas por la kreado de ĉionampleksa regiona evoluplano por la tuta provinciopapua barat kaj volas ke ĉi ti u plano estu farata per kunlaborado inter la nacia kaj loka estraroj de indonezio, la nederlanda ambasado en indonezio, kaj nederlandaj entreprenoj. Por ĉi ti o, speciale la dua ĉapitro de la parto II, kiu enhavas resumojn de ĉiuj koncernaj indoneziaj evoluplanoj, estas interesa. abstract - english The Indonesian province of Papua Barat has a special history and a disti nct positi on in the republic of Indonesia. Although Papua Barat is one of the most resource rich areas in the country, its level of development lags far behind. Besides an overall contrast with other Indonesian provinces, an internal disparity exists between indigenous Papuans and Indonesian immigrants in terms of human development and economic success. In recent years the development process of Papua Barat gained momentum. As a result of the transmission of special autonomy (otonomi khusus) to the provincial level of Papua Barat, the local administrati on enjoys greater legislati ve power and receives a considerable amount of money from Jakarta for the development of the province. At the same ti me, in the nati onal development strategy the Indonesian government puts focus on the development of Papua Barat by opening the province to foreign businesses and investment. This policy shift has made a great change in the accessibility of this region which has long been a closed and remote part of Indonesia. In recent years this has led to a respectable increase of foreign investment in Papau and strong economic growth. As a result, new opportuniti es appear for the development of the local populati on and for foreign business to invest in the region. In social terms the main challenge for Papua Barat nowadays is to successfully incorporate indigenous Papuans into the modern economy. Especially in the rural areas this has become an issue of great importance because of a process of administrati ve decentralizati on (pemekaran) and a rapidly expanding economy. Due to historical and cultural factors, a considerable amount of indigenous Papuans faces diffi culti es to prosper in the modern economy, where most of the new economic opportuniti es

are being taken by Indonesian immigrants, who are bett er skilled and educated. This phenomenon has caused an unbalanced labour division in Papua Barat, where the majority of commercial enterprises is owned by immigrants. For the indigenous populati on of Papua Barat this has led to dependency and raised the risk of economic marginalizati on. In order to make a contributi on to the improvement of this situati on in Papua Barat, this report provides an overview of the underlying causes of the situati on. The most striking amongst these causes are a lack of educati on, and some parti cular cultural characteristi cs that hinder indigenous Papuans to fl ourish economically. To those parti es who want to make a positi ve contributi on in Papua Barat, be it an NGO or a foreign company with high sustainability standards, it is advised to take this development issue on board. In order to off er a practi cal fi rst step to do this, this report briefl y outlines a special educati onal program which aims to help young Papuans by introducing them into the world of entrepreneurship. Papua Barat has become more att racti ve for doing business since infrastructure is rapidly improving and foreign investment is welcomed. This report gives an overview of the current situati on in the province, as well as a perspecti ve on future developments based on relevant Indonesian development plans which are summarized and incorporated into this report. Five economic sectors are described in more detail because of their investment potenti al, these include the following sectors; energy, tropical agriculture and horti culture, forestry, fi shery and tourism. This study serves as a fi rst explorati on of the investment potenti al in Papua Barat. In order to provoke further research three concrete business opportuniti es are disti nguished on; fi shery, cocoa and hydroelectricity. This report off ers an insight in the social and economic situati on in Papua Barat in the year 2015. Due to its broad research perspecti ve, the given analysis of the region and its inhabitants may interest a wide variety of readers. Insti tuti ons, organizati ons or companies who are eager to make a sustainable contributi on to the development of Papua Barat, can draw upon the informati on in this report when forming their strategies. For NGO’s, in parti cular the analysis of the social development situati on, which is given in part I, may be insightf ul. Foreign companies who are willing to make investments in a sustainable manner, might be mostly interested in part II, which contains an overview of investment opportuniti es and provides some guidelines on sustainability. The Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat, SDSP (Foundati on for a Sustainable Society in Papua Barat), strives for the creati on of an integrated regional development plan for this province, that it wants to be created through cooperati on between the Indonesian government, the government of Papua Barat, the Dutch embassy in Jakarta and Dutch and Indonesian companies. For the SDSP both parts of this report are important, although the second chapter of part II might be parti cularly useful. This chapter contains summaries of all the relevant Indonesian development plans concerning the province of Papua Barat.

inleiding Rapport De ontwikkelingen in de Indonesische provincie Papua Barat zijn de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. Lange ti jd lag dit gebied in relati eve afsluiti ng van de buitenwereld aan de rand van de Indonesische economie en kon zij op weinig interesse rekenen vanuit de Indonesische overheid in Jakarta. Daarin is recentelijk sterke verandering gekomen. De Indonesische overheid ziet grote economische kansen in Papua Barat en heeft het gebied geopend voor buitenlandse investeerders, om zodoende kapitaal aan te trekken waarmee deze kansen kunnen worden benut. Dit heeft geleid tot een aanzienlijke toename van de investeringen en een ongekende lokale economische groei. Daarnaast is de toekenning van speciale autonomie aan Papua Barat van grote invloed op de huidige ontwikkelingen in het gebied. Speciale autonomie is toegekend om tegemoet te komen aan de lokale eis voor een grotere mate van zelfb eschikking en geeft de lokale overheid in Papua Barat meer macht en middelen. In dit kader zijn aanzienlijke geldstromen vanuit Jakarta beschikbaar gekomen om Papua Barat en haar bewoners te kunnen ontwikkelen. Binnen de provincie vindt een proces van decentralisati e plaats waarbij gemeenten worden opgedeeld en zodoende ontwikkeling ook naar perifere gebieden wordt gebracht. Dit maakt dat de huidige veranderingen tot in het binnenland voelbaar zijn. Het blijft echter een grote uitdaging om de middelen op een goede wijze te doen laten toekomen aan hen die ontwikkeling het hardste nodig hebben, namelijk de inheemse Papoea’s. Papua Barat is in een zeer dynamische ti jd beland waarbij nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden ontstaan voor de lokale bevolking en er zich economische investeringskansen voordoen voor buitenlandse bedrijven. Beide zaken kunnen elkaar versterken wanneer bedrijven handelen vanuit een duurzaamheidsprincipe waarbij aandacht is voor het welzijn van mens en milieu en men bereid is in bredere zin bij te dragen aan de ontwikkeling van Papua Barat en haar bewoners. Dit rapport behelst de uitkomsten van verkennend onderzoek dat is gedaan in opdracht van de Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP) naar de sociaaleconomische situati e in de Indonesische provincie Papua Barat. Ten grondslag aan dit onderzoek ligt de strategie van de SDSP om via investeringen vanuit de Nederlandse private sector een duurzame vorm van ontwikkeling op gang te brengen die zowel voor Papua Barat als het Nederlandse bedrijfsleven profi jtelijk is. Het doel van dit onderzoek is om een brede informati ebasis te verschaff en over de huidige staat van de Indonesische provincie Papua Barat. Op basis hiervan kunnen de eerste stappen gezet worden om prakti sche invulling te geven aan deze strategie. Er is voor gekozen de onderzoeksresultaten in dit rapport te presenteren in twee delen die los van elkaar kunnen worden gelezen. In Deel I wordt onder de ti tel Ontwikkelingskansen, vanuit een ontwikkelingsperspecti ef naar Papua Barat gekeken. Hier wordt een beschrijving gegeven van de historische context waarbinnen de huidige ontwikkelingsvraagstukken zijn ontstaan. Vervolgens wordt ingegaan op de recente dynamiek in Papua Barat en wat dit betekent voor inheemse Papoea’s. Aan de hand hiervan wordt de aanbeveling gedaan dat de meest effi ciënte bijdrage tot een verbetering van sociaaleconomische positi e van inheemse Papoea’s kan worden gebracht via onderwijs in algemene zin, en in het bijzonder via een speciaal onderwijsprogramma dat focust op het bekend maken van Papoea’s met ondernemerschap. In Deel II, met als ti tel Investeringskansen, wordt vanuit een ondernemersperspecti ef naar Papua Barat gekeken. Er wordt een algemene kenschets gegeven van de provincie Papua Barat en een overzicht van de ontwikkelingsplannen die door de lokale en nati onale overheid voor het gebied zijn opgesteld. Vervolgens wordt een eerste verkenning gemaakt van enkele economische sectoren die interessant kunnen zijn voor het buitenlandse bedrijfsleven en wordt een drietal concrete investeringsmogelijkheden geïndiceerd. Dit onderzoek heeft plaats gevonden in de zomer en het najaar van 2015. Gedurende anderhalve maand is in Nederland literatuurstudie gedaan en zijn interviews gehouden met betrokkenen. Vervolgens is in Papua Barat veldonderzoek verricht in de vorm van interviews en observati e en zijn cruciale documenten verzameld. Dit veldonderzoek heeft een maand ti jd in beslag genomen. Na terugkeer in Nederland is nog anderhalve maand gewerkt aan het rapporteren van de onderzoeksresultaten. 9 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015

Dankwoord Hierbij wil ik mijn dank uitspreken aan allen, zowel in Nederland als in Indonesië, die bij de vorming van dit rapport een rol hebben gespeeld. In Nederland betreft dit met name de commcerciële partners van de SDSP, waaronder bedrijven en adviesbureau’s, die alti jd bereid waren tot het uitwisselen van gedachten en het beschikbaar stellen van informati e. In het bijzonder dank ik de SDSP, de initi ator en facilitator van dit onderzoek, die via haar netwerk van enthousiaste vrijwilligers reeds twinti g jaar in Papua Barat acti ef is en zich inzet voor de ontwikkeling dit het gebied en zijn bewoners. Voorts ben ik grote dank verschuldigd aan de mensen en instanti es die mij in Papua Barat hulp hebben geboden bij het verrichten van onderzoek. De gastvrijheid en bereidheid tot medewerking van de bewoners en instanti es in Papua Barat was ongekend groot. Ten besluit spreek ik graag de hoop uit dat dit verkennende onderzoek een breed lezerspubliek mag dienen dat geïnteresseerd is in de huidige situati e in Papua Barat. De hoop is dat dit rapport de lezer inzicht verschaft in de sociaaleconomische situati e in Papua Barat en dat dit mag leiden tot vervolgstappen die een bijdrage leveren aan een evenwichti ge en duurzame ontwikkeling van Papua Barat en haar bewoners. Amsterdam, december 2015 Daan Goppel Getal- en valutasleutel Benaming grote getallen Getal 1.000 1.000.000 1.000.000.000 1.000.000.000.000 Nederlands Duizend Miljoen Miljard Biljoen Indonesisch Ribu Juta Milyar Trilyun Engels (VS) Thousand Million Billion Trillion FIG. I Euro (EU) 1 Euro (EU) 1 Roepia (Ind.) 10.000 Dollar (VS) 1 gehanteerde wisselkoers, roepia , euro , dollar Roepia (Ind.)9-11-2015 14.758 Dollar (VS)9-11-2015 1,0738 Euro (EU)9-11-2015 0,67757 Euro (EU)9-11-2015 0,9313 FIG. II

kaarten de ligging van papua barat binnen indonesië en de wereld fig. III 11 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015

Deel I Ontwikkelingskansen

deel i Papua Barat kent een ontwikkelingsachterstand ten opzichte van andere Indonesische provincies. Ook binnen de provincie bestaat er een verschil, waar Inheemse Papoea’s een ontwikkelingsachterstand hebben ten opzichte van Indonesische immigranten. In dit deel wordt gezocht naar de oorzaken die hieraan ten grondslag liggen. Daarnaast wordt ingegaan op de huidige dynamiek en ontwikkelingsproblematiek in Papua Barat, want er gebeurt veel tegenwoordig. Ten besluit wordt een aanbeveling gedaan over hoe de huidige situatie door externe partijen via onderwijs zou kunnen worden verbeterd.

Achtergrond ontwikkelingsproblematiek 1 1.1 ontwikkelingsachterstand De provincie Papua Barat kent op vrijwel alle vlakken een ontwikkelingsachterstand ten opzichte van Indonesië als geheel. Op veel ontwikkelingsindicatoren behoort zij tot de laagst scorende provincies, vaak net achter de nog verder achterliggende buurprovincie Papua. De laatste jaren vindt er verbetering plaats, maar de achterstand blijft aanzienlijk. Enkele indicatoren geven hiervan een beeld. Percentage inwoners onder de armoedegrens per Indonesische provincie, 2014 FIG 1.1 In Papua Barat leeft meer dan een kwart van de inwoners onder de armoedegrens. In 2014 was dit aandeel 26,8% terwijl het Indonesisch gemiddelde ligt op 10,96%. Daarmee scoort Papua Barat net iets minder slecht dan de provincie Papua, die met 27% het grootste percentage armen kent van Indonesië1 . Gezien de geografi sche gesteldheid en ontoereikende infrastructuur zijn grote gebieden nog niet of moeilijk bereisbaar. Ook is de toegang tot het waternetwerk in de meeste delen beperkt waardoor men zich voornamelijk moet bedienen met regenwater, rivierwater of doormiddel van zelf geslagen putt en2 . Het aandeel huishoudens dat in Papua Barat toegang heeft tot het elektriciteitsnetwerk ligt met 63,2% tevens ver onder het Indonesische gemiddelde van 93,17%3 . 15 Ontwikkelingskansen De toegang tot en kwaliteit van medische voorzieningen in Papua Barat is onvoldoende. Er is een tekort aan medische voorzieningen en onvoldoende geschoold personeel. De provincie Papua Barat kent het hoogste aantal tuberculose ziektegevallen van Indonesië en heeft na de provincie Papua het grootste aandeel malariainfecti es4 . Daarnaast is HIV/ADIS een groeiend probleem. Het kindersterft ecijfer in Papua Barat is het op één na hoogste van Indonesië5 . 26,8% VAN DE INWONERS VAN PAPUA BARAT LEEFT onder de ARMOEDEgrens Naast de problemen in de gezondheidszorg kent Papua Barat ook op het gebied van onderwijs grote uitdagingen. Met name in de rurale dunbevolkte gebieden is de kwaliteit van het onderwijs onvoldoende. Leraren blijken geregeld niet aanwezig en veel dorpskinderen volgen het leertraject niet verder dan het basisonderwijs6 . Deze en andere ontwikkelings- en welzijnsindicatoren zijn verwerkt in de Indonesische index van menselijke ontwikkeling (Indeks Pembangunan Manusia) en geven een beeld van de situati e in Papua Barat. Van alle Indonesische provincies neemt Papua Barat wat menselijke ontwikkeling betreft hierop de op één na onderste plaats in, wederom net boven de provincie Papua7 . Naast een duidelijk verschil in ontwikkeling tussen de provincie Papua Barat en Indonesië als geheel, bestaat er binnen Papua Barat een verschil in ontwikkeling tussen inheemse Papoea’s en Indonesische immigranten. Inheemse Papoea’s in Papua Barat zijn voor een groot deel woonachti g in de binnenlanden waar de toegang tot scholing, medische zorg en economische ontwikkelingsmogelijkheden aanzienlijk minder is dan in de steden waar de meeste immigranten woonachti g zijn. Inheemse Papoea’s zijn als gevolg hiervan economisch minder welvarend en minder goed opgeleid dan immigranten8 . De kindersterft e onder inheemse Papoea’s is groter dan onder Indonesische immigranten. In onderzoek naar kindersterft e werd bij inheemse Papoea’s in de binnenlanden een sterft ecijfer van 18,4% geconstateerd bij kinderen tot 18 jaar, terwijl dit aandeel voor immigranten woonachti g in de stad op 3,6% lag. Tevens lag het kindersterft ecijfer van in de stad wonende Papoea’s met 13,9% aanzienlijk hoger dan dat van immigranten in de stad9 .

1.2 Historische achtergrond Het gebied dat wordt gevormd door de huidige provincies Papua Barat en Papua is lang zeer geïsoleerd geweest en pas relati ef recentelijk in contact gekomen met de moderne buitenwereld. Hoewel het gebied sinds 1872 formeel onder beheer stond van Nederlands-Indië bleef de aanwezigheid van de Nederlands-Indische overheid beperkt tot enkele bestuursposten langs de kust. De grote meerderheid van de Papoea’s kwam pas in aanraking met de moderne wereld nadat er vanuit Nederland meer aandacht ontstond voor de ontwikkeling van dit gebied. Dat gebeurde toen na de onafh ankelijkheidswording van Indonesië op initi ati ef van Nederland het grondgebied dat het huidige Papua Barat en Papua beslaat buiten de soevereiniteitsoverdracht werd gehouden en als Nederlands-Nieuw-Guinea onder Nederlands bestuur kwam te staan. Van het jaar 1947 tot 1962 was Nederlands-Nieuw-Guinea een kolonie waar Nederland zich de taak stelde om de Papoea’s, die voor het grootste deel nog in primiti eve omstandigheden in het bos leefden, te verheff en tot een zelfstandige moderne nati e die zichzelf zou kunnen besturen. Om dit proces te bespoedigen werden in de binnenlanden nieuwe bestuursposten gesti cht en werden in samenwerking met de protestantse en katholieke kerk scholen opgericht waar de Papoea’s basisonderwijs werd aangeboden. In de grotere plaatsen kwamen internaten en vervolgscholen. NederlandsNieuw-Guinea bestond van 1947 tot 1962 In de jaren na de Indonesische onafh ankelijkheid verslechterde de relati e tussen Nederland en Indonesië naar aanleiding van geschillen over uiteenlopende onderwerpen. Onder de koers die door de Indonesische president Soekarno werd gevaren werd ook de soevereiniteit over Nederlands-Nieuw-Guinea tot een punt van strijd gemaakt. In de overtuiging van president Soekarno behoorde het gebied als voormalig onderdeel van Nederlands-Indië tot de nieuwe onafh ankelijke staat Indonesië. Door het opvoeren van militaire druk en het gebruik maken van het machtsspel tussen de twee politi eke blokken van de koude oorlog wist hij te bewerkstelligen dat de VS uit vrees voor een Indonesische schuif naar het communisti sche machtsblok, de druk op Nederland opvoerde om afstand te doen van Nederlands-Nieuw-Guinea. In oktober 1962 werd het bestuur overgedragen aan een ti jdelijk bewind van de VN om vervolgens in mei 1963 onder Indonesisch mandaat te komen. In 1969 werd een referendum georganiseerd over de staatkundige toekomst van het gebied zoals dat bij de overdracht van Nederlands-Nieuw-Guinea was overeengekomen. Het Indonesische bestuur selecteerde uit een bevolking van ongeveer een miljoen Papoea’s ca. 1.025 vertegenwoordigers welke onder Indonesische druk unaniem voor defi niti eve aansluiti ng bij Indonesië kozen. Onder de naam Irian Jaya werd het gebied een Indonesische provincie10 . Irian Jaya werd onder Indonesisch bestuur een belangrijk wingewest voor natuurlijke hulpbronnen. Nog voordat de offi ciële aansluiti ng bij Indonesië plaatsvond sloot de Indonesische overheid in 1967 al een deal met het Amerikaanse bedrijf FreeportMcMoRan voor de exploitati e van een van de grootste kopervoorraden ter wereld nabij Timika in de huidige provincie Papua. Zowel de VS als Indonesië hadden belang bij deze overeenkomst. Voor Indonesië, dat recentelijk onder leiding van de nieuwe leider Suharto een vermeende communisti sche coup had afgeslagen, betekende de deal met de Amerikanen een grote fi nanciële impuls en politi eke steun van de VS. Voor Freeport-McMoRan was het een profi jtelijk contract en de VS kon op deze manier Indonesië steunen als bondgenoot tegen het communisme. Toen in 1973 nabij deze mijn de grootste goudvoorraad ter wereld werd ontdekt breidde het bedrijf haar mijnwerkzaamheden uit11 in Indonesië en levert de staat enkele miljarden dollars per jaar op. In 2011 was dit 2,4 miljard dollar (2,24 miljard euro)12 . Naast de ontwikkeling van het mijnwezen werd het westen van Irian Jaya een belangrijk oliewingebied en werden er houtkapconcessies uitgegeven voor bijna een derde van het totale provincieoppervlak13,14 . Vanwege de grote grondstofexploitatie en geopolitek zijn belangrijke factoren in de geschiedenis van het gebied . Freeport-McMoRan is sindsdien de grootste belasti ngbetaler inkomsten uit de winning van deze natuurlijke hulpbronnen werd Irian Jaya van strategisch belang voor de Indonesische regering. Onder het bewind van Suharto kreeg het leger, TNI (Tentara Nasional Indonesia) een grote rol toebedeeld om dit belang te waarborgen door het Indonesisch bestuur over Irian Jaya te verstevigen. Groeperingen die het bestuur van Indonesië over Irian Jaya aanvochten werden de kop ingedrukt en de organisati e voor een onafh ankelijk Papua, OPM (Organisasi Papua Merdeka), die in 1965 was ontstaan, werd middels militaire operati es bestreden. Het optreden van het leger berokkende echter ook leed onder de lokale bevolking en vergroott e de argwaan en onvrede ten opzichte van het Indonesisch Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 16

bestuur. De geïsoleerdheid van het gebied, zowel in fysieke zin als de doelbewuste afsluiti ng van het gebied voor buitenstaanders en de media, heeft er toe geleid dat misstappen van het leger vaak onopgemerkt en onbestraft zijn gebleven. Daarnaast is het leger zelf verweven geraakt in de grondstofexploitati e van Irian Jaya. De Indonesische regering verzorgt slechts een kwart tot een derde van de legerbegroti ng waardoor het leger genoodzaakt is om via overige acti viteiten haar budget aan te vullen13,15 . Zodoende heeft het leger zelf exploitati eacti viteiten ontplooit in met name de houtkap en probeert zij via het bieden van bescherming aan grote bedrijven zoals mijnbouwer Freeport-McMoRan en oliebedrijven extra inkomsten te genereren. In dit streven naar inkomsten heeft het leger dikwijls haar fysieke macht gebruikt. Het is voorgekomen dat hierbij de lokale bevolking werd gedupeerd en in sommige gevallen heeft het leger zich schuldig gemaakt aan geweldplegingen om haar doelen te bereiken. Ook dit vergroott e de argwaan onder de Papoea’s ten opzichte van de Indonesische regering13 . Om bescherming te kunnen blijven bieden aan bedrijven en haar aanwezigheid in het gebied te legiti meren heeft het leger belang bij het in stand houden van een confl ict in Papua Barat en Papua. Nog in 2002 en 2009 zijn er twee incidenten geweest waarbij medewerkers van Freeport-McMoRan in de provincie Papua zijn neergeschoten. Het leger beschuldigde OPM, maar de incidenten hadden er alle schijn van te zijn opgezet door het leger zelf14,16 . De Indonesische regering heeft onder leiding van Suharto gedurende decennia meer aandacht gehad voor de natuurlijke hulpbronnen van Irian Jaya dan de ontwikkeling van het gebied en het verzorgen van overheidsdiensten voor de Papoea’s. De ontwikkelingsuitdaging die Indonesië voorlag op het moment dat Irian Jaya een Indonesische provincie werd was groot. Uit het feit dat de huidige provincies Papua Barat en Papua nog alti jd een grote ontwikkelingsachterstand kennen ten opzichte van het Indonesisch gemiddelde blijkt dat de pogingen die de Indonesische regering desti jds al dan niet heeft ondernomen om het gebied te ontwikkelen onvoldoende zijn geweest. Dit steekt schril af tegen de aanzienlijke inkomsten die Jakarta heeft verkregen door grondstofexploitati e in het gebied. Tijdens het Suharto-bewind werd een beleid gevoerd van transmigrasi. Dit beleid was er op gericht om hoofdzakelijk boeren van het dichtbevolkte Java te verplaatsen naar andere, minder bevolkte delen van Indonesië. De argumentati e van dit beleid behelsde een verbetering van het lot van de betrokken boeren waarvoor op Java nauwelijks grond meer beschikbaar was, het ontwikkelen van rurale gebieden elders in Indonesië, maar ook het unifi ceren van de Indonesische bevolking door het bewust vervagen van etnische verschillen tussen verschillende delen van het land17 . 17 Ontwikkelingskansen transmigratie is officieel gestopt, maar spontane immigratie vindt op grote schaal plaats Deze migrantenstroom leidde tot spanningen tussen inheemse Papoea’s en immigranten gezien het beslag dat op het land werd gelegd dat voorheen aan inheemse Papoea’s toebehoorde. Inheemse Papoea’s werden niet alti jd voor het afstaan van hun land gecompenseerd en soms met militaire macht gedwongen hun land op te geven17 gebied, een migrati estroom die in omvang de transmigrati estroom overvleugelde18 . Naast deze door de nati onale overheid aangestuurde vorm van migrati e vesti gden zich ook economische migranten op eigen gelegenheid in het . De migrantengroepen behaalden economisch meer succes dan inheemse Papoea’s. De transmigranten kregen overheidssteun en de spontane economische migranten hadden een kennisvoorsprong in de commerciële sectoren waarin zij gingen werken. Transmigrati e naar het gebied is tegenwoordig offi cieel gestopt, maar spontane immigrati e vind nog op grote schaal plaats. Dit heeft er toe geleid dat inheemse Papoea’s recentelijk een minderheid zijn geworden in het gebied en hun aandeel verder zal afnemen19 . Nadat in 1998 het bewind van Suharto eindigde ging Indonesië een periode van reformasi in waarbij democrati sering en decentralisering tot de kernbegrippen behoorden. Democrati sering betekende het vesti gen van een democrati e en daarmee een toename van de macht van de bevolking ten opzichte van het leger. Decentralisering was een antwoord op de toenemende onrust die in delen van Indonesië ontstond waar lokale gemeenschappen meer politi eke zeggenschap eisten. Het toekennen van meer bevoegdheden aan subnati onale overheden was een manier om de rust te laten wederkeren en de eenheid van de Indonesische staat te bewaren. Voor de provincie Irian Jaya resulteerde dit in een tegemoetkoming van de Indonesische regering aan het lokale streven naar zelfstandigheid, door het toekennen van speciale autonomie (otonomi khusus) in het jaar 2001. Vervolgens is in 2003 het westelijke gedeelte van Irian Jaya een zelfstandige provincie geworden welke uiteindelijk de naam Papua Barat heeft aangenomen terwijl de oostelijke provincie Papua is gaan heten. Met de speciale autonomie hebben de twee provincies meer zeggenschap gekregen en is er een aanzienlijke geldstroom vanuit Jakarta op gang gekomen voor de ontwikkeling van het gebied. Het is overigens zeer onwaarschijnlijk dat de Indonesische regering in zou stemmen met volledige onafh ankelijkheid van Papua Barat en Papua. Hoewel de hoogste macht

nu ligt bij een democrati sch gekozen regering en niet meer bij een autoritair regime, heeft ook de democrati sch gekozen regering de neiging zich tegen gebiedsafscheiding te verzett en. De grootste democrati sche macht van Indonesië ligt op Java, waar meer dan de helft van de Indonesische bevolking woont en waar het ideaal van de ondeelbaarheid van de Indonesische nati e diep geworteld is. Naast deze bestuurlijke verandering in de verhouding tussen de Indonesische overheid en Papua Barat neemt de Indonesische regering de laatste jaren ook een andere houding aan ten aanzien van de ontwikkeling van Papua Barat. Voor Oost-Indonesië geldt dat het aandeel dat deze regio in de nati onale economie inneemt gering is, maar dat deze zone een grote economische potenti e kent. Voor de provincies Papua Barat en Papua geldt dit des te meer. Het benutt en van de economische potenti e van deze provincies kan een belangrijke bijdrage leveren aan de groei van de Indonesische economie. president joko widodo: ‘de kern van het probleem is een gebrek aan vertrouwen’ Om de economische potenti e van Papua Barat ten volste te kunnen benutt en is ontwikkeling van het gebied nodig op verschillende vlakken. Goede infrastructuur is een vereiste, maar ook een geschoolde arbeidsbevolking, medische voorzieningen, stabiliteit en veiligheid. De Indonesische regering heeft meer geld beschikbaar gesteld om deze zaken te verzorgen. Een welvarende goed geschoolde bevolking is van positi eve invloed op economische ontwikkeling. Daarnaast geldt dat een vergrote welvaart in Papau Barat, indien zij eerlijk verdeeld is, meer sociale stabiliteit brengt. Stabiliteit is een vereiste voor duurzame economische groei. De huidige Indonesische president Joko Widodo (Jokowi) constateert dat de kern van het probleem in de relati e tussen de Papoea’s en Indonesië wordt gevormd door een gebrek aan vertrouwen20 . Het optreden van het leger in Papua Barat en Papua alsmede de nalati gheid van de Indonesische overheid in het ontwikkelen van het gebied hebben de Papoea’s wantrouwend gemaakt tegenover de intenti es van de Indonesische overheid. Het toekennen van speciale autonomie en de vergroti ng van de ontwikkelingsgelden vanuit Jakarta kunnen gezien worden als pogingen om dit vertrouwen te herwinnen. Van grote invloed op de mate van vertrouwen tussen Papoea’s en de Indonesische regering is het handelen van het leger. Sinds het einde van het Suharto-bewind is de bewegingsvrijheid van het leger ingeperkt en de macht minder groot geworden. Zo heeft de Indonesische regering onlangs een einde gemaakt aan de betalingen die Freeport-McMoRan in ruil voor bescherming deed aan het leger. Veiligheid wordt nu verzorgd door een extern bedrijf16 . Het aantal incidenten neemt af en het leger heeft zich welwillend getoond een meer pacifi cerende rol te spelen. Desondanks hebben er zich de laatste jaren nog incidenten voorgedaan waarbij het leger negati ef betrokken is geweest zonder dat zij hiervoor ter verantwoording is geroepen. De documentati e van dergelijke voorvallen is vaak minimaal. Dit is omdat het gebied voor veel media is afgesloten. In dit licht is het standpunt dat president Jokowi inneemt hoopgevend. Jokowi verklaarde Papua Barat en Papua te zullen openstellen voor de media zodat ook buitenlandse journalisten verslag kunnen doen vanuit dit gebied21 . Wanneer acti es van het leger niet meer onopgemerkt blijven is te verwachten dat ook misstappen niet ongestraft blijven. Dit is een goede ontwikkeling voor de veiligheid en rechtvaardigheid in Papua Barat en Papua en het vertrouwen tussen Papoea’s en de Indonesische overheid. Daarnaast is de openstelling van het gebied voor (buitenlandse) media een manier om de normalisati e van de verhouding tussen de Indonesische overheid en Papua Barat en Papua te benadrukken. Men wil een signaal afgeven dat er in deze gebieden niks te verbergen is en juist een hoop economische investeringskansen liggen. Politi ek gezien zit president Jokowi echter in een lasti g pakket. In het parlement heeft de president geen meerderheid en lijkt hij te worden tegengewerkt door zijn directe rivaal uit de afgelopen presidentsverkiezingen, Prabowo Subianto, een ex-generaal uit het Indonesische leger15 . In het licht van de geschiedenis zijn de ontwikkelingen die de provincies Papua Barat en Papua de laatste jaren doormaken buitengewoon. Na decennia van geringe ontwikkeling wordt er nu hard gewerkt aan het inlopen van de achterstand. De Indonessiche regering werkt aan herstel van het vertrouwen en heeft aanzienlijke geldstromen beschikbaar gesteld voor de ontwikkeling van het gebied. Het lokale bestuur bestaat hoofdzakelijk uit inheemse Papoea’s, het heeft meer macht gekregen, en beslist zelf over de besteding van de gelden. Stabiliteit en openheid in de regio nemen toe. De Indonesische regering heeft het gebied geopend voor buitenlands kapitaal waardoor er meer investeringen worden gedaan, en de economie vertoont al jaren een sterke groei. Door de ontwikkelingen dienen zich nieuwe kansen aan maar ontstaan er ook nieuwe uitdagingen. In het volgende hoofdstuk wordt hier door middel van een beschrijving van de huidige dynamiek verder op ingegaan. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 18

speciale autonomiewet ( otonomi khusus ) Intentie In het jaar 2001 is een speciale autt (otonomi khusus) opgeld die g t en P als een eigen culturele etnische groep binnen Indonesië, die he echt hee hun cultuur te uiten. Daarnaas ordt de ontwikkelingsach an het gebied t zich andere Indonesische prvincies erkend en in het bijz de ach Indonesische immigren. De speciale autt wijst er t de gre rijk an het gebied nauwelijk en goede is gekomen aan de plaatselijke beolking en da al moeen wden gebruikt om het gebied t twikkelen met speciale aandach s22 . Uitvoering Ondank t beschren g es kt de speciale aut eel kriti ek die zich met name rich oering. Z (nog) niet g olledig ele vrijheid v P t hijsen v Morgvlag dt nog alti jd nie oeg de Indonesische veiligheidsdiensen, leger en politi e. De vegdig MRP k einig mach deeld w em v dt g Daarnaast blijft elijk aan opbrengs xploit tuurlijke hulpbr angt acher bij de perag oals in de w tgeleg 80% opbrengsten bosbouw, visserij en mijnbouw 70% opbrengsten olie en gas voor overheid papua barat Belangrijkste inhoudelijke punten speciale autonomiewet22 : • De prvinciale oerheid onang an opbrengsen uit bosbouw, visserij en mijnbouw. Na 25 jaar wdt dit aandeel 50%. • De prvinciale oerheid onang an de opbrengsen uit olie en gas. Na 25 jaar wdt dit aandeel 50%. • De pr ang egelden (Dana Alokasi Umum). Dit k P apua 1,4%. • De pr ang g jaar lang e elingsg erheid (Dana Otonomi Khusus). • De pr tgving op t ellen (perda en perdasus) op alle beleidsg e; buit eiligheid, de e en fi eligie, rerlijk bepaalde beoegdheden zoals in de sen bepaald. • Er w egdig g s opgt, de MRP (Majelis Rakyat Papua) da inheemse ren (adat) wg bij he t. Desondanks zijn de fi ale oerheden in P erk gegen. Dit is het golg v gr ng van de alloc egelden uit Jaka en is he t zichtbare en geslaag deel v de autonomiee eens besaat het lokale bestuur tegdig uit inheemse P hij zij meer macht geg eding v dee gelden beslissen. Er doen zich ech oblemen v door de beseding v e gelden ve v maal is, de tw e zijn c e en een gebrek aan kunde, ook wel aangeduid als ceitsgebrek.

Huidige dynamiek: Pemekaran 2.1 pemekaran De dynamiek die de speciale autonomiewet teweeg brengt is in Papua Barat overal voelbaar. Met name de aanzienlijke stroom ontwikkelingsgeld vanuit Jakarta leidt tot zichtbare veranderingen. De toegenomen bestedingsruimte bij lokale overheden in Papua Barat resulteert onder andere in een groot aantal infrastructurele projecten en een sterke toename in de lokale economische bedrijvigheid. in het kader van decentralisatie worden gemeenten opgedeeld In lijn met de autonomiewet doet zich een belangrijke verandering voor op bestuurlijk vlak. Binnen de provincie Papua Barat vindt een proces van democrati sch-bestuurlijke decentralisati e plaats, hetgeen de laatste jaren heeft geresulteerd in de vorming van een aanzienlijk aantal nieuwe gemeenten. Deze opdeling van lokaal bestuur wordt pemekaran genoemd, wat vertaald kan worden als uitbreiding. Het proces van pemekaran is van grote invloed op de huidige ontwikkelingen in Papua Barat, met name in de landelijke gebieden. De fi losofi e achter dit proces is dat door bestuurlijke opdeling de democrati sche beslissingslaag dichter bij de burgers komt te liggen. Dit moet met name ten goede komen aan perifere delen van Papua Barat waar voornamelijk inheemse Papoea’s wonen. Wanneer een dergelijk gebied een zelfstandige gemeente wordt krijgt zij toegang tot fi nanciële middelen voor de ontwikkeling van het gebied en krijgt de lokale bevolking via democrati sche weg zeggenschap over de besteding van deze gelden. Meer geld en macht zouden moeten zorgen voor ontwikkeling van deze gebieden. Sinds 2001 zijn in Papua Barat negen nieuwe gemeenten ontstaan uit de drie oorspronkelijke gemeenten Fakfak, Sorong en Manokwari. Deze trend zet zich door met 2 de beoogde vorming van de nieuwe gemeenten Manokwari Barat en Kuri Wamesa in de nabije toekomst. Er is een aantal voorwaarden waaraan voldaan moet worden bij de vorming van een nieuwe gemeente. Zo moet een nieuwe gemeente uit minimaal vijf districten bestaan en moet de lokale bevolking, de politi eke moedergemeente en de provincie instemmen met een opdeling. Daarnaast moet de nieuwe gemeente een minimaal aantal inwoners hebben, maar deze voorwaarde blijkt in de prakti jk voor manipulati e vatbaar. Een nieuwe gemeente krijgt voor de opbouw van haar overheidsapparaat gedurende twee jaar fi nanciële steun van de moedergemeente waaruit zij voorkomt en van de provincie. Ook stelt de moedergemeente een bedrag beschikbaar voor het organiseren van lokale verkiezingen. Na de steun van twee jaar ontvangt de gemeente allocati egelden zoals elke andere gemeente in Papua Barat. Het proces van pemekaran doet een hoop veranderen in de perifere gebieden van Papua Barat. De pemekaran in haar huidige vorm, en de ontwikkeling die zij brengt, kent zowel positi eve als negati eve kanten. 2.1 pemekaran: positief De opdeling van gemeenten zorgt er voor dat ontwikkeling plaatsvindt in gebieden waar voorheen nauwelijks naar werd omgekeken vanuit de gemeentelijke hoofdstad. In relati ef nieuwe gemeenten zoals Manokwari Selatan, Pegunungan Arfak, en Tambrauw zijn duidelijke investeringen in infrastructuur en het opbouwen van een overheidsapparaat zichtbaar. Er vinden verbeteringen plaats in de bereikbaarheid, stroomvoorziening en telecommunicati e. In de nieuwe hoofdsteden worden scholen gebouwd, medische posten en banken. Zodoende krijgt de lokale bevolking betere toegang tot voorzieningen om zich te ontwikkelen en wordt economische groei mogelijk. De nieuwe democrati sche demarcati e van perifere gebieden zorgt er daarnaast voor dat de stem van inheemse Papoea’s in de binnenlanden beter wordt gehoord. In de voorheen uitgestrekte gemeenten met relati ef grote hoofdsteden vormden de dunbevolkte perifere gebieden vaak een kleine democrati sche minderheid. Nu kunnen lokale groepen hun stem laten klinken en bij de gemeentelijke overheid voorzieningen eisen. In verschillende gebieden heeft dit geleid tot de start van behuizingprojecten door de overheid, het verbeteren van de bereikbaarheid en het leveren van elektriciteit. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 20

Daarnaast kunnen van bovenaf opgelegde projecten worden verworpen wanneer zij in strijd zijn met de wens van de lokale bevolking. Zodoende kunnen projecten die de leefomgeving van de inheemse Papoea’s aantasten, zoals grootschalige plantages, houtkap of mijnbouw, worden tegengehouden. 2.1 pemekaran: negatief Opdeling van gemeenten is kostbaar. Veel rurale gemeenten kennen een kleine bevolking, maar worden wel geacht over alle bestuurlijke afdelingen te beschikken zoals in iedere gemeente. Zodoende ontstaat een relati ef groot en kostbaar ambtenarenapparaat op een geringe populati e. De afh ankelijkheid van allocati egelden voor lokale ontwikkeling brengt een risico met zich mee. Wanneer overheidsdiensten en de lokale economie steunen op de instroom van geld van buitenaf is zij erg kwetsbaar voor veranderingen in deze geldstroom. Een verlaging zal directe gevolgen hebben op de economische bloei en de mogelijkheden voor de overheid om haar diensten te leveren. Elke nieuwe gemeente in Papau Barat is verplicht te zoeken naar mogelijkheden om de eigen economie te ontwikkelen en ook zelfstandig inkomsten te genereren, maar dit blijkt in de prakti jk vaak erg lasti g. decentralisatie brengt middelen naar de periferie, maar het risico op afhankelijkheid dreigt De vergrote democrati sche macht van de lokale bevolking werkt de geefcultuur in de hand. Dit kan een verlammende werking hebben op het eigen economisch initi ati ef onder Papoea’s. In veel rurale gebieden wordt de overheid beschouwd als de parti j die de lokale bevolking in alle behoeft en kan en moet voorzien. Wanneer de overheid grati s huizen bouwt, elektriciteit grati s verschaft en voedsel wordt gesubsidieerd, leidt dit tot een grote afh ankelijkheid van de lokale bevolking en ontneemt dit de prikkel tot eigen initi ati ef en zelfstandigheid. Daarbij zijn de eisen die de bevolking stelt en de gift en die zij van de gemeentelijke overheid het meest waardeert niet alti jd het beste voor een duurzame ontwikkeling van de bevolking en het gebied. Zo is bijvoorbeeld het verschaff en van degelijke behuizing 21 Ontwikkelingskansen een direct voelbare positi eve ontwikkeling die uiteraard erg gewaardeerd wordt aangezien de lokale bevolking hierdoor geen huizen meer zelf hoeft te bouwen. Een voorziening zoals goed onderwijs is daarentegen echter een zaak waarvan de waarde minder direct te ervaren is, terwijl dit voor de ontwikkeling van de bevolking op de lange termijn van veel groter belang is. Het democrati sch mechanisme zorgt niet alti jd voor de beste ontwikkelingen. Bij de besteding van de overheidsgelden is een capaciteitsgebrek, oft ewel een gebrek aan kunde, een belangrijke factor bij het niet opti maal benutt en van de mogelijkheden. In nieuwe rurale gemeenten met een kleine bevolking is het vaak lasti g voldoende geschoold personeel te vinden om de ontwikkelingstaak van nieuwe gemeentelijke overheden te kunnen uitvoeren. Bestuurders met onvoldoende capaciteiten kunnen de verkeerde besluiten nemen. Zo werd in de gemeente Tambrauw een middelbare school gebouwd waarvoor geen scholieren te vinden zijn. En de gemeente Pegunungan Arfak liet een elektriciteitscentrale op diesel bouwen, waarvoor de brandstof over een honderd kilometer lange ongeasfalteerde bergweg moet worden aangevoerd, terwijl het gebied tal van rivieren kent met een potenti e tot het opweken ven energie uit waterkracht. Een groot probleem in Indonesië is corrupti e. Voor de meer perifere provincies zoals Papua Barat geldt dit des te meer en het lokale proces van pemekaran is hiervoor extra vatbaar. De geldstroom naar nieuw opgerichte gemeenten wordt dikwijls niet juist beheerd door gebrek aan controle binnen het nieuwe gemeentelijke apparaat. Burgemeesters (bupati ) nemen in het proces van gemeentevorming soms een te machti ge positi e in waardoor zij te veel zeggenschap krijgen over de besteding van de gelden, hetgeen kan ontaarden in zelfverrijking. Democrati sche controle op het fi nanciële reilen en zeilen van de gemeente is in deze perifere gebieden lasti g en een maatschappelijk middenveld dat controle kan uitoefenen op bestuurders moet zich nog ontwikkelen. Vaak zijn de gemeentelijke hoofdsteden nieuw gebouwde plaatsen met slechts honderden tot enkele duizenden bewoners. De ontwikkelingsbedragen die naar de nieuwe gemeenten vloeien zijn zeer groot in verhouding tot het aantal mensen dat over de besteding hiervan beslist. De mogelijkheid tot corrupti e bij het proces van pemekaran, waar bijvoorbeeld lokale leiders kansen zien tot zelfverrijking, is tevens een perverse prikkel voor het oprichten van een nieuwe gemeente. Dit is corrupti e waarbij misbruik wordt gemaakt van de ter beschikking gestelde fi nanciële middelen. Het leidt er toe dat geld verdwijnt door bestuurders die in de kas graaien, maar maakt het ook mogelijk dat mensen zonder de juiste kwaliteiten bepaalde posten vervullen of dat men salaris ontvangt voor een baan waar men niet of

nauwelijks verschijnt. Dit zorgt voor een capaciteitsgebrek en werkt mismanagement in de hand, het verlaagt het niveau van de overheidsvoorzieningen en vermindert de middelen om ontwikkeling te brengen aan de lokale bevolking en het gebied. Immigratie Ondanks dat het proces van pemekaran in haar huidige vorm tekortkomingen kent blijft de kern overeind. Er vindt ontwikkeling plaats in gebieden waar dit voorheen niet tot nauwelijks het geval was en inheemse Papoea’s hebben een stem in dit proces. De pemekaran kent echter een belangrijke consequenti e die het risico met zich meedraagt dat dit proces zijn doelen voorbij schiet en zelfs een bedreiging kan gaan vormen voor de duurzame ontwikkeling van de inheemse bewoners van deze gebieden, namelijk; immigrati e. nieuwe ontwikkeling trekt voornamelijk immigranten aan die beter zijn toegerust om economische kansen te benutten De investeringen in nieuwe gemeenten zoals de bouw van overheidsvoorzieningen in hoofdsteden en de economische ontwikkeling die dit met zich meebrengt zorgt in deze gebieden voor een grote instroom van immigranten uit andere delen van Indonesië. Zij komen af op de economische kansen die in deze situati e ontstaan. Inheemse Papoea’s zijn hoofdzakelijk werkzaam in slechts enkele sectoren, waaronder; landbouw, visserij en ambtenarij. Er bestaat hierdoor een gat op de arbeidsmarkt wat met name de meer commerciële beroepen betreft . Immigranten vullen dit gat. Zij zijn over het algemeen beter geschoold dan inheemse Papoea’s en hebben meer kennis van zaken. Zo komt het dat het in de meeste nieuwe gemeentelijke hoofdsteden van Papua Barat de immigranten zijn die de overheidskantoren bouwen, de restaurants en winkels openen de taxidiensten gaan vervullen, etc. Inheemse Papoea’s komen in dit opzicht langs de zijlijn te staan bij de ontwikkeling van hun gebied. Een stad als Waisai, de hoofdstad van de gemeente Raja Ampat waarvan de bouw zo’n ti en jaar geleden werd begonnen, bestaat nu voor de grote meerderheid uit immigranten afk omsti g van Sulawesi. Dit terwijl Raja Ampat voorheen vrijwel uitsluitend door Papoea’s werd bewoond. Zodoende schept de ontwikkeling die gebracht wordt om de inheemse bewoners te helpen, economische kansen die hoofdzakelijk worden benut door immigranten. Hiermee schiet de pemekaran haar doel voorbij. Gezien de kleine bevolkingsaantallen van veel nieuwe gemeenten zoals Raja Ampat (44.568 inwoners), Tambrauw (13.367 inwoners), Pegunungan Arfak (26.729 inwoners) en Manokwari Selatan (20.916 inwoners)23 , kunnen immigranten al snel een aanzienlijk deel vormen van de totale bevolking binnen een gemeente. Dit betekent dat de democrati sche macht van inheemse Papoea’s binnen de gemeente afneemt. Zo dreigt de politi eke aandacht op termijn te verschuiven van de ontwikkeling van inheemse Papoea’s die hoofdzakelijk de rurale gebieden bewonen, naar de wensen van de nieuwe bewoners in een groeiende stad. Het risico ligt op de loer dat inheemse Papoea’s in deze nieuwe gemeenten een minderheid worden en op deze manier via democrati sche weg weer naar de marges van de samenleving verdwijnen. 2.4 arbeidsverdeling binnen papua barat Dit fenomeen van met de pemekaran gepaard gaande immigrati e maakt duidelijk wat de gevolgen zijn van de verdeling op de arbeidsmarkt binnen Papua Barat. De meeste inheemse Papoea’s met weinig opleiding zijn werkzaam in kleinschalige landbouw of visserij, of vervullen eenvoudig handwerk. De Papoea’s met een hogere opleiding, die voornamelijk in de steden wonen, bekleden voor het merendeel ambtenarenfuncti es bij de overheid. Er zijn echter weinig inheemse Papoea’s te vinden die als ondernemer acti ef zijn. Bedrijven, restaurants en winkels in Papua Barat zijn voor het overgrote deel in handen van Indonesische immigranten. Hierboven is geschetst hoe dit ertoe kan leiden dat een beleid zoals de pemekaran zijn doel voorbij schiet en de mensen die de grootste ontwikkelingsachterstand hebben, de inheemse Papoea’s, het risico lopen langs de zijlijn te komen staan en zelfs democrati sch ondergesneeuwd raken. Dit probleem kan worden ondervangen als meer inheemse Papoea’s in de moderne economie integreren en bijvoorbeeld acti ef worden als ondernemer in de meer commerciële sectoren. Een wezenlijke vraag die gesteld kan worden is waarom zij dit nog nauwelijks zijn, terwijl er steeds meer economische kansen hiervoor ontstaan. In het volgende hoofdstuk wordt onder anderen antwoord gezocht op deze vraag. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 22

ontwikkelingsachterstand inheemse papoea’s 3.1 achterstand inheemse papoea’s Zoals in de historische achtergrondschets reeds uiteengezet, heeft de Indonesische overheid lange ti jd weinig aandacht gehad voor het gebied dat het huidige Papua Barat beslaat. Nu er echter de laatste jaren een andere koers wordt gevaren ten aanzien van Papua Barat, vinden er in versneld tempo ontwikkelingen plaats. Als gevolg hiervan ontstaan er met name op economisch gebied veel kansen. In de prakti jk blijkt echter dat het nauwelijks inheemse Papoea’s zijn die deze kansen benutt en, maar dat deze hoofdzakelijk worden gegrepen door Indonesische immigranten. Dit hoofdstuk behandelt externe en interne factoren die hierbij van invloed zijn. In dit licht wordt onder meer ingegaan op de culturele achtergrond van Papoea’s en de manier waarop zij leven. 3.2 externe factoren Gedurende decennia is de voorziening van overheidsdiensten aan met name de inheemse inwoners van Papua Barat ontoereikend geweest. Als gevolg hiervan kent Papua Barat op verschillende gebieden een ontwikkelingsachterstand. Met name de onderwijsachterstand die inheemse Papoea’s hebben ten opzichte van het Indonesische gemiddelde is groot. Immigranten hebben vaak een betere scholing genoten en zijn beter in staat economische kansen te benutt en. Met de komst van extra ontwikkelingsgelden als gevolg van de speciale autonomie is de hoop dat hierin verbetering zal worden gebracht. Het blijkt echter erg lasti g om ook in de perifere gebieden kwalitati ef goed onderwijs aan te bieden. Hierdoor blijft er een risico bestaan dat de bewoners van deze gebieden, hoofdzakelijk inheemse Papoea’s, deze achterstand maar moeilijk in lopen. 23 Ontwikkelingskansen 3 Tijdens het Suharto-bewind werd meer hulp geboden aan transmigranten en Indonesische bedrijven in de grondstoff ensectoren om economische acti viteiten op te zett en dan aan inheemse Papoea’s. Transmigranten ontvingen overheidssteun bij het opzett en van boerderijen, en exploitati econcessies voor grondstoff en werden gegeven aan Indonesische en buitenlandse bedrijven. Daarnaast werd inheemse Papoea’s nauwelijks een rol geboden in het openbaar bestuur en konden zij bij het opzett en van eigen economische acti viteiten geen medewerking verwachten18 . Deze geïnsti tuti onaliseerde discriminati e van inheemse Papoea’s heeft er toe bijgedragen dat maar weinig van hen succesvolle ondernemingen hebben kunnen starten. Dit heeft er toe geleid dat onder Papoea’s weinig ervaring is opgedaan op dit gebied en men hierin een ervaringsachterstand kent. vanwege historische factoren hebben inheemse papoea’s een achterstand op immigranten Tegenwoordig bestaat als gevolg van rechtstellende acti e vrijwel het gehele overheidsapparaat uit inheemse Papoea’s waardoor van geïnsti tuti onaliseerde discriminati e van inheemsen geen sprake meer is. Er ontwikkelt zich een tegenovergestelde tendens waarbij inheemse Papoea’s juist meer kansen worden geboden. Desondanks bestaat er wel nog discriminati e op maatschappelijk vlak. Zo zijn immigranten geneigd om werknemers te rekruteren via hun eigen netwerk, men geeft daarbij meestal de voorkeur aan de eigen familie of andere immigranten. Aan Papoea’s kleeft de stereotypering niet geschikt te zijn voor commerciële functi es. Zodoende is het lasti g voor Papoea’s om ervaring in deze sectoren op te doen. 3.3 interne factoren 3.3.1 Premodern-communaal versus modern-kapitalistisch De interne factor die het Papoea’s bemoeilijkt om als ondernemer acti ef te worden is de culturele achtergrond. In Papua Barat vindt een confrontati e plaats tussen twee culturele samenlevingstypen. Sinds duizenden jaren hebben Papoea’s in afzondering van de moderne wereld geleefd in een premodern-communaal samenlevingsysteem. Pas sinds de toegenomen aandacht voor de ontwikkeling van het gebied in de jaren

’50, zijn Papoea’s op grote schaal in aanraking gekomen met het modern-kapitalisti sche samenlevingsysteem uit het westen. Nog alti jd bevinden er zich in de binnenlanden van Papua Barat stammen die leven op traditi onele wijze in relati eve afzondering van de moderniteit. Verspreid over de provincie bevinden Papoea’s zich in verschillende stadia van integrati e in het modern-kapitalisti sche systeem. Onder een modern-kapitalisti sch systeem wordt hier een samenleving verstaan die economisch functi oneert volgens kapitalisti sche wijze. Hierbij ligt de focus op individueel bezit en wordt binnen de economie gestreefd naar winstmaximalisati e. De kern van het systeem is dat wanneer iedereen streeft naar de grootste individuele winst de totale economische uitkomst uiteindelijk het grootste is. De meeste samenlevingen in de wereld behoren sinds de val van de Berlijnse muur en het eind van de Koude Oorlog tot deze categorie, zo ook de Nederlandse en Indonesische. Met een premodern-communaal systeem wordt hier een samenleving bedoeld waarin het overleven van de gemeenschap binnen een natuurlijke context het belangrijkste doel is. De focus ligt niet op het individu maar op de groep. Omdat bezit veelal wordt gedeeld is er geen reden om individuele winstmaximalisati e na te streven. De kern van het systeem is dat men samenwerkt en veel met elkaar deelt om individuele risico’s af te dekken zodat men als groep de grootste overlevingskans heeft . Voordat westerse samenlevingen evolueerden tot modern-kapitalisti sche samenlevingen waren ook zij premodern-communaal georganiseerd. Het culturele samenlevingstype onder Papoea’s is duizenden jaren zeer geschikt geweest voor een leven in wisselwerking met de natuur, maar kent enkele eigenschappen die het voor Papoea’s lasti g maakt op een succesvolle manier te opereren binnen het huidige modern-kapitalisti sche systeem zoals dat zich met name de afgelopen zesti g jaar over Papua Barat verspreidt. Dit is een van de oorzaken dat maar weinig Papoea’s acti ef zijn als ondernemer en dat goedbedoelde werkverschaffi ngsprojecten hun doelgroep niet alti jd bereiken. interne sociaalculturele factoren belemmeren het economisch succes voor papoea’s in het huidige systeem Zoals gezegd vindt er een integrati eproces plaats in het modern-kapitalisti sche systeem waar verspreid over Papua Barat de Papoea’s in verschillende stadia van opname Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 24 verkeren. Met name het leven van Papoea’s in de stad verschilt hierdoor sterk van dat van Papoea’s in de moeilijk bereisbare rurale gebieden. In de steden zijn Papoea’s te vinden die erin geslaagd zijn zelf ondernemingen op te zett en, hoewel dit een zeer kleine minderheid is. Een veel groter deel van de in de stad woonachti ge Papoea’s is werkzaam als ambtenaar bij de lokale overheid. Wanneer hier gesproken wordt over de culturele kenmerken die het voor Papoea’s moeilijk maakt in het modern-kapitalisti sche systeem te opereren, betekent dit dan ook niet dat alle Papoea’s nog in primiti eve omstandigheden in de natuur leven, maar wel dat alle Papoea’s in meer of mindere mate een culturele erfenis met zich meedragen die afstamt van het premodern-communale leven in de natuur. Voor de buitenstedelijke gebieden geldt dat de vormen waarin inheemse Papoea’s samenleven ruwweg zijn onder te verdelen in twee typen; kustbewoners en bewoners van de binnenlanden.

Het leven van inheemse Papoea’s in de binnenlanden Men leeft VAN landbouw, jacht, en het houden van enkele varkens

de overheid verzorgt in steeds meer dorpen energie doormiddel van micro hydroenergiecentrales of zonnepanelen onderwijs is in principe gratis, maar de leraar is soms maanden niet op zijn post

3.3.2 Culturele kenmerken inheemse Papoea’s Onder de inheemse stammen in Papua Barat bestaan uiteenlopende culturele vormen en traditi es. Het voert te ver om er hier al te diep op in te gaan. Wel kunnen er enkele algemene culturele kenmerken worden beschreven die inheemse Papoea’s van Indonesische immigranten onderscheiden. Ze kunnen deels een verklaring geven voor de economische positi e van Papoea’s tegenwoordig. Het gaat hier om een algemene beschrijving van de culturele achtergrond van de Papoea’s, die geenszins beschrijvend is voor alle Papoea’s. Zoals eerder genoemd zijn er immers ook Papoea’s die in de stad zijn opgegroeid en hier economisch succesvol zijn in sectoren waarin hoofdzakelijk immigranten werken. Papoea’s met eigen bedrijven zoals deze zijn echter nog alti jd een kleine minderheid. De hier beschreven culturele kenmerken hebben hoofdzakelijk betrekking op de Papoea’s die wonen of opgegroeid zijn buiten de steden. Dit is een belangrijke groep omdat zij het merendeel van de inheemse bevolking uitmaakt en gezien de economische ontwikkelingen in Papua Barat hoe langer hoe meer meer in het modernkapitalisti sche systeem zal worden betrokken. Daarnaast dragen ook de in de stad opgegroeide Papoea’s in verschillende mate deze culturele erfenis met zich mee. grond is voor traditionele papoea’s zowel van groot cultureel- als van levensbelang 3.3.2.1 De relatie tussen de Papoea en zijn grond Voor de inheemse Papoea, met name zij die in de binnenlanden wonen, vormt het ‘bezit’ van grond de belangrijkste factor in zijn leven. Grond is bron van leven en geeft de Papoea zijn identi teit. Grond wordt overigens niet ‘bezeten’ in de kapitalisti sche zin van het woord. Grond is niet koop- en verkoopbaar of individueel te bezitt en, grond behoort toe aan families en stammen en gaat over van generati e op generati e. Volgens deze culturele opvatti ng is een rijke Papoea niet iemand die veel geld of andere materiële zaken bezit, maar een Papoea die, uiteraard in familieverband, grond bezit. Het overerfb are recht op grond heet hak ulayat. Van oorsprong wordt grond beschouwd als een eeuwige bron die de Papoea voorziet in vrijwel alles wat hij nodig heeft . De natuur op de grond voorziet in voedsel, 27 Ontwikkelingskansen bouwmateriaal, medicijnen, gereedschappen etc. Ook visgronden betekenen een bron van voedsel. Grond is van wezenlijk belang om te kunnen overleven. In symbiose met zijn grond is de Papoea gewend dat de natuur een overvloed biedt waarvan hij kan nemen als hij iets nodig heeft . Voor Papoea’s die in de stad zijn opgegroeid geldt dit in mindere mate aangezien zij niet in dagelijkse leefrelati e staan met hun grond en verder zijn geïntegreerd in het modern-kapitalisti sche systeem. Toch bezitt en ook zij via familiebanden meestal nog ergens grond en dragen zij in verschillende mate de premodern-communale culturele erfenis met zich mee. Gevolgen: Een consequenti e van de gewoonte om levensbenodigdheden te kunnen nemen als men ze nodig heeft , is dat het lange termijn denken niet wordt gesti muleerd en dat het besef van de eindigheid van bronnen en de anti cipati e daarop nog onvoldoende ontwikkeld is. Het komt voor dat Papoea’s wonende in de binnenlanden hun grond verkopen. De vergoeding kan aanzienlijk zijn en voor Papoea’s die op het land waar ze wonen maar geringe mogelijkheden hebben tot het genereren van inkomsten is dit een kans om snel geld te verdienen. Hoewel Papoea’s in sommige dorpen vanwege de afgelegenheid vrij zelfvoorzienend leven, hebben ook zij behoeft e aan geld. Bijvoorbeeld voor het betalen van ziektekosten of schoolgeld, of voor het kopen van allerhande spullen. Wanneer een familie zijn grond verkoopt verhuist zij meestal naar de stad. Hier kunnen op den duur problemen ontstaan aangezien het verkregen geld, anders dan de overvloed van het bos, eindig is. Wanneer dit is opgebruikt moet men op zoek naar nieuwe bronnen van inkomsten. Aangezien in de premodern-communale cultuur land niet verkocht kan worden, beroept de Papoea zich op zijn hak ulayat en keert terug naar zijn grond, die immers onafscheidbaar van zijn familie is. Het bos heeft hier echter dikwijls al plaatsgemaakt voor een plantage en is hiermee als directe levensbron opgedroogd. Het komt veelvuldig voor dat Papoea’s zich in dit geval tot de nieuwe eigenaar van de grond wenden om fi nanciële middelen te verkrijgen. Uitspraken als ‘je had de grond gekocht, maar nog niet de bomen, vogels of het water’ zijn niet vreemd. Er zijn voorbeelden waarbij Papoea’s aankloppen voor een vergoeding van de eigenaar terwijl zij al generati es niet meer op de betreff ende grond wonen. Deze fi nanciële eisen worden dikwijls (deels) ingewilligd, maar zijn meestal ontoereikend om van te kunnen leven. In de stad komen deze Papoea’s uiteindelijk vaak op onregelmati ge basis als dagloner te werken.

3.3.2.2 De relatie van Papoea’s tot elkaar Een culturele erfenis die van grote invloed is op zowel de Papoea’s binnen als buiten de steden is het sociale gebruik om elkaar te helpen. In het Indonesisch wordt dit budaya kasih genoemd, oft ewel de geefcultuur. In een natuurlijke setti ng heeft het individu de grootste overlevingskans als zij samenwerkt met anderen. Er heeft zich dan ook een cultuur gevormd waarin de gemeenschap van de familie en de stam van groot belang zijn en men geacht wordt elkaar te helpen. Ook Papoea’s in de steden kennen dit gebruik, met name ten opzichte van directe familie. Wanneer geld nodig is, bijvoorbeeld om scholing of ziektekosten te betalen, zal een man bij zijn familie aankloppen. Uiteraard doen zij hetzelfde wanneer zij iets nodig hebben. Iemand die meer bezit dan anderen zal vaker verzoeken krijgen om zijn middelen te delen. prevaleert boven individueel gewin Voor met name de kleine dorpen in Papua Barat geldt dat gelijkheid zeer wenselijk wordt geacht. Als sociale enti teit is de gemeenschap belangrijker dan het individu en dient niemand hier bovenuit te steken. Vanuit de geefcultuur ontstaat er sociale druk op leden van de gemeenschap die meer materiële welvaart kennen, om deze welvaart met andere te delen. Gevolgen: De geefcultuur kan als belangrijkste oorzaak worden gezien voor het feit dat vrijwel alle winkels in Papua Barat in handen zijn van niet-Papoea’s. Wanneer een Papoea een winkel zou openen ontstaat er een grote spanning met zijn budaya kasih. Er bestaat een groot risico dat familieleden zullen verwachten dat hij zijn bezit, oft ewel de koopwaar in zijn winkel, met hen zal delen. Voor de winkelier betekent dit uiteindelijk dat hij moet kiezen tussen zijn familie of zijn winkel. Het weggeven van handelswaar kan leiden tot een faillissement, terwijl het niet delen met zijn familie kan worden opgevat als een belediging en de familiebanden kan schaden of zelfs kan leiden tot excommunicati e. Ook voor het drijven van andere ondernemingen vormt de budaya kasih een bemoeilijkende factor. Wanneer een Papoea-ondernemer winst maakt zal de sociale druk om dit extra geld te delen met anderen aanzienlijk zijn. Voor de groei en het Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 28 voortbestaan van zijn onderneming is het echter beter dit geld te investeren in het bedrijf zodat uiteindelijk tot grotere welvaart kan worden gekomen. De budaya kasih brengt echter het risico met zich mee dat dit niet gedaan wordt en de onderneming hiervan schade ondervindt. papoea’s kennen een geefcultuur waarbij bezit wordt gedeeld en gelijkheid De geefcultuur maakt het voor Papoea’s lasti g om succesvol ondernemingen te drijven. Daarnaast ontmoedigt het sociale gebruik om overschott en te delen met anderen het najagen van winst, geld dat juist gebruikt zou kunnen worden om de onderneming verder te laten groeien. Naast de budaya kasih wordt het ook door de sociale druk voor gelijkheid ontmoedigd om economisch boven het maaiveld uit te steken, dit geldt met name in de dorpen waar een sterker gemeenschapsgevoel bestaat dan in de stad. 3.3.2.3 Bruidschat: maskawin Bij de meeste stammen in Papua Barat wordt bij het trouwen een bruidschat betaald, maskawin genaamd. Per stam kan het verschillen of dit in de vorm van geld, varkens, dure lakens of andere zaken is. De man betaalt de bruidschat aan de familie van de vrouw die hij trouwt. Het gaat hierbij vaak om zeer grote bedragen die hij zelf niet heeft en moet lenen bij familie en vrienden. Dit is zeer gebruikelijk en in lijn met de geefcultuur. Gevolgen: Het gevolg is dat een man nog lange ti jd deze schuld zal moeten afb etalen. Wanneer hij geld verdient zullen er conti nu familieleden en vrienden van hem zijn die hem hieraan herinneren. Zodoende is de kans zeer klein dat hij een fi nancieel overschot kan creëren dat bijvoorbeeld gebruikt zou kunnen worden om een bedrijf op te zett en. Trouwen met een niet-Papoea vrouw kan voor Papoea mannen een manier zijn om onder deze verplichti ng uit te komen. Nu Papoea’s niet meer in geïsoleerdheid leven, maar in contact staan met de buitenwereld maakt deze culturele verplichti ng het aantrekkelijker met een niet-Papoea te trouwen, hetgeen de verwatering van de Papoea als culturele en etnische groep in de hand werkt. Echter is er met name onder Papoea’s die in de stad wonen een tendens zichtbaar waarbij het betalen van een bruidschat bij Papoeahuwelijken in onbruik begint te raken.

Het leven van inheemse P ust De P elijk v ang zel eigen gebruik als verkoop. Op kleine schaal wden gr verbouw eldje dicht bij huis. Anders dan de be berggebieden is dit een v an landbouw Voor he dt gebruik gemaak schillende soort en die men v ong z dig ammen, maar die de laae jaren ook s ak erheid w ek ong en die op authen eke wijz t peddels w voortbeogen k er uit de k den g ang vissoorten die zich dicht onder de kt ophouden zoals ikan batu. Grotere pr den gebruik en en bijvoorbeeld tonijn t ang Een deel v angs dt gegen en een ander deel verkocht. Dit k markt zijn indien dee nabij is, of in een stje langs de weg. Op vgelegen eilanden wdt de gang en uitg e le e been tt er een opkoper langs k Sommig oals tongseng orden door vende handelar aak ChineseIndonesiërs, opgekoch olg t den gd naar andere Azia sche landen zoals China. men vangt vis voor verkoop en eigen gebruik Visserij door P t zijn mees eenlingen of kleine groepjes v sonen die uit vissen g Wanneer iemand een gr neem angs gaans in gelijke hoeeelheden onder de visser v Er is dus g an bedrijf g erhouding t be an een boot is nie soon zich een grer aandeel in de vang end g vissersprauwen worden de laatste jaren vaker door de overheid verstrekt V oorzieningen g geleg langs de k ageleg Het kom oor dat de leerkrach an de school voor lang jd nie zig is. Geondheidsg is slech voorhanden in districtsplaa en vaak van sleche kwaliteit. Als er zich een winkel bevindt is dee ook hier niet in het be an lokale P De laae jaren begin t name in Raja Ampat he erhur oernach ng toerisen een nieuwe bron van inkomsen te vormen voor lokale beoners.

Onderwijs in Papua Barat 4.1 onderwijs als middel 4 De verdeling die er in Papua Barat op de arbeidsmarkt bestaat tussen inheemse Papoea’s en immigranten is onwenselijk. Papoea’s zijn nauwelijks acti ef als ondernemer in de commerciële beroepsgroepen. Dit leidt er toe dat de economische kansen die ontstaan als gevolg van de besteding van allocati egelden worden gegrepen door Indonesische immigranten. Papoea’s komen langs de zijlijn te staan en profi teren slechts in geringe mate van de economische ontwikkeling. Daarnaast wordt men vanwege immigrati e versneld een minderheid in eigen gebied waardoor de politi eke aandacht voor de ontwikkelingsachterstand bij Papoea’s in de binnenlanden op den duur naar de achtergrond dreigt te verdwijnen. Er zijn verschillende oorzaken genoemd die aan deze arbeidsverdeling in Papua Barat ten grondslag liggen. Ten eerste kennen inheemse Papoea’s vanwege een historische en geografi sche component een algemene onderwijsachterstand ten opzichte van Indonesische immigranten. Daarnaast neigt de economische verdeling die is ontstaan zichzelf in stand te houden op basis van vooroordelen en de voorkeur bij immigranten om andere immigranten in dienst te nemen. Hierdoor wordt het voor Papoea’s moeilijk om ervaring op te doen in commerciële beroepen. Tot slot is met name de geefcultuur een belangrijke culturele component die het Papoea’s bemoeilijkt te ondernemen en meer commerciële beroepen uit te oefenen. De beste mogelijkheid om deze situati e te verbeteren ligt bij het brengen van interne verandering. De Papoea zal moeten worden toegerust met vaardigheden waarmee hij in staat wordt gesteld de externe economische kansen die zich in Papua Barat voordoen te benutt en. Er zijn een aantal redenen waarom een focus op interne zaken kansrijker is dan een focus op de externe situati e. Ten eerste zijn extern gezien de economische belemmeringen voor Papoea’s om als ondernemer acti ef te worden de laatste jaren verminderd. Maatschappelijke discriminati e blijft echter een probleem, maar dit is zeer lasti g om van buitenaf te veranderen. Ten tweede zijn de economische kansen in Papua Barat sterk toegenomen, hiervan getuigt de grote instroom van immigranten. Hierdoor zou het creëren van arbeidsplaatsen geen prioriteit hoeven hebben. Daarnaast is bij werkverschaffi ngsprojecten vaak gebleken dat de Papoea vanwege zijn culturele achtergrond of een gebrek aan vaardigheden de met goede bedoelingen geschapen arbeidsplaatsen niet met succes kon vervullen. Ook blijkt het verschaff en van een werkplek in de prakti jk vaak ti jdig te zijn, terwijl vaardigheden die kunnen worden opgedaan via onderwijs zaken zijn die iemand zijn leven lang met zich meedraagt. Het grootste eff ect is te bereiken wanneer wordt gefocust op de interne situati e. Ten eerste gaat het om het toerusten van Papoea’s met vaardigheden om economische kansen te benutt en. Dit betekent een verbetering in het onderwijs aan Papoea’s in algemene zin en een focus op speciale prakti sche vaardigheden op het gebied van ondernemen en werken in commerciële beroepen. Simulati e van ondernemerschap binnen scholen en het beschikbaar maken van stageplekken bij bedrijven kunnen manieren zijn om Papoea’s ervaring te bieden met ondernemen en werken in de commerciële sectoren. Ten tweede kan via onderwijs aandacht worden geschonken aan hoe de Papoea zijn culturele achtergrond, met kenmerken zoals de geefcultuur, kan verenigen met commerciële acti viteiten binnen een modern-kapitalisti sch systeem. Hieronder volgen een korte beschrijving van het huidige onderwijssysteem in Papua Barat en twee kaderschetsen van geslaagd ondernemerschap van inheemse Papoea’s. 4.2 onderwijs in papua barat Tot de vergroti ng van de Nederlandse aandacht voor Nederlands-Nieuw-Guinea in de jaren vijft ig was de reikwijdte van het onderwijs in dit gebied zeer beperkt. Voordien beperkte scholing zich hoofdzakelijk tot de bestuursposten langs de kust en hadden veel Papoea’s in de binnenlanden nauwelijks contact met de moderne samenleving. In samenwerking met de katholieke en protestantse kerk beijverde de overheid zich in de jaren vijft ig echter voor de vergroti ng van het onderwijsbereik. In de binnenlanden werden met name door de zending en de missie kleine basisscholen opgericht, terwijl in de steden internaten ontstonden. Het onderwijssysteem werd door de Nederlandse overheid sterk gesubsidieerd. De internaten bleken een zeer geschikte manier om Papoeakinderen, waarvaan de ouders desti jds veelal nog nooit naar school waren gegaan, op te leiden voor een toekomst in het modern-kapitalisti sche systeem24 Internaten hebben daarbij een grote reikwijdte waardoor vooral ook Papoea’s uit de . Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 30

binnenlanden hiermee werden geholpen. De nu op leeft ijd zijnde intelligentsia van Papua Barat heeft allen op dergelijke internaten onderwijs genoten. Nadat Nederlands-Nieuw-Guinea een Indonesische provincie werd heeft de overheid het internaatsysteem vanwege de hoge kosten steeds meer losgelaten. In Papua Barat bestaan zowel overheidsscholen als religieuze en private scholen. De internaten van tegenwoordig kennen meestal een relati e tot de katholieke of protestantse kerk en worden in het Indonesisch asrama genoemd. In de meeste dorpen van Papua Barat bevinden zich basisscholen en middelbare scholen zijn in de steden aanwezig. In de stad Manokwari bevindt zich de nati onale universiteit UNIPA, (UNIversitas nasional PApua) en in de stad Sorong bevinden zich een aantal private universiteiten. bewoners van het binnenland hebben onvoldoende mogelijkheid goed onderwijs te volgen Het onderwijs in Papua Barat kent verschillende uitdagingen. Als gevolg hiervan laat de kwaliteit geregeld te wensen over. Een eerste belangrijk gegeven in Papua Barat is de geografi sche toestand. De provincie is dunbevolkt en de binnenlanden zijn vaak moeilijk bereisbaar. De afgelegenheid en de geringe voorzieningen maakt het voor leraren niet aantrekkelijk om in de binnenlanden te werken. Als gevolg hiervan zijn leraren die op dergelijke scholen zijn gestati oneerd vaak niet op hun plek. Voor het ontvangen van salaris en voor het doen van inkopen is de leraar aangewezen op een bezoek aan de stad. Het gebeurt dat een leerkracht hier langer blijft dan is toegestaan, soms komt dit er zelfs op neer dat een leerkracht voor maanden niet op zijn post is. Vanwege de afgelegenheid is de controle hierop lasti g. Daarnaast maakt de geografi sche situati e in Papua Barat het voor kinderen uit het binnenland moeilijk om na de basisschool aan vervolgonderwijs te beginnen. Middelbare scholen bevinden zich in de steden, welke meestal niet op dagelijks bereisbare afstand liggen. Deze kinderen moeten een verblijfplaats zien te vinden nabij de school. Het is daarom te betreuren dat er steeds minder internaten in Papua Barat beschikbaar zijn. Tevens zijn een aantal van de internaten niet geïntegreerd met de school waardoor er vanuit de leraren weinig controle is op de scholieren. De te grote vrijheid leidt tot slechte onderwijsresultaten en schooluitval. Leraren in Papua Barat ontvangen een ontoereikend salaris. Dit maakt hen extra vatbaar 31 Ontwikkelingskansen voor corrupti e. Om het salaris van de leraren aan te vullen worden op veel scholen extra kosten in rekening gebracht die door de ouders van leerlingen moeten worden betaald. Vanwege deze kosten wordt het onderwijs minder toegankelijk gemaakt voor kinderen van minder vermogende ouders, terwijl dit juist de kinderen zijn voor wie onderwijs de kansen op een verhoogde welvaart kan doen vergroten. Daarnaast vormt corrupti e een ernsti ge bedreiging voor de kwaliteit van het onderwijs. Het komt voor dat diploma’s worden gekocht en met schooluitslagen wordt gesjoemeld. Tevens is het door corrupti e mogelijk dat incapabele mensen posten bekleden en controle faalt. Voor veel Papoeakinderen in de binnenlanden geldt dat zij pas naar school gaan op een leeft ijd waarop zij voor zichzelf kunnen zorgen. Aangezien in deze gebieden zwerfl andbouw wordt geprakti seerd zijn moeders vaak dagen op grote afstand van het dorp aan het werk op kostgronden. Wanneer een kind te jong is om voor zichzelf te zorgen wordt het niet achter gelaten in het dorp maar meegenomen naar de kostgronden. Hierdoor beginnen veel Papoeakinderen pas op latere leeft ijd met onderwijs. Het proces van pemekaran leidt tot (economische) ontwikkelingen in de binnenlanden van Papua Barat. Via democrati sche weg worden eisen ingewilligd ter verbetering van het welzijn van de lokale bevolking. De overheid voorziet in toenemende mate in zaken als wegen, elektriciteit en behuizing. Het voorzien in dienstverlening zoals onderwijs en medische zorg blijkt echter moeilijker. Corrupti e speelt hierin een rol. Kwalitati ef goed onderwijs is een lasti ge eis omdat kwaliteit meten niet eenvoudig is en vatbaar voor corrupti e. Voor lokale bewoners is het minder aantrekkelijk om goed onderwijs te eisen dan een huis of elektriciteit, zaken die direct voelbaar zijn. Het profi jt van goed onderwijs wordt pas op de langere termijn merkbaar. Dit maakt dat het lokale electoraat de bestuurders niet direct op hun dienstverlening kan beoordelen. Het is dan ook twijfelachti g of de pemekaran via het democrati sch mechanisme zal leiden tot een verbetering van de onderwijskwaliteit in de binnenlanden. het reguliere onderwijs is vanwege onderbetaalde docenten vatbaar voor corruptie

4.3 katholieke scholen in papua barat De katholieke scholen nemen een speciale positi e in binnen Papua Barat. Net als de protestantse scholen kennen zij een lange traditi e als brengers van onderwijs naar de meest verafgelegen plekken in Papua Barat en Papua. Gezien de achterliggende organisati estructuur zijn de katholieke scholen in vergelijking tot andere scholen redelijk autonoom. De katholieke kerk kent een organisati estructuur die over landsgrenzen heen reikt. De katholieke scholen in Papua Barat vallen onder de hoede van de Orde der Augusti jnen die regionaal worden aangestuurd vanuit Jayapura. Ze staan in verbinding met het Nederlandse bestuur van de Orde der Augusti jnen waar vanuit de zending naar Nederlands-Nieuw-Guinea desti jds is geïniti eerd. De katholieke scholen zijn in staat kwalitati ef goed onderwijs aan te bieden in Papua Barat waarbij hoofdzakelijk inheemse Papoea’s worden betrokken. Men weet dit te bereiken vanwege een aantal redenen. De belangrijkste is dat katholieke scholen, anders dan andere scholen in Papua Barat, corrupti e buiten de deur weten te houden. Vanwege de alternati eve achterliggende organisati estructuur van de katholieke scholen heeft de lokale politi ek geen directe invloed op het schoolbestuur. Daarnaast krijgen de katholieke scholen ook zonder corrupti e zaken voor elkaar. Waar andere parti jen smeergeld moeten betalen maakt de katholieke kerk gebruik van haar lokale netwerk en religieuze status. Tot slot, de katholieke internaten zijn geïntegreerd met scholen waar paters intern woonachti g zijn. Hierdoor heerst er discipline en is de controle op het leerproces van de scholieren groot. papoea-ondernemer: baksteenbedrijfje Langs de keg in een van de buitwijken v gde oapping die diens Onder he dak lig t grijs z en in de hoek saan bakenen opgapeld. De eig abriek is een jongen van begin twin g die behoort t am der Biakk gaans le e mensen van de visangst, maar dee jong Na he an zijn middelbar zoch e jong apoea-ondernemer naar een manier om de kos e verdienen. Ergens had hij gzien hoe mensen bakenen maak t een mengsel v t en zand en hij besloot om dit z e g pr eel ti jd huurt hij de vrag an zijn nee oor een middag om een speciaal soort z s e halen en naar zijn oerkapping te brengen. Daar mengt hij he t en vult hiermee mallen die hij van hout g komen legt hij volg e drogen. Als de senen klaar zijn sapelt hij ze op onder zijn a zeel ti jd k zijn s e k aar werk, maar he t goed. Hij is nu twee jaar bezig en hee onlangs zijn eig or kunnen k onlangs heeft hij een eigen motor kunnen kopen

papoea-ondernemer: bouw- en installatiebedrijf Nico is bijna vijft ig jaar oud en een v weinig s die een eigen bedrijf hee es jaar g d hij vege zijn k alla es gaag he erleidingneerk aan te legg een middelbare school. Hij kreeg daar vijft miljoen roepia (1.016 euro) v aald. Hij gf zijn w z aarmee hij een eigen onderneming oprich e onderneming breidde hij in de daarna volgende jar alla e- en aannemersbedrijf da erheid allerhande bouw alla achen uitvoerde. Nico gr eden Manokw Sorong waar zijn v anuit het binnenland naart as gokk t hij gek was en een baan kreeg bij de politi e onder het Nederlandse be olgde de basisschool (SD, Sekolah Dasar) en tussenschool (SMP, Sekolah Menengah Pama) in Manokw en ging in Sorong naar de middelbare school (SMA, Sekolah Menengah Aas). Volg sde hij economie in Mak aarin hij een bachelor behaalde. Na zijn studie ging Nic t bij een Ausalisch mijnbouwbedrijf de hij naar eig egg ee belangrijke dingen; werleidingen aanlegg cieel denk oor he erkrijg cieel inzich as zijn dir alische manager een lich aar hij v ft geleer Er zijn vschillende zak olle Papoeaondernemer hebben g hij een goede opleiding g t hij in de sad opgr hij de kans gehad om te g vloed op zijn on oortg t hij niet opgroeide in he an zijn ouder ad. Hier zijn de familiaire samstructuren minder serk en is de druk vanuit de budaya kasih minder gr vloed is g t hij geen schuld bij zijn f van een bruidscha t hij nie t een inheemse P t een Molukse is g door kon hij geld opzij z oor zijn onderneming. E de en vijf or zijn in het g t opdoen v ak sche vdigheid, namelijk het aanlegg werleidingen, en het aanler cieel denken g hij leerde twee belangrijke dingen: commercieel denken en waterleidingen aanleggen

Lesprogramma ondernemen voor inheemse Papoea’s 5.1 evenwichtige arbeidsverdeling Om de ontwikkelingsachterstand te kunnen inlopen en de economische kansen in Papua Barat te benutt en is onderwijs voor inheemse Papoea’s van wezenlijk belang. Hierbij gaat het in de basis om kwalitati ef goed onderwijs dat ook toegankelijk moet zijn voor Papoea’s in de perifere gebieden. Dit is een grote opgave en in de kern een taak van de lokale overheid in samenwerking met lokale scholen. Meer specifi ek biedt het onderwijs mogelijkheden om verandering te brengen in de scheve arbeidsverdeling in Papua Barat. Een externe parti j, zoals een ontwikkelingsorganisati e, zou hierin door middel van het aanbieden van een speciaal lesprogramma een belangrijke bijdrage kunnen leveren. Een dergelijk lesprogramma kan jonge Papoea’s in staat stellen kennis en ervaring op te doen die zij anders niet zouden verkrijgen. Men kan bekend worden gemaakt met een manier van denken en vaardigheden die de eerste opstap kunnen zijn naar zelfstandig ondernemerschap. Een dergelijke ervaring verbreedt de horizon, draagt men zijn leven lang met zich mee en kan op enig moment van pas komen. In een dergelijk lesprogramma zal bijzondere aandacht moeten worden geschonken aan de culturele achtergrond van Papoea’s in relati e tot commercieel ondernemerschap. Daarbij behoort ook aandacht te worden gegeven aan de specifi eke omstandigheden voor het ondernemen in Papua Barat en biedt een lesprogramma de kans om de schadelijkheid van corrupti e als thema te behandelen. Een dergelijk lesprogramma dient het doel meer jonge Papoea’s bekend te maken met, en enthousiast te maken voor, het zelfstandig ondernemerschap opdat een evenwichti gere arbeidsverdeling in Papua Barat kan worden verkregen. 5 5.2 lesprogramma ondernemen Hieronder wordt een korte schets gegeven van elementen waaruit een lesprogramma over ondernemen zou kunnen bestaan en de punten waarop gelet dient te worden bij de vorming van een dergelijk programma. Het lesprogramma • Een dergelijk lesprogramma zou een langere ti jd moeten beslaat, minimaal een aantal maanden tot een heel schooljaar. • Parti ciperende leerlingen dienen een leeft ijd te hebben waarop zij serieus met de materie aan de slag kunnen gaan. Het laatste jaar van de middelbare school lijkt hiervoor geschikt. • Om tot inspirati e te dienen en de materie levendig te maken dient er een (of meerdere) gastles(sen) gegeven te worden door een geslaagde Papoeaondernemer die voor de leerlingen als rolmodel kan dienen. Tevens zijn geslaagde Papoea-ondernemers een belangrijke bron van informati e betreff ende de relati e tussen hun culturele achtergrond en het ondernemersschap, alsmede een bron van kennis over het specifi eke ondernemersklimaat in Papua Barat. Inzichtgevende vragen hierbij zijn: - Welke factoren hebben bijgedragen tot het succes van de Papoeaondernemer? - Hoe gaat de Papoea-ondernemer om met zijn/haar culturele achtergrond in relati e tot het ondernemerschap? • Vervolglessen dienen onderwerpen te behandelen zoals: 1) Algemene ondernemersvaardigheden (ondernemersplan, marktonderzoek, boekhouding etc.) 2) Aandacht voor omgaan met de culturele achtergrond (onder anderen; ‘Budaya kasih, tetapi jangan lupa diri!’ de geefcultuur is nobel, maar vergeet jezelf niet) Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 34

3) Aandacht voor het ondernemersklimaat in Papua Barat (specifi eke kenmerken ondernemen in Papua Barat / wat voor rechtspersonen zijn er in Indonesië; CV, PT, etc. / welke organisati es kunnen iets voor je betekenen; ASPAP, KAPP, KADIN / hoe ga je om met corrupti e en waarom is dit schadelijk) • In groepjes kunnen leerlingen kleine ondernemingen opzett en waarvan de operati e wordt gesimuleerd binnen de school of in de directe omgeving daarvan. Zodoende kan geëxperimenteerd worden met het opzett en van ondernemingen in een veilige omgeving waarbij mislukken van ondernemersconcepten niet tot werkelijke negati eve fi nanciële gevolgen zal leiden. • Geslaagde ondernemersconcepten kunnen worden opgenomen in een lijst die als inspirati e kan dienen voor volgende lesgroepen. • Eventueel zouden veelbelovende bedrijfsconcepten, die in de simulati e hun waarde hebben bewezen, in echte vorm kunnen worden opgezet en ondersteund en begeleid door een ontwikkelingsorganisati e • Een toevoeging op het programma zou kunnen zijn het opdoen van prakti sche commerciële- en ondernemerservaring door leerlingen stage te laten lopen bij bedrijven. Mogelijke betrokkenen bij uitvoering • Een ontwikkelingsorganisati e, bijvoorbeeld de SDSP zou een dergelijk lesprogramma kunnen initi ëren en begeleiden (www.sdsp.nl). Oprichti ng van een lokale sti chti ngsafdeling (yayasan) in Papua Barat is hiervoor een vereiste. • Kennis over lesprogramma’s op dit gebied is er in Nederland volop, een voorbeeld is de organisati e Jinc met het programma Ondernemen doe je zo! (www.jinc.nl) Dergelijke programma’s zouden in samenwerking met parti jen uit Papua Barat kunnen worden omgevormd tot een lokale versie. • Nederlandse Ambassade in Jakarta (Een programma dat op ondernemerschap gericht is sluit aan bij de meer commerciële koers van het ontwikkelingsbeleid) • Donateurs in Nederland • Lokale overheid Papua Barat (Let op! Vanwege politi eke wedijver kan fi nanciering na een verschuiving in de politi eke machtsverhoudingen wegvallen. Zo is bijvoorbeeld het schoolproject van het Nederlandse Da Vinci College in de stad Sorong op de klippen gelopen.) • Lokale parti jen op het gebied van ondernemen; - ASPAP (ASosiasi Pengusaha Asli Papua) inheemse ondernemersorganisati e Papoea’s - KAPP (Kamar Adat Pengusaha Papua) inheemse kamer van koophandel Papua (htt ps://kappapua.wordpress.com/) - KADIN (KAmar Dagang dan INdustri Papua Barat) kamer van koophandel Papua Barat (htt p://papuabarat.kadinprovinsi.or.id/) • Uitvoer programma op katholieke internaatscholen. Op deze internaatscholen zitt en voornamelijk inheemse Papoea’s, veelal uit de binnenlanden, waardoor de juiste doelgroep wordt bereikt. Yasan Sosial Augusti nus (Pater Ton Tromp; tromp@seminari-pvd.com) • Verzorging van de les kan door vrijwilligers vanuit Nederland of professionals. Ook kunnen lokaal mensen worden opgeleid. Mogelijkheden betreff ende fi nanciering • Nederlands bedrijfsleven (Bedrijven die in Papua Barat hun fi losofi e van maatschappelijk verantwoord ondernemen dagelijks in de prakti jk brengen en deze ook op de jonge generati e Papoea’s willen overdragen.) 35 Ontwikkelingskansen

Deel II investeringskansen 37

deel i I In dit deel wordt een algemeen profiel geschetst van de provincie papua barat. daarnaast zijn ontwikkelingsplannen samengevat om een beeld te geven van toekomstige ontwikkelingen. voor potentiële investeerders zijn vijf interessante economische sectoren meer uitgebreid beschreven, dit zijn; energie, tropische land- en tuinbouw, bosbouw, visserij en toerisme. ten besluit worden drie kansrijke ondernemingsmogelijkheden uitgelicht, op het gebied van visserij, cacao en hydroelektrische energie.

profiel papau barat 1 1.1 huidige dynamiek De provincie Papua Barat is een van de meest potenti evolle economische ontwikkelingsgebieden in de Indonesische archipel. Ze kent samen met de provincie Papua de grootste rijkdom aan natuurlijke hulpbronnen van Indonesië1 en maakt de laatste jaren een spectaculaire economische groei door. Lange ti jd heeft Papua Barat als moeilijk toegankelijk gebied aan de rand van de Indonesische economie gelegen, maar recente ontwikkelingen hebben daarin verandering gebracht. Twee ontwikkelingen zijn hierbij signifi cant geweest. Ten eerste is het toekennen van speciale autonomie (otonomi khusus) aan de provincie in 2001 van groot belang geweest. Sinds het in werking treden van deze wet heeft de provincie meer bestuurlijke macht gekregen en worden er jaarlijks aanzienlijke geldstromen door de nati onale regering vanuit Jakarta naar Papua Barat gealloceerd. Dit bedrag is nog alti jd groeiende en van alle Indonesische provincies ontvangt Papua Barat per hoofd van de bevolking het meeste geld2 de indonesische regering focust op de ontwikkeling van papua barat . Als gevolg hiervan zijn overheidsbestedingen zoals onder anderen op het gebied van infrastructuur in een stroomversnelling geraakt. Een tweede ontwikkeling is de vergrote aandacht die de centrale overheid in Jakarta heeft voor de ontwikkeling van Oost-Indonesië en de open houding die zij daarbij aanneemt tegenover buitenlandse investeerders. In de documentaire Papua onze toekomst, gemaakt in opdracht van de SDSP, komt senaatsvoorzitt er Irman Guzman aan het woord. Hij verkondigt het Indonesische ontwikkelingsbeleid ten aanzien van de provincies Papua Barat en Papua en verwelkomt buitenlandse investeerders; ‘Aan alle potenti ële Nederlandse investeerders zeg ik namens het Indonesische volk, in het licht van onze langdurige relati e dat u in Indonesië meer dan welkom bent om samen met ons in beider voordeel het land te ontwikkelen’3 bijlage). 39 Investeringskansen De nieuwe regering onder leiding van president Joko Widodo versterkt deze focus op de ontwikkeling van Papua Barat en Papua. Het scheppen van vertrouwen tussen de lokale bevolking en het nati onale bestuur in Jakarta vormt hierbij de basis. Men investeert daarnaast in infrastructuur, een beter lokaal bestuur en sociale voorzieningen. Buitenlandse investeerders worden verwelkomd en begeleid. 1.2 Geografie Papua Barat, in het Nederlands ook wel de Vogelkop genoemd, is een provincie in het oosten van Indonesië. Ze ligt ten westen van de provincie Papua, van daar de aanduiding barat, hetgeen Indonesisch is voor ‘westen’ of ‘westelijk’. Ze wordt naast de aangrenzende provincie Papua omsloten door de Bandazee, Seramzee en de Grote Oceaan. overzichtskaart van de provincie papua barat, 2004* (zie de DVD Papua onze toekomst, in de fig. 1.1 * gemeentegrenzen zijn veranderd, zie hiervoor fig. 1.6

Tussen Papua Barat en de Indonesische hoofdstad Jakarta bevindt zich zo’n 3.000 kilometer. De provincie kent een oppervlakte van 97.024,27km², verdeeld over het schiereiland en 1.945 omringende eilanden4 . Het merendeel van het land bestaat uit ruig natuurlijk terrein met geringe menselijke aanwezigheid en is lasti g bereisbaar. Er zijn bergen te vinden tot een hoogte van drieduizend meter, valleien, rivieren, moerassen en voor het grootste deel (73,99%) is Papua Barat nog bedekt met tropisch oerwoud5 . 1.3 klimaat Papua Barat kent een tropisch klimaat met een gemiddelde temperatuur van 27,35 graden. Neerslag valt er gedurende het hele jaar, gemiddeld zijn er zo’n 243,5 dagen met regen. zuidwestkust doorgaans de meeste regen kent6 De hoeveelheid regen die er valt verschilt per gebied waarbij Fakfak aan de . Papua Barat kent net als de rest van Indonesië een verdeling van het jaar in twee seizoenen, te weten musim penghujan, het regenseizoen en musim kemarau het droge seizoen. In de maanden december tot en met maart is de wind hoofdzakelijk afk omsti g vanaf de Grote Oceaan, welke meer regen veroorzaakt dan normaal en het musim penghujan veroorzaakt. In de maanden juni tot en met september is het musim kemarau. Dan waait de wind voornamelijk uit de richti ng van Australië, hetgeen drogere luchten naar Papua Barat brengt waardoor het in deze periode minder regent7 . 1.4 demografie In 2014 telt de provincie Papua Barat 877.437 inwoners op een gebied dat qua groott e vergelijkbaar is met een land als Portugal. Daarmee is zij een van de dunst bevolkte provincies van Indonesië met een bevolkingsdichtheid van slechts 9 inwoners per vierkante kilometer8 . Ongeveer de helft van de bevolking bestaat uit inheemse Papoea’s, het overige deel wordt gevormd door immigranten uit andere delen van Indonesië, of personen uit gemengde huwelijken. De groep niet-Papoea’s groeit sneller dan de Papoea’s waardoor de verwachti ng is dat het aandeel dat de inheemse bevolking zal zakken tot 30% in 20209 . Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 40 De grootste steden van Papua Barat zijn Sorong en Manokwari. Met een inwoneraantal van 211.840 personen is bijna een kwart van de bevolking in Papua Barat woonachti g in Sorong. Manokwari is met 150.179 de op een na grootste stad. Andere plaatsen kennen beduidend minder grote inwonersaantallen10 . Zie hiervoor fi guur 1.5. Totale bevolking Papua Barat per jaar in de periode 2005-2013 fig. 1.2 De totale bevolking van Papua Barat groeide in het ti jdvak 2000-2010 met 3,71%. Hierbij vertonen met name de stad Sorong (4,8%) en de gemeenten Sorong Selatan (5,41%) en Maybrat (5,08%) grote groeicijfers. De gemeente Tambrauw kende in deze periode de minste groei (0,38%)11 41,38% van de bevolking jonger is dan 20 jaar12 . Papua Barat kent een jonge bevolking waarbij . Het merendeel van de bevolking in Papua Barat is christelijk, daarmee vormt het een uitzondering op de landelijke situati e van Indonesië waar 87,18% van de bevolking Islamiti sch is. In Papua Barat behoort 53,54% van de bevolking tot het christelijk protestantse geloof, 9,56% tot het katholieke, 36,45% tot het Islamiti sche en 0,22% tot het Boeddhisti sche geloof13 .

Inwoneraantal per gemeente in percentage van totaal provincie Papua Barat, 2014 25,6% 1.5 bestuurlijke indeling 28,6% 8,6% 3,4% 6,8% 2,5% 3,2% 4,3% 1,6% Fakfak kaimana teluk wondama teluk bintuni manokwari sorong selatan sorong raja ampat tambrauw maybrat manokwari selatan peguningan arfak sorong (stad) 41 Investeringskansen 5,4% 9,3% 5,0% 18,1% Papua Barat is een relati ef nieuwe Indonesische provincie die voorheen samen met het gebied van de huidige provincie Papua één provincie vormde die de naam Irian Jaya droeg. In 2003 werd deze provincie opgedeeld en kreeg het westelijke gedeelte de naam Irian Jaya Barat terwijl het overige gedeelte Irian Jaya bleef heten. De provincie Irian Jaya doopte zich later om tot de provincie Papua en in 2007 kreeg Irian Jaya Barat de naam Papua Barat14 . Indonesië heeft een duidelijke hiërarchische verdeling van bestuurslagen, reikend van het nati onale niveau tot aan zeer kleinschalige eenheden zoals buurtschappen van omtrent derti g huishoudens. In fi guur 1.4 is een overzicht gegeven van de administrati eve lagen op Papua Barat. papua barat bestaat momenteel uit 12 gemeenten en 1 stadsgemeente Onder het bestuursniveau van de provincie bevinden zich in Papua Barat derti en gemeenten waaronder 12 kabupaten en 1 kota. Kabupaten zijn gemeenten waartoe zowel stedelijk gebied als landelijk gebied toe kunnen behoren. De administrati eve aanduiding kota is voorbehouden aan gemeenten die slechts een stedelijk gebied beslaan. De enige administrati eve kota in Papua Barat is de stad Sorong15 . In Papua Barat vindt een proces van bestuurlijke decentralisati e plaats (pemekaran) waarbij de laatste jaren nieuwe gemeenten zijn ontstaan. Deze tendens zet zich voorlopig voort met de beoogde vorming van de nieuwe gemeenten Manokwari Barat en Kuri Wamesa. Middels dit proces komt de besluitvorming dichter bij de bevolking te liggen en wordt door fi nanciële impulsen ontwikkeling gebracht naar gebieden die voorheen in de periferie van gemeenten lagen. fig. 1.3

stelsel bestuurlijke indeling Papua Barat en Indonesië Bestuurlijke eenheid (Ind) Bestuurlijke eenheid (Nl) I II Nasional Provinsi III Kabupaten/Kota* IV V Distrik (elderd in Indonesië kecamatan) Kampung/Kelurahan** (elders in Indonesië desa i.p.v. kampung) VI Rukun Warga (RW) VII Rukun Tetangga (RT) fig. 1.4 Bestuurlijke indeling en inwoneraantallen Papua Barat 2013 Rijk Provincie Gemeente Deelgemeente Dorp/Wijk Buurt Buurtschap Bestuurder (Ind) Presiden Gubernur Bupati/Wali Kota Kepala Distrik (elders in Indonesië camat) Kepala Kampung/Lurah (elders in Indonesië kepala desa i.p.v. kepala kampung) Ketua rw Ketua RT Kabuipaten III Fakfak Kaimana Teluk Wondama Teluk Bintuni Manokwari Sorong Selatan Sorong (gemeente) Raja Ampat Tambrauw Maybrat Manokwari Selatan Pegunungan Arfak Kota iii fig. 1.5 Sorong (stadsgemeente) Bestuurder (Nl) President Gouverneur Burgemeester Districtshoofd Dorpshoofd/Wijkhoofd Buurthoofd Hoofd buurtschap Inwoners 70.902 51.100 28.534 56.597 150.179 41.085 76.669 44.568 13.376 35.798 20.916 26.729 inwoners 211.840 * Voor een gemeente waartoe naast een stad ook ruraal gebied behoort, of een gemeente die hoofdzakelijk ruraal gebied beslaat, wordt de term kabupaten gebruikt. De term kota wordt gebruikt om een gemeente aan te duiden die alleen een stad beslaat. Kabupaten en kota bevinden zich echter op hetzelfde bestuurlijke niveau. ** Hier geldt dat een kampung (of zoals buiten Papua Barat en Papua desa genoemd) een rurale aanduiding is, terwijl kelurahan slaat op een gebied binnen een stad. Ibukota (hoofdstad) Distrik (kecamatan) IV Kampung v 9 7 Fakfak Kaimana Rasiei Bintuni Manokwari Teminabuan Aimas Waisai Sausapor Kumurkek 13 24 9 13 18 24 12 24 6 10 6 118 84 75 115 151 119 122 117 84 158 57 179 Ibukota (hoofdstad) Distrik (kecamatan) iv Kampung V Sorong 0 Kelurahan V 5 2 1 2 9 2 18 4 0 1 0 0 Kelurahan v 31

administra indeling pro 2013 sausapor waisai sorong aimas teminabuan bintuni rasiei fakfak kaimana kumurkek manokwari anggi ransiki De provincie Papua Barat kent net als de provincies Papua en Aceh sinds 2001 een speciale status als autonome provincie binnen Indonesië. Dit houdt in dat de provinciale overheid mag besluiten over alle zaken die Papua Barat aan gaan, met uitzondering van de zaken die bestempeld zijn als nati onale aangelegenheden. De nati onale bevoegdheid prevaleert op de gebieden van; buitenlandbeleid, interne veiligheid, defensie, monetaire en fi scale zaken op nati onaal niveau, religie, rechterlijke macht en bepaalde bevoegdheden zoals in de statuten bepaald16 . Naast de provinciale wett en (perda) mag het bestuur van de provincie Papua Barat hierdoor ook speciale wett en uitgeven (perdasus) gebaseerd op hun speciale autonomie. In de prakti jk leidt de vergrote bevoegdheid voor de provincie Papua Barat nog wel eens tot een dispuut met nati onale instanti es over de vraag wie over welk gebied zeggenschap heeft . Een voorbeeld van zo’n terrein is bosbouw waar zowel de provinciale regering van Papua Barat als het nati onale ministerie van bosbouw zeggenschap over claimen17 . De provincie Papua Barat wordt vertegenwoordigd door een gekozen gouverneur en vice-gouverneur, door het lokale parlement Dewan Perwakilan Rakyat Daerah (DPRD) en door de Majelis Rakyat Papua Barat (MRPB). Dit laatste orgaan bestaat uit inheemse Papoea’s en is bij het in werking treden van de speciale autonomiewet ingesteld om een sterkere stem te geven aan de inheemse Papoea’s. De MRPB heeft echter slechts een adviserende en controlerende functi e en dient door de DPRD te worden geraadpleegd bij het schrijven van nieuwe wett en. De huidige gouverneur van Papua Barat is meneer Abraham O. Atururi die deze positi e ook in de voorgaande periode 2006-2011 bekleedde18 . De functi e van vice-gouverneur wordt sinds kort bekleed door mevrouw Irene Manibuy na het overlijden van voorgaande vice-gouverneur meneer Rahimin Katjong. fig. 1.6 43 Investeringskansen Hoewel in de aanvulling op de autonomiewet van 2001 in het jaar 2008 bij wet werd vastgelegd dat in Papua Barat lokale politi eke parti jen mee mogen doen aan de provinciale verkiezingen, is dit vooralsnog niet de prakti jk in Papua Barat19 . Wel bestaat 1.6 democratisch systeem en autonomie Op bijna alle bestuurlijke niveaus worden in Indonesië verkiezingen gehouden. Op nati onaal en provinciaal niveau wordt hierbij gekozen uit politi eke parti jen. Daarnaast worden ook de president, gouverneurs en burgemeesters direct door het volk gekozen. Hoofden van kecamatan´s en kelurahan´s worden aangesteld, maar dorpshoofden en leiders van de kleinere bestuurlijke eenheden RW en RT worden ook direct gekozen.

de overheid bestaat nu voor het overgote deel uit inheemse papoea´s het overheidsapparaat inclusief hooggeplaatste bestuurders tegenwoordig voor het overgrote deel uit inheemse Papoea’s. In december 2015 zullen er verkiezingen plaatsvinden voor de meeste gemeenten in Papua Barat en in 2017 zullen verkiezingen worden gehouden voor een nieuwe gouverneur en vice-gouverneur. De overheid van Papua Barat kent voor het dagelijks bestuur een onderverdeling in verschillende bureaus (biro) en diensten (dinas). Onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur kennen een eigen dinas waarmee de provinciale overheid diensten aanbiedt aan de inwoners van het gebied. Voor de interne operati e van de provinciale overheid alsmede voor het leveren van meer faciliterende diensten zijn er biro’s. 1.7 transport Het transportnetwerk in Papua Barat is de laatste jaren volop in ontwikkeling. De provinciale overheid besteedt meer dan 20% van haar budget aan infrastructurele werken op dit gebied. Hierbij zet zij voornamelijk in op de aanleg van wegen, 75% van het bedrag voor transportgerelateerde infrastructuur wordt hieraan besteed20 . Gezien de uitdagende geografi sche omstandigheden van Papua Barat heeft transport voorheen vooral via lucht en zee plaatsgevonden, maar het vervoer over land is groeiende. Papua Barat kent (nog) geen transportmogelijkheden over rails. 1.7.1 Transport over land De omvang van landtransport sti jgt hoewel transport over zee en door de lucht een aanzienlijk aandeel blijven vertegenwoordigen. De meeste gemeenten kennen inmiddels een wegennetwerk dat de belangrijke plaatsen binnen de gemeente met elkaar verbindt. Dit is echter niet voor alle gemeenten het geval. Gemeenten zoals Teluk Wondama, Teluk Bintuni en Kaimana zijn nog niet voldoende bereikbaar via land en maken hoofdzakelijk gebruik van zee en luchtt ransport. In de gemeente Raja Ampat vindt transport tussen verschillende plaatsen vrijwel uitsluitend plaats over zee21 Ondanks de investeringen van de afgelopen jaren ligt de wegendichtheid in Papua . Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 44 Barat nog ver achter bij de meer ontwikkelde en meer dichtbevolkte gebieden van Indonesië. Uiteraard spelen de moeilijke geografi sche omstandigheden en de lage bevolkingsdichtheid hierbij een rol. Wanneer gekeken wordt naar de wegendichtheidsrati o wordt de achterstand van Papua Barat zichtbaar. De wegendichtheidsrati o wordt berekend door de lengte van het aantal kilometers weg in een provincie af te zett en tegenover het aantal vierkante kilometer dat een provincie telt. Op deze index neemt Papua Barat de op twee na laatste plaats in van de in totaal 33 provincies in Indonesië. Ze staat met een rati o van 8,24 nog net boven de provincies Kalimantan Timur en Papua. Ter vergelijking, de provincie Bali kent een rati o van 130,2822 . Bij de bouw van wegen wordt in Papua Barat de focus gelegd op het verbinden van begin en eindpunt. Het aanleggen van een bereidbare weg wordt als eerste prioriteit gesteld, waarna in verschillende etappes de weg wordt verbeterd om uiteindelijk geasfalteerd te worden. Zo kan het enkele jaren duren voordat een weg over de complete lengte is geasfalteerd. Onderhand bestaat meer dan 50% van alle wegen in Papua Barat uit asfalt23 .

Bestaand wegennetwerk en geplande provinciale wegen Papua Barat, 2014 Trans Papua wegennetwerk, 2013 (deels reeds opgeleverd) sorong Manokwari biak setui jayapura nabire fakfak kaimana timika geplande wegen bestaande wegen ge fig 1.7 Onder de regering van de vorige president, Susilo Bambang Yudhoyono is het plan ontwikkeld om voor Papua Barat en Papua tot een netwerk van ruim 4.000 kilometer aan wegen te komen onder de naam trans Papua. Dit netwerk moet de belangrijke plaatsen in Papua Barat en Papua met elkaar verbinden. Na enige haperingen in de uitvoering hiervan wordt door de huidige president Joko Widodo vaart achter dit project gezet dat uiterlijk in 2019 klaar zal moeten zijn24 . fig 1.8 1.7.2 Transport over water Voor zowel het vervoer van passagiers als goederen is scheepvaart nog een belangrijk middel in Papua Barat. Tussen de grotere steden verzorgt het nati onale scheepvaartbedrijf PELNI geregelde diensten en de kleinere plaatsen worden door een reeks andere scheepvaartmaatschappijen en kleine parti culieren verbonden. Met de uitbreiding van het wegennetwerk krijgt de scheepvaart concurrenti e van landtransport, hoewel zij meestal aantrekkelijk blijft als goedkoper alternati ef. 45 Investeringskansen agats oksibil

Papua Barat kent vier grote commerciële havens. Deze bevinden zich in de steden Sorong, Manokwari, Fakfak en Kaimana25 . Het vervoer van goederen van de provincie Papua Barat naar andere delen van Indonesië vindt hoofdzakelijk plaats via de grootste haven van de provincie in Sorong. Directe export of import vanuit Papua Barat naar en vanuit het buitenland is nog niet mogelijk en verloopt meestal via de havens van Surabaya en Jakarta. door uitbreiding van de haven van sorong zal de concurrentiepositie van papua barat versterken netwerk watertransportwegen papua barat, 2014 Hierin zal echter verandering komen aangezien de regering van Joko Widodo vaart zet achter het verwezenlijken van de aanleg van een nieuwe grote haven nabij de stad Sorong. Deze haven zal de eerste internati onale haven van Papua worden en samen met de te ontwikkelen industriële zone zo’n 7.500 hectare beslaan. Ze zal de mogelijkheid bieden voor containers tot een capaciteit van 500.000 TEU en rechtstreekse im- en export met het buitenland mogelijk maken. Deze ontwikkeling zal de concurrenti epositi e van Papua Barat aanzienlijk versterken. De nieuwe haven zal zich richten op handel met Japan, China, Australië en de pacifi sche eilanden en zal gezien de strategische ligging voor verschillende landen in de regio een verkorti ng van de transportafstand betekenen26 . 1.7.3 transport door de lucht Luchtt ransport speelt een belangrijke rol in Papua Barat. Gezien de geografi sche omstandigheden, namelijk bergachti g en moeilijk bereisbaar terrein, zijn veel plaatsen in de binnenlanden lange ti jd slechts per lucht toegankelijk geweest en voor enkele afgelegen plaatsen is dit nog alti jd het geval. fig 1.9 Ondanks de investeringen in wegtransport blijft de rol van de luchtvaart voor Papua Barat groot. Luchtvervoer is sneller en dikwijls comfortabeler en goedkoper dan transport over land. Als gevolg van een groeiende economie alsmede door investeringen in de luchtvaart is het aantal passagiers dat vervoerd wordt de laatste jaren zelfs sterk toegenomen. In 2006 was het aantal personen dat landde op luchthavens in Papua Barat 142.965 personen en het aantal mensen dat vertrok 154.538 personen. In 2013 was dit aantal gegroeid tot respecti evelijk 569.770 en 612.397 personen27 . Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 46

netwerk luchttransportwegen papua barat, 2014 1.8 energie De energiebehoeft e in Papua Barat is groter dan de vraag en het bereik van het elektriciteitsnetwerk is ontoereikend. Het aandeel huishoudens met toegang tot het elektriciteitsnetwerk in Papua Barat is slechts 63,2% terwijl het Indonesisch gemiddelde ligt op 93,17%27 . De stroomvoorziening in Papua Barat valt geregeld uit waardoor veel bedrijven, openbare instellingen en sommige parti culieren eigen generatoren hebben om deze situati es te ondervangen. slechts 63,2% van de huishoudens in papua barat heeft toegang tot het elektriciteitsnetwerk fig 1.10 Hoewel bijvoorbeeld de belangrijkste steden van Papua Barat, namelijk Manokwari en Sorong onlangs per weg met elkaar zijn verbonden, kiezen de meeste reizigers voor transport per vliegtuig gezien de relati ef grote afstand en nog niet overal opti male staat van de weg. In Papua Barat verzorgen drie maatschappijen dagelijkse vluchten tussen de provincie en de rest van Indonesië. Dit zijn Garuda Indonesia, Sriwijaya Air en Lion Air. Voorts verbinden de maatschappijen Susi Air, Wings Air en Xpress Air vluchten binnen verschillende plaatsen in Papua Barat. De plaatsen die op deze manier met elkaar worden verbonden zijn; Manokwari, Sorong, Bintuni, Merdey, Kebar, Kambuaya, Wasior, Waisai en Anggi27 . Voor transport naar kleinere plaatsen zijn er nog enkele vliegtuigen van de protestantse en katholieke kerk via organisati es als de MAF (Mission Aviati on Fellowship), AMA en Tariku. 47 Investeringskansen Het staatsbedrijf PLN (Perusahaan Listrik Negara) is belast met de taak om de energievoorziening te verbeteren. Om dit te bewerkstelligen onderneemt zij zelf projecten tot de bouw van nieuwe centrales, maar meer geregeld handelt zij als operateur van centrales die in opdracht van gemeentebesturen zijn gebouwd. Het elektriciteitsnetwerk in Papua Barat wordt ook door PLN beheerd. Het is toegestaan voor investeerders om zelf commerciële elektriciteitscentrales te bouwen en te opereren, maar verspreiding van elektriciteit gebeurt verplicht via het netwerk van PLN. In afgelegen gebieden die niet aangesloten zijn (off grid) bij het netwerk van PLN is het bedrijven wel toegestaan zelf een netwerk voor lokale elektriciteitsverspreiding aan te leggen. In Indonesië geldt een basisprijs voor de levering van elektriciteit aan consumenten, de zogenoemde TDL (Tarif Dasar Listrik). Deze prijs wordt landelijk vastgesteld door de Indonesische overheid. Consumenten betalen per oktober 2015 in het laagste tarief 1.507 roepia (0,10 euro) per kWh29 .

In Papua Barat wordt zo’n 70% van de totale energievoorziening opgewekt met dieselcentrales. Daarnaast wordt een aanzienlijk deel van de elektriciteit opgewekt door middel van waterkrachtcentrales en is zonne-energie langzaam in opkomst. Veel afgelegen dorpen hebben echter nog geen stroom of maken gebruik van parti culiere dieselgeneratoren of zonnepanelen. PLN heeft twee waterkrachtcentrales, drie zonneenergiecentrales en 159 dieselcentrales om stroom op te wekken in Papua Barat. Water- en sanitaire voorziening in Papua Barat per gemeente, 2013 Gemeente Wat toekomsti ge investeringen aangaat zet men voor de stad Sorong in op het opwekken van energie middels gas. In samenwerking met het bedrijf BP (Briti sh Petroleum), dat in de Bintunibaai gasvoorraden exploiteert, wordt een toevoer van gas verzekerd. In de stad Manokwari zal binnenkort een Chinese cementf abriek operati oneel worden welke een eigen energiecentrale heeft gebouwd. Het overschot zal worden verkocht aan het elektriciteitsnetwerk van PLN in Manokwari. 1.9 watervoorziening De watervoorziening in Papua Barat is ontoereikend. Het bereik van het waterleidingsnetwerk beperkt zich tot de grotere steden. Huishoudens met een aansluiti ng hebben vaak slechts gedurende enkele uren per dag toegang tot stromend water en zijn voor drinkwater aangewezen op het kopen van gebott eld water. Gezien deze situati e hebben veel huishoudens een eigen pomp of vangen zij zelf regenwater op. In de meeste dorpen in de binnenlanden is men aangewezen op rivierwater. Het percentage huishoudens dat volgens de door de provincie Papua Barat gehanteerde standaard toegang heeft tot een voldoende watervoorziening is 67,32%30 . Het hoogste percentage is te vinden in de stad Sorong waar volgens de stati sti eken 88,43% van alle huishoudens over een voldoende watervoorziening beschikt. Tot een voldoende drinkwatervoorziening wordt niet alleen toegang tot leidingwater gerekend, maar ook water dat verkregen wordt via grondwaterpomp, put of regenwaterbak die zich minimaal 10 meter van een toilet of afvalvoorziening bevindt31 . Fakfak Kaimana Teluk Wondama Teluk Bintuni Manokwari Sorong Selatan Sorong Raja Ampat Tambrauw Maybrat Kota Sorong Papua Barat Toegang tot voldoende watervoorziening 87,15 % 67,25 % 13,16 % 75,47 % 67,33 % 45,46 % 81,41 % 36,48 % 27,38 % 25,48 % 88,43 % 67,32 % Toegang tot voldoende sanitaire voorziening 34,46 % 53,13 % 73,21 % 62,69 % 58,9 % 30,56 % 44,47 % 27,81 % 43,82 % 22,77 % 68,41 % 51,83 % fig 1.11 . Daarnaast is te zien dat het percentage huishoudens dat toegang heeft tot voldoende sanitaire voorzieningen met een gemiddelde van 51,83% in Papua Barat beduidend lager ligt30 DRINKWATERVOORZIENING INWONERS STAD SORONG, 2011 Rivier/Overig Put Regenwater Gebotteld water 1% 4%4 15% 80% fig 1.12

Hoewel de stad Sorong het hoogste scoort wat een voldoende watervoorziening voor huishoudens betreft is in deze stad slechts de helft van het aantal huishoudens (53,5%) op het waterleidingsnetwerk aangesloten32 . Leidingwater is niet drinkbaar, waardoor in een stad als Sorong de bewoners aangewezen zijn op andere manieren om aan drinkwater te komen. Men drinkt daarom voornamelijk gebott eld water. 1.10 arbeidsbevolking De beroepsbevolking in Papua Barat is groeiende. Van 2012 tot 2013 nam de beroepsbevolking met 2,4% toe tot een omvang van 370.750 mensen33 . Het gaat hier om mensen met een leeft ijd van 15 jaar of ouder die werk hebben of willen werken. De groei van de beroepsbevolking wordt beïnvloed door het grote aandeel jongeren onder de bevolking van Papua Barat. De offi ciële werkeloosheidscijfers in Papua Barat zijn laag en de laatste jaren afgenomen. In 2011 was 8,94% van de beroepsbevolking werkeloos hetgeen gezakt is tot een aandeel van 4,62% in 201334 . Daarmee is een aanzienlijke verbetering opgetreden ten opzichte van het Indonesische werkeloosheidscijfer dat in dezelfde periode zakte van 6,6% naar 6,2%35 . Wanneer gekeken wordt naar het opleidingsniveau van werkelozen in Papua Barat is het opmerkelijk dat geconstateerd kan worden dat het grootste aandeel van de werkelozen in Papua Barat gevormd wordt door de groep (relati ef) hoogopgeleiden. Mensen met een diploma hoger dan de middelbare school (18,72%) en zij die de middelbare school als hoogste opleiding hebben afgerond (53,99%) vormen samen 72,71% van alle werklozen in Papua Barat36 . Het aandeel lager opgeleiden dat geen werk heeft is kleiner, hoewel zij absoluut gezien een grotere groep vormt van de beroepsbevolking. Onder laagopgeleiden bestaat waarschijnlijk een aanzienlijke verborgen werkeloosheid. Het lage werkloosheidscijfer onder lager opgeleiden kan ook te wijten zijn aan het feit dat veel lager opgeleiden in de kleinschalige deels zelfvoorzienende landbouw werkzaam is en niet als werkzoekend wordt meegerekend. Om de werkloosheidscijfers te nemen als een indicator voor de welvaart in Papua Barat zou hiermee niet correct zijn omdat werkzaam zijn in de kleinschalige landbouw vaak niet veel meer betekent dan het verbouwen van voedsel voor eigen gebruik. 49 Investeringskansen Wanneer gekeken wordt naar de verdeling van de arbeidzame bevolking over de verschillende sectoren in Papua Barat valt op dat bijna de helft van de bevolking werkzaam is in de categorie van; landbouw, tuinbouw, bosbouw, jagen en visserij. Werkzaam binnen deze sectoren zijn voornamelijk inheemse Papoea’s, hoewel er ook een aanzienlijke groep transmigranten in de landbouw acti ef is. De op een na grootste arbeidscategorie in Papua Barat is die van ambtenarij met 19,9%. Ook in deze categorie zijn hoofdzakelijk inheemse Papoea’s werkzaam37 BIJNA DE HELFT VAN DE INWONERS VAN PAPUA BARAT IS WERKZAAM IN DE LANDBOUWSECTOR . De overige categorieën kennen een grotere verscheidenheid, in deze categorieën zijn voornamelijk Indonesische immigranten werkzaam. Verdeling arbeidsbevolking over sectoren Papua Barat in absolute aantallen, 2013 Sector Landbouw, tuinbouw, bosbouw, jacht & visserij Mijnbouw Industrie Energie, gas en drinkwatervoorziening Bouw Handel, gastronomie, dienstverlening Transport, overslag, communicati e Financiële instellingen, vastgoed, verhuurbedrijven Sociaal maatschappelijke dienstverlening, ambtenarij Totaal FIG. 1.13 Aantal personen werkzaam 172.247 9.537 12.877 9.03 12.924 51.120 19.457 4.310 70.244 353.619

Verdeling arbeidsbevolking over sectoren Papua Barat in procenten van totaal, 2013 Het opleidingsniveau van de werkzame bevolking in Papua Barat is laag. Dit komt duidelijk naar voren wanneer gekeken wordt naar het hoogst behaalde onderwijsniveau van nu werkzame burgers. Slechts 13,23% van hen heeft een diploma behaald na de middelbare school. Een groot deel, van bijna veerti g procent (39,81%) heeft slechts de basisschool afgerond of is hier zelfs nog niet mee klaar gekomen38 . 20% % 5% 49% Landbouw, tuinbouw, bosbouw, jacht & visserij 14% 4% 4 3%% 0% fig 1.14 Mijnbouw Industrie Energie, gas en drinkwatervoorziening Bouw Handel, gastronomie, dienstverlening Transport, overslag, communicatie Hoogst behaalde diploma werkzame arbeidsbevolking Papua Barat, 2013 13% 21% 29% 19% Geen diploma Basisschool (7-12 jaar oud) Tussenschool (13-15 jaar oud) 18% fig 1.15 Middelbare school (16-18 jaar oud) Universiteit Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 50 Er vinden echter verbeteringen plaats wat het opleidingsniveau van de bevolking van Papua Barat betreft . Elk jaar sti jgt het aantal jaren dat een gemiddelde inwoner van Papua Barat onderwijs geniet. Als gevolg hiervan zal mett erti jd ook het opleidingsniveau van de beroepsbevolking verbeteren39 . Aantal jaren DAT EEN INWONER VAN PAPUA BARAT GEMIDDELD onderwijs HEEFT GENOTEN, 2007-2013 fig 1.16

1.11 landgebruik landgebruik in Papua Barat in km2 en percentage, 2015 Oppervlakte Km² Gebruik Papua Barat kent samen met de provincie Papua het grootste aaneengesloten bosgebied van Indonesië. In de provincie Papua Barat bevindt zich meer dan 90.000 vierkante kilometer bos, hetgeen overeenkomt met 93,1% van het totale oppervlakte. Zo’n 82,6% van dit bos is primair, de overige 17,4% is secundair. Naast bos vormt de categorie moeras met 3,4% nog een redelijk groot deel van het landoppervlakte. De overige categorieën landgebruik zijn relati ef klein40 . 93,1% van papua barat bestaat uit bos papua barat en papua vormen samen het grootste aaneengesloten bosgebied van indonesië Het landaandeel van Papua Barat dat onder direct menselijk gebruik staat is slechtst 3,3% van het totaal. Hiertoe behoren onder andere zaken als mijnbouw, verschillende typen landbouw en bebouwing. Wanneer het secundaire bos, als gevolg van menselijke acti viteit hierbij wordt gerekend is in totaal 19,62% van het landoppervlakte van Papua Barat beïnvloed door menselijke acti viteit40 . Primair bos Secundair bos Primair moerasbos Secundair moerasbos Gemengde plantage Plantage Akker Gemengde begroeiing Bebouwing Grasvlakte Struikgewas Meren Braakliggend terrein Mijnbouw Moeras Moerasgras Rijstveld Totaal fig. 1.17 landgebruik in Papua Barat in percentage, 2015 51 Investeringskansen 71792,39 14168,92 3251,11 1627,28 425,97 630,37 540,09 485,96 322,22 9,66 2135,22 202,23 1181,43 21,19 41,63 67,78 120,84 97024,29 Percentage 73,99 ,99 ,60 35 68 44 65 56 50 14,60 3,35 1,68 0,44 0,65 0,56 0,50 0,33 0,01 2,20 0,21 1,22 0,02 0,04 0,07 0,12 100,00 fig. 1.18

soorten landgebruik in papua barat, 2009 1.12 financiële situatie lokale overheden De fi nanciële situati e bij de overheden in Papua Barat is goed en lijkt de komende jaren nog beter te worden. Sinds in Indonesië het proces van decentralisering in gang is gezet kennen lokale overheden meer bevoegdheden en taken, en is de allocati e van gelden door de centrale overheid in Jakarta aan provincies en gemeenten sterk toegenomen. Daarnaast brengt het toekennen van speciale autonomie aan een drietal provincies in Indonesië waaronder Papua Barat, een extra geldstroom (dana otsus) met zich mee. Voor Papua Barat geldt dat in absolute cijfers de allocati egeldstroom uit Jakarta sinds 2003 met 600% is toegenomen41 . transfer allocatiegelden van nationaal naar subnationaal niveau in Papua Barat en Papua in miljarden roepia, 1997-2008 Wolken Primair bos Secundair bos Primair mangrovebos secundair mangrovebos Primair moerasbos Secundair moerasbos luchthaven/zeehaven bebouwing plantage mijnbouw Akker Gemengde akerbouw moeras savanne rijstveld Struikgewas moerassig struikgewas braakliggend terrein transmigratiegebied oppervlaktewater fig 1.19 dana ekonomi khusus dana pembagian jatah sumber daya dan pajak dana alokasi khusus dana alokasi umum fig. 1.20 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 52

samenstelleing totale inkomsten overheden (gemeente+provincie) per indonesische provincie, 2013 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 0 fig. 1.21 samenstelling totale inkomsten overheden (gemeenten+provincie) per inwoner, 2013 10000000 12000000 14000000 16000000 2000000 4000000 6000000 8000000 0 fig. 1.22 eigen inkomsten allocatiegelden uit jakarta MIljarden roepia roepia papua barat papua barat

Te zien is dat in de loop der jaren de stroom van allocati egelden over het algemeen sterk is toegenomen. Ook voor de provincie Papua Barat is dit de tendens, elk jaar sti jgt de hoeveelheid geld die zij ontvangt van de centrale Indonesische overheid in Jakarta. Wanneer de totale geldstroom die naar Papua Barat vloeit wordt vergeleken met andere Indonesische provincies ligt zij wat absolute omvang betreft iets onder het Indonesisch gemiddelde. Wanneer echter rekening wordt gehouden met de hoeveelheid inwoners per provincie en de vergelijking wordt gemaakt hoeveel per inwoner wordt verkregen, dan blijkt het decentralisati eproces voor Papua Barat in fi nanciële zin zeer gunsti g. Ten opzichte van andere Indonesische provincies ontvangt zij per inwoner met afstand het meeste geld, namelijk ruim 16,5 miljoen roepia (1.118 euro) per inwoner op jaarbasis. Ter vergelijking, op de tweede en derde plaats staan de provincies Papua en Kalimantan Timur met respecti evelijk 10,8 (732 euro) en 8,6 miljoen roepia (583 euro). Het gemiddelde bedrag dat vanuit Jakarta naar provincies gealloceerd wordt ligt op slechts 3,9 miljoen roepia (264 euro) per inwoner per jaar43 van alle provincies ontangt papua barat per inwoner het meeste geld uit jakarta . herkomst inkomsten provinciale overheid papua barat, 2014 4% 23% 51% 21% 1% fig. 1.23 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 54 Pendapatan Asli Daerah Eigen inkomsten Dana Bagi Hasil Pajak dan Bukan Pajak Herverdeling nationaal belastinggeld en grondstofopbrengsten Dana Alokasi Umum Algemeen allocatiegeld Dana Alokasi Khusus Speciaal allocatiegeld Dana Penyesuaian & Dana Otonomi Khusus Speciale autonomie en achterstandsgebiedengeld De inkomsten van de provincie en gemeenten in Papua Barat tezamen bestaat voor veruit het grootste gedeelte uit allocati egelden afomsti g van de nati onale regering in Jakarta. Slechts 2,8% van de inkomsten waren in 2013 afk omsti g uit eigen middelen zoals belasti ngen en inkomsten uit grondstoff en43 . Ook wanneer gekeken wordt naar de inkomsten van alleen de provinciale overheid is te zien dat het aandeel eigen inkomsten gering is. In 2014 werd 4% van de begroti ng van de provinciale overheid van Papua Barat gevormd door eigen inkomsten. Tevens valt op dat meer dan de helft (51%) van de besteedbare gelden door de provinciale overheid bestaat uit het allocati egeld dat behoort bij de speciale autonomie die het gebied heeft verkregen (dana otonomi khusus). Deze speciale autonomiegelden zijn toegezegd tot het jaar 2022 en zullen daarna verdwijnen. Wat betreft de toekomsti ge fi nanciële situati e van de provinciale overheid in Papua Barat is de verwachti ng echter positi ef. Vanaf het jaar 2017 zullen de eigen inkomsten toenemen vanwege royalty’s en belasti ng op de gasexploitati e door Briti sh Petroleum in de Bintunibaai. Tevens wordt verwacht dat de overige allocati egelden zullen blijven sti jgen44 totale besteedbare gelden in omvang zullen blijven toenemen. de verwachting is dat de allocatiegelden zullen blijven stijgen en de eigen inkomsten van de provincie papua barat zullen toenemen . Dit zorgt er voor dat de

1.13 economische kenschets Voor deze periode groeide de provinciale economie met een gemiddelde van 12,38% per jaar en wanneer gemeten wordt zonder inbegrip van de olie- en gassector, met een gemiddelde van 8,05% per jaar47 De economie van Papua Barat vertoont al jaren achtereen een sterke groei welke aanzienlijk hoger ligt dan het Indonesisch gemiddelde. Gezien het relati ef kleine inwoneraantal is het aandeel dat Papua Barat heeft in de nati onale Indonesische economie echter gering. De industriële sector vormt bijna de helft van het regionale BNP in Papua Barat, wordt opgebracht gas. Het recentelijk gaswinning in de bijdrage geleverd groei en het aandeel hiervan inneemt. De is daarentegen zeer de meeste goederen de economie van papua barat groeide in 2013 met 9,3%47 aan de totale economische dat de olie- en gasindustrie industriële maakindustrie klein van omvang, waardoor in Papua Barat geïmporteerd worden. Naast de bijdrage die de gasexploitati e heeft geleverd tot de groei van de provinciale economie is met name de vergroti ng van de allocati egelden uit Jakarta een aanjager geweest van lokale economische groei. De besteding van deze gelden heeft de vraag naar goederen en diensten sterk laten sti jgen. Een aanzienlijk deel hiervan wordt besteed aan infrastructuur om perifere gebieden te ontsluiten, hetgeen nieuwe economische kansen met zich meebrengt. 1.13.1 Bruto Nationaal Product 200 In 2013 vormde de economie van Papua Barat met een regionaal BNP van 15.061.518,7 miljoen roepia (1 miljard euro) zo’n 0,54% van het totale Indonesische BNP45 . Het BNP per hoofd van de bevolking in Papua Barat lag in 2014 met 68,6 miljoen roepia (4.648 euro) ruim boven dat van Indonesië wat als gemiddeld BNP per hoofd 42,4 miljoen roepia (2.873 euro) kent46 . De absolute groei van de economie in Papua Barat lag in 2013 op 9,3%. Wanneer de olie- en gassector hierin niet wordt meegerekend kwam de groei uit op 7,83%. Dit betekent dat ook zonder opname van deze zeer belangrijke sector in de berekening de provinciale economie een aanzienlijke groei vertoont47 . Vanaf het jaar 2003 tot 2013 gemeten liggen de gemiddelde groeicijfers in absolute termen hoger. 55 Investeringskansen Papua barat indonesië fig. 1.24 150 100 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 economische groei in papua barat en indonesië, 2003-2013 350 300 250 van de totale Indonesische economie lag in deze periode op 5,5% per jaar48 . Ter verglijking, het gemiddelde absolute groeicijfer . het overgrote deel hiervan door de winning van olie en operati oneel worden van Bintunibaai heeft een grote Dit heeft er voor gezorgd dat de economie in Papua Barat over een periode van ti en jaar tussen 2003 en 2013 gegroeid is met 225,49% terwijl de Indonesische economie over deze periode 71,87% groter werd. In fi guur 1.24 is de snelle sti jging te zien die begint vanaf het jaar 2009, hetgeen het operati oneel worden van de gasexploitati e in Papua Barat markeert. Wanneer de olie- en gassector buiten beschouwing wordt gelaten blijkt dat het overige deel van de economie in Papua Barat over deze periode gegroeid is met 118,73% en in Indonesië met 81,99%48 . omvang economie In % t.o.v. 2003

1.13.2 Allocatiegelden Van aanzienlijke invloed op de economische ontwikkeling zijn de allocati egelden die vanuit Jakarta aan de provinciale en gemeentelijke overheden in Papua Barat worden gestuurd. De hoeveelheid geld die Papua Barat in 2013 gealloceerd kreeg was bijna evenveel als een kwart (24,73%) van het provinciale BNP over dat jaar. In verhouding tot andere provincies ligt Papua Barat hiermee net iets boven het gemiddelde van 20,03%43,48 . 1.13.3 Sectoren Wanneer gekeken wordt naar de sectorenverdeling volgens BNP in Papua Barat valt op dat de industriesector voor bijna de helft hieraan toedraagt. De olie- en gasproducti e vormt veruit het grootste gedeelte van het provinciale BNP dat binnen de industriesector wordt opgebracht. In 2013 was de olie- en gasproducti e goed voor 44% van het provinciale BNP. In de regio van de stad Sorong wordt sinds decennia olie gewonnen, maar de grootste invloed op deze verdeling heeft de start van de exploitati e van vloeibaar gas in de Bintunibaai gehad. Hier bouwde het bedrijf Briti sh Petroleum een fabriek in de plaats Tangguh welke sinds 2009 operati oneel is geworden. Dit zorgde er voor dat het economische groeicijfer in de jaren 2010 en 2011 zelfs rond de 28% is komen te liggen47 . Daarentegen vormt de maakindustrie in Papua Barat slechts 3% van het gehele BNP. Producten worden in Papua Barat vrijwel allemaal geïmporteerd. De grootste sector na de olie- en gassector is de landbouw. Deze sector neemt zo’n 14% van het BNP voor haar rekening en verschaft werk aan bijna de helft van de bevolking van Papua Barat. Wat opvalt in vergelijking met de provincie Papua is het relati ef kleine aandeel dat mijnbouw in de economie van Papua Barat speelt, slechts 8%, ten opzichte van 28,9% in de provincie Papua49 . Zoals aangeduid is de groei binnen de industriële sector van olie en gas het meest in het oog springend. In een kleine economie zoals die van Papua Barat kunnen enkelvoudige acti es zoals de bouw van de gascentrale door BP duidelijk zichtbare invloed hebben op de economische ontwikkeling van sectoren. landbouw mijnbouw industrie: Olie & gas industrie: overig energie en drinkwater bouw handel en horeca transport en communicatie financiën, verhuur en zakelijke dienstverlening diensten fig. 1.25 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 56 Aandeel economische sectoren Papua Barat volgens BNP, 2013 6% 2% 0% 3% 7% 7% 44% 9% 14% 8%

gem. groei 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Vrijwel alle sectoren laten een voortdurende groei zien over de afgelopen ti en jaar, met uitzondering van de mijnbouwsector, die groeide minder hard dan de overige sectoren en vertoonde zelfs enkele jaren krimp. Mogelijkerwijs heeft het proces van decentralisering en de opdeling van gemeenten hierbij een rol gespeeld. Nieuwe gemeenten zoals Raja Ampat, Tambrauw en Pegunungan Arfak blijken over het algemeen minder geneigd om in te zett en op mijnbouw om hun economie te ontwikkelen. De inwoners van deze nieuwe gemeenten bestaan hoofdzakelijk uit inheemse Papoea’s die veelal een hechte verbintenis met het land hebben en negati ef staan tegenover mijnbouwacti viteiten. Het aandeel dat de mijnbouw als sector heeft in het totale BNP van Papua Barat neemt af en als sector is zij onlangs voorbij gestreefd door de dienstensector. De landbouwsector draagt na de industriële olie- en gassector het meeste bij aan het BNP van Papua Barat. Ook in deze sector is de economisch groei echter laag. De meerderheid van de landbouwsector wordt gevormd door kleine zelfstandige boeren. Vanwege het uitblijven van modernisering en schaalvergroti ng kent deze sector weinig groei. De subsectoren bosbouw en visserij vormen binnen landbouw de onderdelen met de meeste groei. DE LANDBOUWSECTOR DRAAGT NA DE OLIE- EN GASSECTOR HET MEESTE BIJ AAN HET BNP MAAR VERTOONT DE LAATSTE JAREN WEINIG GROEI De overige sectoren vergaat het allen zeer goed. Ze vertonen groei van gemiddeld omtrent de ti en procent per jaar. Uti litaire sectoren zoals de transport- en communicati esector, de elektricti teits- en watersector en de bouwsector hebben direct profi jt van de investeringen die door de lokale overheden gedaan worden als gevolg de toegekende allocati egelden. Daarnaast vertonen sectoren zoals handel en horeca, alsmede de fi nanciële dienstverlenende sector een aanzienlijke groei. Wanneer het aandeel per economische sector in het totaal van de economie van Papua Barat over een periode van ti en jaar wordt neergezet worden ontwikkelingen in de economie zichtbaar. In fi guur 1.28 is te zien dat als gevolg van de investeringen in gasexploitati e de industriesector sterk in aandeel gegroeid is. De mijnbouwsector kent een slinkend belang, hetgeen tevens geldt voor de landbouwsector. economische groei per sector per jaar in papua barat, 2003-2013 Economische sector Papua Barat Landbouw (inclusief tuinbouw, bosbouw, jacht en visserij) 5,07 Mijnbouw 4,65 Industrie (hoofdzakelijk olie en gas) Energie, gas en drinkwatervoorziening Bouw Handel, gastronomie, dienstverlening Transport, overslag, communicatie Financiële instellingen, vastgoed, verhuurbedrijven Sociaal maatschappelijke dienstverlening, ambtenarij Groei BNP inclusief olie en gas Groei BNP exclusief olie en gas 3,91 2,54 8,83 2,05 17,1 21,77 8,36 9,38 8,2 8,82 3,29 5,22 5,34 -1,77 0,51 0,52 8,22 9,65 11,25 9,29 8,97 10,49 9,69 6,89 3,83 9,03 6,49 6,08 7,3 1,66 1,27 -0,16 -0,84 6,05 8,85 1,48 5,52 8,81 3,52 0,19 9,02 3,91 2,12 7,61 56,29 120,02 64,66 27,76 12,19 31,32 8,29 9,06 6,26 12,33 13,06 12,97 16,35 12,96 9,77 12,24 12,3 11,37 11,62 7,03 9,01 7,68 7,39 7,61 13,19 6,8 3,99 12,11 9,92 11,76 8,93 14,87 10,13 12,75 14,84 10,89 7,72 16,36 10,4 11,88 11,57 10,22 11,97 5,04 30,34 7,03 7,33 -1,8 24,91 27,14 23,68 6,56 9,4 8,16 8,4 4,55 6,95 7,84 13,87 28,47 27,01 15,9 7,5 12,66 13,83 9,19 10,63 13,28 20,61 22,54 11,91 8,69 12,22 9,3 12,34 8,61 9,25 9,18 8,52 10,11 7,49 7,83 6,91 fig. 1.26

groei per economische sector in papua barat, 2003-2013 1.13.4 Investeringen Landbouw Mijnbouw Industrie (hoofdzakelijk olie en gas) Energie, gas en drinkwatervoorziening Bouw fig. 1.27 Handel, gastronomie, dienstverlening Transport, overslag, communicatie Financiële instellingen, vastgoed, verhuurbedrijven Sociaal maatschappelijke dienstverlening, ambtenarij De Indonesische overheid richt zich op de economische ontwikkeling van Papua Barat en wil daarvoor onder anderen buitenlandse investeerders aantrekken. In Papua Barat zijn twee overheidsorganen nauw betrokken bij het aantrekken en faciliteren van investeerders. Het eerste is de provinciale afdeling van de kamer van koophandel, KADIN (Kamar Dagang dan INdustri) en het tweede is het provinciale orgaan voor investeringen en vergunningen, BPMP2T (Badan Penanaman Modal dan Pelayanan Perijinan Terpadu). Zij beijveren zich voor het aantrekkelijk maken van Papua Barat voor investeerders door het verschaff en van informati e in de vorm van brochures, folders, kaarten en via internet. In de bijlage van dit rapport zijn twee investeringskaartoverzichten toegevoegd, waarvan een van het BPMP2T. Tevens is op de website van het BPMP2T, www.investi nwestpapua.com beknopte informati e te vinden voor potenti ële investeerders. Voor het doen van investeringen in Papua Barat en in het aanvragen van vergunningen vormen zij het centrale loket. Ontwikkeling belang economische sectoren ten opzichte van elkaar in Papua Barat 2003-2013 Sociaal maatschappelijke dienstverlening, ambtenarij Financiële instellingen, vastgoed, verhuurbedrijven Transport, overslag, communicatie Handel, gastronomie, dienstverlening Bouw Energie, gas en drinkwatervoorziening Industrie (hoofdzakelijk olie en gas) Mijnbouw landbouw de organisaties kadin en bpmp2t begeleiden investeerders die in papua barat willen investeren Voordat investeerders met de lokale overheid in Papua Barat te maken krijgen, komen zij echter eerst in contact met het nati onale investeringsorgaan BKPM (Badan Koordinasi Penanaman Modal). Het is bij wet verplicht dat investeringen via dit centrale orgaan lopen. Op de website van deze organisati e, www.bkpm.co.id is informati e te vinden over de stappen die een buitenlandse investeerder moet doorlopen wanneer men in Indonesië wil ondernemen. Het BKPM zet investeringsdoelstellingen voor de verschillende provincies in Indonesië en richt zich in lijn met de ontwikkelingsplannen van de Indonesische overheid op het verhogen van investeringen in Oost-Indonesië waaronder Papua Barat. Men verhoogt elk jaar de investeringsdoelstellingen voor deze provincie en promoot investeringen in Papua Barat. De laatste jaren is daardoor een sterke sti jging te zien van investeringen gemaakt met buitenlands kapitaal. In verhouding tot de totale in Indonesië gedane buitenlandse investeringen is het aandeel dat Papua Barat inneemt gering. Het aandeel van Papua Barat ten opzichte van het Indonesisch totaal is echter wel groeiende, van 0,11% in 2010 tot 0,54% in 2014. fig. 1.28 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 58 miljoen roepia

buitenlandse investeringen in papua barat, 2010-2014 500 1000 1500 2000 0 2010 2011 2012 2013 2014 fig. 1.29 miljarden roepia

Plannen voor papua barat 2.1 planningstelsel indonesië 2 In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de inhoud van verschillende ontwikkelingsplannen en ruimtelijke ordeningsplannen op nati onaal en provinciaal niveau welke betrekking hebben op de provincie Papua Barat. Zodoende wordt een overzicht gegeven van de toekomstplannen die men in Indonesië heeft voor Papua Barat. Er zijn verschillende planningsdocumenten die betrekking hebben op de provincie Papua Barat. Bij wet is vastgelegd dat er in Indonesië ontwikkelingsplannen worden gemaakt voor een drietal termijnen op zowel nati onaal, provinciaal en gemeentelijk niveau. Naast ontwikkelingsplannen worden er voor dezelfde bestuurlijke niveaus ruimtelijke ordeningsplannen gemaakt die hierop zijn afgestemd. Het Indonesische planningsstelsel kent een hiërarchische structuur. De koers voor ontwikkelingsplannen wordt allereerst op nati onaal niveau uitgezet door de regering via het ministerie van planning en ontwikkeling, KPPN (Kementerian Perencanaan Pembangunan Nasional) en haar nati onale planningsbureau BAPPENAS (BAdan Pembangunan PErencanaan NASional). Het ministerie en het planningsbureau stellen ontwikkelingsplannen op voor verschillende termijnen, waaronder de lange termijn van 20 jaar, middellange termijn van 5 jaar en een korte termijn van 1 jaar. Daarnaast wordt er een nati onaal ruimtelijk ordeningsplan opgesteld met een periode van 20 jaar welke elke 5 jaar wordt herzien. Op de onderliggende bestuursniveaus van provincies en gemeenten bevinden zich lokale afdelingen van het nati onale planningsorgaan, deze organisati es dragen de naam BAPPEDA (BAdan Perencanaan Pembangunan DAerah). In elke provincie en gemeente maakt de lokale BAPPEDA ontwikkelingsplannen en ruimtelijke ordeningsplannen voor het lokale gebied en stemt deze plannen af op de plannen die op bovenliggende bestuursniveaus zijn gemaakt. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 60 Elk ontwikkelingsplan of ruimtelijk ordeningsplan wordt door BAPPENAS/BAPPEDA gecommuniceerd met de ministeries, of uitvoerende diensten van provincie of gemeente. Deze stellen naar aanleiding van het plan een uitvoeringsstrategie op. Om het planvormingsproces te democrati seren en minder topdown te maken vindt vervolgens een inzage -en inspraakronde plaats waarbij betrokkenen uit de maatschappij middels een plenaire discussie hun visie over het plan kunnen geven. De uitkomsten hiervan worden door de planningsdienst meegenomen bij het vormen van een defi niti eve versie. Dit proces van inspraak draagt de naam musrenbang (Musyawarah Perencanaan Pembangunan). Vervolgens wordt het plan offi cieel door de regering als wet bekrachti gd. Fig. 2.1 Structuur planningsstelsel Indonesië

Fig. 2.2 Ontwikkelingsplannen in Indonesië Fig. 2.3 Ruimtelijke ordeningsplannen in Indonesië 61 Investeringskansen Bestuursniveau Staat : Indonesië Opgesteld door Kementerian PPN/ BAPPENAS Kementerian Perencanaan Pembangunan Nasional/ BAdan Perencanaan PEmbangunan NASional (nati onale Provincie : Papua Barat planningsdienst ) BAPPEDA BAdanPErencanaan Pembangunan DAearah (provinciale planningsdienst) Gemeenten : Papua Barat BAPPEDA BAdanPErencanaan Pembangunan DAearah (gemeentelijke planningsdienst) RPJP Daerah Provinsi Papua Barat 2012-2031 Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah RPJP Daerah Kabupaten/Kota … Periode verschilt per gemeente Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah RPJM Daerah III Provinsi Papua Barat 2012-2016 Rencana Pembangunan Jangka Menengah Daerah RPJM Daerah Kabupaten/Kota … Periode verschilt per gemeente Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah RKP Daerah Provinsi Papua Barat 2016 Rencana Kerja Pemerintah RPJP Daerah Kabupaten/Kota … Periode verschilt per gemeente Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah Lange termijn ontwikkelingsplan (20 jaar) RPJP Nasional 2005-2025 Rencana Pembangunan Jangka Panjang Nasional Middellange termijn ontwikkelingsplan (5 jaar) RPJM Nasional III 2015-2019 Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional Werkplan overheid (1 jaar) RKP Nasional 2016 Rencana Kerja Pemerintah Bestuurslaag Ruimtelijke ordeningsplan RTRW Nasional Indonesia Staat : Indonesië Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional RTRW Provinsi Papua Barat Provincie : Papua Barat Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat RTRW Kabupaten/Kota … Gemeenten : Papua Barat Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten/Kota … 2013-2033 (20 jaar) Planperiode 2008-2028 (20 jaar) Opgesteld door Kementerian PPN/BAPPENAS Kementerian Perencanaan Pembangunan Nasional/BAdan Perencanaan PEmbangunan NASional (nati onale planningsdienst ) BAPPEDA BAdanPErencanaan Pembangunan DAearah (provinciale planningsdienst) Periode verschilt per gemeente (20 jaar) BAPPEDA BAdanPErencanaan Pembangunan DAearah (gemeentelijke planningsdienst)

2.2 ontwikkelingsplannen nationaal niveau RPJP Nasional 2005-202550 In het lange termijn ontwikkelingsplan op nati onaal niveau RPJP Nasional (Rencana Pembangunan Jangka Panjang) wordt het kader uitgezet voor de ontwikkeling van Indonesië voor een periode van twinti g jaar. In het plan worden algemene doelen gesteld voor de ontwikkeling van het land, die in het jaar 2025 moeten zijn verwezenlijkt. Er wordt een nati onaal sterk Indonesië nagestreefd dat zelfstandig, ontwikkeld, rechtvaardig, democrati sch en veilig is. Economische groei en ontwikkeling worden beschouwd als de belangrijkste middelen om deze doelen te kunnen bereiken. De sectoren landbouw en mijnbouw (inclusief gas- en oliewinning) worden hierbij gezien als basis voor de Indonesische economie en men wil deze verder uitbouwen en moderniseren. Daarnaast wil men investeren in techniek en wetenschap om een industriële sector te ontwikkelen die internati onaal kan concurreren. ten aanzien van de ontwikkeling van het land te maken, mits dit in lijn is met de doelstellingen in het langetermijnplan. Indonesië bevindt zich nu in de derde van de vier fases onder het lange termijn ontwikkelingsplan. De nieuwe regering onder president Joko Widodo heeft onlangs het middellangetermijnplan voor deze periode, RPJM Nasional III, bekrachti gd. 1) RPJM Nasional I Jaar 2005–2009 2) RPJM Nasional II 3) RPJM Nasional III 4) RPJM Nasional IV RPJM III Nasional 2015-201951 Fig. 2.4 Lange termijn ontwikkelingsplan Indonesië Het nati onale middellange termijn ontwikkelingsplan voor de periode van 2015-2019 RPJM Nasional III (Rencana Pembangunan Jangka Menenga II Nasional) is onlangs bekrachti gd door de nieuwe regering van president Joko Widodo. Het plan benadrukt het belang om de achtergebleven provincies van Indonesië te ontwikkelen, hetgeen een vergrote aandacht betekent voor provincies Papua Barat en Papua. Men wil het economische aandeel van Oost-Indonesië, dat nu slechts 20% van de totale Indonesische economie uitmaakt, doen laten toenemen naar 22% in 2019. Een belangrijke doelstelling in het langetermijnplan is dat Indonesië onafh ankelijk moet worden op het gebied van voedsel. Dit betekent dat investeringen worden gedaan om de voedselproducerende capaciteit van Indonesië te vergroten. In de middellangetermijnplannen en de politi ek blijkt dit een belangrijk terugkerend thema. In 2025 zou Indonesië een inkomen per hoofd van de bevolking moeten hebben van ongeveer 6.000 USD (5.276 euro). Daarnaast moet het aantal mensen dat in armoede leeft zijn teruggedrongen tot maximaal 5% van de bevolking. Kwalitati ef goed en betaalbaar eten moet beschikbaar zijn voor alle inwoners. Het langetermijnplan is opgedeeld in vier ontwikkelingsplannen voor de middellange termijn. Zij beslaan elk een periode van vijf jaar en lopen parallel aan de nati onale regeerperiodes. Hierdoor is het voor nieuwe regeringen mogelijk om eigen beleid Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 62 Fig. 2.5 Index van menselijke ontwikkeling in Indonesië per provincie Jaar2010–2014 Jaar 2015–2019 Jaar2020–2024

Het ontwikkelingsplan wijst enkele topsectoren aan. Hiertoe worden de mariti eme sector, het toerisme en de industrie gerekend. Daarbij wordt in overeenstemming met het langetermijnplan nati onale zelfvoorziening op het gebied van voedsel nagestreefd en wordt hier zelfvoorziening op het gebied van energie aan toegevoegd. Naast deze topsectoren wordt er ook aandacht geschonken aan infrastructuur en versterking van de bosbouwsector. Mariti eme sector Ontwikkeling van de mariti eme sector betekent investering in infrastructuur zoals havens, maar ook in de visvangst. Men wil de totale visvangst verdubbelen naar 40 tot 50 ton per jaar in 2019. Men wil 100 viscentra bouwen voor visveiling en overslag. Daartegenover wil men illegaal vissen tegengaan en het aantal hectare beschermd zeegebied uitbreiden naar 17 miljoen hectare. Wat de vispotenti e rondom Papua Barat betreft liggen er vooral mogelijkheden aan de noordzijde. Fig 2.6 Visvangstpotenti e in de wateren van Papua Barat Er zal sterk worden geïnvesteerd in de mariti eme sector om het netwerk van havendiensten tussen verschillende Indonesische eilanden te verbeteren onder de projectnaam tol laut. Het doel is om over geheel Indonesië havens te vergroten om zodoende een grote, gemakkelijke en goedkope vorm van economische uitwisseling tussen de eilanden mogelijk te maken, waardoor men hoopt dat economische bedrijvingheid zich over heel Indonesië kan verspreiden. In het kader van deze plannen zal in Papua de haven van Sorong sterk worden uitgebreid voor schepen met een capaciteit van 44.000 TEU naar een capaciteit van 100.000 TEU. Energie Wat energievoorziening betreft beoogt de Indonesische regering verhoudingsgewijs meer steenkolen aan te gaan wenden om in de behoeft e te voorzien. Daarnaast zet men in op een vergroti ng van het energieaandeel opgewekt met bodemwarmte met een toename van 5% naar 7% in 2019. FIg. 2.7 Ontwikkelingsplannen energievoorziening Indonesië Op de langere termijn wil men echter inzett en op de ontwikkeling van energie uit waterkracht. Hiervoor is het gebied Papua en Papua Barat geïndexeerd als zeer potenti erijk. Men schat de potenti e voor het opwekken van energie uit waterkracht binnen dit gebied op 22.371 MW. Daarmee heeft het gebied met afstand de grootste potenti e ten opzichte van andere gebieden binnen Indonesië. Men wil 12.900 MW meer uit waterkracht kunnen opwekken tegen het jaar 2027. In Papua Barat wil men in de periode 20172018 een micro hydrocentrale bouwen, PLTMH (Pembangkit Listrik Tenaga Mikrohidro) om 10 MW op te wekken. Een grotere waterkrachtcentrale, PLTA (Pembangkit Listrik Tenaga Air) wil men bouwen in de Warsamson rivier nabij Sorong. Hierbij zal een stuwmeer worden gevormd en 46,5 MW kunnen worden opgewekt. 63 Investeringskansen

Fig. 2.8 Potenti e hydro-elektrische energie in Indonesië Bevolking Er wordt aandacht besteed aan de ontwikkeling van de midden- en onderklasse in de samenleving. Dit komt naar voren in een aantal sociale programma’s op gebied van onderwijs, gezondheidszorg, werkgelegenheid en welzijn (Indonesia Pintar, Indonesia Sehat, Indonesia Kerja, Indonesia Sejahtera). Daarbij wil men de producti viteit van de midden- en onderklasse verhogen, zonder dat dit ten koste mag gaan van de grote economische spelers, welke in het plan erkend worden als de trekkers van economische ontwikkeling. Ontwikkelingsstrategie Er zijn enkele voorwaarden die gesteld worden bij ontwikkeling de komende vijf jaar. Zo mag ontwikkeling niet de verschillen in welvaart binnen de samenleving vergroten en wordt duurzaamheid als thema genoemd. Ontwikkeling mag niet schadelijk zijn voor het milieu of de draagkracht van ecosystemen verminderen of het natuurlijk evenwicht verstoren. Het is de vraag hoe men deze laatste voorwaarde interpreteert. Sommige onderdelen van het ontwikkelingsplan lijken namelijk op gespannen voet te staan met deze voorwaarde. Te denken valt bijvoorbeeld aan de vergroti ng van het aandeel door steenkolen opgewekte energie. Voor Papua Barat betekent het middellangetermijnplan van de regering Joko Widodo dat er in vergelijking met de plannen van de vorige regering een hoop aandacht naar Papua en Papua Barat gaat. In het kader van het verminderen van de economische en sociale onevenwichti gheid wordt er door de overheid veel geld vrijgemaakt voor investering in dit gebied. Waar de vorige regering ti jdens de termijn van vijf jaar 67 biljoen roepia (67 triliun rupiah, 4,5 miljard euro ) in Papua en Papua Barat investeerde wil de huidige regering 265 biljoen roepia (265 triliun rupiah, 18 miljard euro) investeren52 . Men wil de groei van de economie van het gebied versterken van 14,1% in 2015 naar 17,7% in 2019, het armoedecijfer terugdringen van 30,9% in 2015 naar 21,5% in 2019. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 64

Fig. 2.9 Doelstelling economische groei per Indonesische regio Om de welvaart en het welzijn van de bewoners van Papua Barat te verhogen wordt een strategie uitgelegd met daarin vier focuspunten. 1) Het verzorgen in de basisbehoeft en van de bevolking. Dit moet worden gedaan door het verbeteren van basisdiensten zoals onderwijs en gezondheidszorg en het verbeteren van de behuizing van de bevolking. 2) Het vergroten van de economische zelfstandigheid. Dit moet worden gedaan door het midden- en kleinbedrijf te sti muleren op die gebieden waarin Papua Barat uitblinkt. Landbouw; cacao, koffi e, buah merah, kokosnoot, sago, pinda’s, knollen, groente en vruchten, suikerriet, rubber en palmolie. Veeteelt; varken en rund. Visserij; vangst en kweek. Toerisme; mariti em, ecologisch, cultureel. Industrie; verwerking van olie en gas tot meer geavanceerde producten. 3) Het verbeteren van de infrastructuur. Het gaat hierbij zowel om infrastructuur om de lokale bevolking te dienen als om economische ontwikkeling te bespoedigen, dit door de aanleg van meer lucht- en zeehavenfaciliteiten, wegen en een spoorbaan die Manokwari en Sorong verbindt. Papua Barat Het nati onale ontwikkelingsplan op de middellange termijn geeft naast een analyse van de ontwikkelingsuitdagingen en mogelijkheden voor Indonesië in zijn algemeen, ook een specifi eke schets van de uitdagingen en strategieën voor elke provincie. Voor Papua Barat wordt er een analyse gemaakt van de uitdagingen waarin met name de ontwikkelingsachterstand ten opzichte van de rest van Indonesië wordt benadrukt. Deze achterstand bevindt zich op vrijwel alle gebieden zoals bijvoorbeeld onderwijs, infrastructuur, gezondheidszorg, opleiding arbeidsbevolking, energievoorziening etc. In het ontwikkelingsplan worden op macroschaal strategische antwoorden gegeven om deze problemen aan te pakken. Daarnaast wordt beschreven dat de grote economische potenti e binnen Papua Barat ligt op de gebieden van mijnbouw, olie en gas, landbouw, visserij en toerisme. Vervolgens wordt er ingegaan op hoe deze economische potenti e benut kan worden. 65 Investeringskansen 4) Het verhogen van het menselijk ontwikkelingsniveau. Dit moet worden gedaan door investeringen in onderwijs over het algemeen, het bouwen van een science park en technology park en het opleidingsniveau onder inheemse Papoea’s te verbeteren. Strategische economische zones Papua Barat Er worden verschillende strategische economische zones onderscheiden voor ontwikkeling. Als strategische groeistad is Sorong aangewezen. Deze stad vormt een verbinding tussen de provincie Papua Barat en via de Molukken met de rest van Indonesië en dient als hub. Voor de provincie Papua is als groeistad Jayapura aangewezen. Een stad als Manokwari heeft een meer lokale functi e.

Fig. 2.10 Strategische gebieden en hun verbinding in Papua Barat en Papua In de strategische economische zones wordt met uitzondering van de gas- en olieindustrie voornamelijk ingezet op de ontwikkeling van het midden- en kleinbedrijf. Daarnaast wil men sti muleren dat grondstoff en zo ver mogelijk binnen Papua Barat worden verwerkt tot producten. Het middellangetermijnplan onderscheidt de volgende strategische zones; A. B. C. D. E. F. G. H. I. Fig. 2.10 Strategische gebieden en hun verbinding in Papua Barat en Papua Petrochemische industrie; Gasverwerkende industrie; Landbouw; Veeteelt ranches; Nootmuskaat; Sorong Bintunibaai Karas, Argunibaai Bomberai, Kebar, Salawati Fakfak Sago voor lokale behoeft e + sagoverwerkende industrie; Sorong Selatan Toerisme (mariti em)(religieus); Raja Ampat (m), Mansinam (r) Toerismeverwante industrie zoals souvenirs, streekproducten; Sorong, Manokwari, Fakfak Kwaliteitsverhoging producten midden- en kleinbedrijf Sorong Manokwari, Fakfak Fig. 2.12 Strategische zones in Papua Barat Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 66

Speciale economische zones Papua Barat Er zijn drie speciale economische zones, KEK (Kawasan Ekonomi Khusus) gepland voor Papua Barat. Namelijk Raja Ampat, Sorong en de Bintunibaai. In deze zone’s wordt extra aandacht gegeven aan economische ontwikkeling van de kernkwaliteiten van de zone door hier infrastructuur, overheidsdiensten en wetgeving op af te stellen. Bij Raja Ampat gaat het hier om toerisme, bij Sorong om industrie en olie en bij de Bintunibaai om gas. Fig. 2.13 Speciale economische zones De volgende punten worden onderscheiden; • • • • • • • • • • Verbetering wegennetwerk tussen industriegebied en haven in de Bintunibaai. Verbetering verbinding tussen industriegebied Arar, veeteeltgebieden Salawati , Bomberei en Kebar, schuren in Sorong Selatan, met de stad Sorong en de stad Manokwari Ontwikkeling haven Arar bij Sorong Ontwikkeling scheepsdok in Bintunibaai Ontwikkeling van haven Seget als onderdeel van het lol laut-plan Ontwikkeling vliegveld Segun in Kabupaten Sorong. Finaliseren van wegenbouwproject volgens wet No. 40 jaar 2031 over de bouw van strategische nati onale wegen voor de versnelling van de ontwikkeling van de provincie Papua Barat Bouw treinbaan tussen de steden Sorong en Manokwari Verbetering wegkwaliteit tussen Manokwari en Bintuni Bouw nieuw vliegveld, Siboru in gemeente Fakfak Menselijk ontwikkelingsniveau Papua Barat Op het gebied van menselijke ontwikkeling (pembangunan manusia) worden met name algemene verbeterpunten gegeven zoals het versterken van de regionale overheid voor het leveren van diensten. Men wil inzett en op de ontwikkeling van de arbeidsbevolking in de potenti evolle sectoren van Papua Barat, namelijk mijnbouw, gas- en olieindustrie, landbouw en veeteelt. Er moet een technology park worden gebouwd waar de focus ligt bij de mariti eme sector en de voedsel producerende sector. Ook moet er een science park komen. Daanaast wil men de bevolking van Papua Barat begeleiden bij het opzett en en opereren van bedrijven en wil men de capaciteit vergroten onder inheemse Papoea’s om economisch succesvoller te worden. Infrastructuur Papua Barat Het ontwikkelingsplan geeft een analyse van de knelpunten binnen het infrastructurele netwerk van Papua Barat en de verbeteringen die hierin moeten worden aangebracht. Investeringsklimaat Papua Barat Om het investeringsklimaat in Papua Barat te verbeteren wil men duidelijkere regelgeving omtrent inheemse grondrechten (hak ulayat) en in kaart brengen welke groepen op welk gebied recht hebben. Men wil investeerders en inheemse Papoea’s 67 Investeringskansen

beter informeren over de rechten en procedures omtrent grondrechten. Daarnaast wil men het verkrijgen van vergunningen bij investeringen gemakkelijker maken door het concept van één geïntegreerd loket voor alle vergunningen verder uit te rollen. Ook wil men meer gebruik maken van digitale dienstverlening. Vanuit de nati onale overheid is een lijst opgesteld met uit te voeren strategische projecten voor de ontwikkeling van Papua Barat. Manokwari – Bintuni Sorong - Pelabuhan Arar Rondweg Raja Ampat Susumuk – Bintuni Tandia – Yahour Fakfak - Bourof – Windesi Yaur - Windesi – Mameh – Manokwari Manokwari – Sorong Kaimana - Bourof Fig. 2.14 Projectlijst Papua Barat 2015-2019 Onderwerp Project Trein Aanleg van treinbaan tussen Sorong-Manokwari Luchtvaart Ontwikkeling van de vliegvelden; Domine Eduard Osok Bintuni Segun Wrur Rendani Siboru Scheepvaart Ontwikkeling van de havens; Kaimana Seget Owi Teminabuan Saunek Kokas Arar Arardi Sorong Fakfak Biak Saukorem Abun Bomberai Maruni Water Vervolg bouw dam Wriori in Manokwari Irrigati esysteem Oransbari verbeteren Irrigati esysteem Mariyat verbeteren Bouw irrigati esysteem Wonosobo Bouw irrigati esysteem Kampung Segun Bouw irrigati esysteem Ayamaru Verschillende rivieroverstromings- en strantbeschermingsprojecten Veerdiensten Ontwikkeling veerdiensten te; Raja Ampat Kaimana Fakfak Arar Waigeo Folley Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 68 Gezondheidszorg Bouw ziekenhuis in gemeente Sorong waar studenten van de universiteit Papua prakti jkervaring kunnen opdoen. Telecommunicati e Aanleg Palapa Ring voor telecommunicati e Aanleg glasvezelkabel in alle gemeenten Ontwikkeling van transmissiestati on tv-stati on TVRI Onderwijs Internaat bouwen voor middelbare scholieren (12-14 jaar) Internaat bouwen voor middelbare (15-18 jaar) Energie Bouw van: Kolencentrale Klalin 30 MW Kolencentrale Andai 14 MW Gascentrale Mobile PP Manokwari 20 MW Gascentrale Fakfak 10 MW Gascentrale Bintuni 10 MW

RKP Nasional 201653 Het jaarlijkse werkplan van de overheid, RKP (Rencana Kerja Pemerintah) kent een prakti sch karakter en geeft aan waar de regering in het komende jaar aan zal gaan werken. Samen met het werkplan wordt ook de nati onale begroti ng APDN (Anggaran Pendapatan dan Belanja Negara) opgesteld. Het werkplan voor het jaar 2016 is het eerste RKP dat door de regering van Joko Widodo is gemaakt en sluit aan bij de in het middellangetermijnplan uitgezett e koers. Er wordt gestreefd naar een versterking van de economische sectoren van voedsel, industrie, energie, toerisme en de mariti eme sector. Op het gebied van voedsel streeft men nati onale zelfvoorzienendheid na. Er worden relati ef weinig nieuwe projecten toegevoegd om het overzicht en de conti nuïteit van de lopende plannen te bewaren. De grootste nieuwe toevoegingen van de regering Joko Widodo liggen op het niet-economische vlak, namelijk het instellen van de Kartu Indonesia Sehat, een sociaal systeem voor de zorg en op het gebied van onderwijs de Kartu Indonesia Pintar. Om de economische groei van Indonesië te versterken streeft men in 2016 een vergroti ng van de investeringen na tot een aandeel van zo’n 8,9-9% van het BNP. Om dit te bereiken wil men duidelijkere regelgeving scheppen, een betere afstemming tussen nati onale en subnati onale bestuursniveaus bewerkstelligen, het aanvragen van vergunningen vergemakkelijken en investeerders beter begeleiden. Een belangrijk thema in het RKP 2016 is het verkleinen van de ontwikkelingsverschillen tussen de verschillende Indonesische provincies. Voor de provincie Papua Barat stelt men daarom als doel het armoedepercentage verder naar beneden te brengen en een hoge economische groei na te streven. Fig. 2.15 Doelstellingen regering in RKP 2016 ten aanzien van Papua Barat Economische groei Armoede percentage Papua Barat 69 Investeringskansen 8,8-11,8% 23,5% Werkloosheidspercentage 4,8% Men wil het komende jaar verder werken aan het verbeteren van de infrastructuur in Papua Barat. De aanleg van een trein tussen de steden Sorong en Manokwari moet worden versneld en er wordt verder gebouwd aan het trans Papua wegennetwerk. Op het gebied van energie wil men de toegang tot elektriciteit onder de bevolking vergroten en een gasenergiecentrale bouwen. De ontwikkeling van het regionale industriegebied rond de Bintunibaai wordt verder doorgezet alsmede de ontwikkeling van enkele kleinere industriegebieden. Als toeristi sche bestemming wil men Raja Ampat in binnen- en buitenland verder promoten en het aantal vluchten naar Papua Barat doen laten toenemen. In het RKP 2016 is een lijst opgenomen met doelstellingen en projecten voor Papua Barat in het komend jaar. Fig. 2.16 Lijst met doelstellingen en projecten voor Papua Barat zoals in RKP gesteld Doelstelling/Project Onderwijs Ontwikkeling van teaching factory op SMK (prakti jk) school Bouw prakti jk landbouwschool SMK Drinkwater en sanitaire voorziening Toegang tot voldoende water Toegang tot voldoende sanitaire voorzieningen Landbouw (totale producti e) Rijst Maïs Soja Rundvlees Kweekvis Rijstvelden Rehabilitati e Terti aire Irrigati e Energie Toegang tot elektriciteit Mariti em Bouw haven tol laut in Sorong Ontwikkeling veerponthavens; Fakfak, Folley, Salwati , Wasior 1 1 54,34% 50,30% 30.789 ton 3.148 ton 2.339 ton 4,46 ton 227.003 ton 1.775 hectare 1.775 hectare 85,56% 1 4 Aantal/percentage/ton/hectare

Fig. 2.17 Prioriteiten infrastructuurontwikkeling Papua Barat Overig ontwikkelingsplan: MP3EI Het plan ter versnelling en uitbreiding van de Indonesische economische ontwikkeling, MP3EI (Masterplan Percepatan dan Perluasan Pembangunan Ekonomi Indonesia) is een masterplan dat door de vorige regering onder leiding van president Susilo Bambang Yudhoyono (SBY) is opgesteld om de Indonesische economie versneld naar het niveau van een eerste wereldland te ti llen. Anders dan gangbare ontwikkelingsplannen die ontwikkeling in brede zin behelzen, focust dit plan specifi ek op de ontwikkeling van de economie van Indonesië. Het masterplan behelst een termijn tot 2025, in dat jaar zou Indonesië tot een van de negen grootste economieën van de wereld moeten behoren. Fig. 2.18 MP3EI Om dit te bereiken is in 2011 een orgaan in het leven geroepen, KP3EI (Komite Percepatan dan Perluasan Pembangunan Ekonomi Indonesia) om toe te zien op de implementering van het plan en om mogelijke belemmeringen uit de weg te ruimen. Dit orgaan bestaat uit verschillende teams. In het masterplan wordt Indonesië onderverdeeld in verschillende economische zones. De Provincie Papua Barat en Papua vormen samen met de Molukken een zone. Er bestaat een groot verschil in BNP tussen deze zone en de economisch meer ontwikkelde kern van Indonesië op Java. Als hoofdoorzaken wijst men naar de lage investeringen in deze zone, de lage producti viteit van de agrarische sector vanwege oude technieken en slechte irrigati evoorzieningen, de ontoereikende infrastructuur, de niet mobiele bevolking en het feit dat de totale bevolkingsomvang in het gebied gering is. Om deze situati e te veranderen en ontwikkeling op gang te brengen wil men in deze zone 622 biljoen roepia (622 triliun rupiah, 42,1 miljard euro) investeren, op een totaal van 4.012 biljoen roepia (4.012 triliun rupiah, 271,8 miljard euro) voor geheel Indonesië. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 70

Fig. 2.19 Papua-Maluku corridor programma voor CO2-emissie compensati e. Over hoe bijvoorbeeld de CO2-emissie als gevolg van gas en olie-exploitati e kan worden gecompenseerd wordt niet gesproken. Er is kriti ek geuit op het plan vanwege het prevaleren van economisch belang boven dat van gemeenschappen en milieu. In het planvormingsproces heeft men de lokale gemeenschappen niet betrokken54 . Uitvoering onder regering president Joko Widodo Nu er een nieuwe nati onale regering is aangetreden onder president Joko Widodo is het masterplan ter discussie komen te staan en is het de vraag in hoeverre het zal worden uitgevoerd. Joko Widodo kreeg ti jdens de verkiezingsstrijd om het Indonesische presidentschap veel steun uit de hoek van burgerbelangenorganisati es die zich hebben verzet tegen enkele projecten uit het MP3EI. Daarbij is het masterplan grotendeels opgesteld door Hatt a Rajasa, de compagnon van de met Joko Widodo rivaliserende presidentskandidaat Subianto Prabowo54 . Joko Widodo verkondigde dat de focus van zijn regering op sommige punten verschilt van de vorige regering, er komt nu bijvoorbeeld meer aandacht voor mariti eme infrastructuur en spoorbanen. Wat men goede plannen acht zal men uitvoeren, wat niet binnen de visie van de regering valt zal worden aangepast, aldus Joko Widodo55 . De nati onale regering zal slechts 10% van deze investeringen, in bijvoorbeeld infrastructurele werken, rechtstreeks voor haar rekening nemen. De overige investeringen moeten privaat worden gedaan of door overheidsbedrijven bekosti gd. Er ligt dus een sterke nadruk op private investeringen. Enkele hoofdsectoren die zijn aangewezen voor investeringen zijn het verbouwen van voedsel, visserij, energie en mijnbouw, waaronder ook olie en gas worden gerekend. Voorts wordt er een plan beschreven voor de aanleg van een trans Papua snelweg van bijna vierduizend kilometer die de provincies Papua en Papua Barat met elkaar zou moeten verbinden. Er is een speciaal team verantwoordelijk voor de uitvoering van de plannen voor deze economische zone (Tim Kerja Koridor Ekonomi Papua dan Kepulauan Maluku). Duurzaamheid Aan duurzaamheid wordt in het masterplan nauwelijks gerefereerd. Er wordt een relati ef klein bosgebied aangewezen om mogelijk te parti ciperen in het REDD+ 71 Investeringskansen Hij benadrukt dat bijvoorbeeld de transpapua snelweg een plan is dat binnen de visie van zijn regering valt en dat deze in 2019 gereed zou moeten komen. Te verwachten is dat de meerderheid van de projectplannen uitgevoerd zal worden. Joko Widodo zegt echter wel dat de term MP3EI politi ek beladen is en hij daarom in het vervolg liever niet meer aan deze naam van het plan refereert. Het hoofd van het Indonesische investeringsorgaan (BKPM) Franky Sibarani verkondigt dat wat zijn organisati e betreft de geplande investeringen voor projecten in Papua zullen worden doorgezet. Hiertoe behoren projecten op het gebied van tuinbouw, cement, visserij en petrochemie. Hij benadrukt dat zijn organisati e door wil gaan met de geplande investeringen en de weg wil vrij maken voor bedrijven die nu nog beperkt worden door bijvoorbeeld onduidelijkheid over landrechten en het moratorium in de visserij dat door het ministerie van visserij is ingesteld54 .

2.3 ontwikkelingsplannen provinciaal niveau, papua barat RPJP Daerah Provinsi Papua Barat 2012-203156 Evenals op nati onaal niveau worden er op provinciaal niveau ontwikkelingsplannen geschreven met een lange, middellange en korte termijn. Het lange termijn ontwikkelingsplan voor de provincie Papua Barat (Rencana Pembangunan Jangka Panjang) geldt voor de periode 2012-2031 en is in lijn met het nati onale langetermijnplan opgesteld. Het geeft de strategie voor de ontwikkeling van Papua Barat voor de komende twinti g jaar en een kader waarbinnen middellangetermijnplannen kunnen worden opgesteld. Deze plannen worden opgesteld voor de volgende termijnen; RPJM Daerah Provinsi Papua Barat I RPJM Daerah Provinsi Papua Barat II Uitdagingen Het ontwikkelingsplan voor de lange termijn gaat allereerst in op de verschillende ontwikkelingsuitdagingen die er liggen in Papua Barat. Ze onderkent de ontwikkelingsachterstand van de provincie ten opzichte van het Indonesisch gemiddelde. Daarnaast wordt een aantal uitdagingen onderscheiden voor de ontwikkeling van Papua Barat. Deze zijn; • Geologisch; steile hellingen, plaatselijk tekort aan water, erosie • Natuurrampen; aardbevingen, aardverschuivingen, overstromingen • Demografi sch; lage bevolkingsdichtheid • Landbouw; inheemse Papoea’s zijn moeilijk te sti muleren op modernere en effi ciëntere wijze landbouw te bedrijven Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 72 Jaar 2012-2016 Jaar 2017-2021 RPJM Daerah Provinsi Papua Barat III Jaar 2022-2026 RPJM Daerah Provinsi Papua Barat IV Jaar 2027-2031 • Kap van bos door bijvoorbeeld steenkoolmijn werkzaamheden zorgt voor overstromingen • Watervervuiling die visstand aantast veroorzaakt door goudmijnen, kolenmijnen en olie-industrie • Immigranten hebben een hoger opleidingsniveau dan inheemse Papoea’s • Bevolking kent een lage score op de menselijke ontwikkelingsindex • Ontoereikende infrastructuur, zo komen bijvoorbeeld landbouwproducten nu vaak niet bij de markt uit • Culturele fricti e tussen immigranten en inheemse Papoea’s Visie en Missies De visie die in het ontwikkelingsplan wordt uitgesproken is om; ‘Papua Barat duurzaam te ontwikkelen tot een zelfstandige*, welvarende en rechtvaardige provincie die kan concurreren met de buitenwereld.’ (*Indonesish; mandiri, hier niet in de betekenis van staatkundige onafh ankelijkheid, maar het op eigen benen kunnen staan) Onder deze visie wordt verstaan dat de overheid van Papua Barat rechtvaardig is en correct diensten moet leveren, dat het menselijke ontwikkelingsniveau wordt verhoogd en dat de economie groeit zodat de provincie haar eigen inkomsten kan genereren om het welzijn van haar inwoners te verhogen. Rechtvaardigheid wordt opgevat in brede zin. Hiertoe wordt niet enkel juridische gelijke behandeling gerekend, maar ook het recht op gelijke maatschappelijke kansen voor iedereen, zoals de kans op werk, opleiding, gezondheidszorg en de toegang tot overige overheidsdiensten. Er wordt nadruk gelegd op het verzekeren van een gezonde economie en maatschappij op de lange termijn. De bescherming van de natuur als een duurzame bron van inkomsten voor volgende generati es is hierbij de focus.

Fig. 2.20 Verdeling focus ontwikkelingsdoelstellingen voor Papua Barat in verschillende planningsperiodes Fig. 2.21 Visie en missies ten aanzien van de ontwikkeling van Papua Barat Visie Missies Een zelfstandig Papua Barat 1) Stabiliteit en veiligheid 2) Voedselzekerheid 3) Eigen middelen en infrastructuur 4) Financiële zelfstandigheid provincie 5) Bestuurlijke onafh ankelijkheid 6) Regionaal economisch concurrenti evermogen Een concurrerend Papua Barat Een welvarend Papua Barat Een rechtvaardig Papua Barat Het lange termijn ontwikkelingsplan voor Papua Barat benadrukt dat zij is geschreven in lijn met de fi losofi e die ligt achter de bestuurlijke speciale autonomie die Papua Barat heeft verkregen. Dit betekent dat de verbetering van de positi e van inheemse Papoea’s het belangrijkste is en prioriteit moet hebben bij alle ontwikkelingsacti viteiten. Hiervoor geldt dat de (culturele) rechten van Papoea’s moeten worden beschermd, dat het opleidingsniveau onder Papoea’s moet worden verbeterd en zij voorrang moeten krijgen bij het verkrijgen van werk en toegang tot sociale voorzieningen binnen de provincie Papua Barat. De doelstellingen zoals neergezet in de visie op de ontwikkeling van Papua Barat worden elk ondersteund door verschillende subdoelstellingen die missies worden genoemd. Onder deze missies zijn vervolgens meer specifi eke wensen beschreven die tot vervulling zouden moeten worden gebracht om aan de missie te voldoen. Deze wensen komen terug in de middellangetermijnplannen. In elk langetermijnplan is de verdeling van de aandacht voor de verschillende visiedoelen verschillend. In fi guur 2.20 wordt weergegeven hoe men de prioriteiten denkt te leggen ti jdens de verschillende middellange termijn planperiodes. Dit betekent dat binnen de eerste middellange termijn de nadruk zal komen te liggen op de zelfstandigheid van Papua Barat. 73 Investeringskansen Een duurzaam Papua Barat 7) Regionale economie ontwikkelen 8) Hogere menselijke ontwikkelingsindex 9) Welvaart lokale economie vergroten 10) Lokaal welzijn vergroten 11) Rechtvaardige verdeling van welvaart binnen de economie 12) Rechtvaardig ontwikkelingssysteem scheppen 13) Beschermen en op duurzame wijze beheren van natuurlijke hulpbronnen 14) Beschermen van de kwaliteit van het milieu 15) Beschermen van de lokale cultuur RPJM Daerah Provinsi Papua Barat I 2012-201657 Het eerste van de vier middellangetermijnplannen (Rencana Pembangunan Jangka Menengah Daerah Provinsi Papua Barat I) kent een periode lopend vanaf het jaar 2012 tot en met 2016. In dit plan wordt de focus gelegd bij het vervullen van de eerste van de visiedoelstellingen, namelijk het nastreven van een zelfstandige provincie Papua Barat. Onder zelfstandigheid wordt verstaan dat de provincie Papua Barat op eigen benen kan staan en dat zij stabiel is op het vlak van politi ek en veiligheid. Daarnaast wordt nagestreefd dat de provincie in haar eigen voedsel kan voorzien, dat infrastructuur en overheidsdiensten toereikend zijn en dat de provinciale overheid haar inkomsten hoofdzakelijk haalt uit eigen middelen om deze vervolgens aan te kunnen wenden voor verdere ontwikkeling.

Fig. 2.22 Ontwikkelingsstappen middellangetermijnplannen Papua Barat Kleinbedrijf Men wil groei van het aandeel kleinbedrijven sti muleren zodat deze aan het eind van de periode met 30% in omvang is gegroeid. Er zal onderzoek worden gedaan naar dorpen waar men niet in het eigen levensonderhoud kan voorzien en men zal deze dorpen fi nancieel steunen bij het opzett en van kleine bedrijven. Onderwijs Men wil de alfabeti seringsgraad naar 100% procent brengen aan het eind van deze periode. Dit streven zal worden ondersteund met een internaatschool die 15 districten voorziet. Leraren zullen fi nancieel worden gesti muleerd in afgelegen dorpen les te geven en elk jaar zal 20% van de leraren een extra training krijgen. Gezondheidszorg Men wil jaarlijks 20% van de huishoudens in Papua Barat medische zekerheid geven. De voorzieningen moeten worden uitgebreid zodat op het einde van de periode 100% van alle dorpen toegang heeft tot medische voorzieningen. Daarnaast zal jaarlijks 10% van het medisch personeel extra scholing krijgen om de dienstverlening te verbeteren. Visie, missies en programma’s Het RPJM geeft evenals het langetermijnplan een schets van de ontwikkelingsuitdagingen van Papua Barat en vervolgt daarop met een antwoord dat onder woorden is gebracht in de visie; ‘Provincie Papua Barat, welvarend, zelfstandig, waardig en duurzaam.’ Gebaseerd op deze visie is een uitgebreide lijst van missies en subdoelstellingen gevormd waarin wordt aangegeven hoe het beleid voor deze periode er uit moet zien en welke programma’s er zullen worden gestart. Voor de lijst van programma’s wordt hier verwezen naar het originele document, een kort overzicht van de belangrijkste missies wordt hier gegeven. Infrastructuur Men wil het bereik van het telecommunicati enetwerk jaarlijks met 15% verruimen zodat aan het einde van de periode 75% van de bewoners in Papua Barat toegang hiertoe heeft . Meer dorpen zullen ontsloten worden met wegen, zodat aan het einde van de periode het percentage dorpen dat nog niet ontsloten is minder is dan ti en procent. Nu heeft 12% van de huishoudens ook geen elektriciteit op kleine schaal, men wil dat aan het einde van de periode alle huishoudens in Papua Barat tenminste tot kleine elektriciteitsvoorzieningen toegang hebben. Werkgelegenheid Men wil de arbeidsbevolking ontwikkelen en hoopt zodoende 10% meer banen te creëren dan er aan arbeidsbevolking per jaar bij komt. Lokale overheidsinkomsten Men wil de lokale overheidsinkomsten met zo’n 200% verhogen om minder afh ankelijk te zijn van allocati egelden uit Jakarta. Men ziet hiervoor mogelijkheden door het heff en van belasti ngen in verschillende sectoren. Duurzaamheid Men erkent de gezonde staat van het milieu in Papua Barat en spreekt de vrees uit voor verstoring hiervan door ontwikkeling van het gebied. Men zegt dat het een goede zaak is wanneer duurzaamheidprincipes de basis zullen gaan vormen van elke ontwikkeling. RKP Daeah Provinsi Papua Barat 2016 Het jaarlijkse werkplan van de provinciale overheid voor het jaar 2016 is nog in ontwerp en bij het schrijven van dit rapport nog niet raadpleegbaar. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 74

2.4 ruimtelijke ontwikkelingsplannen RTRW Nasional 2008-202858 Evenals ontwikkelingsplannen worden er in Indonesië ruimtelijke ordeningsplannen geschreven op de bestuursniveaus van rijk, provincie en gemeente. Deze plannen behelzen een planperiode van twinti g jaar en worden elke vijf jaar herzien. Het nati onale ruimtelijke ordeningsplan, RTRW Nasional (Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional) is geschreven voor de periode 2008-2028 en dient als leidraad bij het opstellen van provinciale ruimtelijke ordeningsplannen, welke op hun beurt richti nggevend zijn bij het opstellen van ruimtelijke ordeningsplannen op gemeentelijk niveau. Het RTRW Nasional benadert de Indonesische ruimte op twee manieren. Enerzijds vormt zij een beschrijving en toekomstplanning voor de ruimtelijke structuur (lijnen) van Indonesië, anderzijds geeft zij een beschrijving en planning van de ruimtelijke ordening (vlakken). In dit ruimtelijke plan op nati onale schaal gaat het om de grote lijnen. Er wordt getracht de verschillende delen van Indonesië met elkaar te verbinden en er wordt gekeken naar de samenhang van gebieden ten opzichte van elkaar en het nati onaal niveau. Op provinciaal en gemeentelijk niveau wordt meer in detail aan gebiedsplanning gedaan. Ruimtelijke structuur (lijnen) Tot de ruimtelijke structuur van Indonesië wordt het infrastructurele netwerk gerekend. Hiertoe behoren transportwegen (zowel via land, lucht als water), het energienetwerk, het telecommunicati enetwerk en watervoorziening. Bij de planvorming aangaande de ruimtelijke structuur wordt nagestreefd de toegang van de bevolking tot publieke diensten te verbeteren, een basis te vormen voor economische groei en om ontwikkeling in achtergebleven gebieden mogelijk te maken. Hiervoor worden perifere gebieden ontsloten en in verbinding gebracht met (nieuwe) economische groeicentra. De ruimtelijke structuur zoals voor de provincie Papua Barat aangegeven op de kaart zorgt voor verbinding en is daarbij hoofdzakelijk gericht op het leggen van verbinding tussen centra van nati onaal niveau, afgekort met de lett ers PKN (Pusat Kegiatan Nasional) en van regionaal niveau, PKW (Pusat Kegiatan Wilayah). In Papua Barat bevindt zich één centrum van nati onaal niveau, te weten de stad Sorong. De steden 75 Investeringskansen De tweede opvallende transportweg is de rode lijn die vanaf Sorong via de binnenlanden van de vogelkop tot aan Manokwari loopt om vervolgens net als de spoorbaan richti ng het zuiden af te buigen en een verbinding te leggen met de provincie Papua. Deze weg is de trans Papua weg die van west naar oost het hele eiland met de provincies Papua Barat en Papua zal doorkruisen. Het is een weg van primair nati onaal belang die verbinding legt tussen de verschillende nati onale en regionale economische centra van Papua en hen met lucht- en zeehavens verbindt. Naast deze primaire hoofdweg zijn er nog regionale en lokale wegen ingetekend. De gele lijn vormt een regionaal netwerk van wegen en de grijze sti ppellijnen vormen wegen die hoofdzakelijk lokaal verkeer bedienen. Manokwari, Fakfak en Ayamaru hebben een regionale functi e. Wat vervoer over land betreft zijn er twee ingeplande transportwegen die opvallen. De eerste is het plan een treinspoor aan te leggen vanaf de stad Sorong langs de kust tot aan Manokwari en deze door te trekken naar het zuiden in de richti ng van de gemeente Teluk Wondama om zo verder te gaan naar de provincie Papua en zelfs helemaal in Jayapura te eindigen. Fig. 2.23 Ruimtelijke structuur Papua Barat

Fig. 2.24 Ruimtelijke structuur Indonesi Fig. 2.25 Ruimtelijke ordening van Indonesië Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 76

Voor luchtt ransport zijn er in Papua Barat drie luchthavens aangegeven van terti air niveau. Dit wil zeggen dat zij deel uitmaken van het nati onale netwerk van luchthavens dat de dichtstbijzijnde regionale en nati onale centra met elkaar verbindt. Luchthavens in de terti aire categorie zouden een passagiersaantal van tussen de 500.000 en 1 miljoen per jaar moeten gaan vervoeren. Wat zeetransport betreft zijn er vier belangrijke havens te onderscheiden in Papua Barat. De haven van Sorong is hiervan de voornaamste, deze wordt ontwikkeld tot internati onale haven. De havens van Manokwari en Kaimana zullen daarnaast tot nati onale havens worden ontwikkeld. Manokwari en Sorong vormen punten in het noordelijke zeenetwerk van Indonesië zoals aangegeven met de blauwe lijn. Een vierde belangrijke haven is de haven van Fakfak, deze vormt onderdeel van het zeenetwerk voor midden Indonesië dat is gemarkeerd met een groene lijn. De felgroene lijn die te zien is bij de steden Sorong, Manokwari en Fakfak correspondeert met de aanleg van een elektriciteitslijn (150 kv). Bij Sorong en Manokwari opent dit mogelijkheden om elektriciteit in de berggebieden op te wekken met hydro-energiecentrales en te geleiden naar de stad. Tot slot geeft de paarsrode sti ppellijn een telecommunicati enetwerk aan (micro digital) dat verschillende delen in de Vogelkop met elkaar en met de provincie Papua en andere delen van Indonesië moet verbinden. Ruimtelijke ordening Wat betreft ruimtelijke ordening wordt in het RTRW Nasional onderscheid gemaakt tussen drie verschillende hoofdtypen van gebieden. Zo zijn er beschermde gebieden (kawasan lindung), culti veringsgebieden (kawasan budidaya) en gebieden van nati onaal strategisch belang (kawasan strategis nasional). In beschermde gebieden probeert men de kwaliteit van de natuur te behouden en negati eve menselijke invloed te voorkomen. Een beschermd gebied kan zowel op het land als in zee zijn, of betrekking hebben op de lucht of wat zich onder de grond bevindt. Men wil ten minste 30% van elke eilandregio in Indonesië (in dit geval Papua Barat en Papua tezamen) als beschermd gebied bestempelen. Om te voorkomen dat deze gebieden door menselijke acti viteiten worden geschaad wil men zo veel mogelijk inzett en op duurzaam ondernemen. In Papua Barat bestaat één nati onaal park, de Cenderawasihbaai. Verder zijn er natuurparken waar de focus ligt op dieren en parken voor natuur in het algemeen, in totaal zijn er hiervan 25 gebieden. Daarnaast zijn er nog drie natuurgebieden waar specifi ek op het toerisme wordt gefocust. Op de kaart van Papua Barat is te zien welke gebieden beschermd zijn, namelijk groen en paars, en welke voor culti veringsdoeleinden zijn bestempeld, namelijk de witt e gebieden. Ook bij acti viteiten in culti veringsgebieden wordt duurzaamheid genoemd als uitgangspunt om er voor te zorgen dat menselijke acti viteit niet de ‘ondersteuningskracht en opnamekracht’ van de natuur te boven gaat. Voor de ontwikkeling van deze gebieden wil men infrastructuur verzorgen en aansluiten bij de interne kwaliteiten van het betreff ende gebied. Nati onale voedselzekerheid is 77 Investeringskansen Fig. 2.26 Ruimtelijke ordening van Papua Barat

een belangrijk uitgangspunt bij het aanwijzen van deze gebieden. Kleine eilanden wil men beter verbinden met economische centra om zo ook deze gebieden te kunnen ontwikkelen. In gebieden met een grote kans op natuurrampen mag niet worden gebouwd, deze worden meestal als beschermd gebied bestempeld. Steden wil men zo compact mogelijk hebben en moeten 30% van het grondgebied open laten voor groenvoorzieningen. Daarnaast dient duurzaamheid een belangrijke rol te spelen. In culti veringsgebieden kunnen allerhande menselijke acti viteiten plaatsvinden. Het kan gaan om landbouw, veeteelt, visvangst, bosbouw, industrie of bebouwing of andersoorti ge acti viteiten. In Papua Barat wordt een viertal gebieden aangewezen met een bijzondere potenti e als culti veringsgebied. Deze gebieden zijn op de kaart aangegeven met rode en paarse sti ppellijnen. 2.27 Economische potenti e per gebied in Papua Barat Gebied Papua Barat Bintuni Landbouw Plantages Mijnbouw Visserij Fakfak (Bomberai) Landbouw Plantages Visserij Industrie Mijnbouw Sorong Bosbouw Mijnbouw Visserij Industrie Raja Ampat-Bintuni Visserij Mijnbouw Toerisme De derde categorie landgebruik, die van nati onale strategische gebieden, is een verzamelcategorie waarbinnen gebieden verschillende functi es kunnen hebben. Zo kan een gebied van belang zijn voor het ecologisch systeem op nati onaal niveau, voor de nati onale veiligheid, voor de nati onale economie of van nati onaal cultureel belang zijn. Ook worden gebieden tot nati onaal strategisch verklaard als zij een functi e kunnen spelen in het revitaliseren van achtergebleven regio’s. In Papua Barat is Raja Ampat als nati onaal strategisch gebied aangewezen als van belang vanwege de grote rijkdom aan onderwaterleven. Een tweede gebied is van nati onaal veiligheidsbelang aangewezen en bestaat uit een aantal kleine eilandjes behorende tot de provincies Maluku Utara, Papua Barat en Papua aan de nati onale noordgrens van Indonesië. RTRW Provinsi Papua Barat 2013-203359 Hoge potenti e voor: Het ruimtelijke ordeningsplan voor de provincie Papua Barat, RTRW (Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat) vormt de ruimtelijke vertaling van de doelen die door de provincie gesteld zijn in de ontwikkelingsplannen. Het RTRW Provinsi Papua Barat kent een planningsperiode van twinti g jaar van 2013 tot en met 2033. Elke vijf jaar zal het plan worden aangepast aan de veranderende realiteit. 2.28 RTRW Papua Barat Het RTRW geeft een overzicht van de ontwikkelingsstaat van de provincie Papua Barat, beschrijft de doelen van het ruimtelijke ordeningsplan en richt zich in de daarna volgende hoofdstukken op de ruimtelijke ordening van de provincie Papua Barat. Eerst komt de ruimtelijke structuur van de provincie aan bod, vervolgens de ruimtelijke ordening en daarbij wordt een extra hoofdstuk gewijd aan de strategisch belangrijke gebieden voor Papua Barat. Ten slott e wordt de uitvoer van het ruimtelijk beleid beschreven en hoe de ruimtelijke wetgeving kan worden gehandhaafd. Gebiedsindeling Er wordt onderscheid gemaakt tussen drie hiërarchische typen van centra die diensten vervullen op verschillende niveaus. Er zijn centra van nati onaal, regionaal en lokaal niveau. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 78

Hiërarchische indeling van PKN, PKW en PKL De stad Sorong is het enige aangewezen centrum van nati onaal niveau, PKN genoemd (Pusat Kegiatan Nasional). Op regionaal niveau, de PKW’s (Pusat Kegiatan Wilayah), zijn er de steden Manokwari (Gemeente Manokwari), Fakfak (Gemeente Fakfak) en Ayamaru (Gemeente Maybrat). Op lokaal niveau zijn er een reeks kleinere steden, de zogenoemde PKL’s (Pusat Kegiatan Lokal). Hiertoe behoren Teminabuan (Gemeente Sorong Selatan), Aimas (Gemeente Sorong), Kaimana (Gemeente Kaimana), Bintuni (Gemeente Teluk Bintuni), Waisai (Gemeente Raja Ampat), Raisiei (Gemeente Teluk Wondama), Fef (Gemeente Tambrauw) en Kumurkek (Gemeente Maybrat). Daarnaast zullen de steden Anggi (Gemeente Pegunungan Arfak) en Ransiki (Gemeente Manokwari Selatan) spoedig ook de PKL status verkrijgen. Nati onaal strategische gebieden; PKSN Daarnaast zijn er binnen de provincie nog gebieden van nati onaal strategisch belang, PKSN(Pusat Kegiatan Strategis Nasional). Raja Ampat is een nati onaal strategisch ecologisch gebied waar natuurbescherming centraal staat. Daarnaast behoort het eilandje Fani tot het strategische noordelijke grensgebied van Indonesië. Ontwikkelingsclusters; SWP Papua Barat is verder ingedeeld in ontwikkelingsclusters, SWP genoemd (Satuan Wilayah Pengembangan) waarin de samenhang tussen verschillende gemeenten wordt nagestreefd en wordt ingezet op de ontwikkeling van enkele sectoren met hoge potenti e. SWP 1 Kabupaten Manokwari, Kabupaten Manokwari Selatan, Kabupaten Pegunungan Arfak Kabupaten Tambrauw, Kabupaten Teluk Wondama: Over het algemeen liggen in deze zone kansen voor bosbouw, landbouw, visserij en kleine industrieën. Vooral in Wondama wordt ingezet op visserij en in Manokwari op landbouwproducten (rijst, soja, maïs, vruchten). Men wil het bedrijfsleven van micro, kleine tot middelmati ge groott e sti muleren. Rond de stad Anggi in Manokwari Selatan wil men hooggebergte tuinbouw sti muleren. In de Wondamabaai wil men onderwater toerisme promoten en in de Kebarvallei in de gemeente Tambrauw wil men de runderteelt bevorderen. 79 Investeringskansen SWP 2 Kabupaten Sorong, Kota Sorong, Kabupaten Sorong Selatan, Kabupaten Maybrat Kabupaten Tambrauw, dan Kabupaten Teluk Bintuni: Over het algemeen liggen in deze zone kansen voor de ontwikkeling van industrie, mijnbouw (inclusief olie en gas), plantages, bosbouw en de handel en dienstensector. In de gemeente Sorong vindt de meeste mijnbouw van Papua Barat plaats en is er potenti e dit uit te breiden. Daarnaast is in deze gemeente grote potenti e voor plantages zoals cacao en kokosnoot. De stad Sorong is van belang als industriestad en transportknooppunt als verbinding tussen Papua Barat en het buitenland. In Bintuni is het mangrovebos van groot ecologisch belang, dit zal worden beschermd. Men wil de speciale economische zone (KEK) bij de stad Sorong versterken. In Sorong Selatan wil men de producti e van bio-ethanol versterken en in Bintuni wil men de olieen gasindustrie sti muleren. SWP 3 Raja Ampat: In Raja Ampat ligt de focus op de grote ecologische waarde van het gebied op onderwaternatuur. Zo’n 75% van de koraalsoorten die in de wereld voorkomen zijn ook in Raja Ampat te vinden. Er wordt ingezet op ecotoerisme en bescherming van het gebied. Visvangst wordt ook ontwikkeld, maar duurzaam, zodat het geen schade berokkent aan het ecosysteem. Raja Ampat moet een ecotoeristi sche bestemming worden van wereldformaat. SWP 4 Fakfak, Kaimana: Deze twee meest zuidelijke gemeenten van Papua Barat kennen een grote potenti e op het gebied van visvangst. Men wil daarbij industrie ontwikkelen om deze sector te kunnen bedienen met verwerking van vis. Daarnaast wordt in overeenstemming met het nati onale ruimtelijke ordeningsplan ingezet op veeteelt voor de gemeente Fakfak in de regio Bomberai. In de regio Bomberai in de gemeente Fakfak wil men de teelt van runderen sti muleren en in Kaimana het onderwatertoerisme promoten.

Energie Water (PLTAir) Figuur 2.29 geeft een overzicht van de ontwikkelingen die gepland staan voor wat betreft de bouw van energiecentrales en laat zien welke soort centrales in welke gemeenten gebouwd zullen worden. Fig. 2.29 Geplande ontwikkelingen op het gebied van energie in Papua Barat Gas Steenkool (PLTU) Fakfak Kaimana Manokwari Maybrat Raja Ampat Sorong Selatan Manokwari Selatan Pegunungan Arfak Teluk Wondama District Wasior & District Windesi Tambrauw Sorong (stadsgemeente) Arar Elk district District Sorong Timur, Kelurahan Klasaman, capaciteit vergroten met 30,7 MW + District Sorong, Kelurahan Klademak, capaciteit vergroten met 28 MW Sorong (gemeente) District Mayamuk District Klamono & District Makbon & District Seget & District Beraur & District Salawati Teluk Bintuni Nader te bepalen Nader te bepalen District Ransiki & District Oransbari District Anggi (PLTG) Diesel (PLTD) Elk district/dorp District Kaimana Gebied Kumurkek & Aifat Timur Elk district Nader te bepalen District Ransiki & District Isim & District Neney & District Oransbari District Taige & District Hingk & District Catubouw Fakfak Kaimana Zon (PLTS) Elk district Wind (PLTAngin) Biomassa Op eilanden en langs kust van District Kaimana & District Buruway Water; micro-hydro (PLTMh) Bij grote rivieren District Teluk Etna & District Kaimana Bij grote rivieren Rivier Seni-Mare Manokwari Maybrat Raja Ampat Sorong Selatan Manokwari Selatan Pegunungan Arfak Sorong (stadsgemeente) Sorong (gemeente) District Minyambouw Teluk Wondama Elk district Tambrauw Rivier Warsamson, 31MW In alle veraf gelegen gebieden Nader te bepalen Vanaf nati onaal niveau is aangegeven dat er nog enkele energiecentrales zullen moeten worden gebouwd in de periode 2015-2019, dit zijn: - Kolencentrale (PLTU) Andai, tot 14 MW - Kolencentrale (PLTU) Klalin, tot 30 MW - Mobiele gascentrale (PLTMG) Manokwari, tot 20 MW - Gascentrale (PLTMG) Fakfak, tot 10 MW - Gascentrale (PLTMG) Bintuni, tot 10 MW Elk district Nader te bepalen District Aifat (en andere districten) Nader te bepalen Nader te bepalen Nader te bepalen Nader te bepalen Nader te bepalen District Tahota & District Neney Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 80

Overige openbare werken Gemeente Er staan verschillende openbare werken gepland voor de provincie Papua Barat zoals sanitaire voorzieningen en voorzieningen op het gebied van afvalverwerking. Fig. 2.30 Geplande openbare werken in Papua Barat Gemeente Geplande werken Fakfak Kaimana Manokwari Drainagesysteem voor wegen aanleggen Vermeerdering vuilstortplaatsen (TPA) en vuilinzamelplaatsen (TPS) Middelen voor huishoudelijke afvalverwerking Gift ige afvalstoff en verwerwerkingspunt in Avona, District Teluk Etna 49 hectare viulstortplaats in Sowi Gunung bouwen Totaal vuilinzamelplaatsen vermeerderen Vermeerdering transportmiddelen en vuilnismannen voor vuilinzameling Vuilstortplaats verbeteren Sanitati esysteem voor bewoners bouwen Maybrat Vuilstortplaatsen vermeerderen Bijzondere vuilstortplaats bouwen voor agro-industrie en niet-houtproducten uit de houti ndustrie Bouw ziekenhuis Raja Ampat Sorong Selatan Drainagesysteem voor wegen aanleggen Vermeerdering vuilstortplaatsen (TPA) en vuilinzamelplaatsen (TPS) Drainagesysteem in alle districten aanleggen Rioolwatervoorziening aanleggen Vermeerdering vuilstortplaatsen (TPA) en vuilinzamelplaatsen (TPS) Manokwari Selatan Vuilstortplaats (TPA) bouwen in Gunung Sasim, District Ransiki Vuilinzamelingsplaats bouwen (TPS) Drinkwaternetwerk aanleggen Drainagesysteem aanleggen Pegunungan Arfak Vuilstortplaats (TPA) in District Anggi bouwen Vermeerdering vuilinzamelplaatsen (TPS) en vergroti ng reikwijdte van netwerk Recyclefabriek bouwen voor papier en plasti c Vermeerdering transportmiddelen en vuilnismannen voor vuilinzameling 81 Investeringskansen Teluk Wondama Tambrauw Sorong (stadsgemeente) Geplande werken Vuilstortplaats (TPA) in district Rasie bouwen Vermeerdering totaal vuilinzamelplaatsen (TPS) Rioolwatersysteem aanleggen Bouw van vuilstortplaats (TPA) Vuilinzamelsysteem aanleggen Rioolwatersysteem aanleggen Bouw waterzuiveringsinstallati e (IPAL) en (IPLT) Bouw vuilstortplaats (TPA) en vuilinzamelplaatsen (TPS) Natuurrampen evacuati evoorzieningen aanleggen Sorong (gemeente) Systeem aanleggen voor afvalverwerking Systeem aanleggen voor drainage Systeem aanleggen voor drinkwater Systeem aanleggen voor rioolwater Evacuati ewegen aanleggen voor natuurrampen Teluk Bintuni Systeem aanleggen voor afvalverwerking Systeem aanleggen voor drainage Systeem aanleggen voor drinkwater Systeem aanleggen voor rioolwater

investeringskansen per sector 3.1 inleiding Papua Barat De vergrote aandacht van Indonesië voor de economische ontwikkeling van Papua Barat heeft in de laatste jaren geleid tot een aanzienlijke sti jging van de buitenlandse investeringen in deze provincie. Het nati onale Indonesische investeringsorgaan (BKPM) tracht zo veel mogelijk buitenlandse investeerders aan te trekken door het verbeteren van het investeringsklimaat en stelt elk jaar hogere investeringsdoelen voor Papua Barat. buitenlandse investeringen in papua barat stijgen jaarlijks Naast deze parti culiere geldstroom is als gevolg van de verlening van speciale autonomie aan de provincie Papua Barat een geldstroom vanuit de Indonesische overheid op gang gekomen voor de ontwikkeling van het gebied. Er wordt geïnvesteerd in infrastructuur en overheidsdiensten. Daarnaast vindt er een proces plaats van gemeentelijke opdeling waardoor ontwikkeling ontstaat in voorheen perifere gebieden. Als gevolg hiervan is er in Papua Barat een interessante dynamiek ontstaan waarbij zich nieuwe investeringskansen voordoen en de economie sinds 2003 gegroeid is met een ongekend gemiddelde van 13,38% per jaar60 . 3 Nederlands bedrijfsleven Een van de doelen van deze verkennende studie is het verschaff en van een inzicht in de kansen die er in Papua Barat liggen voor buitenlandse investeerders. In dit kader wordt gekeken naar de mogelijkheden voor het Nederlandse bedrijfsleven, hoofdzakelijk het MKB, om in Papua Barat te investeren. de economie van papua barat is sinds 2003 gegroeid met een gemiddelde van 13,38% per jaar60 Voor het Nederlandse bedrijfsleven kan Papua Barat interessant zijn om goederen en diensten aan te leveren. Hoewel de lokale afzetmarkt beperkt is qua omvang zijn er nieuwe kansen ontstaan door de vergroti ng van de fi nanciële middelen die de lokale overheden ter beschikking staan. Dit schept mogelijkheden op het gebeid van aanbesteding van openbare werken en het geven van advies aangaande (gebieds) ontwikkeling. Wat voor het Nederlandse bedrijfsleven nog interessanter lijkt zijn de kansen die Papua Barat biedt als producti egebied voor de Nederlandse markt. Hierbij valt te denken aan tropische producten op het gebied van land- en tuinbouw, aan bosbouw, aan visserij en toerisme. Daarnaast is Papua Barat rijk aan grondstoff en zoals olie, gas en mineralen. Deze laatste sectoren staan echter op gespannen voet met het principe van duurzaamheid. Daarom zullen zij in deze studie niet als potenti ële investeringsgebieden worden behandeld. Schets investeringsmogelijkheden per sector In Papua Barat hebben in het kader van dit onderzoek gesprekken plaatsgevonden met sleutelfi guren en is data verzameld over potenti ële investeringsgebieden. Eerder is in dit rapport een profi el gegeven van Papua Barat (Deel I, hfdst. 1) en een beschrijving van de (ruimtelijke)ontwikkelingsplannen die op verschillende overheidsniveaus ten aanzien van Papua Barat zijn opgesteld (Deel II, hfdst. 2). Tezamen dient deze informati e als basis voor de schets van investeringsmogelijkheden die hier wordt gegeven. Dit is een eerste verkenning, in een volgend stadium zal dieper onderzoek moeten plaatsvinden, verkieslijk in samenwerking met geïnteresseerde partners uit het Nederlandse bedrijfsleven. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 82

3.2 Swot-analyse en algemene wenken bij het ondernemen in papua barat V schillende pot ële ineringssect dt ingeg w -analyse geg an he eringsklimaa Door te kijk neg ol spelen bij het ineringsklimaa tkrach g beeld gesche an hoe P Bart er op dit gebied momeneel v Positief KRACHT: • Rijk aan grondstoff en: - Mineralen - Goud/olie - Hout - - Vis Zon (energie) Intern - Waterkracht (energie) - Geti jdenstroom (energie) - Hoge toeristi sche ecologische belevingswaarde • Ruimte • Potenti e tropische landbouw • Jonge bevolking • Zeer sterke economische groei • Sterk vergrote fi nanciële middelen bij overheid door toekenning van autonomiegelden • Speciale historische band met Nederland, grote gastvrijheid ten opzichte van het Nederlands bedrijfsleven Extern fig. 3.1 KANS: • Focus nati onale regering Indonesië op ontwikkeling van Papua Barat • Sti mulering en facilitering buitenlandse investeringen in Papua Baat door Indonesische en provinciale overheid BEDREIGING: • Wantrouwen Papoea’s-Indonesische overheid, als gevolg van rol nati onaal Indonesisch leger (TNI) in grondstoff eneconomie van Papua Barat SWOT apua Barat Negatief ZWAKTE: • Hak Ulayat; grondrechten • Lage menselijke ontwikkelingsindex (laag opleidingsniveau, slechte gezondheidszorg) • Stroomuitval • Beperkte infrastructuur • Import-export naar buitenland vooralsnog via Java • Beperkte omvang lokale markt • Beperkte watervoorziening • Regelgeving niet alti jd helder • Malaria • Corrupti e en nepoti sme • Tweespalt inheemsen en immigranten

Kracht De interne aantrekkingskracht van Papua Barat zit voornamelijk in de economische mogelijkheden die er liggen voor producti e. Het gebied is zeer rijk aan grondstoff en, waarvan een aanzienlijk deel goed op duurzame wijze te exploiteren is. Papua Barat leent zich goed voor tropische landbouw en kent nog genoeg beschikbare grond. Er is een groot potenti eel voor duurzame energie en op het gebied van toerisme kent Papua Barat natuurgebieden van wereldklasse. het nederlandse bedrijfsleven is in papua barat extra welkom De bevolking van Papua Barat is jong en groeiende en er vinden verbeteringen plaats in het ontwikkelingsniveau van Papua Barat. De lokale overheden krijgen hiervoor aanzienlijke ontwikkelingsgelden uit Jakarta. Men staat open voor buitenlandse investeerders en vanwege de bijzondere historische band met Nederland is het Nederlandse bedrijfsleven in Papua Barat extra welkom. De economische groei voor Papua Barat laat zien wat er mogelijk is en in welke richti ng de samenleving zich beweegt. In de de periode 2003-2013 groeide deze gemiddeld met 13,38% per jaar. Zwakte In Papua Barat spelen inheemse grondrechten een belangrijke rol. Wanneer economische acti viteiten een aanzienlijk beslag op de ruimte leggen dient er rekening mee te worden gehouden dat zaken er op dit gebied anders aan toe gaan dan in westerse landen. Vanuit de lokale kamer van koophandel wordt geadviseerd grond te huren in plaats van te kopen. Over het algemeen vormt het lage ontwikkelingsniveau, zowel van de bevolking als van de infrastructuur een drempel bij economische acti viteiten. Het vinden van geschoold personeel is dikwijls lasti g. Ondernemers moeten rekening houden met stroomuitval en zijn vaak aangewezen op het aanleggen van hun eigen watervoorziening vanwege de beperkte capaciteit en het beperkte bereik van het lokale waternet. Corrupti e en nepoti sme zijn belangrijke factoren om rekening mee te houden wanneer men in Papua Barat wil ondernemen. Om zaken gedaan te krijgen is vrijwel niet te ontkomen aan extra betalingen. Bij het doen van zaken met de overheid moet er rekening mee worden gehouden dat tot wel 30% van projectbegroti ngen moet worden afgeschreven aan ‘extra kosten’. Bij het aanvangen van lokale acti viteiten is een buitenlands bedrijf verplicht om samen te werken met een lokale partner. Wanneer men als buitenlands bedrijf bestuurders zoekt voor de lokaal opgerichte onderneming is het ten zeerste aan te raden om te kiezen voor lokale personen met een goed netwerk binnen Papua Barat. De samenleving in Papua Barat is klein, hetgeen het hebben van een goed sociaal netwerk uitermate belangrijk maakt. Goede contacten binnen de overheid zijn een pre. Papua Barat bestaat voor de helft nog uit inheemse Papoea’s, terwijl de andere helft van de bevolking wordt gevormd door immigranten afk omsti g uit andere delen van Indonesië. Er bestaan duidelijke verschillen tussen deze groepen, hetgeen soms tot fricti e kan leiden in de samenleving. Inheemsen hebben andere fysieke kenmerken dan de immigranten en zijn over het algemeen christelijk terwijl de immigranten veelal islamiti sch zijn. Immigranten zijn over het algemeen beter geschoold en economisch succesvoller, hetgeen ook een verschil in welvaart met zich meebrengt. Het is niet alti jd geheel duidelijk welke vergunningen men nodig heeft om te kunnen ondernemen. Dikwijls moet men bij veel verschillende instanti es langs en wordt er een relati ef groot aantal vergunningen verlangd. Daarnevens is het aanvragen van vergunningen een ti jdrovend proces en kan men ook hier in de prakti jk vaak niet om corrupti e heen. De provinciale en nati onale overheden hebben dit probleem echter onderkend en werken aan een systeem waarbij alle vergunningen via één loket kunnen worden aangevraagd. De laatste jaren doen zich hoopvolle verbeteringen voor op dit gebied. Kans De focus van de nati onale Indonesische overheid op de ontwikkeling van Papua Barat is een externe positi eve invloed op het investeringsklimaat. Door de allocati egelden die vanuit Jakarta in het kader van de speciale autonomie aan Papua Barat worden gestuurd wordt een de indonesische overheid stimuleert buitenlandse investeringen in papu barat Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 84

verbetering van de achtergebleven positi e van Papua Barat mogelijk gemaakt. Geld wordt gebruikt voor zaken als infrastructuur, onderwijs en gezondheidszorg. Daarnaast neemt de Indonesische overheid een open houding aan tegenover buitenlandse investeerders. Buitenlandse investeringen worden gesti muleerd en investeerders worden bij het maken van investeringen begeleid. Bedreiging Het vertrouwen dat Papoea’s hebben in de Indonesische overheid hangt samen met het optreden van het nati onale Indonesische leger (TNI). TNI heeft sinds de inlijving van Nederlands-Nieuw Guinea bij Indonesië een sterke voet aan de grond gekregen in dit gebied. Ten ti jde van het Suharto-bewind is TNI verwikkeld geraakt in economische acti viteiten, aangezien slechts een kwart tot een derde van het legerbudget door de overheid wordt gedekt is het leger aangewezen op het genereren van eigen inkomsten13,15 . Deze zijn vaak niet goed traceerbaar maar meestal houden zij verband met de exploitati e van hout en andere natuurlijke hulpbronnen. Het leger heeft haar fysieke macht soms gebruikt om haar economisch gewin te kunnen veiligstellen en werd door de afgeslotenheid van Papua Barat en Papua voor de buitenwereld in staat gesteld dit zonder consequenti es te kunnen doen. Sinds het einde van het Suharto-ti jdperk is de bewegingsruimte van TNI in Papua Barat steeds beperkter geworden. De huidige president Joko Widodo is een democraat, terwijl zijn directe rivaal om het presidentschap een ex-TNI-generaal was, Prabowo Subianto. President Joko Widodo heeft meer openheid voor (buitenlandse) media in Papua Barat toegezegd, hetgeen een goede ontwikkeling zou zijn om misstappen van het leger te voorkomen. De voornaamste aanleidingen voor sociale onrust in het verleden zijn namelijk ongestraft e geweldplegingen van het leger geweest ten aanzien van de lokale bevolking. Met meer openheid zal dit voorkomen kunnen worden. De sociale situati e in Papua Barat is tegenwoordig rusti g en de ontwikkelingen op nati onaal en provinciaal niveau wijzen er op dat de situati e zich in de goede richti ng ontwikkelt. Het leger toont zich welwillend en neemt tegenwoordig een meer pacifi cerende rol aan. Zowel de Indonesische regering als de provinciale overheid hebben belang bij sociale stabiliteit en streven dit na, dit vormt de basis voor verdere economische ontwikkeling van het gebied 85 Investeringskansen zowel de indonesische regering als de provinciale overheid hebben belang bij sociale stabiliteit en streven dit na Energie is een sector waarbinnen duurzaamheid een duidelijk en steekhoudend begrip is. Het verschil tussen hernieuwbare energiebronnen, oft ewel duurzame energie, en energieopwekking met fossiele brandstoff en is in de meeste gevallen helder. Een aanzienlijk deel van de centrales die de overheid in de komende jaren wil laten bouwen betreft duurzame energie. Over de duurzaamheid van kernenergie bestaat discussie. Aangezien er echter in de overheidsplannen met geen woord gerept wordt over kernenergie en deze vorm van energieopwekking ook niet geschikt lijkt voor de situati e in Papua Barat, zal deze energievorm hier buiten beschouwing worden gelaten. Markt De overheid is een grote opdrachtgever voor de bouw van energiecentrales in Papua Barat. Dit kunnen zowel de provinciale als de gemeentelijke overheden zijn. Een andere belangrijke opdrachtgever en speler op de energiemarkt is staatsbedrijf PLN (Perusahaan Listrik Negara). Zij is eigenaar van het energienetwerk en beheert de meeste energiecentrales in de provincie. Daarnaast zijn er ook private energiecentrales die hun energie verkopen aan PLN, welke het vervolgens via haar netwerk distribueert. Energie wordt verkocht tegen een nati onaal vastgestelde prijs van 1.507 roepia (0,10 euro) per kWh (oktober 2015)61 . In het provinciale ruimtelijke ontwikkelingsplan voor de periode van 2013-2033 wordt de volgende lijst gegeven voor de ontwikkeling van duurzame energiecentrales de komende jaren. 3.3 energie Algemeen Papua Barat kent een ontoereikende energievoorziening. De vraag oversti jgt het aanbod, hetgeen geregeld leidt tot stroomuitval en een belemmering vormt voor economische ontwikkeling. De nati onale en provinciale overheden hebben dit probleem onderkend en zett en daarom in op de bouw van nieuwe energiecentrales. Hierbij gaat het zowel om grote energiecentrales als om de energievoorziening van kleine gemeenschappen in de binnenlanden buiten het bereik van het energienetwerk. Duurzaamheid

geplande bouw van duurzame energiecentrales in papua barat Gemeente Fakfak Kaimana Manokwari Maybrat Raja Ampat Sorong Selatan Manokwari Selatan Pegunungan Arfak Teluk Wondama Tambrauw Sorong (stadsgemeente) Sorong (gemeente) Teluk Bintuni Nader te bepalen locatie District Ransiki & District Isim & District Neney & District Oransbari District Taige & District Hingk & District Catubouw Nader te bepalen locatie Rivier Warsamson, 31 MW In alle veraf gelegen gebieden Nader te bepalen locatie fig. 3.2 District Minyambouw Elk district Elk district Nader te bepalen locatie Water; micro-hydro (PLTMh) < 10 MW Bij grote rivieren District Teluk Etna & District Kaimana Bij grote rivieren Rivier Seni-Mare District Aifat (en andere districten) Nader te bepalen locatie Nader te bepalen locatie Nader te bepalen locatie District Tahota & District Neney Nader te bepalen locatie Nader te bepalen locatie Op eilanden en langs kust van District Kaimana & District Buruway Water (PLTAir) > 10 MW Zon (PLTS) Wind (PLTAngin)

Nederlands bedrijfsleven Potentie zonne-energie Indonesië Nederlandse bedrijven zouden op verschillende manieren een rol kunnen spelen in de energiesector van Papua Barat. Er valt te denken aan een rol voor Nederlandse bedrijven vanwege hun experti se op het gebied van verschillende duurzame energiebronnen. Hiervoor zou zij bijvoorbeeld kunnen worden ingehuurd voor het doen van haalbaarheidsstudies of het geven van advies. Ook zouden Nederlandse bedrijven de techniek en machinerie kunnen leveren voor energiecentrales. 3.3.1 Hydro-elektrische energie Aanzienlijke delen van Papua Barat bestaan uit bergachti g gebied met veel rivieren. Deze gesteldheid maakt dat er grote kansen liggen voor de ontwikkeling van hydro-elektrische energiecentrales. In het nati onale middellange termijn ontwikkelingsplan (RPJM III Nasional) wordt de potenti e met waterkracht opgewekte elektriciteit in Papua Barat geschat op maar liefst 22.371 MW62 . In de meeste gemeenten behoort waterkrachtenergie tot de mogelijkheden. Gemeenten met een bovengemiddeld grote potenti e zijn Tambrauw, Manokwari, Manokwari Selatan, Maybrat en Pegunungan Arfak. 3.3.2 Zonne-energie fig. 3.3 Zonne-energie biedt voor veel delen van Papua Barat een uitkomst. Bijvoorbeeld op eilanden waar geen rivieren beschikbaar zijn voor waterkrachtenergie en waar energie opwekken met fossiele brandstoff en hoge kosten met zich meebrengt. Ook voor verafgelegen en moeilijk bereisbare gebieden in de binnenlanden biedt zonne-energie een oplossing. De provinciale overheid heeft voor de komende jaren zowel grote als kleinschalige zonne-energieprojecten in de planning staan. De zonintensiteit in de vogelkop van Papua Barat is daarbij hoger in vergelijking met de meeste andere delen van Indonesië zoals te zien is in fi guur 3.4. 87 Investeringskansen Potentie hydro-elektrische energie in papua fig. 3.4 3.3.3 Getijdenenergie Papua Barat is potenti eel interessant voor het opwekken van energie met geti jdenstroom. Ze vormt de doorgang tussen de Grote Oceaan in het noorden en de Bandazee in het zuidwesten. Er bevinden zich veel eilanden en zeestraten. De geti jdenwerking rond Papua Barat verschilt per locati e en kan een hoogteverschil van tussen de 3 en 6 meter opleveren. De regio kent een gemengde geti jdenwerking welke tussen een eb- en vloedcyclus van een keer per dag, en van twee keer per dag in zit. De gemiddelde stroomsnelheid van water langs de kust bij hoog- en laagti j is 7-8 cm/seconde en bij hoogti j 11 cm/seconde63 . 3.3.4 Bodemwarmte-energie Geothermische energie kan worden omgezet in elektriciteit. In Papua Barat gebeurt dit nog niet, maar zijn er enkele gebieden waar warmwaterbronnen te vinden zijn, hetgeen bodemwarmte impliceert. In een verkennende studie van het Indonesische geologisch papua barat is potentieel interessant voor het opwekken van energie met getijdenstroom

insti tuut (Badan Geologi) zijn drie gebieden in het oosten van de Vogelkop onderzocht. Dit zijn geweest; district Momi Waren in de gemeente Manokwari Selatan, district Menyambouw in de gemeente Pegunungan Arfak en het district Kebar in de gemeente Manowkari. De watertemperatuur aan het landoppervlakte bleek tussen de 31,7 en de 46,8 graden Celsius te zijn. De onderaardse temperatuur is na onderzoek geschat op een temperatuur van tussen de 80 en 86 graden Celcius. In het onderzoek wordt de conclusie getrokken dat de gesteldheid voor zover bekend niet zodanig is dat elektriciteit opwekken uit deze bronnen mogelijk is. Wel wordt verwezen naar de potenti e die het warme water heeft voor direct gebruik. Zo kan warm water bijvoorbeeld naar baden worden geleid en een toeristi sche att racti e worden64 . Onderzoeksproject: Geocap Hoewel het onderzoek van het Indonesische geologisch insti tuut geen mogelijkheden ziet voor het opwekken van elektriciteit uit bodemwarmte in het oosten van de Vogelkop, kunnen er door nieuw onderzoek wellicht andere potenti ële bronnen hiervoor onderscheiden worden. Sinds 2014 is er een samenwerkingsverband opgestart tussen de Universiteit Twente, de technische universiteit van Bandung (ITB), Universitas Indonesia, Universiteit Utrecht, Technische Universiteit Delft en enkele andere publieke en private partners uit Nederland en Indonesië. Dit consorti um probeert de mogelijkheden voor het opwekken van elektriciteit uit bodemwarmte in Indonesië in kaart te brengen. in het project geocap werken nederland en indonesië samen om bodemwarmtebronnen in kaart te brengen Het project genaamd GEOCAP (Geothermic Capacity Building Programme IndonesiaNetherlands) is een capaciteitsopbouwproject dat is geïniti eerd door het Indonesische planbureau BAPPENAS en wordt bekosti gd door de Nederlandse Ambassade in Jakarta vanuit een fonds dat beschikbaar is voor samenwerking ter verduurzaming van de Indonesische energiesector. Het project kent verschillende doelen. Ten eerste tracht het project te ondersteunen in capaciteitsopbouw bij technische instellingen en universiteiten in Indonesië op het gebied van elektriciteitsopwekking uit bodemwarmte. Daarnaast is het onderzoeksdoel gesteld de problemen en kansen van de sector in kaart te brengen. Er zal een database worden gevormd met geografi sche informati e over bodemwarmte in Indonesië. Het programma loopt tot 2017. Op de website van het project is meer informati e voor handen; www.geocap.nl65 . 3.4 tropische land- en tuinbouw Algemeen De landbouwsector is de grootste werkverschaff er van Papua Barat en levert (tezamen met visserij en bosbouw) 14% van het BNP. In de ontwikkelingsplannen van de overheid, zowel nati onaal als provinciaal, wordt de land- en tuinbouwsector aangewezen als een van de belangrijkste sectoren. Op nati onaal niveau wordt zelfvoorziening in de voedselproducti e nagestreefd en ook binnen Papua Barat wordt getracht de afh ankelijkheid van voedselimport te verminderen. De groei in de landbouwsector (tezamen met visserij en bosbouw) bedroeg in de periode 2003-2013 gemiddeld 3,91%. Deze groei is beduidend lager dan het gemiddelde. In de ontwikkelingsplannen wordt aandacht gericht op de moeilijkheden bij het moderniseren van de landbouw. Veelal wordt landbouw nog op traditi onele wijze en op kleine schaal bedreven. De overheid probeert meer commerciële landbouwondernemingen te sti muleren (agribisnis) en geeft de boerenbevolking trainingen over modernere landbouwtechnieken. Daarnaast wordt er veel aandacht geschonken aan het verbeteren van infrastructuur zoals irrigati e en transportmiddelen om de sector te sti muleren. Het beroep van boer staat echter niet in een hoog aanzien onder de eigen bevolking. Dit maakt dat slechts weinig jongeren geïnteresseerd zijn in het werken in deze sector, men streeft veelal een kantoorbaan in de stad na. Als gevolg hiervan is de sector aan het vergrijzen. Voor de overheid betekent dit meer reden om nieuwe landbouwiniti ati even te steunen. Het is dan ook te verwachten dat Nederlandse investeringen in dit gebied in goede aarde zullen vallen. De grote uitdagingen liggen bij het lage opleidingsniveau en de beperkte infrastructuur. De grote kansen liggen bij de geschiktheid van het land voor een aantal kernproducten die nu al in ruime mate in Papua Barat worden geproduceerd. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 88

Duurzaamheid Duurzaamheid komt op het gebied van landbouw in uiteenlopende vormen. Wat men onder deze term kan scharen hangt af van de gehanteerde criteria. Voor Papua Barat geldt dat het beslag dat door landbouwacti viteiten op de ruimte wordt gelegd een belangrijk punt van afweging moet zijn. Er moet rekening worden gehouden met het feit dat het merendeel van de provincie Papua Barat nog bestaat uit tropische oerbossen (82,6%) die een hoge ecologische waarde vertegenwoordigen en bovendien een belangrijke rol spelen in de vermindering van het broeikaseff ect. Voorafgaand aan de vraag hoe een landbouwproces per gewas zo duurzaam mogelijk wordt ingedeeld moet er voor gezorgd worden dat nieuwe landbouwacti viteiten niet ten koste gaan van oerbos. een a voornaamste landbouwproduct per gebied de landbouwsector is door de overheid aangewezen als een van de belangrijkste sectoren r is d Vervolgens is het een a wf eging hoe ver men wil gaan in het nastreven van duurzaamheid bij de teelt van een bepaald gewas. Hier zijn uiteenlopende criteria bij te betrekken en in de bedrijfsvoering verschillende aanpakken mogelijk. Er kan belang worden gehecht aan biologische teelt of het gebruiken van groene stroom, aan een eerlijk loon voor werknemers en goede werkomstandigheden of het bekosti gen van sociale projecten. Voor vrijwel elk gewas zijn er keurmerken te verkrijgen waarbij op verschillende wijzen rekening wordt gehouden met het welzijn voor mens en milieu. Het is aan n de overheid wil de landbouwproductie voor zowel eigen markt als export uitbreiden elt e p uden s aan de betrokkenen om af te wegen in hoeverr keurmerk voldoet aan de eisen die men zich sch s elt re een op het gebied van duurzaamheid. Een aanzienlijk deel van de in Papua Barat geconsumeerde landbouwproducten wordt geïmporteerd. De overheid zet in op de uitbreiding van de eigen landbouwproducti e zodat de eigen markt bediend kan worden en tevens naar andere delen van Indonesië en het buitenland kan worden geëxporteerd. w almolie a a a acao Ru almolie/cacao almolie/koffie a Rubber o offie o Tu Tu D okosnoot Su Suikerriet/cashewnoot o Koffie/tuinbouw Tuinbouw Tuinbouw/groenten Dr Na N Z Sago S Sago/tuinbouw S Sago/groenten V V Veeteelt Visserij R Rivier 89 Investeringskansen Droge rijstbouw/groenten N tte rijstbouw/groenten Nootmuskaat/tuinbouw Zoete aardappel/tuinbouw Z papua barat, Zoete aardappel/maïs/droge rijstbouw S fig. 3.5

Voor Nederlandse bedrijven zijn de tropische landbouwproducten die kunnen worden afgezet op de Nederlandse en Europese markt waarschijnlijk het meest interessant. Betreff ende Papua Barat valt hier te denken aan cacao, koffi e en specerijen (met name nootmuskaat en kruidnagel). Gezien de relati ef perifere ligging en lange afstanden die producten vanuit Papua Barat moeten afl eggen hebben dergelijke producten met een lange houdbaarheid de voorkeur. neemt als gevolg van de aanhoudende economische groei de vraag sinds jaren toe68 . Nederlands bedrijfsleven Er zijn meerdere rollen denkbaar voor Nederlandse bedrijven waar het gaat om investeringen in de landbouw. De meest voor de hand liggende rol is die van het Nederlandse bedrijf als opkoper van landbouwproducten in Papua Barat die interessant zijn voor de Nederlandse markt. Aangezien de toevoer van deze producten in de meeste gevallen echter nog niet op gang gekomen is zal het Nederlandse bedrijfsleven ook een rol kunnen spelen in het samen met Indonesische partners oprichten van landbouwbedrijven voor bepaalde gewassen. Ze zou ook een rol kunnen spelen in de levering van kennis en materieel (zaden, mest, machinerie) op het gebied van landbouw. 4.3.1 Cacao (zie ook hoofdstuk 4) Cacao is een gewas waarmee men in verschillende delen van Papua Barat al bekend is en daar door de lokale bevolking wordt verbouwd. De wereldmarktprijs voor cacao is sinds het begin van deze eeuw aanzienlijk gestegen en de verwachti ngen over de verdere ontwikkeling van de prijs is gunsti g66 . Nederland kent een aanzienlijke cacaoverwerkende industrie en Amsterdam is de grootste cacaohaven ter wereld67 . Een relati e aan te gaan op dit gebied met Papua Barat lijkt daarom een voor de hand liggende stap. De Nederlandse en Europese markt zijn interessante afzetgebieden, de vraag naar chocolade sti jgt echter nog sneller in Azië. De vergroti ng van de welvaart in een land als China doet de vraag naar chocolade sti jgen, maar ook in Indonesië zelf de wereldmarktprijs voor cacao is sinds het begin van deze eeuw aanzienlijk gestegen 66 De lokale overheid ziet het liefste dat zoveel mogelijk grondstoff en zoals landbouwopbrengsten in Papua Barat zelf worden verwerkt tot halff abricaten of eindproducten. Dit levert werkgelegenheid op en geeft een grotere winstmarge. Bedrijven uit de Nederlandse cacao-industrie zouden hier een bijdrage in kunnen leveren. De verbouw van cacao vindt in Papua Barat veelal plaats op kleine schaal en met weinig moderne landbouwtechnieken, daarom kent zij een lage producti viteit en is ineffi ciënt. Hier is winst te behalen door training en toepassing van meer effi ciëntere landbouwmiddelen en technieken. Tot de gebieden met potenti e voor de verbouw van cacao in Papua Barat behoren de gemeenten; Fakfak, Wondama, Teluk Bintuni, Kaimana, Manokwari, Sorong Selatan, Corong en Raja Ampat. Figuren 3.6 t/m 3.8 zjn gebaseerd op gegevens van het investeringsorgaan voor Papua Barat, BPMP2T. Figuur 3.6 toont het huidige areaal cacaoplanten en de jaaropbrengst per gemeente. Overzicht areaal en productie cacao per gemeente in Papua Barat, 2014 Areaal (ha) 270 79 Fakfak Kaimana Wondama Teluk Bintuni Manokwari Tambrauw Sorong (gemeente) Sorong (stadsgemeente) Maybrat Sorong Selatan Raja Ampat FIG. 3.6 431 62 959 - 274,9 11 - 978 1.101,98 230 244 120.118 3.204 - 1.745 4,5 - 34,30 1.316,02 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 90 Jaaropbrengst (ton) 15,57

Duurzaamheid Cacao is een landbouwproduct dat niet per se als monocultuur hoeft te worden verbouwd. De plant gedijt namelijk goed wanneer zij gedeeltelijk zon vangt. Hierdoor is cacao te verbouwen via een agrobosbouw benadering. Dit houdt in dat wanneer cacao in bebost gebied zou worden verbouwd slechts een deel van de bomen gerooid hoeft te worden en vervangen met cacaoplanten. Op deze manier wordt er minder schade toegebracht aan het ecosysteem doordat de biodiversiteit redelijk hoog blijft . cacaoteelt leent zich goed voor duurzame agrobosbouw Cacao is een product dat op kleine schaal kan worden verbouwd, waardoor de drempel voor de lokale bevolking om zelf cacao te verbouwen laag is. Veruit de meerderheid van de cacaoproducti e in de wereld wordt opgebracht door zelfstandige boeren. Dit is anders dan bij een product zoals bijvoorbeeld palmolie dat lasti ger op kleine schaal te verbouwen is omdat de vruchten binnen 48 uur moeten worden verwerkt en daarvoor een fabriek nodig is die pas rendabel is bij een relati ef grote toevoer. Daarnaast gedijen palmoliepalmen het beste als monocultuur in de volle zon en is de meer duurzame vorm van agrobosbouw voor dit landbouwproduct ongeschikt. Er zijn verschillende keurmerken voor duurzame cacao. UTZ, Fairtrade en Rainforest Alliance zijn hiervan de bekendste. Fairtrade richt zich vooral op kleinere boeren en een eerlijke prijs, Rainforest Alliance zet zich hoofdzakelijk in voor het regenwoud en UTZ focust op transparanti e en het ontwikkelen van minimum standaarden voor de gehele producti eketen. Daarnaast is er nog de chocolade van het Nederlandse bedrijf Tony’s Chocolonely dat het meeste belang hecht aan de arbeidsomstandigheden van boeren. 3.4.2 Nootmuskaat en kruidnagel Nootmuskaat en kruidnagel zijn specerijen die veel gebruikt worden in de Nederlandse keuken en hun oorsprong vinden op de Molukken. Deze eilandengroep grenst aan Papua Barat, waardoor de bomen waarvan deze kruiden afk omsti g zijn ook in ruime mate te vinden zijn in Papua Barat, met name aan de westkust. 91 Investeringskansen Op het gebied van duurzaamheid is er het keurmerk van Rainforest Alliance. Dit is in wezen een keurmerk voor landbouw in het algemeen maar wordt ook toegepast op de verbouw van nootmuskaat en kruidnagel. Dit deel van Papua Barat, maar ook andere kustgedeelten, kennen dan ook een grote potenti e voor de verbouw van deze producten. Voor de teelt van deze kruiden wordt Fakfak genoemd als gemeente met de meeste potenti e. Hier komt nootmuskaat en kruidnagel in het wild alreeds veel voor. Ook liggen er goede kansen voor teelt in de naastgelegen gemeente Kaimana. Figuur 3.7 geeft een overzicht van het areaal dat begroeid is met nootmuskaat en kruidnagelbomen en de groott e van de oogst per gemeente. Overzicht areaal en productie nootmuskaat en kruidnagel per gemeente in Papua Barat, 2014 Nootmuskaat Kruidnagel Fakfak Kaimana Wondama Teluk Bintuni Manokwari Tambrauw Sorong (gemeente) Sorong Selatan Raja Ampat FIG. 3.7 Duurzaamheid Areaal (ha) 1.291,87 6.130 315 28,418 6.130 - - Sorong (stadsgemeente) - Maybrat - - - Jaaropbrengst (ton) Areaal (ha) Jaaropbrengst (ton) 1.291,87 6.130 315 28,418 6.130 - - - - - - 563 39 0,7 - 61 - 14 7 - - - 9,4 59 0,8 - 78 - 2,8 2 - - -

Daarnaast kan het voorbeeld van het Nederlands-Molukse familiebedrijf PT Ollop als inspirati e dienen. Dit bedrijf verbouwt en verwerkt sinds 2006 nootmuskaat op het Molukse eiland Ambon. Ze werken samen met 500 boeren en nootmuskaat wordt verbouwd in heterogene bossen, hetgeen een mengvorm van bos en nootmuskaat betekent in plaats van een monocultuur. Het bedrijf gaat goed om met zijn werknemers en geeft boeren trainingen en een eerlijke prijs voor hun product. Men streeft naar geheel biologische teelt van nootmuskaat in de nabije toekomst69 . 3.4.3 Koffie Koffi e wordt in een aantal gemeenten van Papua Barat verbouwd, maar is qua areaal en producti e een stuk minder groot dan de producti e van cacao. Koffi e is een gewas waar de bevolking veelal wel sinds relati ef lang mee bekend is. In de jaren vijft ig werden koffi eplanten door het Nederlands bestuur en missionarissen en zendelingen meegenomen naar verschillende delen van Papua Barat. Figuur 3.8 geeft een overzicht van het areaal koffi eplanten en de jaarlijkse opbrengst hiervan. Overzicht areaal en productie koffie per gemeente in Papua Barat, 2014 Areaal (ha) 72 Fakfak Kaimana Wondama Teluk Bintuni Manokwari Tambrauw Sorong (gemeente) Sorong (stadsgemeente) Maybrat Sorong Selatan Raja Ampat FIG. 3.8 - 0,8 8 317 - 80 - - - - - 0,2 22,53 93 - 20,41 - - - - Jaaropbrengst (ton) 9,29 Duurzaamheid Op het gebied van koffi e bestaat een groot aanbod van duurzaamheidskeurmerken. De bekendste op dit gebied zijn net als op het gebied van cacao de keurmerken Fairtrade, UTZ en Rainforest Alliance. Hierbij schenkt de eerste de meeste aandacht aan de mensen, focust de tweede op transparanti e en traceerbaarheid in het producti eproces en focust de laatste vooral op het milieu. 3.5 bosbouw Algemeen Papua Barat vormt samen met de provincie Papua het grootste aaneengesloten bosgebied van Indonesië. In Papua Barat bestaat zo’n 93,1% van het landoppervlakte uit bossen. Hiervan bestaat 82,6% uit primair bos, oft ewel oerbos. De overige 17,4% van de bossen is secundair bos van jongere datum70 . Tijdens het bewind van Suharto zijn voor Papua Barat veel houtkapconcessies uitgegeven. Veel van deze concessies zijn echter niet of nauwelijks in gebruik genomen vanwege exploitati emoeilijkheden zoals het lasti g bereisbare terrein en een tekortschietende infrastructuur. Hoewel de infrastructuur de laatste jaren verbetert leidt dit op het moment niet tot nieuwe exploitati e van het bos. Er is namelijk sinds 2011 een landelijk moratorium ingesteld dat de uitgave van nieuwe concessies voor primair bos verbiedt. Tevens heeft de regering van Papua Barat de vergunningen van houtconcessies die nog niet in gebruik waren ingetrokken71 een landelijk moratorium in de bosbouwsector verbiedt voorlopig de uitgave van nieuwe houtconcessies . Ook in Papua Barat ziet men bos als een mogelijkheid om de CO2 doelstellingen van de regering te halen en om via het REDD+ systeem in de toekomst wellicht geld te kunnen verdienen. Daarnaast wil men er zo veel mogelijk voor zorgen dat hout niet alleen gekapt wordt, maar ook in de regio wordt verwerkt. In de provincie Papua heeft dit Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 92

geleid tot een wet die het verplicht stelt plaatselijk gekapt hout ook te verwerken. In de provincie Papua Barat is hierover gesproken, maar dit is op dit moment niet verplicht. Het moratorium op houtkap is k s uitgevaardigd om orde op zak kunnen stellen in de sector. Een v de manieren om een beter overzicht te scheppen in de houtsector is de instelling van het SVLK (Sistem Verifi kasi Legalitas Kayu). Dit is een registrati esysteem waarbij elke k stronk hout een nummer w rdt gegeven om zodoende de legalit or van gekapt hout op de mark kunnen controleren. Binnenkort t te moet dit systeem in werking treden Op het gebied van bosbouw is in tr s in Papua Barat nog niet uitgemaak de zeggenschap bij de provinciale ming regering ligt of bij het nati onale ministerie van bosbouw (Kementerian Lingkungan Hidup dan Kehutanan). Vooralsnog moet het ministerie van bosbouw toestemming geven om hout te mogen verhandelen en is zij onwillig deze bevoegdheid prijs te g aan het provinciale bestuur. Zo geeft het Wereld Natuur Fonds (WNF) aan moeite t hebben met het verkrijgen van vergunningen voor het mogen verhandelen van hout afk omsti g uit hun projecten van gemeenschapsbosbouw. aak ciale an hout Er wordt beweerd dat het Indonesische leger in Papua Barat hierin een rol speelt81 . Een . Het leger is voor een groot deel aangewezen op het genereren van eigen inkomsten uit de exploitati e van natuurlijke hulpbronnen13,15 van de inkomstenbronnen is bosbouw. Voor het leger is het eenvoudiger om toestemming te verkrijgen voor houtconcessies bij het ministerie in Jakarta dan bij een nieuwe lokale overheidsinstelling in Papua Barat. Het leger kent namelijk een moeizame verhouding met de lokale instanti es. 93 Investeringskansen het systeem voor registratie van hout (svlk) wordt binnenkort ingevoerd is een overzicht houtkapconcessies uitgegeven voor instelling van het moratorium, 2008 fig. 3.9

Duurzaamheid Een vuistregel voor duurzaamheid binnen de bosbouw is dat wanneer er niet meer hout wordt gekapt in een bos dan er bij kan groeien deze houtkap voor duurzaam door kan gaan. In het kader van het verwezenlijken van de CO2 doelstellingen doet Indonesië er goed aan de houtkap die zij doorgang wil laten vinden op een duurzame wijze te laten plaatsvinden. Op het gebied van duurzaamheid is het bekendste houtkeurmerk het Forest Stewardship Council keurmerk, oft ewel FSC. Dit keurmerk gaat ook uit van deze vuistregel. In de prakti jk komt dit er op neer dat nadat kap heeft plaatsgevonden de houtconcessie voor een periode van derti g jaar met rust gelaten wordt. Daarnaast wordt ook gelet op sociale aspecten zoals inheemse grondrechten en werkomstandigheden. FSC-hout vindt echter hoofdzakelijk aft rek op de westerse markt. Wanneer een bedrijf ook aan de lokale markt hout wil verkopen is de kans groot dat FSC-hout te duur is en niet kan concurreren. Het verkrijgen van een FSC-keurmerk kost veel ti jd en een aanzienlijke hoeveelheid geld. Voor bedrijven die FSC-geregistreerd willen worden is er daarom een subsidie aan te vragen bij het ‘Borneo Initi ati ef’ (www.theborneoiniti ati ve.org) waarmee de kosten van FSCregistrati e van gewoonlijk ongeveer 5 dollar per hectare uiteindelijk nog slechts op 2 tot 3 dollar (1,86-2,79 euro) uitkomen. Hout kan ook op een duurzame wijze gekapt worden zonder dat dit FSC gekeurd is. Het WNF bedrijft in de provincie Papua bijvoorbeeld gemeenschapsbosbouw (community bases forest management CBFM/hutan kemasyarakatan HKm). Gemeenschapsbosbouw gaat uit ook uit van de regel dat er niet meer bos gekapt mag worden dan er bij kan groeien en dat de biodiversiteit zo groot moegelijk moet blijven. Delen van het bos met een hoge ecologische of sociale waarde worden aangewezen als beschermde plek (high conservati on value area, HCV). De bosbouw wordt bedreven op kleine schaal en door de inheemse bewoners van het gebied. Naast dat duurzame houtkap een bron van inkomsten kan vormen wordt er op internati onaal niveau gewerkt aan een systeem waarbij er een fi nanciële waarde wordt toegekend aan bos als vastlegger van CO2. Middels dit systeem zouden landen die een te hoge CO2 uitstoot hebben dit kunnen compenseren door geld te betalen voor het behoud van bossen elders op de wereld die het teveel aan CO2 kunnen opnemen. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 94 Zodoende wordt getracht een geldstroom te creëren die het voor bijvoorbeeld de lokale bevolking en overheid in Papua Barat mogelijk zou moeten maken om inkomsten te genereren uit het behoud van bossen. Het theoreti sch raamwerk van dit systeem genaamd REDD+ (Reduce Emissions from Deforestati on and forest Degradati on), is klaar maar wacht op mondiale politi eke implementering. Wanneer de internati onale gemeenschap zich committ eert aan dit plan wordt men verplicht zijn CO2 uitstoot te compenseren en is de verwachti ng dat het areaal aan bossen dat van kap wordt behoed sterk zal toenemen73 . Naast dat inkomsten kunnen worden verkregen uit het behoud van bos is het ook goed mogelijk REDD+ inkomsten te combineren met agrobosbouw. Op deze manier is nog tot zo’n 60% van de REDD+ gelden te verkrijgen in combinati e met lokale tuin- of landbouwacti viteiten. Markt Van de houtsoorten die in Papua Barat veel voorkomen is de soort merbau (kayu besi) het meest gewild op de westerse markt. Deze soort hardhout wordt veel toegepast in bijvoorbeeld deuren, maar is de laatste jaren in verhouding met vergelijkbare soorten wel steeds duurder geworden en daarom voor de westerse consument minder aantrekkelijk. Er lijkt een interessante markt te zijn voor FSC-gekeurde merbau omdat het aanbod hiervan nog gering is. Nederlands bedrijfsleven Nederlandse bedrijven kunnen betrokken raken in Papua Barat als houtkoper en exporteur naar Nederland en Europa. Ook is het mogelijk dat Nederlandse bedrijven in samenwerking met de lokale bevolking of met een lokaal bedrijf ook de plaatselijke verwerking van hout tot halff abricaten gaan verzorgen.

wood united actief in indonesië, zag af van investering in Papua, maar ziet kansen Wood United is een bedrijf da d Nederland on gingen k verschillende landen. Als houthandelaar bedien e hoofelijk de Noor aanse markt. Naast handel in hout vererk ood Unit , bijv Singe gegisde doch die te Samarinda op het Indonesische eiland Borneo opereert. Hier bevinden zich zaag en droogf SC-g verk olg e k g t aandeel FSC-hout in haar bedrijf e maximaliser opische houtsoort w erhandeld zijn hoofelijk mer en merbau. Naast de fabriek in Samarinda heeft W ed ook een k aba wood united handelt in fsc-hout uit indonesië hoofdzakelijk merbau Uit gek met Timoth th Paul Directeur Wood United W t g t ft onderzoek gedaan naar he an een houtverkingsabriek nabij de hoof Ja ou hier gaan om de houtsoort merbau omda e he P oork w jds nieuw tgving ingeld die he erplich elde dat hout da apua gek wd eert in de pr den verk t he scheep ou mogen w ed had plannen voor een inering van tussen de 5 en 10 miljoen eur Z oorbereidingsaject aangeg project van de gr e krijg inering ag oerheid niet in gebruik zijnde c terugv zou gaan pleg ed te bouwen fabriek van houtaanoer zou worden v an geschik soneel w g t, maar de terugvdering v v obleem w e aanoer van duurzame sammen niet kon worden gegandeerd. W v SC-gekd merbau hout. Dee houtsoort w g g jaar een veel gaagde soort op de Nederlandse mark laae drie jaren uit de markt geprijsd. Merbau is seeds duurder gden wdoor andere houtsoort ekkelijker zijn g er vgelijking am merbau kt ongeer 50% pr . Er ligg wel k aag van merbau te laen t e houtsoort bijvoorbeeld als FSC-g fi wden gebrach dt namelijk weinig F merbauhout aangeboden op de Europese mark Valsnog is W P t zij wel een project van de Indonesische s ch ng Telapak die een lokaal houtproject op t drie inheemse s egio F v andiging van lokale gemeenschappen in bosgebieden in Indonesië. Z wijst lokale gemeenschappen om op een duurzame wijze het bos te beheren voor houtk t breng e gemeenschappen het bosgebied in kaart om inzichelijk te mak elk jen het bos gebruik Er is nog veel geogrfi sche onduidelijkheid oer het gebruik van het bos, dikwijls claimen meer jen aanspraak te hebben op dede g engen wdt duidelijkheid geschapen en krijgen lokale gemeenschappen vaak meer mach er het g gebied. Bij he oject in de regio Fak zijn tw aagmolens ingebrach dt gehoop maanden zo’n 20 m3 hout te kunnen vererken. W eel g om t e benoem el als mogelijkheid da oject zoals da Telapak zou k den uitgebouw SChoutpr anneer bijvoorbeeld seun k w egen bij he .

Visvangstpotentie in de wateren van Papua Barat 3.6 visserij (zie ook hoofdstuk 4) Algemeen De visvangst in Papua Barat geschiedt voor een groot deel nog door de lokale bevolking die dikwijls in eigen gemaakte prauwen uit vissen gaat. Vis wordt meestal verkocht voor lokaal gebruik of door langsvarende handelaren opgekocht voor export naar andere delen in Indonesië, China, Japan en Korea. Fabrieken voor visverwerking zijn er in Papua Barat nog nauwelijks, slechts hier en daar is er een enkele kleine fi rma en alleen in de stad Sorong is een bedrijf dat vis verwerkt tot producten in blik. In Manokwari heeft het Chinese bedrijf Youn Tong de in aanbouw zijnde visverwerkingsfabriek van het failliet gegane bedrijf Galaxy opgekocht en uitgebreid tot de eerste serieuze grootschalige visverwerker in de stad, de producti e hiervan moet nog starten. Met name het noordelijke deel van de zeeën rond Papua Barat kent nog een grote potenti e voor visvangst. In het westen zijn met name de soorten, botermakreel, red snapper, tonijn en zwaardvis gewilde vissen die in de wateren van Papua Barat voorkomen. tonijn red snapper botermakreel zwaardvis Naast deze vissoorten komen er nog tal van andere soorten voor. Figuur 3.11 geeft een overzicht van de vangsten in tonnen per soort over het jaar 2013 gevangen in de verschillende gemeenten van Papua Barat. De teelt van kweekvis vindt op Papua Barat nog maar in beperkte mate plaats, maar is in opkomst. In de regio van Manokwari wordt met name zeevis gekweekt terwijl rondom de stad Sorong de teelt van zoetwatervis plaatsvindt. Met deze zoetwatervis wordt met name de lokale markt bediend waar de vraag naar zoetwatervis nog alti jd groter is dan de vraag. Naast vis liggen er mogelijkheden voor de vangst van schelpdieren, kreeft achti gen en andere zeewezens. In de verlaten delen van de gemeente Raja Ampat die geheel uit eilanden bestaat, bevinden zich zelfs enkele parelkwekerijen. papua barat kent een grote potentie voor visvangst fig. 3.10 Duurzaamheid De regelgeving voor de visvangst in de zeeën rond Papua Barat is de laatste jaren steeds strenger geworden. Vroeger kon alles, maar nu moeten vissersschepen aan verschillende eisen voldoen. Daarnaast wordt door het nati onale ministerie hard opgetreden tegen illegale vissersschepen uit de Filippijnen. Schepen van illegale vissers zijn in beslag genomen en vernieti gd. Deze vissers wagen zich nu niet meer te dicht langs de Indonesische kust, maar zijn dikwijls verderop in de Indonesische wateren nog te vinden. Vanwege de uitgestrektheid is controle lasti g. Ook bestaan er problemen met de handhaving van regels. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 96

totaal geproduceerde hoeveelheid vis per soort in tonnen per gemeente, 2013 Kota Sorong Teluk Wondama Teluk Bintuni Manokwari Sorong Selatan sorong Raja Ampat Tambrauw Maybrat Fakfak Kaimana fig. 3.11 VIssoort Manyung Sebelah Ekor Kuning Lolosi Biru Selar Kuwe Layang Sunglir Teteng -kek Bawal Hitam Bawal Puti h Daun Bambu Kakap Puti h Golok-golok Siro Japuh Tembang Lemuru Terubuk Lema -dang Beloso Ikan Lidah Teri Ikan Terbang Julung-Julung Gerot-Gerot Ikan Nomei Ikan Layaran Setuhuk Loreng Ikan Napo-leon Peperek Lencam Kakap Merah Belanak Biji Nangka Karang Biji Nangka Kurisi Kurau Kuro Swanggi Gulamah Tongkol Krai Tongkol Komo Cakalang Kembung Tenggiri Tenggiri Papan Albakora Madidi-hang Tuna Mata Besar Tongkol Abu-Abu Kerapu Karang Beronang Alu-alu Kerong-Kerong Layur Cucut Tikus Pari Kekeh Lainnya 1343.6 0 185.8 0 233.7 202.2 182 0 81.3 119 98.6 73.8 928.8 46.1 0 0 143.2 0 0 0 6.1 0 332.2 0 138.6 244.6 0 0 0 0 142.5 0 397.2 112.8 100.9 91.8 291.8 87 0 0 0 0 449.9 305.8 577.2 2241.4 54 61.3 309.4 0 22.6 122.5 31.7 0 0 21.4 0 0 4183.3 308.1 0 175 0 202.5 191.3 84.8 0 82.2 92.1 32.9 22.5 739.9 90 0 0 99.7 0 0 0 25 0 118.4 0 186.8 80.5 0 0 0 0 166.7 189 165.2 102.1 0 81.6 64 0 12.1 0 16.3 0 151.3 639.8 249.2 1106.1 5.2 45.9 526.9 0 23.4 18.4 96 0 0 37.4 0 0 688.4 33 243 168 19 261 33 201 25 21 42 60 0 23 0 0 0 126 0 0 0 0 0 61 18 180 82 0 31 0 92 0 9.2 104 17 0 18 38 13 0 29 30 0 331 393 433 291 42 26 378 0 31 30 65 171 0 9.2 0 52 490 25.6 0 25.4 0 25.3 25.7 25.8 24.2 23.4 0 0 6.5 27.7 21.2 0 0 49.2 0 0 0 0 0 91.5 23.4 24.5 21.6 0 0 0 0 0 29.2 54.7 27.3 0 23.7 25.9 0 25.5 20.8 24.2 0 32.2 497.2 33 34.9 19 0 285.3 0 0 23 0 0 0 21.8 0 20.8 0 0 117.5 0 118.4 155.2 166.5 10.2 220.5 0 0 65.2 104.6 61.6 0 0 200.1 0 0 29.6 0 0 287.6 108.2 185.8 47 0 0 255.4 29.6 65.2 15.3 310.3 41.8 0 63.1 79.6 79.5 54.8 25.5 96.3 250.1 280.7 429.8 1568 1322.9 73.4 106.2 435.7 91 84.7 193 66.4 163.3 515.5 108.8 0 75.6 339.4 12787.2 14 1.9 6.2 0 8.4 8.4 16.8 2.1 1.4 3.2 3.2 1.9 19.8 2.8 0 1.3 23.9 0 1.4 0 2.8 1.2 62 2.2 4.1 2.7 1.2 0 0 0 13.2 8.6 17.6 5.3 0 3.2 10.6 0 9.9 0.4 10.2 0 23.1 224.1 24.4 8.1 0 130.3 0 0 5.8 0 0 0 14.3 0 2.5 8645.5 26.8 2.3 9.7 0 51.2 8.4 50.4 2.2 1.8 3.9 4.3 3.1 21.7 3.5 0 1.6 148.6 0 0.8 0 3.1 1.6 65.1 2.8 8.5 3.6 1.7 0 0 0 282.9 43.6 428 6.2 0 5.2 253.2 0 2.6 222.5 303.2 0 42.7 305.8 130.9 14 1530.2 10.4 84.7 68.4 52.7 104.1 16.5 43.9 0 0 19.1 0 1.6 4232.7 77.7 10.4 33.6 0 46 46.4 91.5 11.9 8 17.9 17.2 10.3 108.7 15.1 0 6.6 131.6 0 7.7 0 15.1 6.7 341.1 12.1 61.6 14.4 6.6 0 0 0 71.9 47.5 96.9 28.8 0 17.8 17.8 0 54.7 2.3 56.2 0 127.4 1231.5 134.2 77 44.3 0 717.4 0 0 32.2 0 0 0 78.3 0 7.5 1039.7 32.7 0 0 2.1 12.4 12.4 363.3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 101.1 0 0 0 0 0 122.5 0 64.3 0 0 0 0 0 0 0 57.1 0 0 22.6 15.3 0 23.4 0 0 0 181.6 336.9 239.9 57.2 20.4 0 66.2 0 0 0 0 0 0 45.9 0 0 850.3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 544.6 73 239.5 0 323.8 326.5 643.1 83.5 55.7 124.9 119.1 72.2 764.4 105.6 0 47.7 923.9 0 53.5 0 105.5 46.4 0 2534.1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 85.3 159.1 100.6 46.4 0 0 0 504.5 333.9 680.5 203.7 0 434.1 424.6 0 384.5 15.9 393.9 0 895.7 0 8654.2 0 0 0 0 541.1 541.1 311.4 211.2 0 5044.6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 109.1 293.1 225.2 12.4 207.2 0 551.2 0 52.9 0 4851.5

drie milieuorganisaties zetten zich in voor het behoud van de nautische rijkdom van papua barat In Papua Barat zijn een drietal NGO’s acti ef die zich bezig houden met de bescherming van de ongekende rijkdom van de wateren rondom Papua Barat. Dit zijn het WNF, Conservati on Internati onal (CI) en The Nature Conservancy (TNC). Door deze partners is een initi ati ef gestart om een beter management te creëren voor de verschillende viszones, WPP genaamd, (Wilaya Pengelolaan Perikanan) waarbinnen Papua Barat valt. Nu is de afstemming van bevoegdheden tussen nati onale en provinciale overheid nog niet alti jd helder en bestaat er onduidelijkheid op het gebied van regelgeving. Daarnaast heeft het WNF een lijst met ‘best practi ces’ waar zij voor elke vissoort en visgebied de meest duurzame wijze van visvangst voor heeft uitgewerkt. Wat visserij betreft zijn er verschillende duurzaamheidskeurmerken waarvan het Marine Stewardship Council de bekendste is. Dit is de tegenhanger van het duurzaamheidskeurmerk FSC op bosgebied. Markt Op Papua Barat zelf bestaat een tekort aan zoetwatervis. Deze wordt lokaal gekweekt, maar nog niet in voldoende mate. Als gevolg hiervan moet ze geïmporteerd worden. Nederlands bedrijfsleven Voor het Nederlandse bedrijfsleven is Papua Barat interessant als bron van vissoorten die niet voorkomen in de Europese wateren. De meest voor de hand liggende rol voor een Nederlands bedrijf is die als opkoper van vis uit Papua Barat en distributeur voor een Nederlandse en Europese markt. Daarnaast kan een Nederlands bedrijf uiteraard ook zelf besluiten vis te gaan vangen of te kweken in Papua Barat en deze ter plaatse te verwerken. Naast vis behoren ook de vangst of kweek van andere zeeproducten tot de mogelijkheden, waaronder kreeft agti gen en parels. 3.7 toerisme Algemeen Papua Barat heeft een hoge potenti e voor de ontwikkeling van (eco)toerisme. De onderwaterwereld van Papua Barat kent een ongelofelijke rijkdom en leent zich bijzonder goed voor snorkelen en duiken. Het meest indrukwekkende en ecologisch waardevolste koraalgebied is te vinden in Raja Ampat, maar ook in andere delen van Papua Barat is deze rijkdom te vinden. Er zijn tal van onbewoonde eilanden en prachti ge zandstranden. Het tropisch oerwoud van Papua Barat herbergt een grote verscheidenheid aan dier- en plantensoorten en is het thuis van de wereldberoemde paradijsvogels. Adembenemende uitzichten zijn te vinden in de bergachti ge gebieden waar zich bergen bevinden tot een hoogte van drie kilometer. Daarnaast kent Papua Barat op sociaal gebied met ti entallen verschillende stammen een grote culturele rijkdom en verscheidenheid. in papua barat bevindt zich een van de mooiste duikgebieden in de wereld; raja ampat Als reisbestemming is Papua Barat de laatste jaren steeds populairder geworden en met Raja Ampat wordt door Indonesië internati onaal geadverteerd. Waar Papua Barat voorheen gesloten was voor buitenlandse bezoekers wordt het tegenwoordig voor toeristen eenvoudiger om dit gebied te bezoeken. Er bestaat nog wel onduidelijkheid over de verplichti ngen waaraan de bezoeker moet voldoen zoals het aanvragen van reisdocumenten (surat keterangan jalan) en het melden bij de politi e. Er wordt beweerd dat deze verplichti ngen offi cieel zijn Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 98

afgeschaft , maar ook dat deze door de lokale politi e in stand worden gehouden. De koers van de nati onale en provinciale regering is echter het bezoek aan Papua Barat te vergemakkelijken. Daarnaast dienen toeristen wel rekening te houden met malaria hetgeen veelvuldig voorkomt in de regio. Nederlands bedrijfsleven Vanuit Nederland is Papua Barat interessant als bestemming voor reisbureaus waarbij kan worden samengewerkt met lokale partners. Daarnevens is het mogelijk dat een Nederlandse ondernemer een accommodati e bouwt in Papua Barat of ter plaatse toeristi sche acti viteiten aan gaat bieden. De pionier in Raja Ampat op het gebied van toerisme is de Nederlander Max Ammer die daar als eerste een duikresort bouwde. Duurzaam Toerisme kan een welkome alternati eve bron van inkomsten zijn, en wanneer de sector goed onderhouden wordt ook een duurzame bron. Zo biedt ecotoerisme in Raja Ampat een potenti eel nieuwe bron van inkomsten waardoor het gemeentebestuur heeft besloten geen mijnbouwwerkzaamheden meer in het gebied toe te laten. Dit betekent grote winst voor het behoud van de kwaliteit van het ecosysteem en verenigt economische groei met natuurbehoud. Het belangrijkste bij duurzaam toerisme is dat de lokale bevolking er bij wordt betrokken en de vruchten plukt van de inkomsten die hieruit worden gegenereerd. Kleinschaligheid is hiervoor een mogelijkheid, bijvoorbeeld in de vorm van homestays. Bij grotere accommodati es en toeristenvoorzieningen moet er voor worden gezorgd dat de lokale bevolking wordt opgeleid om hierin te kunnen werken. Markt De vluchten naar Indonesië zijn sinds de val van Malaysia Airlines goedkoper geworden. Daarnaast neemt de hoeveelheid vluchten naar Papua Barat vanaf Java en Bali toe. Het aantal Nederlandse toeristen dat Indonesië bezoekt is tevens de laatste jaren sti jgende. Het afgelopen jaar gingen er 165.626 Nederlanders in Indonesië op vakanti e74 . Het aantal toeristen dat Papua Barat bezoekt is de laatste jaren sterk gestegen, maar vormt in omvang nog maar een klein deel van het totale aantal buitenlandse toeristen dat naar Indonesië komt. In 2014 kwamen 9,44 miljoen buitenlandse bezoekers naar Indonesië75 . Van het kleine deel van de bezoekers dat Papua Barat aandoet gaat de grote meerderheid naar Raja Ampat. Het aantal bezoekers aan Raja Ampat is sterk gestegen, van 1.000 in 2007 tot 15.000 in 2013. Van deze bezoekers was 72,86% buitenlands76 . 99 Investeringskansen

concrete investeringsmogelijkheden 4 In dit hoofdstuk wordt een drietal concrete mogelijkheden voor investering in Papua Barat beschreven. Deze drie casussen geven een voorbeeld van het soort initi ati even dat door buitenlandse investeerders in samenwerking met lokale parti jen in Papua Barat kan worden ontplooid. Ze vormen een uitkomst van het lokale veldonderzoek waarbij gesprekken zijn gehouden met uiteenlopende individuen en organisati es en een reeks van interessante locati es is bezocht. Het betreft hier een eerste verkenning van de mogelijkheden. In samenwerking met geïnteresseerde parti jen kunnen middels nader onderzoek deze investeringsmogelijkheden worden uitgewerkt tot businesscases. Met de juiste duurzaamheidsambiti e, kunnen zij leiden tot investeringen die zowel voor de buitenlandse investeerder als Papua Barat profi jtelijk kunnen zijn, en die kunnen leiden tot het initi ati ef voor een meer gebiedsgerichte aanpak voor de regio. 4.1 vis in manokwari Het Nederlandse Dayseaday ziet duurzame investeringsmogelijkheden ton vis per jaar en kent een jaarlijkse omzet van zo’n 80 miljoen euro. Dayseaday is als opkoper van vis acti ef in Indonesië. Het gaat hier hoofdzakelijk om diepgevroren vis die per vrachtschip naar Europa komt, maar in minder grote mate ook om duurdere verse vis die met vliegtuigen naar Amsterdam wordt gevlogen. Dayseaday heeft interesse in Papua Barat omdat het een gebied is waar nog een grote vispotenti e ligt en omdat er vissoorten voorkomen die een goede prijs opleveren op de Nederlandse markt. Het gaat hier om soorten zoals; tonijn, zwaardvis, botermakreel (escolar) en red snapper. Nu wordt vis verscheept vanaf Papua Barat naar Java om daar te worden verwerkt omdat er onvoldoende verwerkingsmogelijkheden zijn op Papua Barat zelf. Voor Dayseaday is het van belang een lokale partner te vinden die de vis kan verwerken, waarna deze vervolgens door Dayseaday kan worden opgekocht om te worden verscheept naar Europa, dit zou de producti eketen korter maken. Wanneer er een betrouwbare lokale partner te vinden is die plannen heeft om een visverwerkingsbedrijf op te zett en en te opereren, dan is Dayseaday bereid tot samenwerking en geïnteresseerd om te investeren. Dat containertransport naar Europa vervolgens alsnog via Surabaya zou gaan is geen probleem. Bapak Irawan Bapak Irawan is een Chinees-Indonesische ondernemer afk omsti g uit Bitung, Sulawesi. Hij bezit een onderneming die op verschillende eilanden in Indonesië acti ef is in de visserij en de verwerking van vis. Onlangs is in Manokwari een visverwerkingsfabriek van hem gereedgekomen en momenteel worden hiervoor drie vissersschepen uitgerust om in de Cenderawasihbaai te kunnen vissen. Dayseaday Dayseaday is een bedrijf uit Urk dat gespecialiseerd is in verwerking en internati onale verhandeling van meer dan 120 verschillende soorten verse en diepgevroren vis. Ze heeft zelf geen vissersschepen varen maar koopt vis op en levert dit na verwerking hoofdzakelijk aan groothandels in Europa. Ze opereert in 45 landen, verhandelt 15.000 Het bedrijf wil zich hoofdzakelijk op tonijn richten, maar heeft in antwoord op de bestaande vraag bij Dayseaday laten weten dat ook de drie andere vissoorten kunnen worden gevangen en verwerkt. Met de visverwerkingsfabriek die is opgeleverd is de planning om zo’n 15 ton vis per dag te verwerken. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 100

De drie schepen die het bedrijf klaar maakt voor operati e binnen de Cenderawasihbaai voldoen aan de aangescherpte eisen zoals gesteld door de nati onale Indonesische overheid en de provincie Papua Barat. De Cenderawasihbaai is onderdeel van de nati onale viszone WPPNRI 717 en voor delen van deze baai gelden speciale regels en vangstverboden aangezien het zuidelijke deel als nati onaal park een beschermde status geniet. In de Cendrawasihbaai mag niet gevist worden met trawlers of schepen die een volume hebben dat groter is dan 30 GT (gross tonnage). Ook zullen voor het vangen van vis geen beuglijnen (longlines) worden gebruikt. Het bedrijf zal wel gebruik maken van zogenoemde rumpon’s (FAD, fi sh aggregati ng device), drijvende lokpontons waar vissen zich verzamelen zodat ze eenvoudiger kunnen worden gevangen. Vervolgens zullen via de ringzegenmethode (purse seine fi shing) de vissen met nett en vanaf de schepen worden gevangen. Visserijzone ten noorden van Papua Barat WPPNRI 717 Vissoorten Botermakreel (Escolar) (Lepidocybuim Flavobruneum) Tonijn (Thunnus Albacares) Zwaardvis (Xiphias Gladius) fig. 4.1 Red Snapper (Lutjanus Bitaeniatus) 101 Investeringskansen

duurzaamheid Duurzame visvangst is vangst waarbij er niet meer vis wordt gevangen dan de populati e doormiddel van eigen groei kan compenseren. Zodoende blijft de visstand op peil, hetgeen belangrijk is om de bron van vis voor de toekomst veilig te stellen. Daarnaast houdt duurzame vangst in dat het vissen geen negati eve eff ecten heeft op het ecosysteem. Zaken als nevenvangst of schade aan koraal zijn te voorkomen door gebruik te maken van slimme vistechnieken. Als vangst geheel duurzaam geschiedt zijn er verschillende keurmerken te verkrijgen waarmee een bedrijfsfi losofi e van maatschappelijk verantwoorde ondernemers kan worden uitgedragen. Het MSC-keurmerk (Marine Stewardship Council) is hiervan het bekendste voorbeeld. Op de Europese markt is hiervoor een hogere prijs te vragen waardoor een bedrijf als Dayseaday kansen ziet. msc-gekeurde vis verkoopt dayseaday voornamelijk in noord-europa Het aandeel duurzame vis met het MSC-keurmerk dat Dayseaday verhandelt is nu zo’n 10% van haar totaal. Aangezien de vissoorten in Papua Barat bij verkoop in Europa de duurdere soorten vormen ziet Dayseaday kans om op dit gebied MSC-gekeurde vis te verhandelen. MSC-gekeurde vis verkoopt Dayseaday met name in de Scandinavische landen, Nederland, Groot-Britt annië, Duitsland en Frankrijk. Wanneer Dayseaday acti ef zou worden in Papua Barat ziet zij een mengvorm voor zich van MSC-gekeurde vis en normale vangst. Alle vis die naar Europa geïmporteerd wordt moet overigens EU-gecerti fi ceerd zijn, oft ewel voldoen aan de door de EU gestelde voorwaarden voor kwaliteit. Het verkrijgen van een MSC-certi fi caat is het doel waar naartoe gewerkt zou moeten worden in de samenwerking tussen de Nederlandse importeur en de Indonesische visvanger en verwerker. Het verkrijgen van een MSC-certi fi caat kost echter ti jd en geld waardoor er met realisme gekeken moet worden naar de termijn waarop dit kan worden bereikt. Tevens zal er rekening mee moeten worden gehouden dat er een kans bestaat dat het niet rendabel is om álle gevangen en verhandelde vis MSC-gekeurd te krijgen. Desalniett emin is het vangen en verhandelen van MSC-gekeurde vis het streven. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 102 Om te voorkomen dat de huidige manier van visvangst schade toebrengt aan het ecosysteem of de visstand is samenwerking mogelijk met de lokale afdeling van het WNF in Papua Barat. Het WNF heeft een eigen kantoor in Manokwari en focust in Papua Barat op mariti eme ecosystemen. Ze heeft hulp aangeboden in de vorm van kennis (best practi ces) en biedt de mogelijkheid om controles uit te voeren op de visvangbedrijven. Samenwerking met de SDSP Als sti chti ng streeft de SDSP de ontwikkeling van een duurzame samenleving in Papua Barat na. Dit doet zij op verschillende manieren, een hiervan is het proacti ef benaderen van Nederlandse bedrijven die mogelijk geïnteresseerd zijn om op een maatschappelijk verantwoorde wijze in Papua Barat te ondernemen. De SDSP zoekt partners in Papua Barat, legt contact en slaat zo de brug tussen Nederland en Papua Barat. Ze faciliteert het proces waardoor ondernemers elkaar kunnen versterken en er een win-winsituati e ontstaat. De SDSP zet zich in voor het welzijn van de bevolking in Papua Barat en het behoud van de kwaliteit van de natuur. Sedert twinti g jaar is zij middels uiteenlopende projecten op deze gebieden acti ef. Samenwerking is bijvoorbeeld mogelijk met bedrijven die hun maatschappelijke verantwoordelijkheid tot uiti ng willen laten komen in sociale projecten. De SDSP zou een rol kunnen nemen bij de uitvoering van deze projecten.

4.2 cacao in ransiki Een verwaarloosde plantage wacht op een investeerder Cacaoplantage Ransiki In de gemeente Manokwari Selatan ligt nabij de hoofdstad Ransiki een verwaarloosde cacaoplantage. Van de jaren tachti g tot in de jaren negenti g was hier het bedrijf PT Cokran (Coklat Ransiki) acti ef met het verbouwen van cacao. In de jaren negenti g is de operati e van de plantage overgegaan in handen van het bedrijf PT Aspram, dat niet lang daarna in de fi nanciële problemen kwam. De cacaoplantage ging bankroet en liet onbetaalde lonen en schulden na. Cacaoplantage PT Cokran Ransiki Manokwari Selatan De cacaobomen zijn overgebleven en brengen nog alti jd cacaobonen voort. Van de 1.200 hectare tellende plantage is het merendeel, zo’n 800 hectare, na het einde van de bedrijfsacti viteiten overgegaan in handen van de lokale bevolking die er nu op kleine schaal cacao oogst. De overige 400 hectare staat nog onder beheer van PT Aspram77 . fig. 4.2 Nu is de cacao-opbrengst gering aangezien de plaatselijke bevolking op kleine schaal opereert en niet voldoende kennis heeft over ziektebestrijding en verbouwmethoden om de oogst te maximaliseren. Daarnaast vindt ook nauwelijks verdere verwerking zoals fermentati e plaats en worden zaden direct in de zon te drogen gelegd. Als gevolg is de cacao van een mindere kwaliteit en krijgen de lokale boeren een lagere prijs. Vervolgens koopt een Makassaarse opkoper de bonen op. De lokale bevolking zegt hiervoor een prijs te krijgen van 15.000-30.000 roepia (1-2 euro) per kilo. Mondiale prijsontwikkeling cacaobonen In de jaren negenti g bevond de wereldmarktprijs van cacaobonen zich in een dal. Daar hebben desti jds de bedrijven PT Cokran en PT Aspram de fi nanciële gevolgen van ondervonden. Sinds het begin van dit millennium is de prijs voor cacaobonen echter aan het sti jgen. de gemeente manokwari selatan richt zich op het revitaliseren van de cacaosector De prijssti jging is het gevolg van een wereldwijd toenemende vraag naar chocolade. Dit is met name vanwege de welvaartsgroei in landen zoals China, maar ook in Indonesië zelf sti jgt de vraag naar chocolade. De producti e van cacao blijft hierbij achter waardoor de prijs sti jgt. Ook heeft politi eke onrust in West-Afrika, waar 70% van de cacao ter wereld wordt verbouwd invloed gehad op de prijs. Het vergroten van de producti e van cacao blijkt lasti g vanwege de kleine schaal waarop cacao verbouwd wordt, 90% van de producti e wordt verzorgd door kleine zelfstandige boeren en het beroep wordt door jonge generati es minder aantrekkelijk gevonden. Daarnaast hebben cacaobomen enkele jaren nodig om vruchtrijp te worden waardoor een snelle vergroti ng van de producti ecapaciteit wordt bemoeilijkt78 . 103 Investeringskansen De gemeente Manokwari Selatan bestaat sinds 2012 en zoekt naar mogelijkheden om haar nieuwe gemeente economisch te ontwikkelen. Zij richt zich hiervoor op het revitaliseren van de verbouw van cacao in de regio. Het gemeentebestuur is daarom onlangs op bezoek geweest bij het kantoor van PT Aspram te Jakarta om te peilen hoe dit bedrijf staat tegenover het revitaliseren van de plantage bij Ransiki. PT Aspram, bij monde van meneer Syafei, blijkt geïnteresseerd. Ook de lokale bevolking bleek positi ef te staan tegenover de terugkeer van een cacaobedrijf naar Ransiki77 .

Ontwikkeling wereldmarktprijs cacao Wanneer er wordt samengewerkt met lokale cacaoboeren is het van belang dat deze boeren de juiste middelen en training krijgen om tot een zo hoog mogelijke oogst te komen, hetgeen goed is voor zowel de Nederlandse afnemer als de boer. Door het voorzien van kennis en middelen kan het Nederlandse bedrijf zelf sturing geven aan de manier waarop cacaobonen worden verbouwd. Dit is van belang bij het vervullen van de wens om op een duurzame wijze cacao te telen. Duurzaamheid fig. 4.3 De algemene verwachti ng is dat de vraag naar cacao de komende jaren verder zal sti jgen. Om de producti ecapaciteit te vergroten zou er in de wereld een tendens kunnen ontstaan naar meer private investeringen voor een meer bedrijfsmati ge en grootschalige aanpak, waardoor de prijs zou kunnen dalen. Op de korte termijn is het echter waarschijnlijk dat de prijs zal blijven sti jgen. Op de langere termijn, zo’n 13 jaar vooruitkijkend, is de verwachti ng van de Wereldbank dat de prijs zal stabiliseren en vervolgens enigszins zal dalen79,80 . Nederland Amsterdam kent de grootste cacaohaven ter wereld. Jaarlijks wordt ruim een zesde deel van de totale mondiale cacaoproducti e verscheept via de Amsterdamse haven. Van oudsher kent de omgeving van Amsterdam, met name de Zaanstreek, een aanzienlijke chocolade-industrie81 . Samenwerking tussen ondernemers uit Nederland en Papua Barat op het gebied van cacao ligt dus voor de hand. Er zijn verschillende mogelijkheden denkbaar waarop samenwerking kan plaatsvinden. Zo kan een Nederlands bedrijf zelf in Papua Barat ondernemen of zich als importeur en chocolademaker verbinden aan een partner in Papua Barat. Deze partner zou een bedrijf kunnen zijn zoals PT Aspram mocht zij in de toekomst weer acti ef worden, een coöperati e van lokale cacaoboeren, of een nieuw op te zett en bedrijf. Wat duurzaamheid betreft lopen er op het gebied van cacao reeds verschillende initi ati even. Er zijn keurmerken voor duurzaamheid waarvan UTZ, Fairtrade en Rainforest Alliance de bekendste zijn. Allen hebben zij als kern dat cacaoproducti e op een duurzame wijze moet geschieden waarbij zorg wordt gedragen voor mens en milieu. Hierbij verschillen de accenten, Fairtrade richt zich vooral op kleinere boeren en een eerlijke prijs, Rainforest Alliance zet zich hoofdzakelijk in voor het regenwoud en UTZ focust op transparanti e en het ontwikkelen van minimum standaarden voor de gehele producti eketen. nederland kent een aanzienelijke cacaoverwerkende sector dus ligt samenwerking met papua barat voor de hand Het uitgangspunt is om cacao te verbouwen volgens de voorwaardes van een van deze keurmerken. In overleg met uiteindelijke partners kan worden besloten aan welk keurmerk men zich wil verbinden. Cacao op duurzame wijze verbouwen is goed mogelijk. Zo leent cacaoteelt zich voor agrobosbouw. Een cacaoboom heeft geen behoeft e aan volle zon waardoor het geen monocultuur hoeft te zijn. Een mengvorm met 50% cacaobomen en 50% overige bomen is een manier om biodiversiteit op peil te houden. Daarnaast is het met de huidige wereldmarktprijzen mogelijk om lokale boeren een eerlijke prijs te bieden. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 104

4.3 hydro-elektrische energie in tambrauw Een nieuwe gemeente zet in op duurzame stroomvoorziening Kabupaten Tambrauw De gemeente (kabupaten) Tambrauw is een relati ef nieuwe gemeente die offi cieel het licht zag in 2008. De gemeente telde 13.370 inwoners in 2013. Ze ontstond als afscheiding van de gemeenten Sorong en Manokwari en koos het dorp Fef in het binnenland als beoogde nieuwe hoofdstad81 . De overweging om Fef als hoofdstad te kiezen baseerde men op de centrale ligging om zodoende bereikbaar te zijn voor de inwoners van de gehele gemeente. Aangezien overheidsvoorzieningen in deze plaats nog in aanbouw zijn wordt voorlopig de stad Sausapor (3.000 inwoners) aan de kust als ti jdelijke vesti gingsplaats voor de gemeentelijke overheid gebruikt. de gemeente tambrauw wil in 2016 onderzoek laten doen voor de bouw van een waterkrachtcentrale nabij fef De nieuwe gemeente Tambrauw liet onlangs een waterkrachtcentrale bouwen met een capaciteit van 1,6 MW in de rivier de Warabiyai om de stad Sausapor van elektriciteit te voorzien. De geografi sche omstandigheden binnen de gemeente Tambrauw lenen zich namelijk uitstekend voor de aanleg van waterkrachtcentrales waardoor de gemeentelijke overheid plannen heeft om meer waterkrachtcentrales te bouwen. Tambrauw kent een bergachti g gebied met een hoogte tot 2.431 meter boven zeeniveau, steile berghellingen en veel rivieren. Regenval is er het gehele jaar door relati ef constant. Het dagelijks beheer van de waterkrachtcentrale bij Sausapor zal worden gedaan door de provinciale afdeling van het nati onale elektriciteitsbedrijf PLN in samenwerking met de gemeentelijke overheid. De hoop is dat de gemeente op den duur de gedane investering terug kan verdienen met de elektriciteitsopbrengsten. In 2016 wil de gemeente Tambrauw onderzoek laten doen naar de mogelijkheden voor de bouw van een waterkrachtcentrale nabij Fef voor de toekomsti ge energievoorziening van de hoofdstad. Naast het voorzien in de eigen energiebehoeft e doormiddel 105 Investeringskansen van hydro-elektrische energie beoogt het gemeentebestuur ook om middels waterkrachtcentrales inkomsten te genereren door elektriciteit te verkopen aan de stad Sorong. In het nati onale ruimtelijke ordeningsplan (RTRW Nasional) staat de aanleg van een elektriciteitslijn (150 kv) gepland van Sorong lopend langs de kust tot aan het midden van de noordkust van de gemeente Tambrauw. Deze nati onale plannen bieden perspecti ef voor de verkoop van hydro-elektrische energie aan de stad Sorong. Kabupaten Tambrauw fig. 4.4 Men heeft besloten in deze spaarzaam bewoonde gemeente geen plantages toe te laten zoals in de naastgelegen gemeente Sorong, maar tussen de 60% en 80% van het gebied als beschermde natuur te bestempelen en naast duurzame energie in te zett en op ecotoerisme. De gemeente heeft zelf een ruwe schatti ng gemaakt dat het gebied een potenti e heeft van 500 MW. Royal HaskoningDHV Het Nederlandse bedrijf Royal HaskoningDHV opereert internati onaal en telt 7.000 werknemers verspreid over verschillende vesti gingen in de wereld. Sinds het jaar 1973 is zij acti ef in Indonesië met een hoofdkantoor in Jakarta. Een van de voornaamste experti segebieden van Royal HaskoningDHV is dat van waterhuishouding. Op dit gebied is zij binnen Indonesië onder andere bezig met een projecten waar voor 100 MW aan kleinschalige waterkrachtcentrales worden gebouwd. Een project dat aan 80.000 huishoudens elektriciteit zal leveren.

Royal HaskoningDHV is als ingenieurs- en adviesbureau gespecialiseerd in het doen van haalbaarheidsonderzoek voorafgaand aan de mogelijke bouw van waterkrachtcentrales. Zodoende heeft zij op verscheidene plekken in Indonesië onderzoek gedaan, hoewel tot nog toe niet in Papua Barat. Naar aanleiding van een gesprek met vertegenwoordigers van de SDSP (Sti chti ng Duurzame Samenleving Papua Barat) is zij geïnteresseerd geraakt in de ontwikkelingsmogelijkheden binnen de gemeente Tambrauw. Perusahaan Listrik Negara (PLN) provinsi Papua Barat PLN is het nati onale energiebedrijf van de Indonesische overheid. In Papua Barat heeft zij een kantoor in Manokwari. PLN beheert het elektriciteitsnetwerk in Papua Barat. Daarnaast bezit zij eigen energiecentrales en verzorgt zij de operati onele werkzaamheden voor centrales gebouwd door andere parti jen zoals bijvoorbeeld de gemeente. De elektriciteitsvoorziening in Papua Barat schiet tekort, de vraag naar stroom is groter dan het aanbod en het aantal huishoudens dat toegang heeft tot elektriciteit ligt onder het landelijk gemiddelde. PLN heeft als taak deze situati e te verbeteren en werkt daarvoor graag samen met ondernemers en overheden bij het bouwen van nieuwe energiecentrales. Vaak wordt met gemeenten overeengekomen dat PLN vervolgens het beheer doet aangezien de kennis hiervoor meestal niet aanwezig is bij de gemeente. PT Widya Kencana Pratama Is een lokaal aannemersbedrijf dat maatschappelijk verantwoord ondernemen hoog in het vaandel heeft staan. Binnen Papua Barat werkt dit bedrijf hoofdzakelijk voor de overheid waarbij ze met name acti ef is in de nieuwere gemeenten bij de aanleg van energiecentrales. De centrales die dit bedrijf aanlegt verschillen in omvang en soort. Zo verzorgde dit bedrijf de laatste maanden lantaarnpalen op zonne-energie en een hydroelektriciteitscentrale in de gemeente Manokwari Selatan en op aanvraag van de nieuwe gemeente Pegunungan Arfak een op diesel aangedreven centrale in de hoofdstad Anggi. Vanuit het bedrijf wordt van ti jd tot ti jd geld geschonken aan maatschappelijke projecten, meestal via de katholieke kerk. De contacten van de SDSP met dit bedrijf zijn goed, waardoor er positi eve vooruitzichten zijn voor samenwerking op sociaal gebied Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 106 Duurzaamheid Het opwekken van energie doormiddel van waterkracht is CO2 neutraal en van duurzame aard. Met de huidige technieken is het meestal voldoende om water via aft akkingen per buis te laten lopen om zodoende elektriciteit op te wekken zodat het aanleggen van een stuwmeer niet meer noodzakelijk is. Zodoende gaat hydroelektriciteit niet ten koste van de biodiversiteit. Net als op andere gebieden waarbij de SDSP het Nederlands bedrijfsleven aan partners in Papua Barat koppelt om zodoende tot een duurzame economische win-winsituati e te komen, blijft ook hier de SDSP graag betrokken bij deze partners. Middels deze economische ontwikkelingen ontstaat fi nanciële ruimte bij de betrokken bedrijven om ook een bijdrage te leveren aan het welzijn van de bewoners van Papua Barat. De SDSP zet graag haar experti se in om hieraan in samenwerking met de bedrijven invulling te geven.

lijst figuren en verwijzingen 107 Lijst fi guren en verwijzingen

• figuren Inleiding • Figuur I Benaming grote getallen Samengesteld uit meerdere bronnen, waaronder NRC sti jlgids, 2015 htt ps://apps.nrc.nl/sti jlboek/getal-miljoen-miljard-biljoen-biljard-triljoen-triljard • • Figuur II Gehanteerde wisselkoers van roepia, euro en dollar Wisselkoers geraadpleegd via htt p://www.wisselkoersen.nl/ op 9-11-2015 Figuur III De ligging van Papua Barat binnen Indonesië en de wereld Eigen bewerking gebaseerd op samenstelling uit meerdere bronnen Deel i 1. achtergrond ontwikkelingsproblematiek • Deel iI 1. Profiel papua Barat • • • • • • • • • Figuur 1.1 Percentage inwoners per Indonesische provincie dat leeft onder de armoedegrens (2014) Menteri Perencanaan Pembangunan Nasional/Badan Perencanaan Pembangunan Nasional, Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional RPJM 2015-2019, blz. 17 • • • • Figuur 1.1 Overzichtskaart van de provincie Papua Barat , 2004 htt ps://saripedia.fi les.wordpress.com/2010/11/pabar.jpg Figuur 1.2 Totale bevolking Papua Barat per jaar in periode 2005-2013 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 153 Figuur 1.3 Inwoneraantal per gemeente in percentage van totaal provincie Papua Barat, 2014 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 153 Figuur 1.4 Stelsel bestuurlijke indeling Papua Barat en Indonesië Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 47-54 & htt ps://id.wikipedia.org/wiki/Pembagian_administrati f_Indonesia • • • Figuur 1.5 Bestuurlijke indeling en inwoneraantallen Papua Barat, 2013 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 90 Figuur 1.6 Administrati eve indeling provincie Papua Barat, 2013 htt ps://petatemati kindo.fi les.wordpress.com/2013/01/administrasi-papua-barat-a1-1.jpg Figuur 1.7 Bestaand wegennetwerk en geplande provinciale wegen Papua Barat 2014 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033 • • • • • • Figuur 1.8 Trans Papua wegennetwerk 2014 htt p://www.wilayahperbatasan.com/jalan-trans-papua-membuka-isolasi-wilayah-perbatasan-papua/ Figuur 1.9 Netwerk watertransportwegen Papua Barat 2014 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033 Figuur 1.10 Netwerk luchtt ransportwegen Papua Barat 2014 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033 Figuur 1.11 Water- en sanitaire voorziening in Papua Barat per gemeente 2013 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat, Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz. 5 Figuur 1.12 Drinkwatervoorziening inwoners stad Sorong, 2011 Tirta Remu, Master Plan Penyediaan Air Minum Sorong, blz. 14 Figuur 1.13 Verdeling arbeidsbevolking over sectoren Papua Barat in absolute aantallen, 2013 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 162 Figuur 1.14 Verdeling arbeidsbevolking over sectoren Papua Barat in procenten van totaal, 2013 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 162 Figuur 1.15 Hoogst behaalde diploma werkzame arbeidsbevolking Papua Barat, 2013 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat, Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz. 12 Figuur 1.16 Aantal jaren dat een inwoner van Papau Barat gemiddeld onderwijs heeft genoten, 2007-2013 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat, Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz. 20 Figuur 1.17 Landgebruik Papua Barat in km2 en percentage, 2015 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 131 Figuur 1.18 Landgebruik Papua Barat in percentagel, 2015 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 130 Figuur 1.19 Soorten landgebruik in Papua Barat, 2009 BAPPEDA Papua Barat, Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033 Figuur 1.20 Samenstelling en omvang transfer allocati egelden van nati onaal naar subnati onaal niveau in Papua Barat en Papua, 1997-2008 Wereldbank (2009, oktober) Berinvestasi untuk masa depan Papua & Papua Barat, blz. 41 • Figuur 1.21 Samenstelling totale inkomsten overheden (gemeenten + provincie) per Indonesische provincie, 2013 Kementerian Dalam Negeri (2013), Agregat APBD tahun 2013 Provinsi, Kabupaten dan Kota, htt p://keuda.kemendagri.go.id/dati n/index/1/2013 Figuur 1.22 Samenstelling totale inkomsten overheden (gemeenten + provincie) per provincie gemeten per inwoner, 2013 Eigen berekening, gebaseerd op gecombineerde data van: Kementerian Dalam Negeri (2013), Agregat APBD tahun 2013 Provinsi, Kabupaten dan Kota, htt p://keuda.kemendagri.go.id/dati n/index/1/2013 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2010) Penduduk Indonesia Menurut Provinsi, htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1267 Figuur 1.23 Herkomst inkomsten provinciale overheid Papua Barat, 2014 Pemerintah Provinsi Papua Barat (2014) Anggaran Pendapatan dan Belanja Daerah Provinsi Papua Barat Figuur 1.24 Economische groei in Papua Barat en Indonesië, 2003-2013 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2013) Laju Pertumbuhan Produk Domesti k Regional Bruto Atas Harga Konstan 2000 Menurut Provinsi 2000-2013, htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1624 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 108

• • • • • Figuur 1.25 Aandeel economische sectoren Papua Barat volgens BNP, 2013 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 171 • Figuur 1.26 Economische groei per sector per jaar in Papua Barat, 2003-2013 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 175 Figuur 1.27 Groei per economische sector in Papau Barat 2003-2013 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 173 Figuur 1.28 Ontwikkeling belang economische sectoren ten opzichte van elkaar in Papua Barat 2003-2013 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 177 Figuur 1.29 Buitenlandse investeringen in Papua Barat 2010-2014 Badan Koordinasi Penanaman Modal (2015) Perkembangan Realisasi Investasi PMA Berdasarkan Laporan Kegiatan Penanaman Modal 2010-2015 htt p://www.bkpm.go.id/contents/p16/stati sti k/17#yr2015 2. Plannen voor Papua Barat • Figuur 2.1 Structuur planningsstelsel Indonesië Samengesteld uit verschillende ontwikkelingsdocumenten • • • • • • • • • • • • Figuur 2.2 Ontwikkelingsplannen in Indonesië Samengesteld uit verschillende ontwikkelingsdocumenten Figuur 2.3 Ruimtelijke ordeningsplannen in Indonesië Samengesteld uit verschillende ruimtelijke ordeningsdocumenten Figuur 2.4 Lange termijn ontwikkelingsplan Indonesië KPPN/BAPPENAS (2005) Rencana Pembangunan Jangka Panjang Nasional 2005-2025 Figuur 2.5 Index van menselijke ontwikkeling in Indonesië per provincie KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 16 Figuur 2.6 Visvangstpotenti e in de wateren van Papua Barat KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 52 Figuur 2.7 Ontwikkelingsplannen energievoorziening Indonesiè KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 66 Figuur 2.8 Potenti e hydro-elektrische energie in Indonesië KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 67 Figuur 2.9 Doelstelling economische groei per Indonesische regio KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 91 Figuur 2.10 Strategische gebieden en hun verbinding in Papua Barat en Papua KPPN/BAPPENAS (2014) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, Buku III, blz. 2-27 Figuur 2.11 Groeikernen en hun verbinding in Papua Barat en Papua KPPN/BAPPENAS (2014) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, Buku III, blz. 2-18 Figuur 2.12 Strategische zones in Papua Barat Eigen creati e gebaseerd op lijst met zones uit RPJM Nasional Figuur 2.13 Speciale economische zones KPPN/BAPPENAS (2015) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 75 109 Lijst fi guren en verwijzingen • • • • • • • • • Figuur 2.14 Projectlijst Papua Barat 2015-2019 KPPN/BAPPENAS (2014) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, Buku III, blz. 2-61 2-64 Figuur 2.15 Doelstellingen regering in RKP 2016 ten aanzien van Papua Barat KPPN/BAPPENAS (2015) Rencana Kerja Pemerintah 2016, Hoofdstuk 3, blz. 3-13 Figuur 2.16 Lijst met doelstellingen en projecten voor Papua Barat zoals in RKP gesteld KPPN/BAPPENAS (2015) Rencana Kerja Pemerintah 2016, Hoofdstuk 6, blz. 6-4 6-7 Figuur 2.17 Prioriteiten infrastructuurontwikkeling Papua Barat KPPN/BAPPENAS (2015) Rencana Kerja Pemerintah 2016, Hoofdstuk 6, blz. 6-8 Figuur 2.18 MP3EI Kementerian Koordinator Bidang Perekonomian (2011) Masterplan Percepatan dan Perluasan Pembangunan Ekonomi Indonesia 2011-2025, blz. 1 • Figuur 2.19 Papua-Maluku corridor Kementerian Koordinator Bidang Perekonomian (2011) Masterplan Percepatan dan Perluasan Pembangunan Ekonomi Indonesia 2011-2025, blz. 156 • Figuur 2.20 Verdeling focus ontwikkelingsdoelstellingen voor Papua Barat in verschillende planningsperiodes BAPPEDA (2012) Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah 2012-2031, blz. 85 Figuur 2.21 Visie en missies ten aanzien van de ontwikkeling van Papua Barat BAPPEDA (2012) Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah 2012-2031, blz. 63-84 Figuur 2.22 Ontwikkelingsstappen middellange termijn plannen Papau Barat BAPPEDA (2012) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Daerah I 2012-2014, blz. 12 Figuur 2.23 Ruimtelijke structuur Papua Barat KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028, blz. 53 Figuur 2.24 Ruimtelijke structuur Indonesië KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028, blz. 53 Figuur 2.25 Ruimtelijke ordening van Indonesië Ruimtelijke structuur Indonesië KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028, blz. 7 • Figuur 2.26 Ruimtelijke ordening van Papua Barat Ruimtelijke structuur Indonesië KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028, blz. 7 • • • • Figuur 2.27 Economische potenti e per gebied in Papua Barat KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028, blz. 31-33 Figuur 2.28 RTRW Papua Barat BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033, Omslag Figuur 2.29 Geplande ontwikkelingen op het gebied van energie in Papua Barat BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033, blz. 268-271 Figuur 2.30 Geplande openbare werken Papua Barat BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033, blz. 275-277

3. Schets van investeringskansen per sector • • • • Figuur 3.1 SWOT-analyse Papua Barat Gebaseerd op een breed scala van bronnen Figuur 3.2 verwijzingen Deel i Geplande bouw van duurzame energiecentrales in Papua Barat BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033, blz. 268-271 Figuur 3.3 Potenti e hydro-elektrische energie in Papua KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 67 Figuur 3.4 Potenti e zonne-energie Indonesië Insti tut für Technische Thermodynamik (2008) Global Concentrati ng Solar Power Potenti als, htt p://www.dlr.de/tt /de/desktopdefault.aspx/tabid-2885/4422_read-16596/ • Figuur 3.5 Voornaamste landbouwproduct per gebied in Papua Barat 2008 Supriadi, Herman (2008, december) Strategi Kebijakan Pembangunan Pertanian Papua Barat, Analisis Kebijakan Pertanian Volume 6 Nr.4, blz. 357 • • • • Figuur 3.6 Overzicht areaal en producti e cacao per gemeente in Papua Barat BPMP2T (2014) Potensi dan peluang investasi provinsi Papua Barat, blz. 65-112 Figuur 3.7 Overzicht areaal en producti e nootmuskaat en kruidnagel per gemeente in Papua Barat BPMP2T (2014) Potensi dan peluang investasi provinsi Papua Barat, blz. 65-112 Figuur 3.8 Overzicht areaal en producti e koffi e in Papua Barat BPMP2T (2014) Potensi dan peluang investasi provinsi Papua Barat, blz. 65-112 Figuur 3.9 Overzicht van de houtconcessies uitgegeven voor de instelling van het moratorium in 2011 Dunia Journey (2011, 3 juni) Peta Persebaran Area HPH Papua Barat, htt p://duniajourney.blogspot.nl/2011/06/jayawijaya-mountain.html • • Figuur 3.10 Visserijzone ten noorden van Papua Barat WPPNRI 717 KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028 Figuur 3.11 Totaal geproduceerde vis per soort per gemeente in 2013 (tonnen) BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033, blz. 185-187 4. concrete investeringsmogelijkheden • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Figuur 4.1 Visserijzone ten noorden van Papua Barat WPPNRI 717 BAPPEDA (2014) Rencana Tata Ruang Wilayah Daerah Provinsi Papau Barat 2013-2033 Figuur 4.2 Cacaoplantage Pt. Cokran Ransiki Manokwari Selatan htt ps://www.google.nl/maps/@-1.4988965,134.1919062,6407m/data=!3m1!1e3 Figuur 4.3 Ontwikkeling wereldmarktprijs cacao htt p://www.tradingeconomics.com/commodity/cocoa Figuur 4.4 Kabupaten Tambrauw BAPPEDA (2011, juli) Rencana Tata Ruang Wilayah Kabupaten Tambrauw 2011-2031 • • • • • Verwijzing 1 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2014, september) Jumlah dan Persentase Penduduk Miskin Menurut, Provinsi htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1488 Verwijzing 2 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2015, juni) Stati sti k Indonesia, blz. 160 Verwijzing 3 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2014, mei) Stati sti k Indonesia, blz. 161 Verwijzing 4 Pusat Data dan Informasi Kementerian Kesehatan Republik Indonesia (2012) Peta Kesehatan Indonesia, blz. 16-17 Verwijzing 5 Pusat Data dan Informasi Kementerian Kesehatan Republik Indonesia (2012) Peta Kesehatan Indonesia, blz. 14 Verwijzing 6 Wereldbank & Verenigde Nati es (2009, november) Papua Accelerated Development Needs Assessment, blz 32-33 Verwijzing 7 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2015, juni) Stati sti k Indonesia, blz. 181 Verwijzing 8 Wereldbank & Verenigde Nati es (2009, november) Papua Accelerated Development Needs Assessment, blz 74 Verwijzing 9 Peters, Stella Roos (2012, 20 augustus) Invisable victi ms, The eff ects of structural violence on infant and child mortality in Papua Barat, blz. 48-50 Verwijzing 10 Van der Kroef, J. M. (1970) Australia and the West Irian Problem, Asian Survey Vol. 10 Nr. 6, blz. 493-494 Verwijzing 11 Rifai-Hasan, P. A. (2009) Development, Power and the Mining Industry in Papua: A Study of Freeport Indonesia, Journal of Business Ethics Vol. 89 Supplement 2: Internati onal Business Firms, blz. 130-132 Verwijzing 12 Financial Times (2013, 3 juni) Indonesia orders Freeport to shut mine, htt p://www.ft .com/cms/s/0/816883ac-cc44-11e2-9cf7-00144feab7de.html#axzz3mYBT8owd Verwijzing 13 Down To Earth (2002, november) The logging of West Papua, htt p://www.downtoearth-indonesia.org/story/logging-west-papua Verwijzing 14 Internati onal Crisis Group (2002, 13 september) Indonesia: Resources and Confl ict in West Papua, Asia Report Nr. 39, blz. 8-16 en 17-20 Verwijzing 15 The Conversati on (2015, 1 juni) Papuans and Jokowi are hostage to Indonesian politi cs, htt p://theconversati on.com/papuans-and-jokowi-are-hostage-to-indonesian-politi cs-42251 Verwijzing 16 O’Brien, Patricia (2010) The Politi cs of Mines and Indigenous Rights, A Case Study of the Grasberg Mine in Indonesia’s Papua Province, Journal of Internati onal Aff airs, blz. 47, 51 Verwijzing 17 Jakarta Globe (2015) Transmigrati on is the last thing that Papua and its People Need, htt p://jakartaglobe.beritasatu.com/opinion/transmigrati on-last-thing-papua-people-need/ Verwijzing 18 Gietzelt, Dale (1989, maart) The Indonesianizati on of West Papua, Oceana Publicati ons, blz. 323 en 206 Verwijzing 19 Elmslie, Jim (2010) West Papua Demographic Transiti on and the 2010 Indonesian Census: “Slow Moti on Genocide” or not?, blz. 3 Verwijzing 20 Kompas (2014, 28 december) Presiden Jokowi: Masalah Papua Muncul Karena Saling Tidak Percaya, htt p://nasional.kompas.com/read/2014/12/28/07512281/Presiden.Jokowi.Masalah.Papua.Muncul.karena.Saling. Tidak.Percaya Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 110

• • • • Verwijzing 21 The Jakarta Post (2015, 24 mei) Jokowi Humanizes Papua, htt p://www.thejakartapost.com/news/2015/05/24/jokowi-humanizes-papua.html • Verwijzing 22 Presiden Republik Indonesia (2001) Undang-undang Republik Indonesia Nomor 21 Tahun 2001, Otonomi Khusus Bagi Provinsi Papua, blz. 1 en 13-14 Verwijzing 23 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 90 Verwijzing 24 Vlasblom, Dirk (2004) Papoea een geschiedenis, blz. 226-229 • Deel iI • Verwijzing 1 Lewis, Caitlain Devereaux (2013) Policies of inequity - a world apart: a comparison of the policies toward indigenous peoples of a post-colonial developing nati on to those of a post-industrial developed nati on, American Indian Law Review Vol. 37 Nr. 2, blz. 426 • Verwijzing 2 Eigen berekening, gebaseerd op gecombineerde data van: Kementerian Dalam Negeri (2013), Agregat APBD tahun 2013 Provinsi, Kabupaten dan Kota, htt p://keuda.kemendagri.go.id/dati n/index/1/2013 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2010) Penduduk Indonesia Menurut Provinsi, htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1267 • • • • • • • • • • • • • • • • Verwijzing 3 SDSP (2015) Papua Onze Toekomst, htt p://www.sdsp.nl/ Verwijzing 4 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 1 Verwijzing 5 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 130 Verwijzing 6 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 2-3 Verwijzing 7 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 29 Verwijzing 8 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 1 Verwijzing 9 Elmslie, Jim (2010) West Papua Demographic Transiti on and the 2010 Indonesian Census: “Slow Moti on Genocide” or not?, blz. 3 Verwijzing 10 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 92 Verwijzing 11 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 89 Verwijzing 12 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 91 Verwijzing 13 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 160 Verwijzing 14 Pemerintah Provinsi Papua Barat (2015) Sejara Pemerintahan, htt p://papuabaratprov.go.id/sejarah-pemerintahan/ Verwijzing 15 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 47 Verwijzing 16 Presiden Republik Indonesia (2001) Undang-undang Republik Indonesia Nomor 21 Tahun 2001, Otonomi Khusus Bagi Provinsi Papua, blz. 1 en 13-14 Verwijzing 17 USAID (2009, januari) Papua Assesment Report , blz. 57 Verwijzing 18 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 4 111 Lijst fi guren en verwijzingen • • • Verwijzing 19 Kompas (2014, 24 augustus) Dari Papua Tuk Jokowi: Parti Lokal Solusi Damai di Papua, htt p://www.kompasiana.com/destyeluay/dari-papua-tuk-jokowi-partai-lokal-solusi-damai-dipapua_54f5ed40a33311ad7e8b460f • • • Verwijzing 20 Wereldbank (2009, oktober) Berinvestasi untuk masa depan Papua & Papua Barat, blz. 44 Verwijzing 21 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 199 Verwijzing 22 Auteur onbekend (2014, december) Perkembangan Pembangunan Provinsi Papua Barat, Seri Analisa Pembangunan Daerah, blz. 13-14 Verwijzing 23 Auteur onbekend (2014, december) Perkembangan Pembangunan Provinsi Papua Barat, Seri Analisa Pembangunan Daerah, blz. 15 Verwijzing 24 Deti k (2015, 9 mei) Target Selesai 2019, Jokowi Minta Proyek Trans Papua Dikebut Siang-Malam, htt p://fi nance.deti k.com/read/2015/05/09/184428/2910756/4/target-selesai-2019-jokowi-minta-proyek-trans-papuadikebut-siang-malam Verwijzing 25 BAPPEDA Papua Barat (2014, december), Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 258-261 Verwijzing 26 Deti k (2015, 9 mei) Bangun Pelabuahan Sorong, Pelindo II Siapkan Pr 3 Triliun, htt p://fi nance.deti k.com/read/2015/05/09/172423/2910721/4/bangun-pelabuhan-sorong-pelindo-ii-siapkan-rp3-triliun • • • • • • • • • • • • • • • • Verwijzing 27 BAPPEDA Papua Barat (2014, december), Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 203 Verwijzing 28 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2014, mei) Stati sti k Indonesia, blz. 161 Verwijzing 29 Obengplus (2015, 1 oktober) Daft ar tarif dasar listrik PLN 2015, htt p://obengplus.com/arti cles/4518/1/Daft ar-tarif-dasar-listrik-PLN-2015.html#.VktYGnYvfIU Verwijzing 30 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Papua Barat Dalam Angka, blz. 28 Verwijzing 31 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Persentase Rumah Tangga dengan Air Minum Layak, htt p://sirusa.bps.go.id/index.php?r=indikator/view&id=478 Verwijzing 32 Tirta Remu (2013) Master Plan Penyediaan Air Minum Sorong, blz. 14 Verwijzing 33 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 11 Verwijzing 34 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 13 Verwijzing 35 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2015, juni) Stati sti k Indonesia, blz. 2 Verwijzing 36 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 14-15 Verwijzing 37 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 162 Verwijzing 38 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 12 Verwijzing 39 Badan Pusat Stati sti k Papua Barat (2014) Stati sti k Daerah Provinsi Papua Barat, blz 20 Verwijzing 40 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 130-133 Verwijzing 41 Wereldbank (2009, oktober) Berinvestasi untuk masa depan Papua & Papua Barat, blz. 11 Verwijzing 42 Kementerian Dalam Negeri (2013), Agregat APBD tahun 2013 Provinsi, Kabupaten dan Kota, htt p://keuda.kemendagri.go.id/dati n/index/1/2013

• Verwijzing 43 Goppel, Daan (2013) Omvang en samenstelling transfer allocati egelden van nati onaal naar subnati onaal niveau; Eigen berekening, gebaseerd op gecombineerde data van: Kementerian Dalam Negeri (2013), Agregat APBD tahun 2013 Provinsi, Kabupaten dan Kota, htt p://keuda.kemendagri.go.id/dati n/index/1/2013 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2010) Penduduk Indonesia Menurut Provinsi, htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1267 • • • Verwijzing 44 Wereldbank (2009, oktober) Berinvestasi untuk masa depan Papua & Papua Barat, blz. 43 Verwijzing 45 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 171 Verwijzing 46 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2014) Produk Domesti k Regional Bruto Per Kapita Atas Dasar Harga Berlaku Menurut Provinsi, 2010-2014, htt p://www.bps.go.id/linkTableDinamis/view/id/957 • • Verwijzing 47 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 174 Verwijzing 48 Badan Pusat Stati sti k Indonesia (2013) Laju Pertumbuhan Produk Domesti k Regional Bruto Atas Harga Konstan 2000 Menurut Provinsi 2000-2013, htt p://www.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/1624 • • • • • • Verwijzing 49 Badan Pusat Stati sti k Papua (2014) Produk Domesti k Regional Bruto Papua Atas Harga Berlaku 2010-2014, htt p://papua.bps.go.id/linkTabelStati s/view/id/42 Verwijzing 50 KPPN/BAPPENAS (2005) Rencana Pembangunan Jangka Panjang Nasional 2005-2025 Verwijzing 51 KPPN/BAPPENAS (2014) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, Buku I, Buku II en Buku III Verwijzing 52 Merdeka (2015, 1 maart) Investasi di Papua Selama Pemerintahan Jokowi Ditarget Rp 265 T, htt p://www.merdeka.com/uang/investasi-di-papua-selama-pemerintahan-jokowi-ditarget-rp-265-t.html Verwijzing 53 KPPN/BAPPENAS (2014) Rencana Kerja Pemerintah 2016, Hoofdstuk 1-7 Verwijzing 54 Awasmifee (2015, 6 februari) MIFEE and other top-down developments in Papua will conti nue under Jokowi administrati on, htt ps://awasmifee.potager.org/?p=1127 • Verwijzing 55 Republika (2014, 5 september) Orientasi Pembangunan Jokowi dengan SBY Berbeda htt p://www.republika.co.id/berita/nasional/politi k/14/09/05/nbfd91-orientasi-pembangunan-jokowi-dengansby-berbeda • • • • • • • • • Verwijzing 56 BAPPEDA (2012) Rencana Pembangunan Jangka Panjang Daerah 2012-2031 Verwijzing 57 BAPPEDA (2012) Rencana Pembangunan Jangka Menengah Daerah I 2012-2014 Verwijzing 58 KPPN/BAPPENAS (2008) Rencana Tata Ruang Wilayah Nasional 2008-2028 Verwijzing 59 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033 Verwijzing 60 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 174 Verwijzing 61 Obengplus (2015, 1 oktober) Daft ar tarif dasar listrik PLN 2015, htt p://obengplus.com/arti cles/4518/1/Daft ar-tarif-dasar-listrik-PLN-2015.html#.VktYGnYvfIU Verwijzing 62 KPPN/BAPPENAS (2015, 24 januari) Ringkasan Rencana Pembangunan Jangka Menengah Nasional 2015-2019, blz. 67 Verwijzing 63 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 63 Verwijzing 64 • • • • Kusnadi, D. et al (2009) Penyelidikan Pendahuluan Panas Bumi Daerah Manokwari Provinsi Papua, Barat, htt p://psdg.bgl.esdm.go.id/index.php?opti on=com_content&view=arti cle&id=864&Itemid=611 • • • • • • • • • • • • Verwijzing 65 GEOCAP (2015) Geothermic Capacity Building Programme Indonesia-Netherlands, htt ps://www.geocap.nl/ Verwijzing 66 PWC (2014, oktober) Cocoa Price Trends and Prospects, blz. 3 Verwijzing 67 NRC (2006, 27 februari) Cacaomarkt draait om Amsterdam, htt p://vorige.nrc.nl/economie/arti cle1658052.ece/Cacaomarkt_draait_om_Amsterdam Verwijzing 68 Trouw (2014, 11 juni) Raakt de chocola op, htt p://www.trouw.nl/tr/nl/4496/Buitenland/arti cle/detail/3670246/2014/06/11/Raakt-de-chocola-op.dhtml Verwijzing 69 Verspers (2013, 21 januari() Duurzame nootmuskaat bewerkt door Molukse mama’s, htt p://www.verspers.nl/arti kel/join/1011/duurzame-nootmuskaat-bewerkt-door-molukse-mama-s/#.Vk5CS3YvfIU Verwijzing 70 BAPPEDA Papua Barat (2014, December) Rencana Tata Ruang Wilayah Provinsi Papua Barat 2013-2033, blz. 130-133 Verwijzing 71 CNN (2015, 14 mei) Presiden Jokowi Perpanjang Moratorium Hutan, htt p://www.cnnindonesia.com/nasional/20150514155223-20-53282/presiden-jokowi-perpanjang-moratorium-hutan/ Verwijzing 72 Departemen Kehutanan (2015) Apa dan bagaimana SVLK, htt p://silk.dephut.go.id/index.php/info/vsvlk/3 Verwijzing 73 SIAP REDD (2012) Strategi dan Rencana Aksi Provinsi Papua Barat Dalam Implementasi REDD+, blz. 1-5 Verwijzing 74 CBS (2014) Toerisme, htt p://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/BAECBBAA-E146-4EEB-8999-4669A3E8A9F0/0/toersime2014.pdf Verwijzing 75 Pikiran Rakyat (2015, 8 april) Jumlah Kedatangan Turis Asing ke Indonesia Turun 4,27% htt p://www.pikiran-rakyat.com/wisata/2015/08/04/336987/jumlah-kedatangan-turis-asing-ke-indonesia-turun-427 W Verwijzing 76 Republika (2014, 24 augustus) Gubernur: Wisata Raja Ampat tak Pengaruhi Ekonomi Warga htt p://www.republika.co.id/berita/koran/kesra/14/08/24/nasxbq-gubernur-wisata-raja-ampat-tak-pengaruhi-ekonomiwarga • • • Verwijzing 77 Radar Sorong (2015,26 maart) Sempat Tenar Coklat Ransiki Kini Memudar, htt p://www.radarsorong.com/index.php?mib=berita.detail&id=34513 Verwijzing 78 Trouw (2014, 11 juni) Raakt de chocola op, htt p://www.trouw.nl/tr/nl/4496/Buitenland/arti cle/detail/3670246/2014/06/11/Raakt-de-chocola-op.dhtml Verwijzing 79 World Bank (2014) Commodity Markets Outlook, htt p://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/GEP/GEPcommoditi es/commodity_markets_outlook_2014_july. pdf Verwijzing 8 PWC (2014) Cacao price trends and prospects, htt p://pwc.blogs.com/fi les/pwc-cocoa-prices-2.pdf Verwijzing 80 NRC (2006, 27 februari) Cacaomarkt draait om Amsterdam, htt p://vorige.nrc.nl/economie/arti cle1658052.ece/Cacaomarkt_draait_om_Amsterdam Verwijzing 81 Presiden Republik Indonesia (2008) Undang-undang Republik Indonesia Nomor 56 tahun 2008 tentang pembentukan kabupaten Tambrauw di provinsi Papua Barat, 1-6 Verwijzing 82 Down To Earth (2002, november) The logging of West Papua, htt p://www.downtoearth-indonesia.org/story/logging-west-papua Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 112

bijlagen 113 Bijlagen

dvd: ‘papua onze toekomst’, SDSP & Dkproductions sdsp-brief aan iss, 27-11-2012 Raad van Advies van International Institute of Studies (ISS) T.a.v. Mevr. Drs. Kathleen Ferrier Kortenaerkade 12 Postbus 29776 2502 LT ' S-Gravenhage Onderwerp: onderzoek in West Papua, groeimotor van Indonesië. Doorn, 27 november 2012 Geachte mevrouw Ferrier, Ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de vrijwilligersorganisatie Stichting Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP) opende u ons kantoor in Zeist. Dat is inmiddels alweer zes jaar geleden. In de afgelopen tijd is er veel veranderd, zowel binnen onze Stichting als in West Papua. De veranderingen in West Papua waren jammer genoeg niet altijd even positief voor de lokale bevolking. We benaderen u nu, omdat u onlangs bent toegetreden tot de Raad van Advies van het ISS. Een positie van waaruit u wellicht weer wat zou kunnen betekenen voor ons en daarmee de bevolking in West Papua. We willen u specifiek attenderen op een onderzoek naar de besteding van ontwikkelingsgeld dat via de Nederlandse Ambassade in West Papua terecht komt. We sturen u hierbij een aantal algemene bijlagen, die zo nodig als achtergrond informatie kunnen dienen. In bijlage 1 een Alert aan waaruit u kunt opmaken in welke noodsituatie West Papua momenteel verkeert. Vanuit economische motieven staat daar 40 miljoen hectare ongerept regenwoud op het punt geofferd te worden, met desastreuze gevolgen voor mens en milieu. Tot de mobilisatie van een lokale tegenbeweging, zoals die in bijvoorbeeld het Afrika van na de Tweede Wereldoorlog ontstond, komt het in de binnenlanden van West Papua niet. Een belangrijke reden daarvoor is, dat daar nagenoeg geen professionele ontwikkelingservaring aanwezig is. Om een ommekeer te realiseren en de regio van de ondergang (deels) te redden is daarom veel haast geboden (wij denken aan een tijdspanne van één à twee regeringsperioden). Een ommekeer, maar hoe? htt ps://www.youtube.com/watch?v=jdxSlOiFKWs en http://www.sdsp.nl/ De SDSP heeft proefondervindelijk vastgesteld dat ons belasting-/ontwikkelingsgeld beter en effectiever besteed kan worden, en wel via een versnelde economische aanpak, via het bedrijfsleven. Een bedrijfsleven, dat vanzelfsprekend zelf ook echt maatschappelijk verantwoord onderneemt en waar nodig voldoet aan keurmerken als Fair-Trade, FSC, FairGold en dergelijke. Op deze manier wordt op een vernieuwende en vreedzame wijze de capaciteitsopbouw van de plaatselijke bevolking op een zakelijk georganiseerde manier mede bewerkstelligd. Zo worden bureaucratie en corruptie uitgebannen cq voorkomen, omdat het proces van beleidsontwikkeling naar daadwerkelijke acties direct plaatsvindt, buiten verantwoordelijkheid van de Nederlandse Ambassades en allerlei geldverslindende uitvoerende organisaties. Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 114

correspondentie sdsp-nederlandse ambassade, feb-mei 2013 From: Bosch, Maarten-vanden Maarten-vanden.Bosch@minbuza.nl Onze ervaring is dat de Nederlandse Ambassade in Jakarta om politieke redenen en lokale gevoeligheden jammer genoeg weinig kan doen aan het feit dat de regering de ene groep mensen bevoordeelt ten opzichte van een andere groep, wat niet zelden leidt tot onderdrukking en het schenden van de mensenrechten. Door te werken via het bedrijfsleven kan Nederland zich zo, naast financiële donaties, bovendien ook meer profileren als kennis- en kundeland, met alle positieve gevolgen van dien. Met andere woorden: in het kader van de wederkerigheidsgedachte leveren wij, in plaats van / naast geld vooral ook kennis en kunde via (nuts)bedrijven, internationale adviesbureaus enzovoorts. Een mooi concreet en sprekend voorbeeld is in dezen het vrijwilligersechtpaar, dat in West Papua aan de slag ging als motiverende en stimulerende katalysator. Bij dit alles streeft de SDSP er te allen tijde naar om al haar constateringen en beweringen met feitenmateriaal en onderzoeken te onderbouwen. Zie als sprekend voorbeeld daarvoor het onderzoek dat onze vrijwilligster Stella Roos Peters uitvoerde vanuit de Universiteit Utrecht. Bijna drie maanden is zij voor de SDSP in het binnenland werkzaam geweest, met als resultaat de thesis Invisible Victims (bijlage 3). Voor het nadere onderzoek dat nodig is om inzicht te verwerven in de besteding van ontwikkelingsgeld dat via de Ambassade in West Papua terecht komt, doen wij hierbij als ‘kleine club’ een beroep op de onderzoekscapaciteit van uw grote ISS. Met de toevoeging dat onze plaatselijk bekende vrijwilligers ook voor uw eventuele onderzoek als vraagbaak en ondersteuner beschikbaar zijn! Om te bezien of uw ISS inderdaad wat voor onze SDSP kan betekenen en wij bovenstaand nog een keer mondeling bij u mogen toelichten, nemen ondergetekenden binnenkort contact met u op. Met vriendelijke groet, Wouter Bronsgeest Voorzitter SDSP Leo de Zeeuw sr. Secretaris SDSP Bijlagen: 1. ALERT 2. Ontwikkelingen in Indonesië (inleiding Strategisch Plan Ambassade Jakarta 2012-2015) 3. Thesis Kindersterfte 4. Jubileum boekje From: sdsp [mailto:sdsp@planet.nl] Sent: woensdag 10 april 2013 04:46 To: Bosch, Maarten-vanden Subject: Uw reactie op onze brief, onderzoek SDSP en aansluiting bij effectenonderzoek op het terrein van ŒGood Governance¹ in Indonesië. Geachte heer Van den Bosch, Hartelijk dank voor de reac?e op het onderzoek dat is uitgevoerd door onze human rights advisor Stella Peters voor het Master programma Conflict Studies & Human Rights aan de Universiteit Utrecht in samenwerking met onze vrijwilligersorganisa?e. Uw constateringen komen overeen met onze bijna 20Ojarige eenzame ervaring in West Papua. Met name in de binnenlanden is de situa?e schrijnend, en zeer herkenbaar. Eerder hadden wij op doorverwijzing van voormalig minister Koenders contact met de dhr. Zech van de ambassade in Jakarta. Ook hij voorzag ons ook van een duidelijk en serieus antwoord inzake de bilaterale hulp en de situa?e in West Papua. Maarten van den Bosch Deputy Head Poli7cal Affairs Embassy of the Kingdom of the Netherlands Jl. H.R. Rasuna Said Kav.SO3 12950 Jakarta, Indonesia Tel: +62215241055 / Mobile: +62811886017 Email: maartenOvanden.bosch@minbuza.nl www.indonesia.nlembassy.org Subject: RE: Uw reactie op onze brief, onderzoek SDSP en aansluiting bij effectenonderzoek op het terrein van ŒGood Governance¹ in Indonesië. Date: 25 Apr 2013 08:49 To: sdsp sdsp@planet.nl Cc: Boef, Maarten maarten.boef@minbuza.nl, JAK-ARCH jak-arch@minbuza.nl Geachte Heer Bronsgeest, In de brief waaraan u refereert hee7 de heer Ruerd Rueben van IOB melding gemaakt van een mogelijke evalua?e van projecten die met Nederlandse steun in Papua zijn uitgevoerd. Inmiddels hee7 een missie van IOB Indonesië bezocht om projecten voor een evalua?e te selecteren. IOB hee7 daarbij geen projecten in Papua geïden?ficeerd. Overigens vindt regelma?g overleg plaats met de uitvoerders en verantwoordelijke autoriteiten van projecten die Nederland in Papua ondersteunt. Daarnaast bezoekt de ambassade jaarlijks verschillende keren Papua. Om de voortgang en resultaten nog beter te kunnen beoordelen bezoekt de ambassade dan ook projecten die Nederland ondersteunt. Zo vindt momenteel een bezoek van de ambassade aan een onderwijsproject in Papua plaats teneinde de effec?viteit en beoogde resultaten van het project te kunnen bepalen. Ik vertrouw erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, Maarten van den Bosch 115 Bijlagen

Door onze werkzaamheden en onze onderzoeken in het binnenland, die we zonder formele werkvergunning en ‘onder de rader’ hebben uitgevoerd, hebben we proefondervindelijk vastgesteld dat de effec?viteit van buitenlands hulpgeld (inclusief NGO's en bilaterale hulp) nagenoeg nihiel is. In ons onderzoek hebben we veel medewerking gekregen van diverse plaatselijke, vaak machteloos staande instan?es (waaronder de Kerken). Hoogachtend, Recent is door het CIDIN een onderzoek ingesteld naar de effec?viteit van P.I.'s. Naar aanleiding van dit onderzoek hebben wij contact gezocht met mevr. Kathleen Ferrier, lid van de Raad van Advies van het ISS, en de heer prof. Ruerd Ruben, directeur van het IOB. Gemakshalve verwijzen wij u hierbij naar de bijgaande corresponden?e. Onze vraag is nu of het voor u mogelijk is, vanuit uw posi?e, te bewerkstelligen dat in het onderzoek waar de heer Ruben in zijn brief melding van maakt, de BINNENLANDEN van de PAPUAOprovincies CONCREET worden meegenomen? Uw reac?e zien wij met erg veel belangstelling tegemoet. Met vriendelijke groeten, Namens het bestuur van de SDSP, Wouter Bronsgeest (voorziper) Bijlagen: 1. Brief aan Kathleen Ferrier, ISS, eind november 2012 2. Mail aan de heer Ruben, IOB, 10 januari 2013 3. Antwoord aan de SDSP van de heer Ruben op 16 januari 2013 ============= Bijlage 3: OOOOOO Doorgestuurd bericht Van: "Ruben, Ruerd" <Ruerd.Ruben@minbuza.nl> Datum: Wed, 16 Jan 2013 11:46:00 +0000 Aan: Milena Blomqvist <sdsp@planet.nl> CC: "Dijkstra, Geske" <Geske.Dijkstra@minbuza.nl> Onderwerp: Effec?viteit OS westOPapua Geachte heer de Zeeuw Dank voor uw schrijven naar aanleiding van het eerdere contact met mevr. Ferrier. De Inspec?e is betrokken bij lopend effectenonderzoek op het terrein van ‘Good Governance’’ in Indonesië. Het rapport hierover zal in de loop van 2014/15 worden opgeleverd. Wij zullen in dat kader mogelijk aandacht schenken aan de door U genoemde problema?ek Ik hoop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd OOOOOOOOOOOOOOOOO Bijlage 2: Aan Prof.dr. R.Ruben Directeur I.O.B. Postbus 20061 2500 EB Den Haag Onderwerp:onderzoek in WestOPapua 10 januari 2013 Geachte heer Ruben, Bijgaand tre7 u stukken aan welke wij ook eerder stuurden naar mevr. Ferrier. Zij verwijst ons door naar uw ins?tuut zoals u uit haar bijgevoegde antwoord kunt opmaken. Recent deed het u welbekende CIDIN een onderzoek naar de effec?viteit van P.I.'s in o.a. Indonesië. Zoals uit bijgaande stukken blijkt hebben wij onze twijfels over de effec?viteit van(bilaterale) ontwikkelingsgelden. Zou het I.O.B. daarnaar een onderzoek kunnen doen zoals dit bij de P.I.'s gebeurd is? Graag lichten wij onze vraag toe. Met vriendelijke groet, Leo de Zeeuw sr. SDSP Tel. +31O(0)70O348.58.90 Tel. +31O(0)70O348.64.86 (secretariat) Fax. +31O(0)70O348.63.36 EOmail: Ruerd.Ruben@minbuza.nl Website: www.minbuza.nl/iob Prof dr Ruerd Ruben Director Policy and Opera?ons Evalua?on Department (IOB) Ministry of Foreign Affairs The Netherlands Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 116

correspondentie sdsp-iob, aug-okt 2013 From: Ruben, Ruerd Ruerd.Ruben@minbuza.nl Subject: Re: 3 aanvullende vragen inzake: bilateraal OS-programma Indonesie Date: 11 Oct 2013 12:18 To: sdsp@planet.nl Geachte heer Ik heb uw verzoek ter kennis gebracht van de regiodirectie Azië binnen MinBuza. Er zijn geen recente rapporten beschikbaar over de effectiviteit van Nederlands OS beleid op landenniveau; de meeste evaluaties betreffen beleidsthema's (water, gezondheidszorg, veiligheid) waarin soms cases uit Indonesië zijn meegenomen. Alle IOB publicaties zijn openbaar en op de website IOB-evaluatie.nl beschikbaar. Met vr groet Prof dr Ruerd Ruben Directeur IOB --Original message--Sender: "sdsp" <sdsp@planet.nl> Sent time: 7 okt. 2013 22:48 To: Ruerd.Ruben@minbuza.nl Subject: 3 aanvullende vragen inzake: bilateraal OS-programma Indonesie Geachte heer Ruben, Dank u voor uw bericht van 15 augustus jl. In aansluiting op de e-mail van onze secretaris d.d. 22 augustus jl. willen we u als SDSP en mede namens WNF Nederland het volgende voorleggen. We begrijpen dat u en uw organisatie een strikte scheiding van beleid en toezicht willen behouden. De strekking van ons verzoek tot een onderhoud met u was niet gericht op het onder de aandacht brengen van projecten. We hebben een aantal concrete vragen die wij in een gesprek met u graag hadden willen stellen. We zijn namelijk als kleine en ervaren vrijwilligersorganisatie op zoek naar informatie over de situatie in West Papoea en mogelijke kanalen om daarover met beleidsmakers in gesprek te gaan. We hopen dat u ons een aantal handvatten kunt geven op dat punt. Concreet hebben wij de volgende vragen: 1. Is het mogelijk het rapport van de inspectie over de bestedingen van ontwikkelingsgeld in Indonesië in afschrift te ontvangen? 2. kunt u aangeven wat de visie van de Inspectie is ten aanzien van de effectiviteit van de bestedingen in Indonesië en de achterliggende rationale om bepaalde gebieden wel en andere gebieden niet te bedienen met bilaterale geldstromen? 3. kunt u ons enkele verwijzigen geven naar verantwoordelijke beleidsmakers en de betrokken ministeries en uitvoeringsorganisaties waar wij oriënterend mee in gesprek kunnen. Daarbij is voor ons de kernvraag hoe we het gedachtegoed van de SDSP, de ervaring van lokale hulpverlening en ons netwerk kunnen inzetten samen met initiatieven vanuit Nederland om bilaterale hulp zo effectief mogelijk in te zetten. We hopen dat u ons verder kunt helpen met bovenstaande vragen en in een reactie of –gezien de aard van de vragen- eventueel een gesprek ons een stap verder kunt helpen. Met vriendelijke groet, Namens het bestuur van de SDSP, Wouter Bronsgeest ------ Doorgestuurd bericht Van: "L.C. de Zeeuw" <andjai@simpc.nl> Datum: Thu, 22 Aug 2013 11:04:57 +0200 Aan: <ruerd.ruben@minbuza.nl> CC: SDSP <sdsp@planet.nl> Onderwerp: bilateraal OS-programma Indonesie Geachte heer Ruben, Excuses voor het toezenden van het concept. Bijgaand treft u het gecorrigeerde exemplaar aan. Met vriendelijke groeten, Leo de Zeeuw sr. Geachte heer Ruben, I.v.m vakantie's reageer ik, als secretaris van de SDSP, op persoonlijke titel alvast op uw schrijven van 15 aug. j.l. In relatie tot het onderwerp citeer ik uit het dagblad Trouw van vandaag (pagina 5 Verdieping): Veel indonesiërs hebben genoeg van de trage bureacratie en politieke elite die geassocieerd wordt met corruptie, zelf verrijking en vriendjespolitiek. Onze politiek en religieus onafhankelijke vrijwilligers organisatie werkt onder de radar van de politiek en geinstitutionaliseerde (vaak van 117 Bijlagen pgjjggpg( politiek afhangelijke) organisatie's en nemen deze gang van zaken als werkelijkheid waar. Juist in relatie tot uw activiteiten aangaande uw mandaat om toe te zien op uitvoering van het bilaterale OS-progamma en dit weer met betrekking tot de onder a. en b. genoemde punten in ons schrijven van 24 juli j.l. Met de ambasade in Jakarta en de SDSP constateert u dat er, in het kader van het OS-progamma, geen bilateraal geld in West-Papua terecht komt. Als medeverantwoordelijke burgers voor de millennium doelen van 2015 (en belasting betalenden) zoeken wij evenals uw instituut en uw opdrachtgever naar de waarheid die allen dient. Wij menen dat een vrijblijvend en orienterend gesprek uw en onze onafhankelijke rol niet in de weg hoeft te staan en in ieder geval voor ons inspirerend zal zijn. Wij vragen u daarom alsnog op ons verzoek in te gaan. Uw reactie zien wij met belangstelling tegemoet. Met vriendelijke groeten, Leo de Zeeuw sr. secretaris SDSP www.sdsp.nl <http://mail.simpc.com/Redirect/www.sdsp.nl> -----Geachte heer Bronsgeest Dank voor uw schrijven d.d. 6 augustus waarin u aan de Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) op de hoogte brengt van uw zorgen aangaande West Papoea. Wij zijn inderdaad nagegaan of er lopende bilaterale projecten zijn die voor evaluatie in aanmerking komen. Zoals u zelf ook schrijft blijkt dat niet het geval te zijn. Het behoort tot het staande mandaat van IOB om toe te zien op de uitvoering van bilaterale OS-programma’s. Wij zijn echter niet gemachtigd om projecten te identiÞceren; daarvoor moet u bij de Ambassade aankloppen. Juist vanwege het belang om beleid en toezicht strict te scheiden en onze onafhankelijke rol te bewaren kan ik dus niet op uw verzoek ingaan. Met vriendelijke groet, Prof dr Ruerd Ruben Director Policy and Operations Evaluation Department (IOB) Ministry of Foreign Affairs The Netherlands ------ Einde van doorgestuurd bericht ________________________________ Help save paper! Do you really need to print this email? Dit bericht kan informatie bevatten die niet voor u is bestemd. Indien u niet de geadresseerde bent of dit bericht abusievelijk aan u is toegezonden, wordt u verzocht dat aan de afzender te melden en het bericht te verwijderen. De Staat aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die verband houdt met risico's verbonden aan het elektronisch verzenden van berichten. This message may contain information that is not intended for you. If you are not the addressee or if this message was sent to you by mistake, you are requested to inform the sender and delete the message. The State accepts no liability for damage of any kind resulting from the risks inherent in the electronic transmission of messages.

sdsp-brief aan iob, 6-8-2013 Ministerie van Buitenlandse Zaken Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) t.a.v. Prof dr Ruerd Ruben Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Doorn, 06 augustus 2013 Onderwerp: effectiviteit bilaterale steun Geachte heer Ruben, In januari hadden wij per e-mail contact over het lopend effectenonderzoek op het terrein van ‘Good Governance’ in Indonesië. We hebben toen extra aandacht gevraagd voor onderzoek naar projecten die met bilateraal geld uit Nederland worden gefinancierd in de provincie West Papoea. We hebben inmiddels contact gehad met de Nederlandse Ambassade in Jakarta. Zij hebben ons aangegeven dat er vanuit de ambassade momenteel geen projecten ondersteund worden met bilateraal geld in West Papoea, en dat uw onderzoeksmissie dan ook niet in het gebied is geweest. We hebben inmiddels vastgesteld, dat West Papoea momenteel weinig tot geen projecten kent die bilateraal geld ontvangen. Dat geldt voor projecten van grote organisaties in het gebied, zoals het Wereld Natuur Fonds, en voor de kleinere organisaties in het gebied. Als humanitaire organisatie die projecten ondersteunt in West Papoea, baart ons dat grote zorgen. Juist in dit gebied is hulp noodzakelijk, en kan bilaterale steun optimaal effectief zijn omdat: a. In het gebied nog 40 miljoen ha. biodiversiteit beheersbaar kan worden ontwikkeld. Door bilateraal geld hier structureel in te zetten, en dat kan ook in de vorm van kennis en kunde, kan voorkomen worden dat later de gevolgen van een verkeerde ontwikkelingsaanpak alsnog met o.a. bilaterale steun verholpen moeten worden. b. Ondanks de politieke gevoeligheid met betrekking tot West Papoea heeft onze vrijwilligersorganisatie in 20 jaar een stabiel netwerk kunnen opbouwen waarbij tot aantoonbare structurele verbeteringen werd gekomen. Onze organisatie heeft een uitgebreid netwerk van potentiële partners in het gebied, die wij intensief ondersteunen vanuit Nederland. Op basis van bijna 20 jaar ervaring en het opbouwen van ‘best practices’ in het binnenland, kunnen wij projecten aandragen die meer dan de moeite waard zijn om te ondersteunen. We begrijpen de politieke gevoeligheid voor deze provincie en de hoge eisen die aan de bilaterale geldstroom verbonden zijn. Tegelijkertijd vinden we het zonde dat in West Papoea weinig projecten ondersteund worden, en dat projecten die eventueel gesteund worden – zoals bijvoorbeeld een eerder project in Merauke, Zuid Papoea dat met bilateraal geld werd gesteund- groot risico lopen dat financiële middelen op de verkeerde plek terecht komen. Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 118 Graag willen we samen met de adviseur van het Wereld Natuurfonds Nederland voor Zuidoost Azië, Hans Beukeboom, en een delegatie van ons bestuur met u in gesprek om te bespreken hoe we West Papoea hoger op de beleidsagenda kunnen krijgen. Het SDSP bestuur voert dit gesprek mede namens de 12 samenwerkende organisaties voor West Papoea. Als SDSP hopen we dat daarmee tevens de bilaterale geldstroom naar West Papoea aandacht krijgt en daarmee hoger op de bestuurlijke en politieke agenda komt te staan. We maken graag een afspraak met u eind september – begin oktober. We hopen dat u met ons over de situatie in West Papoea in gesprek wilt gaan, en zien uit naar een gesprek. Met vriendelijke groet, Namens bestuur en vrijwilligers van de SDSP, Wouter Bronsgeest (voorzitter)

sdsp-brief aan ark, 6-12-2013 Aan College van de Algemene Rekenkamer t.a.v. de heer Vendrik Postbus 20015 2500 EA Den Haag Doorn, 6 december 2013 Onderwerp: Zorg over besteding Bilateraal geld en ontbossing regenwoud Papua met haar bewoners Geachte heer Vendrik, Wij hebben de volgende stukken van de Algemene Rekenkamer gelezen: a. Uw brief d.d. 21/11 j.l. aan de voorzitter van de Tweede Kamer b. Uw rapport d.d. 13/11 j.l. “Monitoring beleid voor ontwikkelingssamenwerking”. Wij, de Stichting Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP), zijn gesterkt in de opvattingen: 1) Dat de Algemene Rekenkamer, vanuit het standpunt van ontwikkelingssamenwerking gezien, het belang van klimaat en natuur minstens zo belangrijk vindt. 2) Dat een goede verantwoording begint bij een goede begroting en “de verhalen uit het veld” om inzicht te krijgen in de effectiviteit van ons belastingsgeld. Daarom vragen wij, veldwerkers, uw aandacht voor het volgende. Door economische belangen staat 40 miljoen hectare ongerept regenwoud in de provincies Papua en West-Papua op het punt geofferd te worden. De Indonesische overheid is bezig zeer winstgevende concessies af te geven aan grote hout- en mijnbouwbedrijven. Bergen zullen worden afgegraven voor delving van grondstoffen zoals: hout, gas, olie, koper en goud. De groene long, immense biodiversiteit en inheemse Papoea bevolking zijn ondergeschikt. De wereld is onvoldoende doordrongen van deze zich voltrekkende ramp omdat journalisten en internationale organisaties worden geweerd. Over de politieke implicaties van deze massieve ontwikkeling wordt al jaren, zonder veel resultaten, gediscussieerd. De vernietiging gaat intussen gewoon door. Door de extreem hoge moeder- en kindsterfte, vooral in de moeilijk bereikbare binnenlanden, heeft er een stille genocide plaats. Deze desastreuze gevolgen voor mens en biodiversiteit schreeuwen om een tegenbeweging. Om een ommekeer te realiseren en de wereld van deze ondergang te redden, is bovendien veel haast geboden. De SDSP is een kleine vrijwilligersorganisatie die sinds 20 jaar, zonder overheidssubsidies en ‘’onder de radar’’ een epicentrum vormt in de binnenlanden van de “Vogelkop”. Wij leveren een bijdrage aan een toekomstbestendige ontwikkeling en de zelfredzaamheid van de inheemse bevolking. Door onze gebiedsgerichte en integrale aanpak van contacten, capaciteitsopbouw, educatie, gezondheidszorg en economische projectjes, hebben we gezorgd voor opmerkelijke resultaten. Een voorbeeld: de kindersterfte in het district Senopi is binnen drie jaar teruggebracht van 32% naar 12%. We doen dit in samenwerking met onze vaste en van oudsher aanwezige counterpart het Bisdom. Door het verbeteren van opleiding van kader en het initiëren van economische activiteiten is de continuïteit verbeterd. Het vertouwen van de Papoea’s op toekomstperspectief heeft hier een flinke impuls gekregen. Een ander voorbeeld op gebied van (M)aatschappelijk (V)erantwoord (O)ndernemen is dat wij in de komst van Waterleidingbedrijf Drenthe naar West-Papua hebben bemiddeld. De WMD investeert nu in de vijf grootste steden Jayapura, Merauke, Biak,Sorong en Manokwari. Na verder gedaan onderzoek constateert de SDSP dat het voortbestaan van de grootste groene long ter wereld onvoldoende wordt erkent in haarbestaansrecht. Dit uitgevoerde onderzoek naar de effectiviteit van bi-lateraal geld, betrof ook een briefwisseling vanaf eind 2012 met: - Mevrouw Ferrier,lid van de Raad van Advies van International Institute of Studies (ISS),die ons doorverwees naar de IOB. - Prof. Ruben, directeur van de IOB,voorheen werkzaam bij het CIDIN van de universiteit Nijmegen (heeft o.a. de effectiviteit van PI’s onderzocht). Hij verwees ons door naar de heer Hartogh directeur van de DAO. Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl 119 Bijlagen

ark-brief aan sdsp, 30-1-2014 - Van de Ambassade medewerker van der Bosch uit Jakarta ontvingen wij maart 2013 een bericht met o.a. de volgende tekst: ’’Tijdens mijn bezoek aan Jayapura in februari jl. viel mij op dat mensen vooral met een beschuldigende vinger naar elkaar wijzen. Feit is dat op grond van de Speciale Autonomiewet voor Papua en West-Papua ruime budgetten voor ontwikkeling beschikbaar zijn. In de praktijk ontbreekt het echter aan lokale regelingen om deze fondsen daadwerkelijk uit te geven. De lokale overheid is zwak en onvoldoende in staat gebleken om sociaaleconomische ontwikkelingen op effectieve wijze op gang te brengen. Corruptie en het creëren van nieuwe bestuurslagen versterken deze ineffectiviteit. Het wrange is dat vooral de Inheemse bevolking woonachtig in niet-urbane gebieden van dit alles de dupe is. Verder deelde de heer van der Bosch ons al eerder mede dat de IOB bij een bezoek aan Indonesië geen projecten in de provincies Papua en West-Papua had geïdentificeerd. Uit onze veldwaarnemingen en de door ons uitgevoerde “Quick”-scan kunnen wij concluderen dat er van de tientallen miljoenen bilateraal geld nauwelijks iets ten goede komt aan de bescherming van het Regenwoud met haar bewoners. Efficiëntie en effectiviteit van het ontwikkelingsbeleid van onze regering wordt hierdoor structureel zeer negatief beïnvloed. Wij vragen u of het mogelijk is deze casus,al of niet via uw onderzoekprogramma , binnen afzienbare tijd onder de aandacht te brengen van de Minister van buitenlandse zaken. Uw reactie zien wij graag tegemoet. Met vriendelijke groet, Namens het bestuur en de vrijwilligers van de SDSP, Wouter Bronsgeest (voorzitter) Leo de Zeeuw sr. (secretaris) Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 120

sdsp-brief aan tweede kamer, 6-2-2014 Aan de commissie van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking van de Tweede Kamer T.av. de voorzitter Drs. R. Roon Postbus 20018 2500 EA Den Haag Doorn, 6 februari 2014 Betreft: Zorg over besteding Bilateraal geld en ontbossing regenwoud Papua Geachte heer Roon, Op 13 november 2013 richtten wij ons tot de president van de Algemene Rekenkamer met bovengenoemd onderwerp. De brief hebben wij als bijlage 1 bijgevoegd. De reactie van de president van 30 januari jl, als bijlage 2 bijgevoegd, spreekt voor zichzelf. De Algemene Rekenkamer zal op korte termijn onze zorgen delen met haar internationale rekenkamercontacten waaronder de Indonesische voorzitter van de wereldomvattende werkgroep op het terrein van milieu waar de Nederlandse Algemene Rekenkamer in deel neemt. Op advies van de president en secretaris van de Algemene Rekenkamer brengen wij onze "veldwerkers"-waarnemingen ook onder uw aandacht. Gezien de problematiek in West Papua, is het wat ons betreft noodzakelijk dat snel noodzakelijke maatregelen worden genomen. Daarop kunt u als commissie wellicht grote invloed uitoefenen. Graag vernemen wij of het tot de mogelijkheden behoort voor u als commissie om in deze situatie invloed uit te oefenen teneinde de situatie in West Papua te helpen veranderen. Uw reactie zien wij graag tegemoet. Met vriendelijke groet, Namens het bestuur en de vrijwilligers van de SDSP, Wouter Bronsgeest (voorzitter) (secretaris) Boswijklaan 7 3941 ZM Doorn Telefoon: 0343 51 44 13 Fax: 0343 51 52 33 Bank: 3952 05 832 Giro: 732 47 57 KvK Utrecht nr. 18 78 12 www.sdsp.nl sdsp@planet.nl Leo de Zeeuw sr. 121 Bijlagen

tweede kamer-brief aan sdsp, 10-3-2014 brief ploumen aan tweede kamer, 3-4-2014 Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Directie Azië en Oceanië Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Onze Referentie MINBUZA-2014.140588 Uw Referentie 2014Z03112/2014D08650 Datum 3 april 2014 Betreft Uw verzoek inzake maatregelen ter verbetering situatie in Papua m.b.t. besteding bilateraal geld en ontbossing regenwoud Graag bied ik u hierbij de reactie aan op het verzoek van de vaste commissie voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking van 10 maart 2014 met kenmerk 2014Z03112/2014D08650 inzake maatregelen ter verbetering situatie in Papua met betrekking tot besteding van bilateraal geld en ontbossing van het regenwoud. In zijn brief van 6 december 2013 aan de Algemene Rekenkamer spreekt de Stichting Duurzame Samenleving Papua Barat (SDSP) zijn zorg uit over de gevolgen van de ontbossing van het regenwoud in Papua, en over het feit dat in hun optiek de bilateraal in Papua gefinancierde activiteiten nauwelijks ten goede komen aan de bescherming van het regenwoud en zijn bewoners. Hierdoor worden volgens SPSD efficiëntie en effectiviteit van het ontwikkelingsbeleid van de Nederlandse regering negatief beïnvloed. Overigens hecht ik er aan op te merken dat ik grote waardering heb voor de betrokkenheid van SPSD bij de ontwikkelingen rond het regenwoud en zijn bewoners. Zoals vermeld in de onlangs met u besproken herziene versie van hoofdstuk 4 (Ontwikkelingssamenwerking) van het Meerjarig Interdepartementaal Beleidskader (MIB) voor Indonesië, liggen de prioriteiten bij de samenwerking met Indonesië bij de sectoren Voedselzekerheid, Water en Veiligheid & Rechtsorde. Milieu en biodiversiteit horen daar niet meer bij. In dat licht bezien is de opmerking dat de door Nederland gefinancierde activiteiten niet direct ten goede komen aan de bescherming van het regenwoud, juist. Nederland heeft in zijn programma in Indonesië, en specifiek in Papua, een andere keuze gemaakt, gericht op versterking van de rechtsorde via een programma op het terrein van community policing, de verbetering van basisvoorzieningen via UNICEF met een onderwijsprogramma ter voorkoming van HIV/aids en –in het recente verleden- capaciteitsopbouw van lokale overheden. Met deze interventies beoogt Nederland bij te dragen aan het verbeteren van de levensomstandigheden van de lokale bevolking. Pagina 1 van 2 Verkennend onderzoek Papua Barat - 2015 122

Overigens hebben de provinciale autoriteiten van de provincies West-Papua en Papua onlangs een voorstel tot aanpassing van de Speciale Autonomiewet bij de nationale regering ingediend. Aanleiding voor het voorstel is dat de provinciale autoriteiten van mening zijn dat de doelstellingen van de huidige Speciale Autonomiewet op bepaalde punten onvoldoende worden gerealiseerd. De voorgestelde aanpassingen hebben onder meer betrekking op de versterking van de culturele rechten en belangen van de inheemse bevolking. Daaronder valt eveneens de bescherming van het regenwoud. Directie Azië en Oceanië Onze Referentie MINBUZA-2014.140588 De Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, Lilianne Ploumen Pagina 2 van 2 123 Bijlagen

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76
77. 77
78. 78
79. 79
80. 80
81. 81
82. 82
83. 83
84. 84
85. 85
86. 86
87. 87
88. 88
89. 89
90. 90
91. 91
92. 92
93. 93
94. 94
95. 95
96. 96
97. 97
98. 98
99. 99
100. 100
101. 101
102. 102
103. 103
104. 104
105. 105
106. 106
107. 107
108. 108
109. 109
110. 110
111. 111
112. 112
113. 113
114. 114
115. 115
116. 116
117. 117
118. 118
119. 119
120. 120
121. 121
122. 122
123. 123
124. 124

Home