0

NIET IN CONTROL HELFT GEMEENTEN GEBRUIKT WINDOWS 7 7 PRIVACY SPECIAL WEES HELDER OVER INZET ALGORITMES 30 WIJKAANPAK DUURZAME ENERGIE 33 3 april 2020 | week 14 | jaargang 41 7 2020 BINNENLANDS BESTUUR ONDERZOEK ONDER RUIM 6.000 AMBTENAREN THUISWERK VALT VROUW ZWAARDER Samen komen we verder! Juist in deze tijd vinden wij via onze effectieve searchmethoden de juiste persoon voor u! G&P beweegt mensen en ontzorgt uw organisatie. Neem contact op met Carelien Liebrecht via 06 21 29 76 33 of via carelien.liebrecht@geerts-partners.nl www.geerts-partners.nl ONAFHANKELIJK MAGAZINE VOOR BETROKKEN AMBTENAREN EN BESTUURDERS

VAN ONZE KENNISPARTNER

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ‘Democratie is meer dan besluiten nemen’ Binnenlands Bestuur is een uitgave van de Sijthoff Media Groep en verschijnt tweewekelijks op vrijdag. REDACTIEADRES Postbus 75462, 1070 AL Amsterdam tel: 020 - 5733669 e-mail: info@binnenlandsbestuur.nl www.binnenlandsbestuur.nl HOOFDREDACTIE Eric de Kluis REDACTIE Hans Bekkers (chef redactie), Wouter Boonstra, Martin Hendriksma, Adriaan de Jonge, Yolanda de Koster, Alexander Leeuw, Michiel Maas, José Salhi. COLUMNISTEN Geerten Boogaard, Jan Verhagen ILLUSTRATOR Berend Vonk VASTE MEDEWERKERS Ton Bestebreur, Brian van der Bol, Martijn Delaere, René Didde, Wilma van Hoeflaken, Yvonne Jansen, Michel Knapen, Harry Perrée, Simon Trommel, Michiel S. de Vries, Joost Zonneveld. BASIS-ONTWERP: Studio Room VORMGEVING VRHL Content en Creatie, Alphen aan den Rijn DRUK Senefelder Misset, Doetinchem ADVERTENTIEAFDELING Jan-Willem Hulst, tel. 06-22663674 Marcel van der Meer, tel. 06-23168872 Sandra de Vries, tel. 020-573 3656 E-MAIL ALGEMEEN sales@binnenlandsbestuur.nl DIRECTIE Willem Sijthoff MARKETING Lindsay Duijm ABONNEMENT Voor een (gratis) abonnement zie de website: www.binnenlandsbestuur.nl en ga naar abonnementen. Heeft u nog vragen, mail dan naar klantenservice@binnenlandsbestuur.nl of bel 020 – 573 3600. Betaalde abonnementen voor bedrijven en professionals buiten de doelgroep: jaarabonnement 1e jaar € 87,- (normaal € 229,-). Abonnementen voor raadsleden en leden van Provinciale Staten zijn gratis. Los nummer € 9,75. De prijzen zijn exclusief btw. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever(s) geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor gevolgen hiervan. ISSN 0167-1146 OPLAGE 43.000 © Het is niet toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever artikelen, onderzoeken of gedeelten daarvan over te nemen. Binnenlands Bestuur is een onafhankelijk magazine voor de hoger opgeleide decentrale ambtenaar en lokale bestuurder. CORONA EN DE LOKALE DEMOCRATIE GEMEENTEN NIET OP SLOT Corona laat zijn sporen ook in de lokale democratie na. Raadvergaderingen gaan niet of gemankeerd door. Datzelfde geldt voor commissievergaderingen. Burgemeestersbenoemingen staan on hold omdat vertrouwenscommissies niet bij elkaar kunnen komen, laat staan met kandidaten kunnen spreken. Bewoners- en informatieavonden zijn geschrapt, van inspreekrecht voor burgers is geen sprake meer. Griffies uit diverse gemeenten hebben de afgelopen weken alles uit de kast getrokken om het raadswerk op de een of andere manier door te kunnen laten gaan. Dordrecht had vorige week de digitale primeur met drie commissievergaderingen; een dag later beleefde Bodegraven-Reeuwijk zijn eerste digitale raadsvergaderingen ooit. Officiële, rechtsgeldige, besluiten werden er niet genomen; dat kan alleen in fysieke aanwezigheid van het quorum van de raad. Of, als dat quorum niet wordt gehaald en er opnieuw een vergadering wordt uitgeschreven, door in principe één raadslid. Enkele gemeenteraden hebben misbruik van de situatie gemaakt. Controversiële besluiten werden door een paar raadsleden genomen, terwijl de rest het niet met de gang van zaken eens was. Met de noodwet van minister Knops van Binnenlandse Zaken wordt een deel van het probleem opgelost. Raadsleden kunnen zodra die wet van kracht is ‘gewoon’ digitaal vergaderen en rechtsgeldige besluiten nemen. Maar democratie is meer dan besluiten nemen. ‘In een democratie moet je meer waarde hechten aan het debat, dan aan de stemming’, stelde John Bijl, directeur van het Periklesinstituut recent in Binnenlands Bestuur. Argumenten van een collega-raadslid dragen bij aan de gedachtenvorming en de standpuntbepaling en is een wezenlijk onderdeel van een gezonde democratie. Het is ongewis hoe lang de coronacrisis gaat duren. Het mag niet zo zijn dat gemeenten al die tijd op slot gaan als het niet nodig is. Mogelijk dat een digitale vergaderorde toch tot een goed inhoudelijk debat kan leiden. Ook kan de gemeenteraad bepalen even geen besluiten te nemen die in de raad of in de samenleving gevoelig liggen. Blijft een probleem over: het inspreekrecht van burgers. Dat is ook een wezenlijk onderdeel van een gezonde democratie. Maar mogelijk is ook daar digitaal een mouw aan te passen. ADVERTENTIE YOLANDA DE KOSTER REDACTEUR BINNENLANDS BESTUUR

Volg uw opleiding nu virtueel, live vanuit huis! Wilt u zichzelf onmisbaar maken? Blijf dan continu in ontwikkeling met de opleidingen en trainingen van de Bestuursacademie Nederland! Al meer dan 50 jaar de grootste opleider voor én door de overheid. Op ieder niveau, van trainingen tot aan MBO, HBO en Master opleidingen. Onder andere voor de volgende segmenten: BURGER- EN PUBLIEKSZAKEN 29-03-2018 SOCIAAL DOMEIN RUIMTELIJK DOMEIN BELEID, BESTUUR EN MANAGEMENT BEDRIJFSVOERING PERSOONLIJKE ONTWIKKELING EN VAARDIGHEDEN INFORMATIEMANAGEMENT OPENBARE ORDE EN VEILIGHEID Meld u aan via www.bestuursacademie.nl

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 INHOUD 05 10 COVERSTORY THUISWERKEN De meeste ambtenaren werken vanwege de corona-crisis sinds medio maart noodgedwongen thuis. Voor vrouwen, leert een enquête van Binnenlands Bestuur, levert dat meer problemen op dan voor hun mannelijke collega’s. 20 ITALIAANSE STAD LODI OVERWERKEN TEGEN VIRUS Het in Lombardije gelegen Lodi is zwaar getroffen door het corona-virus. Wat komt er in zo’n geval allemaal op een gemeentelijke organisatie af? Binnenlands Bestuur geeft een inkijkje in de Italiaanse keuken. 33-53 26 BURGEMEESTER VUGHT ‘RECHTBANK BIJ DE CELLEN’ Bouw een nieuwe rechtbank naast de penitentiaire inrichting te Vught, vindt burgemeester Van de Mortel. Zo voorkom je transport van topcriminelen door een Vughtse woonwijk. Vanwege de corona-crisis is de serie Ambtenaar in oorlogstijd in dit nummer komen te vervallen. ABONNEMENT Voor een (gratis) abonnement zie de website: www.binnenlandsbestuur.nl. Klik vervolgens op Abonnementen en kies de vorm die bij u past. EN NU DE WIJKEN IN SPECIAL ENERGIETRANSITIE Gemeenten willen een kloppend energieplan, maar burgers kunnen zo lang niet wachten. Ga gewoon aan de slag, adviseert Maarten van Poelgeest. Drechtsteden onderzocht de inzet van baat belasting als bekostiging van warmtenetten. Een ander nieuw hulpmiddel voor gemeenten is VIVET dat energiedata stroomlijnt. Tot slot een pleidooi voor betere samenwerking met de markt. NIEUWS Helft gemeenten nog op verouderd Windows 7 Als corona het bestuur raakt ACHTERGROND Thuiswerken kan blijvertje worden Thuiswerk eist soepele regels Virtueel klasje nu al succes Wees helder over inzet algoritmes 14 18 24 30 6 7 VERDER COLOFON / REDACTIONEEL 2 BEREND VONK KORT 7 8 GEERTEN BOOGAARD IN DE CLINCH JAN VERHAGEN BOEK OPINIE PERSONALIA 13 29 47 55 57 60

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 06 NIEUWS DIGITAAL DOOR: SJOERD HARTHOLT EN ALEXANDER LEEUW Meer dan de helft van de gemeenten werkt nog met het uitgefaseerde Windows 7, dat niet meer wordt ondersteund met beveiligingsupdates. Juist nu er in verband met de coronacrisis veel thuis wordt gewerkt, brengt dat extra risico’s met zich mee. ONDERZOEK BINNENLANDS BESTUUR EN AG CONNECT HELFT GEMEENTEN OP VEROUDERD WINDOWS 7 Dat blijkt uit een enquête van Binnenlands Bestuur en AG Connect onder vijftig gemeenten. 22 van de 35 gemeenten gaven aan Windows 7 te gebruiken. Het gaat in totaal om zo’n 16.000 werkplekken. Vijftien gemeenten reageerden niet, onder meer omdat dit mogelijk risico’s voor informatiebeveiliging met zich mee zou brengen. Sommige gemeenten zijn grootgebruikers: Utrecht heeft 4.600 pc’s met Windows 7, Amsterdam 4.500 en Tilburg 2.500. Windows 7 wordt sinds januari niet meer ondersteund door Microsoft. Er komen geen beschermingsupdates, tenzij organisaties daarvoor betalen. Negen van de 22 gemeenten die Windows 7 gebruiken, hebben geen patches (reparatiesoftware) en updates. De overige dertien geven aan wel te patchen en moeten daar Microsoft voor betalen. Amsterdam meldt dat de kosten voor 2020 circa 375.000 euro bedragen. ‘De overstap van Windows 7 naar Windows 10 is voor de gemeente Amsterdam geen kleine operatie’, geeft de gemeente aan in een schriftelijke reactie. De gemeente benadrukt dat ze niet overvallen zijn door het stoppen van de ondersteuning door Microsoft en dat er op tijd aanvullende ondersteuning is ingekocht, zodat de gemeente geen aanvullend beveiligingsrisico loopt. Amsterdam wil niet dat de dienstverlening onverwachts stil komt te liggen. ‘Het gaat hier in totaal om meer dan 17.000 desktops en 5.200 lap‘Dit geeft niet het vertrouwen dat gemeenten in control zijn’ tops en meer dan 1.000 applicaties. Die applicaties moeten allemaal worden getest op Windows 10 en als ze daar niet op werken, dan moeten de applicaties worden aangepast.’ PHISHING EN SPAM Diverse gemeenten zijn niet in actie gekomen om pc’s te ondersteunen met beveiligingsupdates van Microsoft. Zo moeten in Beverwijk nog 175 pc’s worden overgezet naar Windows 10. In april moet die operatie worden afgerond. Hoe eventuele veiligheidsrisico’s worden weggenomen, laat de woordvoerder in het midden. Heerenveen is ook één van de gemeenten die geen updates meer ontvangt voor Windows 7, maar nog wel pc’s heeft die het besturingssysteem gebruiken. Om risico’s te vermijden gebruiken de acht pc’s gebruiken geen internet. Ondanks de patches blijft Windows 7 een verouderd besturingssysteem, reageert Dave Maasland van cybersecuritybedrijf ESET. Hij wijst op een bericht van eind maart waarin Microsoft aankondigt dat er een ‘zeroday-aanval’ was die zich specifiek richtte op Windows 7. Een dergelijke aanval maakt gebruik van zwakke plekken in systemen die verder nog niet bekend zijn, dus een systeem zal daar ook nog niet tegen gepatcht zijn. ‘Belangrijk is juist nu extra maatregelen te treffen om risico te beperken’, zegt hij. 'We zien dat cybercrime-activiteit vanwege de coronacrisis toeneemt als phishing en spam. Bovendien brengt werken op afstand additionele risico’s met zich mee. Beveiliging schaalt niet altijd evenredig mee, sterker nog, Windows 7 draagt hier niet aan bij.’ De informatiebeveiligingsdienst van gemeentekoepel VNG schrijft dat door aanvullende maatregelen de risico’s helemaal zijn weg te nemen. ‘Als zo’n machine niet internet-facing is – dat wil zeggen achter een firewall wordt gebruikt – en als die verbinding maakt met vertrouwde diensten via een beveiligde verbinding, dan is het risico acceptabel.’ Dat er niet is geüpgraded en gepatcht kan volgens Maasland een combinatie van oorzaken hebben: bureaucratie, schaarste qua personeel, een gebrek aan urgentie… Maar het zijn ook symptomen dat er andere dingen aan de hand kunnen zijn. Als je de basis niet op orde hebt, dan maak je je ook zorgen over de rest. Gemeenten werken met zo veel applicaties en data dat dit niet echt het vertrouwen geeft dat ze in control zijn.’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 DOOR: WOUTER BOONSTRA BESTUUR NIEUWS 07 Onlangs werd een Venlose wethouder met corona opgenomen in het ziekenhuis. Wat gebeurt er als een burgemeester uitvalt? Of het college, of een deel van de ambtenaren? Daarvoor hebben gemeenten en veiligheidsregio’s een continuïteitsplan. CONTINUÏTEITSPLANNEN IN WERKING ALS CORONA HET BESTUUR RAAKT Als een burgemeester ziek is, vervangt de locoburgemeester hem of haar. Dat geldt niet voor de voorzitter van de veiligheidsregio. ‘Als burgemeester Remkes ziek is, wordt een Haagse wethouder niet opeens voorzitter van de Veiligheidsregio Haaglanden, maar vervangt de burgemeester van Zoetermeer hem’, zegt Wouter Jong, adviseur crisisbeheersing van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters. Als alle collegeleden ziek zijn, neemt het langstzittende lid van de raad het ambt waar. ‘Burgemeesters werCARTOON BEREND VONK ken nu zoveel mogelijk thuis, ook onze leden overleggen veel via Teams en Zoom’, aldus Jong. ‘Datzelfde geldt als het college in quarantaine zou zitten.’ In de veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland was het eerste formele overleg over het coronavirus op 27 februari. ‘Vanaf toen hebben de verschillende organisaties maatregelen genomen, (mede) gebaseerd op hun continuïteitsplannen’, laat een woordvoerder weten. Mocht de voorzitter, Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam, uitvallen wegens bijvoorbeeld ziekte, dan vervangt de burgemeester van Amstelveen haar. BEDRIJFSVOERING Ook in de Overijsselse gemeente OlstWijhe is het continuïteitsplan in werking getreden. ‘Dat stellen we continu bij op basis van de ervaringen en ontwikkelingen’, aldus een woordvoerder. Als ambtenaren uitvallen, kijkt de gemeente naar wat mogelijk is met de ambtenaren die wel aan het werk zijn. Hiervoor heeft de gemeente een crisisbedrijfsvoeringsplan. ‘We stemmen dit nu al drie keer per week af. Uitgangspunt is dat dienstverlening aan de burger zoveel mogelijk moet doorgaan. Niet-prioritaire bedrijfsprocessen worden afgeschaald of vertraagd ten gunste van kritische bedrijfsprocessen.’ Ook de veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland kijkt naar welke onderdelen van de bedrijfsvoering prioriteit hebben en zorgt dat die kunnen worden voortgezet, mocht 10, 30 of 50 procent van de ambtenaren uitvallen. ‘Hierbij hanteren we geen kaasschaaf, maar kan het zo zijn dat sommige onderdelen tijdelijk vervallen, terwijl andere juist op volle kracht doorgaan.’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 08 KORT BESTUUR EN ORGANISATIE PROVINCIES SCHIETEN TE HULP REKENKAMER WATERSCHAP VERPLICHT? VEREVENING JEUGDZORG GEREGELD VAKGEBIEDEN FINANCIËN SOCIAAL Steeds meer provincies nemen maatregelen om de negatieve gevolgen van de coronacrisis te beperken. Zo ook Groningen en Limburg. Beide provincies hebben onder meer besloten de betaling van facturen te versnellen. Eerder hadden Overijssel, Friesland en Gelderland al laten weten rekeningen binnen zeven dagen te betalen. In Limburg zal er daarnaast soepeler worden omgegaan met geldende subsidieregels. Dat doen ook diverse andere provincies. 'We gaan helpen daar waar we kunnen. Sneller betalen van rekeningen die we binnen krijgen en geen stagnatie in vergunningverleningen. Als gemeenten ambtelijke steun nodig hebben, regelen wij die. We zijn in voortdurend overleg met het bedrijfsleven, de landbouw-, cultuur- en recreatiesector en houden stevig de vinger aan de pols’, stelt de Groningse gedeputeerde IJzebrand Rijzebol (economische zaken). De provincie schiet als het nodig is ook te hulp met personeel. Als in de uitvoering bij ondernemersen subsidieloketten capaciteitsproblemen ontstaan, kan de provincie ‘handjes’ leveren. De provincie Groningen werkt daarnaast aan een pool van medewerkers die tijdelijk kunnen worden ingezet bij (zorg)organisaties. Ook het Limburgse provinciebestuur is bereid ambtenaren uit te lenen voor ondersteuning van de zorg of bij handhaving en toezicht. Limburg gaat de komende tijd soepel om met het toezicht op de gemeentelijke financiën. Een team van ambtenaren gaat daarnaast de impact van de coronacrisis op de Limburgse economie in kaart brengen. Gekeken wordt of investeringen in mobiliteit naar voren kunnen worden gehaald om de economie na de crisis te stimuleren. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat onderzoekt de wenselijkheid om waterschappen te verplichten een rekenkamer in te richten. Dat blijkt uit een nota van minister Knops van Binnenlandse Zaken naar aanleiding van het wetsvoorstel tot versterking decentrale rekenkamers. Tweede Kamerleden van de VVD hadden de minister gevraagd waarom dat wetsvoorstel alleen betrekking heeft op provincies en gemeenten en niet ook op waterschappen. Volgens Knops loopt dat onderzoek momenteel en zal minister Van Nieuwenhuizen de Tweede Kamer over de uitkomst informeren. In 18 van de 21 waterschappen vindt volgens de nota van Knops overigens nu al rekenkameronderzoek plaats. Anders dan bij de provincies en gemeenten is dat echter niet wettelijk geborgd. NAUWELIJKS ACTIEF De provincies hebben volgens de minister allen een goed functionerende zelfstandige of gemeenschappelijke rekenkamer, die aan alle wettelijke waarborgen voldoet. Bij gemeenten ligt dat anders. Vorig jaar heeft de werkgroep lokale rekenkamers een beeld geschetst van het functioneren van rekenkamers aan de hand van gesprekken met 37 gemeenten. Bij aanvang bestond de indruk dat in het merendeel van die gemeenten de rekenkamer(functie) niet of nauwelijks actief is. Het rapport toont volgens de regering aan dat er nog steeds gemeenten zijn die geen actieve rekenkamer of rekenkamerfunctie hebben en dat het voorziene wetsvoorstel noodzakelijk is om gedegen rekenkameronderzoek tot stand te brengen in elke gemeente. Het dispuut tussen Leudal, Nederweert en Weert over de financiering van de jeugdzorg in de regio Midden-Limburg West is bijgelegd. De drie gemeenten spraken in 2017 af verliezen op de jeugdzorg samen op te vangen. Ze maakten over die verevening tot en met 2019 afspraken. Weert was de afgelopen jaren de nettobetaler. De gemeente droeg in 2017 zo’n 1,3 miljoen euro en in 2018 iets meer dan 120.000 euro bij om de verliezen bij Leudal en Nederweert op te vangen. Het college van Weert had er geen trek in de afspraken ook voor 2019 te laten gelden. Daarvoor was binnen het vereveningsconvenant ook ruimte. De gemeente vond dat financiële verevening geen passend instrument meer is, onder meer omdat het moeilijker is geworden om na te gaan waaraan jeugdzorgkosten zijn toe te schrijven. Wel wilde Weert investeren in vernieuwing van de jeugdzorg. De gemeente wilde daarvoor de komende jaren 750.000 euro beschikbaar stellen, waar alle drie de gemeenten van zouden kunnen profiteren. Leudal voelde daar aanvankelijk niets voor. COMPROMIS Na gesprekken met de drie colleges is nu een compromis bereikt. 250.000 euro van de 750.000 euro wordt als financiële verevening aan Leudal overgemaakt. De overige vijf ton wordt ingezet voor vernieuwing van de jeugdzorg in de drie gemeenten. Mogelijk dat Nederweert dit ‘vernieuwingsfonds’ vanaf 2021 gaat aanvullen. Met welk bedrag is nog onbekend. Het bereikte compromis wordt op 3 juni aan de raad van Weert voorgelegd. Daarna worden de beide andere raden geïnformeerd.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 Alleenstaande 14 34 Alleenstaande ouder Thuiswonend kind Lid paar zonder kinderen Lid paar met kinderen 15 28 8 26 6 24 7 21 KORT 09 IN CIJFERS HALLO! CONTACT? Enigszins eenzaam Sterk eenzaam RUIMTE EN MILIEU EENZAAMHEID IN NEDERLAND COLUMN CORONA BIEDT VOLOP GROENE KANSEN In 2019 ervoer 9 procent van de bevolking van 15 jaar of ouder sterke gevoelens van eenzaamheid, 26 procent voelde zich enigszins eenzaam, 66 procent was niet eenzaam. Alleenstaanden en alleenstaande ouders voelen zich vaker eenzaam dan paren en thuiswonende kinderen. Dat blijkt uit de enquête Sociale samenhang & Welzijn van het CBS. ‘De coronacrisis maakt pijnlijk duidelijk wat primaire beroepen zijn én wat globalisering ons nu echt oplevert: een gevecht om mondkapjes, handgels en beademingsmachines. Natuurlijk konden we die prima zelf produceren, maar economische regels en bureaucratie zaten ons in de weg. Maar op is op en als de nood aan de man is, verdwijnen regels als sneeuw voor de zon. Creatieve ondernemers bouwen productielijnen in recordtempo om, overheden elimineren bureaucratische rompslomp en zijn zelfs bereid om een eerlijke prijs voor spullen van eigen bodem te betalen. Want doe je dat niet, dan zit je ineens zonder medicijnen en hulpmiddelen. Wil je verduurzamen, grijp dan nu je kans, want alles is vloeibaar. Decentraliseer en maak samen met je eigen inwoners en ondernemers werk van de energietransitie en de circulaire economie. Bouw samen aan een duurzaam ecosysteem waarin afval grondstof is, waarin alle inwoners profiteren van lokale energieoplossingen en arbeid prevaleert boven kapitaal. Vaste patronen zijn doorbroken en hopelijk houden we die flexibiliteit nog lang vast, zodat we groene innovatie een eerlijke kans kunnen geven. Verduurzaming biedt je gemeente kansen om werk te maken van een fijner leefklimaat én een sterkere lokale economie. Help als gemeente mee aan nieuwe kaders en vernieuw blijvend de spelregels. Want je bewijst deze weken glansrijk dat regels niet in beton gegoten zijn. Dus vergroen je gemeente nu. Niet alleen omdat het moet, maar gewoon omdat het nú kan.’ Lees de hele column op onze website AMBTENAAR EN CARRIÈRE ROCKER LEERT OVERIJSSEL DEMOCRATIE De kloof dichten tussen burger en overheid? Daar heb je een revolutionair voor nodig. Iemand die buiten de gebaande paden denkt, een ‘do-it-yourself’-mentaliteit heeft én het hart op de juiste plek. De provincie Overijssel zocht een ambtenaar die het establishment van het openbaar bestuur kon wakker schudden en de democratie wilde hervormen. Maar hoe vind je die? Voormalig dichter, platenboer en dvd-uitgever en geboren Hagenees Ferenc van Damme zocht na de nodige sores een vaste baan en typte op een vacaturesite de volgende woorden in: grenzen oprekken, innovatie en revolutie. Waar kwam hij uit? Juist, ambtenaar bij de provincie Overijssel. ‘Toen ik mezelf bij elkaar had geraapt, woonde ik ineens in Zwolle. Als ambtenaar. Niets staat verder af van de jongen die ik was’, vertelt hij in een vermakelijk interview in De Stentor. Met tien anderen vormt hij nu Studio Vers Bestuur met de opdracht om, inderdaad, de kloof te dichten tussen overheid en burger. Dé burger bestaat alleen als veronderstelling, weet hij. RENE NOTENBOMER MATCHMAKER IN DUURZAAMHEID PUNKGEDACHTE Van Damme toert nu ‘als een rocker langs gemeenten en dorpsraden’. Allemaal willen ze zijn democratische punkgedachte horen, schrijft De Stentor. Volgens Van Damme willen mensen direct democratische impact voelen. Nota bene Staphorst was de eerste gemeente die het verhaal snapte, vertelt hij. ‘Echt waar.’ Bewoners mochten zelf bepalen wat op een bepaalde locatie mocht komen. Honderden kwamen naar de beslissingsavond. In Ommen begint een soortgelijk traject. Zijn fantasie? ‘Laat mensen per kwartaal stemmen op lokale thema’s.’

10 ACHTERGROND THUISWERKEN DOOR: HANS BEKKERS De meeste ambtenaren werken vanwege de corona-crisis sinds medio maart noodgedwongen thuis. Voor vrouwen, zo leert een enquête van Binnenlands Bestuur onder ruim 6.000 ambtenaren, levert dat meer problemen op dan voor hun mannelijke collega’s. ‘Dit is dodelijk saai.’ En daarbij: ‘Weekenddagen zijn hetzelfde als weekdagen.’ ONDERZOEK ONDER AMBTENAREN: VROUWEN MINDER HAPPY MET THUISWERKEN ‘ALLE DAGEN ZIJN NU HETZELFDE’ Op een enkele uitzondering na hebben ambtenaren – ongeacht of ze werkzaam zijn bij het rijk of de decentrale overheid – al drie weken lang geen voet meer gezet op de werkvloer. Dat wil zeggen, niet die vloer waarop ze normaal hun brood plachten te verdienen. Die is tijdelijk ingeruild voor de keukenvloer, of die van de zolder of in het beste geval die van het kantoortje in de tuin. Het kan tot nader bericht even niet anders, in een poging verdere verspreiding van het dodelijke corona-virus te verhinderen. Voor het gros van de respondenten is het thuiswerken niet nieuw. Slechts een op de tien ambtenaren heeft het blijkens de enquête nog nooit eerder gedaan. Misschien omdat het niet anders kon, of omdat de gedachte simpelweg niet in ze opkwam. Wat ervaart u als pluspunten van thuiswerken?a Ik heb minder reistijd Er gaat minder tijd op aan verga... Ik kan zelf bepalen wanneer ik werk De koffie is lekkerder Ik kan een muziekje opzetten Mijn productiviteit is hoger Mijn concentratie is beter Ik ben minder gestrest Ik ben minder moe aan het eind v ...v .. 19% 28% 13% 14% 12% 7% 9% 24% 17% 29% 44% 38% 38% 32% 36% 30% 29% 30% 26% 50% 30% 27% 30% 49% 51% 16% 40% 12% 8% 9% 13% 9% 12% 16% 19% 3% 3% De corona-crisis maakt veel, zo niet alles anders. Thuiswerken is het devies. 3% 5% 3% 22% 6% 9% Helemaal eens Eens Neutraal Oneens Helemaal oneens Wat ervaart u als nadelen van thuiswerken?a Ik mis mijn collega’s Ik kan niet al mijn werk vanuit ... Digitaal vergaderen is chaotisch Mijn werkplek is niet ideaal Kinderen die thuis zijn Ik neem amper pauze Ik heb moeite met scheiding werk... Ik mis mijn leidinggevende Ik ben snel afgeleid 10% 8% 10% 13% 5% 7% 17% 3% 19% 20% 18% 28% 24% 20% 19% 36% 39% 37% 31% 29% 37% 35% 22% 39% 53% 15% 38% 18% 11% 39% 23% 24% 9% 13% 14% 19% 24% 21% 11% 16% 7% 11% 5% GEZELLIGHEID Of het bevalt, dat gedwongen thuiswerken? Dat blijkt er maar net aan te liggen aan wie de vraag wordt gesteld. Over de hele linie bezien, antwoordt ruim de helft positief. Ronduit negatief is een kleine minderheid van 5 procent. Maar bij een uitsplitsing tussen mannen en vrouwen komt er een opvallend verschil aan het licht: mannelijke medewerkers zijn een stuk beter te spreken over hun verbanning naar de thuiswerkplek dan hun vrouwelijke collega’s. Waar 60 procent van de mannen aangeeft dat het thuiswerken ze prima bevalt, geldt dat maar voor 51 procent van de vrouwelijke respondenten. ‘Ik mis toch het even contact hebben met collega’s’, aldus een vrouwelijke gemeenteambtenaar. ‘Ik mis mijn collega’s en dan voornamelijk het sociale aspect. Korte vragen stellen over het werk. Even weg van thuis. Alle dagen zijn nu hetzelfde’, aldus haar collega van een andere gemeente. Vooral dat gemis aan sociale contacten breekt vrouwen meer op dan mannen. Acht op de tien vrouwen geven aan de collega’s te missen. Bij hun mannelijke collega’s wordt dat gemis significant minder gevoeld, maar nog wel altijd door zo’n 70 procent van hen. Het is niet alleen het elkaar zien, het inhoudelijke overleg face-to-face – ‘digitaal contact met collega’s en klanten kan het echte contact niet vervangen’ – maar vooral ook de gezelligheid die het werken op kantoor met zich meebrengt. Zeg maar, het praatje bij de koffiemachine en aan het bureau. Of zoals een Helemaal eens Eens Neutraal Oneens Helemaal oneens BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 11 hr-medewerkster bij het rijk het verwoordt: ‘Op een kantoordag bespreek je de kleine dingetjes ook en die dragen bij aan de kwaliteit van het werk.’ Bij werken en samenwerken ontbreekt nu dat sociale aspect. Thuis is die gezelligheid blijkbaar niet in dezelfde mate voorhanden. Dodelijk saai, noemt de een het daar zelfs. ‘Het moet niet lang duren zo.’ Vier op de tien ambtenaren geven aan dat het zo geen weken moet duren. Dat gaan ze niet volhouden. Vrouwen zeggen dat net iets vaker dan mannen. Dat heeft, naast het gegeven dat ze hun collega’s meer missen dan mannen, meerdere oorzaken. Het verschil zit ‘m niet op het inhoudelijke, meer technische aspect. Beide seksen kunnen even goed dan wel slecht al het werk dat er ligt vanuit thuis doen, namelijk de helft niet. Dat blijft liggen. Niet bij alle documenten kunnen is daarbij een van de struikelblokken. Aan de mate van zelfdiscipline ligt het evenmin: beide groepen dichten zich evenveel van die karaktereigenschap toe. ZELFDISCIPLINE Nee, de grotere verschillen komen naar boven bij de antwoorden op een aantal omgevingsfactoren. Zo geven vrouwen opvallend vaker als nadeel aan last te hebben van huisgenoten bij het thuiswerken (22 versus 14 procent). Groter en opmerkelijker nog zijn de verschillen als het gaat om de fysieke werkplek thuis: ruim de helft van de vrouwen (54 procent) meldt dat hun thuiswerkplek niet ideaal is. Dat is slechts bij vier op de tien mannelijke collega’s het geval. Dat heeft er wellicht veel mee te maken dat mannen vreemd genoeg veel vaker over een eigen werkkamer of -plek zeggen te kunnen beschikken. Twee derde van hen kan zich daarin terugtrekken, terwijl krap de helft van de vrouwen die luxe heeft. Af en toe wordt die ene goede werkplek nog wel gedeeld, maar blijkens de vraag lang niet altijd. Dat verklaart wellicht deels ook waarom vrouwen aangeven meer last te hebben te worden afgeleid, vooral door in huis aanwezige kinderen die vanwege het corona-virus niet naar school of de opvang kunnen (een kwart, tegenover 19 procent.) ‘Thuiswerken op zich is fantastisch. Echter met drie kinderen thuis is het opeens niet zo eenvoudig meer’, zegt een van hen. ‘Door de kinderen om me heen kan ik niet doen wat ik moet doen.’ Met name de gevraagde thuisonderwijsbegeleiding vraagt veel tijd. ‘Het is vooral de combinatie met kinderen die ook voor school begeleid moeten worden, die het lastig en intensief maakt’, verzucht een vrouwelijke gemeenteambtenaar. ‘Vooral de combinatie mama, juf, vrouw, werknemer, huisvrouw is in deze periode lastig’, aldus een vrouwelijke collega van de gemeente Zwijndrecht. ‘Met 3 kinderen onder de 6 is het lastig werken. Normaal zitten er twee op school als ik thuis werk en zijn ze bij thuiskomst rustig.’ En, om misverstanden te voorkomen, de zware omstandigheden als gevolg van de te vervullen dubbelrol komen niet alleen door het kleine grut. Ook het aansturen van pubers die thuis zouden moeten studeren, kost de thuiswerkende ambtenaar veel energie. ‘Met het hele gezin thuis zijn én thuiswerken én de kinderen onderwijs geven is een onmogelijke combinatie’, geeft een ambtenaar van de gemeente Almere aan. Mijn werkplek is niet ideaal Man Vrouw Hoe bevalt het thuiswerken Man Goed Matig Slecht Goed Matig Slecht 60% 36% 5% Vrouw 51% 43% 6% Thuiswerken hou ik geen weken vol 10% Man Helemaal mee eens Eens Neutraal Niet mee eens Helemaal niet mee eens Vrouw Helemaal mee eens Eens Neutraal Niet mee eens Helemaal niet mee eens 7% Ik wil straks na de corona-crisis vaker thuiswerken 8% Man Helemaal mee eens Eens Neutraal Niet mee eens Helemaal niet mee eens Vrouw Helemaal mee eens Eens Neutraal Niet mee eens Helemaal niet mee eens 5% 29% 8% 22% 37% 5% 26% 24% 37% 22% 12% 30% 29% 9% 27% 27% 26% 40% 54%

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 12 ACHTERGROND THUISWERKEN Eefje Smeulders, contractambtenaar bij de gemeente Zaanstad en deskundige op het gebied van genderbeleid, is allerminst verrast door deze uitkomsten. ‘Onderzoeken wijzen steevast uit dat vrouwen meer tijd kwijt zijn aan zorg, huishoudelijke taken en opvoeding. Dat hangt er deels mee samen omdat ze vaker parttime werken, maar je ziet het zelfs als ze een fulltime baan hebben: mama is in het huishouden voor kinderen doorgaans het eerste aanspreekpunt. Dat gaat knellen op het moment dat je, zoals nu, als moeder opeens volledig thuis moet werken’, zegt Smeulders, die ook actief is in de Nederlandse Vrouwenraad. RUSTPUNT De combinatie met verzorgen en het thuis scholen van kinderen wordt door menigeen zeer intensief ervaren. ‘De gemiste werkuren moeten dus deels ’s avonds worden ‘ingehaald’, aldus een Overijsselse provincieambtenaar. Zij is niet de enige die moeite heeft met de scheiding werk en privé. ‘Ik heb de hele tijd het gevoel te moeten werken. Thuis is niet meer het rustpunt dat het eerst was’, geeft een vrouwelijke gemeenteambtenaar aan. Of zoals een collega opmerkt: ‘Ik heb de neiging om te kort te pauzeren en lang door te gaan. Juist omdat ik eerder het gevoel heb dat ik te weinig doe.’ Een ander maakt zelfs werkdagen van 18 uur om privé en werk te combineren. Als gezegd, heel veel langer moet dat gedwongen thuis werken volgens veel ambtenaren op deze manier niet duren. Het wordt, zo geven veel respondenten aan, een ander verhaal als de kinderen weer naar school kunnen. Want los van de nadelen, zijn er ook de nodige pluspunten. Veruit de meest genoemde zijn het niet langer hebben van reistijden, het feit dat er minder uren opgaan aan vergaderen en het zelf kunnen indelen en bepalen van de werktijd. Oja, en de koffie is thuis lekkerder. Al met al zou één op de drie ambtenaren ervoor kiezen ook na de corona-crisis vaker thuis te werken. In Binnenlands Bestuur van begin maart voorspelde gemeentesecretaris Cees Vermeer van Breda al dat thuiswerken ook na de corona-crisis wel eens een blijvertje zou kunen gaan worden. Hij verwacht na de criADVERTENTIE sis niet minder dan een nieuwe werkelijkheid. ‘Digitale tools zijn prettig, merkt men nu. Gewoon skypen, niet steeds treinen’, aldus Vermeer. Eefje Smeulders sluit dat evenmin uit dat thuiswerken een vlucht gaat nemen, maar geeft daarbij wel een waarschuwing af. Zonder flankerend beleid breken dan met name voor vrouwen zware tijden aan, gelet op de druk die ze nu aangeven te ervaren bij het vervullen van de dubbelrol thuis. Natuurlijk, als het goed is kunnen de kinderen straks weer gewoon naar school en wordt het weer iets meer werkbaar thuis. Maar als thuiswerken de norm wordt, voorziet ze toch problemen ontstaan voor met name vrouwen. ‘Klakkeloos doorvoeren is erom vragen dat een groot deel van je personeel in de knel komt.’ VERANTWOORDING De enquête werd afgenomen van donderdag 19 tot en met woensdag 25 maart. De vragenlijst is verstuurd naar ruim 44.000 abonnees van Binnenlands Bestuur. De redactie ontving 6.304 ingevulde enquêtes terug. Kom het verschil maken bij BMC Al meer dan 34 jaar leveren de (senior) adviseurs van BMC een bijdrage met impact aan het oplossen van vraagstukken binnen de complexe context van de publieke sector. Voor inwoners, leerlingen en cliënten. We zijn op zoek naar nieuwe, betrokken collega’s die willen meewerken aan een effectieve en betrouwbare overheid en om samen verder te bouwen aan de kwaliteit van onze organisatie. Kijk op www.bmc.nl/vacatures voor een van onze uitdagende functies. Partners in verbetering

GEERTEN BOOGAARD COLUMN13 OVERMACHT OF NOODTOESTAND? Het recht kent twee soorten urgentie: overmacht en noodtoestand. Zij worden niet onderscheiden door de ernst van situatie, maar door de afwijking die zij legitimeren. Overmacht gaat over normen waar je om bijzondere redenen tijdelijk niet aan kunt voldoen. De noodtoestand gaat over bevoegdheden die je eigenlijk niet zou moeten willen gebruiken. Het lijkt logisch om te denken dat de enorme overmacht van corona de hoogste noodsituatie rechtvaardigt. Maar dat is niet zo. Corona bestrijden kan juridisch met relatief eenvoudige middelen. De noodbevoegdheden gaan over de problemen die mensen vervolgens creëren: hamsteren, bijvoorbeeld, of de orde verstoren. Wie denkt dat corona het beste kan worden bestreden door zo snel mogelijk de noodtoestand uit te roepen, maakt dus een gevaarlijke denkfout. De militairen in het straatbeeld vechten niet tegen corona. Dat doen artsen. En dat moeten we zelf doen. Naar het mij voorkomt, wordt het verschil tussen overmacht en noodtoestand voor mijn vakgebied een van de belangrijkste vragen in de aankomende maanden. Lukt het ons om corona als overmacht te blijven bestrijden of zal het gevoel van onmacht toch zo hoog stijgen dat dan we met grover geschut op elkaar gaan schieten? Een voorbeeld van het verschil tussen coronabestrijding in termen van overmacht en in termen van noodtoestand deed zich meteen al in de afgelopen weken voor. De maatregelen tegen corona legden niet alleen het hele land plat maar ook de lokale democratie lam. Gemeenteraden kunnen namelijk alleen in fysieke vergaderingen officiële besluiten nemen. Daarvoor zijn goede redenen, die het beste worden begrepen door de situatie in te denken waarin klassieke raadsvergaderingen helemaal tot het verleden zouden gaan behoren. Minderheden zouden dan hun pleit niet meer verliezen terwijl ze vanaf de publieke tribune vanonder een boos spandoek hun stemmende medeburgers rechtstreeks in de ogen kijken. Winst en verlies zouden ergens in de deep state worden bepaald. Dat zou een democratie zonder rituelen worden. En een dergelijke democratie legitimeert besluiten niet meer. Gevolg van al die mooie rituelen is ondertussen wel dat als mensen om gezondheidsredenen niet meer bij elkaar mogen komen, de normale besluitvorming overal stokt. Zolang er nog overzichtelijke termijnen bij de maatregelen werden genoemd, viel de situatie nog te overzien. Er zijn immers weinig besluiten te bedenken die écht geen drie weken kunnen wachten. Maar toen duidelijk werd dat het wel eens langer kon gaan ‘De maatregelen tegen corona legden ook de lokale democratie lam’ GEERTEN BOOGAARD IS HOOGLERAAR DECENTRALE OVERHEDEN (THORBECKE LEERSTOEL) AAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN duren, verdeelden de gemeenten zich in voorbeelden van overmacht en voorbeelden van noodtoestand. In Zoeterwoude schoot de burgemeester meteen in de modus van de noodtoestand. Bijzondere tijden rechtvaardigen bijzondere middelen, was het devies, en dus hamerde ze tegen de zin van haar wethouders en met steun van slechts twee coalitie-raadsleden in een paar minuten een weinig dringende raadsagenda af. Veel efficiency, weinig democratie. Maar deze situatie kan nog wel eens lang gaan duren, zei de burgemeester tegen de pers, dus beter wennen we hier maar vast aan. In Bodegraven-Reeuwijk, daarentegen, zagen ze corona meer als overmacht. Hun oplossing was gericht op het beperken van de normen waarvan moet worden afgeweken. De gemeenteraad beraadslaagde online en kwam daarna fysiek in minimale samenstelling bijeen om de digitaal gebleken politieke verhoudingen in officiele besluiten te bekrachtigen. Misschien niet efficiënt, aldus de burgemeester, maar met enige aanpassingen wel met zoveel mogelijk democratie. Inmiddels is tijdelijk mogelijk gemaakt dat raadsvergaderingen ook digitaal besluiten gaan nemen. Niet in een noodwet, maar in een spoedwet, benadrukte een ambtenaar van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Want overmacht of noodtoestand, that is the question. BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

14 ACHTERGROND CORONA DOOR: YOLANDA DE KOSTER Ambtenaren werken deze weken noodgedwongen massaal thuis. Dat vergt vooral wat van de organisatie cultuur en van het leiderschap, zo blijkt uit een rondgang langs vier organisatieadviesbureaus. Belangrijke tip: waak voor een sociaal isolement. CORONACRISIS ALS DIGITALE TRANSFORMATIE THUISWERKEN KAN BLIJVERTJE WORDEN THUISARBEID Op onze oproep het thuiswerken van ambtenaren in beeld te brengen kwamen honderden reacties. Op de volgende vijf pagina’s een kleine selectie

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 15 ‘Leidinggevenden moeten meer op resultaten gaan sturen’ Hij verwacht dat de coronacrisis zal leiden tot een versneld doorvoeren van digitale dienstverlening, zoals het digitaal aanvragen van rijbewijzen en paspoorten. LIMIET Er zit wel een limiet aan thuiswerken. Volgens Henry Potman en Herma Harmelink van KplusV moet het gaan om twee en bij uitzondering drie dagen per week. Als nadeel van thuiswerken noemen zij het ver‘Gemeenten zijn plotsklaps in de eenentwintigste, digitale eeuw beland’, meent Jasper de Wit, directeur van BMC. ‘Wat de afgelopen jaren in prachtige visies over Het Nieuwe Werken heeft gestaan, is nu in een keer in de huiskamer van gemeenten geland.’ Hij ziet koplopergemeenten die vrij eenvoudig op thuiswerken konden overschakelen. ‘Maar er zitten ook gemeenten bij die nog tokens aan hun medewerkers moesten uitdelen.’ Gemeenten die al volop met vormen van zelfsturing en met opgavegericht werken aan de slag waren, hebben het nu makkelijker. ‘Ik verwacht dat heel veel gemeenten hier nu versneld stappen in gaan zetten, waarbij de autonomie van de medewerker centraal staat.’ ‘Door het coronavirus raakt thuiswerken versneld ingeburgerd. Je ziet nu dat de processen doorgaan. De transitie zat er aan te komen, maar zal nu sneller gaan’, meent ook Michel te Riele, business director lokale overheid bij EIFFEL. In ‘normale tijden’ kan 90 procent van de ambtenaren hun werk vanuit huis doen, stelt Menno Spaan van Haagse Beek organisatieadvies. Bijvoorbeeld brainstormen over de gevolgen van wet- en regelgeving, inhoudelijk overleggen met je team en het afhandelen van (bouw)aanvragen; het kan gemakkelijk vanuit huis. ‘De systemen om het voor ambtenaren mogelijk te maken vanuit huis hun werk te doen, bleven tot nu toe onderbenut. Nu worden ze noodgedwongen beter benut’, aldus Te Riele. dwijnen van de spontane, sociale ontmoetingen. ‘De effectiviteit, helemaal bij gemeentelijke taken, is voor een groot deel afhankelijk van de relaties tussen uitvoerend professionals en tussen beleidsmakers en uitvoerend professionals. Even langslopen, een praatje maken, koffiedrinken met elkaar, samen lunchen. Digitaal moet dit altijd worden gepland; dingen ontstaan minder spontaan. Daarnaast is de binding met de organisatie belangrijk. Die verschraalt door een deel van de week thuis te werken’, stellen Potman en Harmelink. Spaan en Te Riele denken aan een maximum van vier dagen per week. ‘Als je alle dagen thuiswerkt, heb je kans dat medewerkers keuzes gaan maken die afwijken van het staande beleid. Je moet zorgen dat de neuzen dezelfde kant op blijven staan’, stelt Spaan. Te Riele adviseert om als team aan het begin en aan het einde van de dag online bij elkaar te komen. ‘s Ochtends om de komende dag door te nemen en aan het einde van de dag om te inventariseren hoe het is gegaan. ‘Dat hoeft allemaal niet lang te duren, maar contact houden en zaken op elkaar afstemmen is belangrijk.’ ‘Interactie met je team is heel belangrijk en dat moet je als leidinggevende echt organiseren’, stelt ook De Wit. ‘Leidinggevenden moeten niet alleen mails met informatie rondsturen; er moet echt beeld bij waarbij interactie plaatsvindt.’ CONTROLFREAK Leidinggevenden hebben er mogelijk nog wel de grootste moeite mee dat al hun mensen thuis werken. Er kwamen her en der al gekscherende tweets voorbij dat nu duidelijk is dat ook zonder een leider aan het roer het werk gewoon wordt gedaan. Ze voelen zich wat overbodig. Dat zijn ze zeker niet, maar ze moeten wel een andere rol pakken, stellen de vier bureaus. ‘Als je een controlfreak bent, is het heel lastig, maar je moet vertrouwen hebben in je mensen’, benadrukt Te Riele. ‘Leidinggevenden moeten meer op resultaten gaan sturen’, adviseert Spaan. ‘Spreek bijvoorbeeld af hoeveel vergunning

Voortaan heten wij VNG Connect Vanaf 31 maart hebben VNG Academie, VNG Congressen en VNG Trainees een andere naam. Voortaan heten wij VNG Connect. Een feestje dat we normaal gesproken graag met u hadden gevierd. Nu de wereld er zo anders uitziet, hebben we allemaal andere zaken aan ons hoofd. Verbinden. Dat is waar het in deze tijd meer dan ooit om draait. Al meer dan 30 jaar organiseren wij onze congressen en opleidingen. En wat al 30 jaar vanzelfsprekend is, is dat sinds de afgelopen weken niet meer. De missie van VNG Connect is om mens en kennis verder met elkaar te verbinden, dus dat gaan we dit jaar ook doen. Of we elkaar nu snel zien of over een tijdje, we blijven Connected. Tot binnenkort. We hopen vooral dat iedereen in goede gezondheid door deze uitzonderlijke situatie komt. Wanneer het weer kan op een manier die voor iedereen veilig en gezond is, zien we u graag op een van onze congressen, opleidingen en trainingen. Zorg goed voor elkaar VNG Connect

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 17 ‘Spreek met elkaar een virtuele borrel af’ en persoonlijk welbevinden. Belangrijk is dat leidinggevenden met hun medewerkers goede afspraken maken over werktijden. ‘Wees transparant in je agenda. Wanneer ben je aan het werk en wanneer niet. Zet dat in je agenda die je met je team deelt, zodat je ook niet lastig wordt gevallen op de momenten dat je niet aan het werk bent. Leidinggevenden zullen moeten wennen aan een meer flexibele inzet van werknemers’, zegt Te Riele. aanvragen in een week moeten worden afgehandeld of wanneer het beleidsplan af moet zijn.’ De Wit adviseert leidinggevenden maatwerk te leveren en spreekt daarbij over stijlflexibiliteit. ‘Je moet als leidinggevende aanvoelen wat elke medewerker nodig heeft.’ De ene medewerker heeft een strak dagschema nodig waarin duidelijk de taken zijn benoemd, een ander kan met de afspraak uit de voeten om over zes weken een beleidsstuk te leveren. Maar ook moet er nadrukkelijk aandacht zijn voor de menselijke factoren, benadrukt De Wit. Nu zeker, maar ook als straks weer alles ‘normaal’ is. ‘De mensenkant van een leidinggevende wordt veel belangrijker in een situatie waar veel wordt thuisgewerkt.’ Potman en Harmelink verwachten dat de coronacrisis zal gaan leiden tot meer taakgericht werken. Leidinggevenden moeten afspraken maken over de op te leveren producten en diensten. ‘Vervolgens moet de leidinggevende het loslaten en het aan de medewerker overlaten wanneer die de klus klaart.’ Leidinggevenden zullen daarnaast vaker voortgangsgesprekken met hun medewerkers moeten gaan voeren: zowel over de producten en diensten als over het werk NEGEN TOT VIJF De tijd dat iedereen van negen tot vijf op kantoor aan het werk is, is zeker bij meer thuiswerken ten einde. Te Riele: ‘Mensen leggen ’s middags hun laptop even weg, maar klappen hem ’s avonds weer open als de kinderen op bed liggen. Maak wel afspraken over vaste tijden waarop je hele team aan het werk is, bijvoorbeeld van tien tot twaalf en van twee tot vier uur. Plan in die periode dan ook de online overleggen in.’ Stel dat straks iedereen vier dagen per week thuiswerkt, dan moet je er als leidinggevende streng in zijn dat iedereen die vijfde dag ook echt op kantoor is, stelt Spaan. Het thuiswerken moet ook leuk blijven, benadrukt hij. ‘Het is nu allemaal heel functioneel, ook de online meetings, maar organiseer ook sociaal contact. Je moet even kunnen lachen met elkaar. Spreek bijvoorbeeld met elkaar af om een uur per week in te loggen voor een digitale borrel.’ ‘Hou de kantoorhumor er ook digitaal in’, stelt ook De Wit. De grappen die normaliter bij de koffieautomaat werden gedeeld, moeten nu op een andere manier worden verteld. ‘Je moet waken voor sociaal isolement. Het praatje bij de koffie en tijdens de lunch is er niet’, stelt Te Riele. Over een paar maanden, als het leven weer wat is genormaliseerd, doen leidinggevenden er volgens De Wit goed aan te reflecteren op het leiderschap in coronatijden. ‘Wat heb je ervan geleerd en waar had je moeite mee. Je moet je kwetsbaar opstellen, maar het is naar de toekomst toe wel belangrijk om dat te doen vanuit een visie op publiek leiderschap van morgen.’

18 ACHTERGROND CORONA DOOR MICHEL KNAPEN Alles is anders… en alles moet zo veel mogelijk hetzelfde blijven. Thuiswerken zou zich in niets moeten onderscheiden van werken op het gemeentehuis. Wat zijn de rechten en plichten van de thuiswerkende ambtenaar? RECHTEN EN PLICHTEN VAN AMBTENAREN THUISWERK EIST SOEPELE REGELS THUISWERPLEK Ambtenaren stuurden de afgelopen weken de redactie foto’s van hun werksituatie thuis.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 19 ‘Geen fatsoenlijke bureaustoel? Dan zal de werkgever die in principe moeten laten bezorgen’ ken; dan zal de werkgever dat thuiswerken moeten faciliteren en betalen. Heb je thuis geen laptop, dan hoef je er geen voor het werk aan te schaffen, daarvoor moet de werkgever zorgen.’ Werken moet verder ook veilig geschieden. Waar op kantoor de werkplek vaak wordt ingericht door een medewerVooropgesteld: niet alle ambtenaren werken op dit moment vanuit huis. Immers: er worden kinderen geboren en er overlijden mensen, dat moet worden aangegeven en geregistreerd. Ambtenaren die werken op een burgerlijke stand wordt dan ook doorgaans gevraagd door te werken, al kunnen de openingstijden zijn aangepast. Daar zal niet iedereen evenveel zin in hebben. ‘Wie alleen maar bang is om op kantoor ziek te worden, zal vaak toch moeten gaan werken’, zegt advocaat arbeidsrecht Jeroen Belderok van Pellicaan Advocaten. ‘Angst is in principe geen reden om werk te weigeren. Wel zal de overheidswerkgever zich moeten inspannen om de werkplek zo veilig mogelijk te maken: bureaus niet te dicht bij elkaar, de kantoorruimte ontsmetten en dergelijke maatregelen meer.’ Hier geldt de ‘zorgplicht’ van de werkgever. Die is ook van betekenis voor ambtenaren die thuis werken. De werkgever moet ervoor zorgen dat dit mogelijk is. ‘Wie bijvoorbeeld geen laptop heeft, zal er een van de werkgever moeten krijgen. Wie er wel een heeft, zal daarop moeten werken’, zegt Belderok. Dat wordt beaamd door Robert van Huussen, advocaat bij Axius Advocaten & Mediators. ‘De rechtspositieregelingen van ambtenaren voorzien doorgaans niet in thuiswerken, maar sinds 1 januari 2020 – met de invoering van de Wet normalisering rechtspositie ambtenaren – volgen zij de rechtspositie van ‘gewone’ werknemers. Als een ambtenaar in normale tijden graag een dag in de week thuis wil werken, moet hij afspraken maken met zijn leidinggevende. Dat is geregeld in de Wet flexibel werken uit 2016. Omdat het zijn eigen keuze is, zal hij zijn privé-laptop moeten gebruiken. Maar nu is het anders: ambtenaren wordt opgedragen om thuis te werker van de arbodienst, zal de ambtenaar dat thuis zelf moeten organiseren. ‘Je kunt niet – zeker niet in deze tijd – verwachten dat een arbomedewerker even thuis langskomt om de hoogte van je stoel of het bureaublad correct in te stellen’, zegt Belderok. ‘Wel zal de werkgever daarover duidelijke instructies en tips moeten geven. Heb je geen fatsoenlijke bureaustoel? Ook dan zal de werkgever die in principe moeten laten bezorgen.’ Maar alles wel ‘in redelijkheid’, vult Van Huussen aan. ‘Werk je normaal drie uur op een dag, dan kan de werkgever de afweging maken: is het wel de moeite en het geld waard dat ik een extra bureaustoel laat bezorgen? Dat geldt bijvoorbeeld ook als de thuislaptop niet alleen wordt gebruikt door de thuiswerkende ambtenaar, maar ook door de zoon of dochter die thuis moet leren. Voor een scholier die voor zijn eindexamen staat is de laptop belangrijker dan voor een leerling van groep 5. Ook daar zal de werkgever naar kijken als hij overweegt een extra laptop te sturen.’ REDELIJK GEDRAG De werkdag zal er veelal anders uitzien – vaak is er gewoon minder te doen. Belderok: ‘Wel wordt de ambtenaar geacht zoals gebruikelijk bereikbaar te zijn, voor evenveel uur per dag als normaal. Zelfs al is hij minder productief, hij zal toch moeten worden doorbetaald.’ Dat er minder werk is, is een bedrijfsrisico, dat niet ten laste van de werknemer mag komen. Niet elke thuissituatie zal geschikt zijn om door te werken, merkt Van Huussen op. Kinderen, drukke woonvormen, niet iedereen kan zich thuis even goed concentreren. ‘Dan houdt het een keer op, maar de werkgever zal dan wel het salaris moeten blijven doorbetalen. Ook hier geldt de redelijkheid: de werkgever is gehouden zich redelijk te gedragen tegenover de ambtenaar en die is weer gehouden zich redelijk te gedragen tegenover zijn werkgever.’ Als het werk wegvalt, kan de werkgever besluiten een ambtenaar op verlof te sturen, maar ook dan moet het salaris worden doorbetaald. Dat alles betekent ook dat de werkgever een ambtenaar ander werk mag opdragen, bijvoorbeeld het werk van een zieke collega dat blijft liggen. Belderok: ‘Dat moet dan wel werk zijn dat in de lijn ligt van de normale werkzaamheden. De werkgever kan je niet opdragen om de toiletten te gaan schoonmaken. Het moet dus passend werk zijn.’ Werk weigeren is echter niet toegestaan. De werkgever heeft een zorgplicht – de werkomgeving moet veilig zijn – maar heeft ook instructiebevoegdheden. ‘Een redelijk verzoek moet dan ook worden opgevolgd’, zegt Van Huussen. ‘Kom je niet werken terwijl dat veilig genoeg is, dan kan de werkgever het salaris inhouden of zelfs iemand op staande voet ontslaan. En omdat je dan verwijtbaar werkloos bent, krijg je ook geen ww-uitkering. Ambtenaren moeten daar niet te licht over denken. Andere mensen werken ook – in supermarkten, in de zorg, bij de politie. Dan kan ook worden verwacht van een ambtenaar, ook al voelt hij zich niet senang om te gaan werken.’ Wat de werkgever zeker niet mag – maar wat soms met de beste bedoelingen toch gebeurt – is preventief de temperatuur opnemen van medewerkers als ze naar het werk gaan. Belderok: ‘Dat kan alleen via de arbodienst of bedrijfsarts. Hier spelen nu eenmaal privacyaspecten een rol.’ Wat het belangrijkste is, zegt Jeroen Belderok: maak goede afspraken. ‘Bijvoorbeeld ook over het nemen van pauzes. Thuiswerken is soms geregeld in personeelshandboeken of staat in de arbeidsovereenkomst. Soms krijgen ambtenaren een brief waarin een en ander wordt toegelicht. Er kunnen ook zogenoemde thuiswerkovereenkomsten worden ondertekend, als een aanvulling op de arbeidsovereenkomst. Uitgangspunt is steeds: we houden rekening met de huidige, zeer bijzondere situatie.’

20 ACHTERGROND CORONA DOOR: CRISTINA BELLON Het in Lombardije gelegen Lodi is zwaar getroffen door het corona-virus. Wat komt er in zo’n geval allemaal op een gemeentelijke organisatie af? Binnenlands Bestuur geeft een inkijkje in de Italiaanse keuken. ‘De inkomsten zijn aanzienlijk verminderd, de uitgaven hoger onder andere door overwerk.’ REPORTAGE UIT LODI, HET ‘ITALIAANSE WUHAN’ OVERWERKEN TEGEN HET VIRUS Het college van B&W van Lodi, met rechts burgemeester Sara Casanova “Van de ene op de andere dag is ons gevraagd om onze leefgewoonten radicaal te veranderen, om onze vrijheid te beperken en vaak ook om op te geven fysiek in de buurt te zijn van degenen van wie we houden. Om het coronavirus te overwinnen is er maar één manier: het beperken van zoveel mogelijk persoonlijke contacten.” Dit zijn de woorden van de burgemeester van Lodi, Sara Casanova, die elke dag een brief schrijft, gepubliceerd op de website van de gemeente, om haar burgers te troosten. Lodi is een stad van 45.872 inwoners; het ligt in een groene vlakte in het zuiden

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 21 De afdelingen cultuur, sport en onderwijs zijn afgebouwd, omdat ze in deze moeilijke tijd als ‘niet essentieel’ worden beschouwd van de regio Lombardije. Het is ook de provinciale hoofdstad van 61 gemeenten, waaronder Codogno, het epicentrum van het coronavirus. In de eerste uren nadat de alarmbellen afgingen noemde iemand de plaats het ‘Italiaanse Wuhan’, omdat de 38-jarige man die als eerste besmette Italiaan er werd ontdekt. Codogno – samen met tien andere gemeenten in het lagere Lodigianogebied – was sinds 21 februari de eerste geïsoleerde ‘rode zone’. THUISWERKEN Op het moment van schrijven zijn in de provincie Lodi 2.057 mensen besmet met het coronavirus, 387 in de stad Lodi zelf. Het sterftecijfer is 18 procent – de getallen veranderen per uur. Ondanks deze sombere omstandigheden blijft zowel de provincie Lodi als de gemeente Lodi hun diensten garanderen. In Lodi zijn dat burgerlijke staat en demografische diensten; begraafplaatsdiensten; thuiszorg en maaltijddistributie voor mensen die niet zelfvoorzienend zijn en de ouderenzorg werken. Dat geldt ook voor diensten met betrekking tot het wegennet, de stadshygiëne, de lokale politie, het protocol en het officiële berichtennetwerk van de gemeente. Een gemeentelijke Civil Protection Operations Center is onlangs opgericht om de noodsituatie het hoofd te bieden. Andere diensten zijn telefonisch bereikbaar of door te schrijven naar de e-mailadressen die vermeld staan op de institutionele website. Mensen kunnen ook gebruikmaken van een zogeheten multifunctionele balie voor het verzenden en ontvangen van bestanden. In Lodi werken 212 mensen in de gemeente, waarvan zes wethouders en vier managers. Er zijn tot nu toe geen sterfgevallen en slechts twee van de 212 personen die zijn getest, zijn positief gevonden. De strategie van het bureau gezondheidsbescherming is om alleen degenen die in contact zijn geweest met zieke mensen te testen. De meeste medewerkers werken thuis in ‘een slimme werkmodus’. Ze voeren de gebruikelijke functies zoveel mogelijk op afstand uit. Onder collega’s van hetzelfde kantoor wordt er in wisseldiensten gedraaid om rustpauzes mogelijk te maken. Maar afspraak is dat er ten minste één werknemer altijd aanwezig moet zijn op elke afdeling en deze draait diensten van één hele week. Managers kunnen fysiek dienst hebben of anderszins zijn ze telefonisch of videobellen bereikbaar. Er zijn gratis informatienummers actief, zoals die van de afdeling burgerzaken en algemeen. De gemeente streeft ernaar om LOCKDOWN Met opeenvolgende decreten heeft de Italiaanse regering strikte maatregelen genomen om de noodsituatie in heel Italië in te dammen: scholen, winkels, restaurants, disco’s, bioscopen, pubs, sportscholen en parken werden gesloten; geen religieuze vieringen in kerken en er waren geen voetbalwedstrijden toegestaan; mensen moeten thuis blijven. Het verlaten van je huis of woonplaats is door de regering en de regionale autoriteiten verboden, behalve om redenen van werk, noodsituaties op het gebied van de gezondheid, en primaire benodigdheden, zoals voedsel en medicijnen. En met het decreet van 22 maart zijn fabrieken die geen essentiële goederen of diensten produceren ook gesloten tot vooralsnog 3 april. informatie over actieve diensten aan alle burgers te beantwoorden en te verstrekken. Op dit moment werkt dit systeem, omdat vrijwel alle fabrieken en commerciële activiteiten in het gebied zijn gesloten, en de volledige werkdruk daardoor is verminderd. Afgeschaald wordt er tijdelijk op de technische diensten (stedenbouw, erfgoed, openbare werken, ecologie, milieu en administratie). De afdelingen cultuur, sport en onderwijs zijn zelfs nog verder afgebouwd, omdat ze in deze moeilijke tijd als ‘niet essentieel’ worden beschouwd. Maar er zijn tegelijkertijd ook afdelingen die meer werken dan normaal en waar de fysieke aanwezigheid van al het personeel nodig is. Zo maken medewerkers van de sociale dienst in feite overuren. En het veiligheidsmanagement heeft al zijn medewerkers gemobiliseerd. MINDER INKOMSTEN De gemeenteraad vergadert regelmatig middels een videoconferentie. De goedkeuring van de begroting en van het financieel overzicht is uitgesteld tot eind mei. De noodsituatie zal onvermijdelijk leiden tot veranderingen in de jaarrekening. De inkomsten zijn over het algemeen afkomstig van diverse belastingen, diverse sancties, overdrachten van de Staat, regionale financiering, Europese financiering voor specifieke projecten, winsten van gemeentelijke geassocieerde bedrijven, winsten op eigendommen en activa die eigendom zijn van de gemeente. Sinds de afgelopen maand zijn deze inkomsten aanzienlijk verminderd, zoals de wethouder voor de begroting Angelo Sichel uitlegt, ‘minder administratieve boetes en verkeersboetes, geen parkeergelden meer (een verlies van 100.000 euro per maand), geen betalin

INGEZONDEN MEDEDELING

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 23 ‘ Om burgers te helpen stellen we de inning van belasting uit’ gen meer van kleuterscholen, van gemeentelijke sportscholen, van billboards en reclame, van belastingen op bars en caféterrassen.’ De gemeente wil verder onder andere tot december uitstel van betaling van sociale huren verlenen en afzien van de huren van gemeentelijk vastgoed en het innen van lokale belastingen. En, zo voegt hij eraan toe: ‘We hebben hogere kosten voor de aankoop van gezondheidsmiddelen voor ons personeel, kosten voor onze gemobiliseerde lokale politie, voor het overwerk van het personeel, voor de sanitaire kosten van openbare plaatsen en straten. Om onze burgers te helpen stellen we de inning van gemeentelijke belastingen en de huren van volkshuisvesting uit tot het einde van het jaar, schorten we de schoolkosten op en vergoeden we een deel van de voor- en naschoolse kosten en van schoolvervoer.’ UITSTEL BELASTINGEN Een einde maken aan de verspreiding van COVID-19 is de prioriteit. Tegelijkertijd zijn sterke economische maatregelen nodig. Als gevolg van deze noodsituatie verleent de overheid op dit moment bijstand aan burgers door middel van uitgestelde belastingbetalingen. Voor ouders die kinderen tot 12 jaar hebben, wordt een economische oppasbonus toegekend of, als alternatief, een buitengewone periode van ouderschapsverlof. De burgemeester van Lodi heeft samen met alle burgemeesters van Lombardijes belangrijkste steden de regering gevraagd Het centrum van Lodi de rijksbelastingen en -verplichtingen op te schorten. Daarnaast hebben ze adequate steunmaatregelen gevraagd voor werknemers die geen werk hebben, voor bedrijven, alsook voor de gemeentelijke begrotingen. De aanvallen op de supermarkten in sommige steden in Zuid-Italië en de roep om hulp van gezinnen die geen geld hebben om voedsel te kopen, hebben de regering er inmiddels toe aangezet nieuwe maatregelen te nemen, gericht aan de burgemeesters van de 8000 gemeenten. ADVERTENTIE Thuishuisproject succesvol tegen eenzaamheid Winnaar Nationale Eenzaamheid Prijs 2015 en maatschappelijk rendement 175% (!) Ruim 1.000.000 ouderen geven aan zich ernstig eenzaam te voelen. Het Thuishuis is een uniek leef- en woonconcept voor alleenstaande ouderen die op een fijne manier samen oud willen worden. Ouderen in de wijk die alleen wonen krijgen via activiteiten van het Thuisbezoek een steuntje in de rug. Laat niemand in eenzaamheid leven! Meer weten? E: info@thuisinwelzijn.nl, T: 06 10 96 77 46, W: www.thuishuis.org De regering draagt 4,3 miljard euro over aan de gemeenten, een voorschot van 66 procent van het huidige gemeentelijk solidariteitsfonds. Het is geld dat al verschuldigd was aan de gemeenten en dat in mei 2020 zou worden betaald. Bovendien voegt de regering nog eens 400 miljoen euro toe voor voedselcheques. Ze zullen onmiddellijk beschikbaar worden gesteld aan burgemeesters en sociale diensten om hun arme burgers te helpen. Er zijn mensen die honger hebben. Een sociale bom staat op ontploffen.

24 ACHTERGROND CORONA DOOR: WOUTER BOONSTRA Aanbieders van opleidingen voor bestuurders en ambtenaren grijpen de coronacrisis aan om hun lessen te digitaliseren. De behoefte is groot. ‘Mensen zitten thuis, ze hebben tijd om te leren.’ AANBIEDERS VAN OPLEIDINGEN PASSEN WERKWIJZE AAN VIRTUEEL KLASJE NU AL SUCCES Toen eind februari bleek dat het coronavirus in Noord-Italië was en dus steeds dichterbij kwam, stelde NCOI Groep, waaronder Bestuursacademie Nederland valt, een crisisteam samen. ‘We bespraken diverse scenario’s, waaronder een totale lockdown’, zegt Alex van der Weide, directeur communicatie van NCOI Groep. ‘Carnaval kwam eraan. We begrepen direct dat onze it-structuur en ons it-platform belangrijke pijlers zouden worden. Daar moest voldoende capaciteit zijn qua menskracht en qua hardware en licenties.’ Voor de organisatie, de operatie, studenten, docenten en locaties had het team verschillende scenario’s: van alleen Noord-Brabant tot heel Nederland dicht. ‘We hadden voor elk scenario een communicatiedraaiboek.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 25 ‘Klanten vragen al die ene training van september naar voren te halen’ Als de Bestuursacademie Nederland een zelfstandig opleidingsinstituut was geweest, zou dat voor hen veel moeilijker zijn geweest. ‘Je moet op heel veel borden tegelijk schakelen’, aldus directeur Steven Steenbergen. ‘We konden veel leren van onze zusterorganisatie voor het bank- en verzekeringswezen met hun virtual classroom. Het draait al, dus hoe kopieer je dat en hoe pas je het toe op andere opleidingen?’ Steenbergen zag vanaf 18 maart de inschrijvingen teruglopen. ‘Volledige informatievoorziening is dan van belang: we konden gewoon door. Eerst lieten we cursisten de lessen thuis voorbereiden. Via hun online leeromgeving konden ze hun opdrachten uploaden. Docenten belden de cursist dan tijdens de lesdag. Daarna hebben we een virtual classroom ingericht. Klanten zagen: het loopt door. Het is een andere manier van leren, maar sommige klanten hebben al gevraagd om die ene training van september naar voren te halen. Mensen zitten thuis, ze hebben tijd om te leren. Je ziet dat in een heel kort tijdsbestek dingen veranderen.’ VIRTUAL CLASSROOM Volgens Van der Weide zagen opdrachtgevers ‘ongelooflijk snel’ in dat lessen konden doorgaan. ‘Op 16 maart hadden we zes groepen in een virtual classroom in Noord-Brabant, een week later 629 in heel Nederland.’ Veel opleidingen zijn gericht op kennis en inzicht. De virtual classroom blijkt dan een heel geschikte tussenvorm. ‘Je hebt wel de docent erbij, dus je kunt sparren en de vertaalslag naar je eigen praktijk maken. Een stuk complexer is het voor trainingen advies- en presentatievaardigheden, dat vergt meer werk en een andere vorm.’ De focus ligt nu op de opleidingen. De trainingen waar fysieke aanwezigheid noodzakelijk is gaan nu even niet door. ‘We nemen de tijd om met onderwijskundigen te kijken hoe we die het beste kwalitatief kunnen invullen.’ Volgens Van der Weide zou virtual classroom als leervorm eigenlijk binnen nu en twee jaar gestalte krijgen. ‘Een gedeelte zit al in het assortiment, maar nu weten we helemaal: dit zal blijven. We hadden klassikaal of thuis leren en nu ook een derde variant: virtual classroom. Dit blended learning is in twee weken in een enorme stroomversnelling gekomen. Het is blijvend en het werkt.’ Het NCOI wil mensen motiveren door te gaan. ‘Nu is het momentum: we geven een kosteloze switch-garantie: in april of mei beginnen met een nieuwe opleiding via virtual classroom en dan kun je zelf bepalen of je later weer teruggaat naar klassikaal of dat je dit wilt volhouden.’ Bij Nyenrode Business Universiteit begon het met het uitstellen van de geplande studiereizen, zegt woordvoerder Erik van der Liet. ‘Het eerste besluit daarover namen we half februari voor een groep studenten die naar Zuid-Korea zou gaan.’ Toen de universiteit dicht moest voor fysieke colleges en andere bijeenkomsten stond Nyenrode voor de uitdaging een online variant tegenover de specifieke leerervaring op Nyenrode te stellen. ‘Iedereen heeft daar ontzettend hard aan gewerkt, vooral de ict-afdeling heeft een huzarenstukje geleverd.’ De afgelopen jaren investeerde Nyenrode flink in online leren oplossingen, zoals van Canvas en Panopto. ‘Met deze techniek hebben nu in korte tijd vrijwel alle programma’s de sprong gemaakt naar online. De didactiek volgt daar direct op. Docenten krijgen onderwijskundige en technische ondersteuning vanuit Academic Services, programmamanagement en van een support team.’ ONLINE COLLEGES Binnen een week heeft het grootste deel van de Degree opleidingen de slag gemaakt naar online colleges volgen, aldus Van der Liet. ‘Afgelopen vrijdag hebben al meer dan honderd colleges online op dezelfde dag plaatsgevonden. Er is daardoor vrijwel geen college gemist. Het is wennen voor studenten en docenten, maar een geruststelling dat mogelijke studievertraging voor een belangrijk deel wordt voorkomen. Voor colleges die veel interactie tussen deelnemers vragen is wat meer tijd nodig om een passend format in te voeren. Daar zijn we op dit moment druk mee bezig. Dit geldt met name voor de modulaire MBA’s.’ Bij Executive Education merkte Nyenrode al vrij snel na de eerste nieuwsberichtgeving over corona in Nederland dat organisaties hun deelnemers terugtrokken uit programma’s. ‘Begrijpelijkerwijs deden ze dat preventief om hun medewerkers weg te houden uit groepen mensen.’ Bij de invoering van overheidsmaatregelen zag de universiteit meer afzeggingen binnenkomen. ‘We hebben toen direct besloten de programma’s die snel gingen starten te herplannen na 1 juni. Voor een aantal executive programma’s worden online varianten ontwikkeld. ‘En zijn we bezig met gratis webinars rondom de coronacrisis thematiek.’ Bij Degree lopen de programma’s die dit academische jaar zijn gestart ‘gewoon’ door; daar zijn geen directe effecten. ‘Ook in de werving van nieuwe studenten zien we nog geen sterke effecten. Bij de jongere doelgroepen lijken de studieplannen niet te wijzigen. Bij mid-career doelgroepen die zich oriënteren op een parttime Master, Executive MBA of fulltime MBA komen we nu soms wel wat twijfel tegen. Informatiebijeenkomsten die we nu online houden worden vooralsnog goed bezocht en we hebben veel contact met geïnteresseerde studenten. Het is nog te vroeg om de effecten in omzet in cijfers uit te drukken.’ Begin maart is Nyenrode begonnen met denken in eerste toekomstscenario’s. ‘Een kernvraag is hoe we mensen, organisaties en de maatschappij kunnen helpen bij groei en transformatie. Daarvan ligt de wortel in onze geschiedenis.’ Nyenrode is in 1946 opgericht door het bedrijfsleven om Nederland te helpen er economisch weer bovenop te komen. ‘De rol die wij nu moeten spelen is evident. Hoe helpen wij het Nederlandse bedrijfsleven en andere organisaties door deze crisis? We zien naast economische bedreigingen ook kansen ontstaan. Het is duidelijk dat onderwijs door deze crisis een blijvende verandering zal ondergaan.’

26 INTERVIEW RODERICK VAN DE MORTEL DOOR: MARTIJN DELAERE FOTO: ERIK VAN DER BURGT Willem Holleeder werd voor zijn proces zestig keer in een beveiligd konvooi van de EBI in Vught naar Amsterdam gereden. ‘En straks rijden ze met een sneltreinvaart met Taghi door Vught en over de A2 – levensgevaarlijk’, zegt burgemeester Roderick van de Mortel. BURGEMEESTER VUGHT: ‘VERVOER CRIMINELEN LEVENSGEVAARLIJK’ ‘BOUW RECHTBANK BIJ PI VUGHT’ ‘Het is natuurlijk ellendig voor het Nationaal Monument Kamp Vught en het Geniemuseum, maar voor de veiligheid is de gedwongen rust goed’, vindt burgemeester Roderick van de Mortel. Sinds vorige week staat de Lunettenlaan in Vught niet meer vol met autobussen en langs de bosrand geparkeerde auto’s (kijk anders even op Streetview), en dat blijft in ieder geval tot 31 mei zo. En ook in het gevangeniscomplex aan de Lunettenlaan is het door het rondwarende coronavirus rustig. Tot nader order is er geen bezoek en zijn er ook geen ritten naar rechtbanken in de Randstad. ‘Dat laatste mag wat mij betreft zo blijven’, zegt de burgemeester. ‘Want telkens als er een zware crimineel met zwaailichten over de Lunettenweg wordt vervoerd, houd ik mijn hart vast.’ In de extra beveiligde inrichting (EBI – unit 5) van de penitentiaire inrichting (PI) Vught zitten Nederlands bekendste criminelen: Willem Holleeder, Ridouan Taghi, Gökmen Tanis, Dino Soerel, Mohammed Bouyeri. Als zij naar de zwaar beveiligde rechtbanken in Amsterdam-Osdorp of Schiphol moeten, dan gaat het met een rotvaart over de Lunettenlaan en door Vught. Eén auto met pech op de weg of een kerende auto bij een bus waar schoolkinderen uitstappen, en de gevolgen zijn niet te overzien. Burgemeester Van der Mortel: ‘De Lunettenlaan is een oude smalle weg met aan weerszijden kazernes, met al hun personeel, voertuigen en bedrijvigheid. Er ligt een complete woonwijk aan de weg, we hebben het Geniemuseum met zijn publiek en het net verbouwde Nationaal Monument Kamp Vught met jaarlijks 75.000 bezoekers. En dan heeft de PI ernaast één toegangspoort, waar alle bezoekers en de leveranciers doorheen moeten. En daar moet dan óók het BOT [Bijzondere Ondersteuningsteam, red.] doorheen met zijn grote auto’s. Zoals de situatie nu is, is dat onvermijdelijk maar het is levensgevaarlijk.’ NOODKLOK Roderick van de Mortel (48) is dertien jaar burgemeester van het Brabantse Vught (ruim 26.000 inwoners). Al die jaren was de EBI er. Net als de wijk Lunetten, het Geniemuseum en het Kamp Vught. Waarom nu de noodklok? Van de Mortel: ‘Er is een nieuwe generatie nietsontziende criminelen opgestaan en de BOT-transporten zijn de laatste jaren toegenomen. De zwaarste vluchtgevaarlijke criminelen van het land zijn in Vught opgesloten en moeten honderd kilometer verderop naar de rechtbank worden gebracht. Ik ben niet de enige die zich zorgen maakt over wat er onderweg fout kan gaan.’ Dan breng je die zware criminelen toch met de politiehelikopter naar de Bunker in Amsterdam? Van de Mortel: ‘Natuurlijk worden er ook helikopters gebruikt, maar deskundigen vertellen mij dat je de manieren van vervoer moet afwisselen. Je wilt niet voorspelbaar zijn. Als het BOT-transport over de weg naar Amsterdam gaat, dan gebeurt dat ook via variabele routes. ‘Het vervoer van Taghi gaat naar schatting 2,5 miljoen kosten’ Maar op dit moment moeten ze hier wel altijd door die lange pijp.’ En toen schoot de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak Henk Naves eerder dit jaar burgemeester Van de Mortel ‘te hulp’, door voor ‘veel meer zittingscapaciteit bij extra beveiligde rechtbanken’ te pleiten. Van de Mortel zag zijn kans schoon en schreef minister Dekker voor Rechtsbescherming een brief. Waarom geen extra beveiligde rechtbank in Vught? Dan is transport niet meer nodig. Van de Mortel: ‘Er is ruimte op het terrein van de PI. Het is een groot complex van dertig hectare. Of onderzoek de mogelijkheid om tegen of bij de PI een rechtbank te bouwen en die met sluizen te verbinden met de EBI. Daarvoor is ook ruimte genoeg. Het hoeft geen complete rechtbank te zijn, laat het een extra beveiligde zittingszaal zijn, waar ook ruimte is voor pers en publiek.’ Uitbreiding van de PI met een extra beveiligde rechtbank kan mooi samenvallen met de voorgenomen vernieuwing van het PI-terrein, de geplande bouw van een tweede ontsluitingsweg en een tweede toegang van het complex, denkt de burgemeester van Vught. ‘Schuif die zaken alsjeblieft in elkaar. We zijn nú de plannen aan het maken, we tekenen nú en berekenen nú de kosten’, zegt Van de Mortel, die vooral enthousiaste reacties uit de (HaagBINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

INTERVIEW 27 CV RODERICK VAN DE MORTEL (Den Bosch, 1971) studeerde rechten in Utrecht. Hij werd in 1989 lid van de VVD en in 1996 werd hij gemeenteraadslid in Den Bosch. Van 1998 tot 2002 was Van de Mortel fractievoorzitter van de Bossche VVD. In 2002 werd hij wethouder in Den Bosch. Van de Mortel is sinds 2 april 2007 burgemeester van de Brabantse gemeente Vught. BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

28 INTERVIEW RODERICK VAN DE MORTEL se) politiek heeft gekregen. ‘De minister bekijkt wat mogelijk is. Kamerleden zijn in Vught geweest. De meesten waren hier nog nooit geweest en verbaasden zich over de toegangsweg. Hoe is het mogelijk?’ Vlak voordat de coronacrisis uitbrak, kwam ook de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak Naves langs in Vught. Burgemeester Van de Mortel: ‘Hij was hier ook nog nooit geweest. We zijn in de PI geweest en in de EBI. Henk Naves benadrukte dat de Raad voor de rechtspraak niet gaat over de bouw van een extra beveiligde rechtbank in Vught, maar hij gaf wél tips over wie we moeten betrekken bij onze lobby. Zodra we uit de coronacrisis zijn, zetten we onze lobby voort, bijvoorbeeld door met het Openbaar Ministerie te gaan praten.’ VEILIGER Wacht even: als de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak het nut van een beveiligde rechtbank inziet, dan betekent dat toch iets? Het zijn toch ‘zijn’ rechters die naar Vught moeten? Van de Mortel: ‘Henk Naves heeft inderdaad zelf gezegd dat er capaciteit bij moet. Het is ook een feit dat die extra capaciteit niet weer in de Randstad komt. Dat rechters en officieren van justitie in de toekomst vanuit de Randstad het land in moeten, is ook een feit en dat vind ik alleen maar gezond. Het is ook goedkoper om ze hiernaartoe te brengen, dan om met speciale auto’s of een helikopter naar Amsterdam te gaan. Willem Holleeder is voor zijn proces zestig keer op en neer naar Amsterdam geweest. Ik heb begrepen dat dit een miljoen euro heeft gekost. Het vervoer van Taghi gaat naar schatting 2,5 miljoen kosten. Een rechtbank bij de PI Vught is veiliger voor Vught, veiliger voor iedereen op de route, veiliger voor Amsterdam, én goedkoper voor Nederland.’ Als het zo eenvoudig is, dan besluit minister Dekker toch vandaag om bij de PI een beveiligde rechtszaal te bouwen? ‘Wij zijn het snel met elkaar eens’, lacht hij. ‘Maar er kunnen politieke motieven spelen. Misschien is er wel een lobby om het oosten des lands iets te geven. Daarnaast moet je onderzoeken of het technisch kan. En hoe zit het met de kosten? Maar iemand met ‘We halen boeven van de straat, maar we sturen zware criminelen de weg op’ gezond verstand zegt: hier komt zo veel bij elkaar, het zou raar zijn als je bij de PI niet op zijn minst één zittingszaal zou realiseren.’ De minister zou óók kunnen denken: als de EBI in Vught zo ingeklemd zit, dan verplaatsen we haar toch naar Vlissingen en dan bouwen we er een rechtbank tegenaan? Heeft Vlissingen weer zijn rechtbank en de minister lost meteen de marinierskazerne-schuld in bij de provincie Zeeland. Daarmee span je het paard achter de wagen, vindt de burgemeester van Vught. ‘Het probleem is niet de PI Vught; die functioneert goed en de relaties zijn uitstekend. De PI staat hier al lang en hoort hier thuis. We zijn trots op de PI Vught. De PI levert ook veel werkgelegenheid op. Er werken maar liefst 1.100 mensen. Het probleem is de gebrekkige bereikbaarheid van de PI, de gevaren die dat oplevert en de politiecapaciteit die daardoor nodig is.’ Hij neemt de komst van Taghi naar de EBI als voorbeeld. ‘De verhoogde dreiging rond Taghi heeft gevolgen voor de omgeving. Er is zichtbaar meer bewaking bij de PI. Als de poort van de PI opengaat, zie je dat er binnen ook extra beveiliging is. We zijn waakzamer als er een melding komt van een drone of een verdachte auto. Dat vreet politiecapaciteit, die in de regio slechts mondjesmaat voorhanden is. Als er vanuit de EBI een transport gaat plaatsvinden, dan onderzoekt de politie eventuele routes. Er wordt extra gerechercheerd op iedere waarschuwing of melding van iets verdachts of ongewoons. Dat raakt mijn verantwoordelijkheden als burgemeester. De onveiligheid die het transport van deze criminelen veroorzaakt, raakt mij ook als inwoner van Vught.’ BEVRIJDEN Met de onvermijdelijke komst van meer extreem vluchtgevaarlijke criminelen in de EBI (er zitten er nu rond de tien, er is plaats voor 24), zal die onveiligheid alleen maar toenemen, vreest hij. Niet alleen omdat de BOT-transporten vaker door Vught zullen moeten racen, maar ook omdat zij doelwit van nietsontziende bevrijdingsacties kunnen worden. Van de Mortel: ‘De criminaliteit verhardt. Dat merken we hier in Brabant. Er wordt heel veel geld verdiend in de industriële drugseconomie en daarmee moeten ook heel veel belangen worden beschermd. Dat brengt extreem zware criminele uitwassen met zich mee. Iemand als Taghi is daar een voorbeeld van. Als hij wordt veroordeeld, dan is de kans groot dat hij nooit meer wegkomt uit de EBI. Wat heeft hij te verliezen bij een poging om hem hoe dan ook en waar dan ook te bevrijden? Hij heeft geld genoeg. Dat gevaar moeten we onder ogen zien en we moeten er snel antwoorden op vinden.’ Eén van die antwoorden is een beveiligde rechtbank bij de PI, ‘want met twee poorten en twee toegangswegen neemt het gevaar van het vervoer niet af. Er blijft gevaar in de omgeving, voor de vervoerders, voor de bewakers en voor automobilisten op de N65 of de A2 en elders op de route. Al het vervoer is gevaarlijk.’ Dat nu pas werk wordt gemaakt van een nieuwe ontsluitingsweg en een tweede poort voor de PI Vught en dat we ook nu pas studeren op een beveiligde rechtbank, spreekt volgens hem boekdelen over onze jarenlange naïviteit op het gebied van harde georganiseerde criminaliteit. Van de Mortel: ‘Ik had laatst contact met iemand bij Justitie over de extra beveiligde rechtbank. “Zou je niets eens in Italië gaan kijken, waar tijdens de maffiaprocessen ook een rechtbank naast de gevangenis is gebouwd?”, zei ik. Dat werd een beetje lacherig weggewoven. “Ja, dat is maffia, dat is Italië.” Dan denk ik: jongens, realiseren jullie je niet dat dit de toekomst van Nederland is? Ik bedoel niet de maffia, maar wel dat met de verharding van de criminaliteit strafprocessen van zware criminelen steeds vaker gaan voorkomen. Ik ben ervan overtuigd dat er meer Taghis gaan komen. Die moet je niet op en neer van Vught naar Amsterdam willen rijden. Ik bedoel: we halen boeven van de straat, maar we sturen zware criminelen de weg op.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR -WEEK 14 | 2020 MICHEL KNAPEN JURIDISCH 29 Een ambtenaar van de gemeente Diemen kreeg IN DE CLINCH een andere functie maar kon dat werk niet aan. Na enkele kritische beoordelingen en verbeterplannen werd haar vertrek aangekondigd. Waarom kon ze toch blijven? VERBETERTRAJECT MOET WORDEN AANGETOOND Als Christel Buurdam* negen jaar bij de gemeente Diemen werkt, krijgt ze een nieuwe functie, schaal 8. Maar vanaf het begin loopt dat niet lekker. Na drie maanden wordt ze beoordeeld, het is dan maart 2012, en dan blijkt dat ze op een aantal (nieuwe) gebieden niet aan de verwachtingen voldoet. Dat is ook de boodschap na een tweede beoordeling (2014) en een derde (2015). Steeds worden afspraken gemaakt maar die leiden niet tot een verbetering. Vervolgens neemt het college het voornemen Buurdam te ontslaan. Dat wordt ten uitvoer gebracht indien uit de eerstvolgende beoordeling blijkt dat zij ongeschikt of onbekwaam is voor haar functie. Ook al is die beoordeling kritisch, toch krijgt Buurdam opnieuw de kans haar functioneren te verbeteren, omdat zij bij herhaling heeft gezegd dat zij op bepaalde onderdelen niet goed is ingewerkt. Een onaf - hankelijk opleidingsinstituut zal een test bij haar afnemen. Daaruit blijkt dat Buurdam niet voldoende in staat is om zelfstandig personeelslijsten te lezen en beoordelen, terwijl dat haar werk is. Er wordt een vervolgtraject ingezet, gericht op het verbeteren van haar kennis. Een tweede test wijst uit dat Buurdam weliswaar beschikt over de vereiste basiskennis, maar dat zij bij ingewikkelde zaken haar kennis niet zelfstandig, dus zonder hulp, kan toepassen, wat wel van haar wordt verwacht. Dat alles is nu reden om het ontslag door te zetten, maar dat kan pas worden geëffectuBestuursorgaan moet de ongeschiktheid aannemelijk maken eerd nadat de re-integratiefase van acht maanden achter de rug is. Buurdam vecht het ontslagbesluit bij de rechtbank Amsterdam aan, maar tevergeefs: die vindt dat ze zowel voldoende tijd als gelegenheid heeft gehad om haar functioneren te verbeteren. In hoger beroep wijst de Centrale Raad van Beroep erop dat een ambtenaar eervol kan worden ontslagen als deze onbekwaam of ongeschikt is voor de vervulling van zijn functie. Het bestuursorgaan moet de ongeschiktheid aannemelijk maken aan de hand van concrete gedragingen van de ambtenaar. ADVERTENTIE Steun jonge talenten in ontwikkelingslanden! Maak uw donatie over op IBAN NL47ABNA0441782043 t.n.v. Talent for Governance of online op onze website! TALENTFORGOVERNANCE.NL Het college is verder bevoegd iemand op een andere functie te plaatsen, en de ambtenaar behoort, na een overgangstermijn, aan de nieuwe eisen te voldoen. Het Diemense college heeft overtuigend aangetoond dat Buurdam voor haar nieuwe functie ongeschikt is. Exit Christel Buurdam? Toch niet. Het instituut dat de kennistest afnam had geadviseerd dat zij een opleiding zou moeten volgen zodat haar inzicht in de persoonslijsten kan worden verhoogd. Buurdam stelt dat dit vervolgtraject niet heeft plaatsgevonden, dat zij in die periode geen begeleiding heeft gehad en dat zij daardoor geen eerlijke kans heeft gekregen om haar functioneren te verbeteren. Het college zegt daarentegen dat het vervolgtraject wel is aangeboden en dat Buurdam is getraind en begeleid. De Raad vindt dat het aan het college is deze stelling te bewijzen. Maar facturen, e-mails en andere stukken die wijzen op de toegezegde begeleiding ontbreken. Dat heet een ‘motiveringsgebrek’, waardoor het ontslagbesluit in strijd met de Algemene wet bestuursrecht is genomen. Dat wordt door de Raad in zijn uitspraak van 19 maart 2020 dan ook vernietigd. Zolang het college niet met stukken onderbouwt dat Buurdam de toegezegde begeleiding heeft gehad, en welke begeleiding zij concreet heeft genoten om de tweede kennistest beter te kunnen maken, blijft Buurdam in dienst. * De naam is gefingeerd. ECLI:NL:CRVB:2020:716

30 ACHTERGROND DIGITAAL DOOR: MARJOLEIN VAN TRIGT BEELD: GARY WATERS / ANP Niet alleen privacy en veiligheid, maar ook rekenschap is een belangrijk onderwerp in de omgang met algoritmes. De rechtszaak rondom SyRI laat zien hoe belangrijk het is dat gemeenten transparant zijn over hoe ze een algoritme inzetten en waarom het op die manier is vormgegeven. GEVOLGEN SYRI-UITSPRAAK VOOR GEMEENTEN WEES HELDER OVER INZET ALGORITMES

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ACHTERGROND 31 ‘ Elke gemeente heeft tientallen, zo niet honderden algoritmes’ (geen familie van schrijver Tommy Wieringa, één van de eisers in deze zaak) ging de rechtszaak niet alleen over privacy versus veiligheid, maar minstens zozeer over reken‘Algoritmes? Die hebben wij niet.’ Het gebeurt regelmatig dat onderzoeker Maranke Wieringa dit van gemeenteambtenaren te horen krijgt. Het grootste misverstand over algoritmes is dat het om complexe technologie gaat, waarbij kunstmatige intelligentie en machine learning komen kijken. ‘Algoritmes zijn in principe gewoon stapsgewijze computeroplossingen,’ zegt Wieringa, promovenda bij de Universiteit Utrecht. In haar promotieonderzoek onderzoekt zij ‘algorithmic accountability’ in Nederlandse gemeenten. Vrij vertaald: de manier waarop gemeenten rekenschap afleggen over hun algoritmes. Daar is nogal wat over te doen. Als een rekenregel in Excel al kan worden bestempeld als een algoritme, dan heeft elke gemeente tientallen, zo niet honderden algoritmes. En het is lang niet altijd duidelijk voor burgers hoe die worden ingezet. In een paper waarmee Wieringa onlangs een Best Student Paper Award won op een conferentie over eerlijke algoritmes in Barcelona, zet ze uiteen hoe gemeenten er zich rekenschap van kunnen geven. ‘Het belangrijkste is dat het niet op één moment gebeurt, maar door het proces heen. Vooraf kun je je afvragen: waarom doen we dit? Wie gaat wat doen, wanneer, waarom en op wie heeft dit effect? Terwijl je het systeem ontwerpt, moet je je afvragen hoe je het gaat borgen. Hoe zorg je bijvoorbeeld dat het eerlijk blijft en niet discrimineert? Als het eenmaal draait, moet je regelmatig blijven checken of het systeem doet wat het moet doen en of het nog klopt met de realiteit. Te vaak worden in systemen bepaalde waarden, normen en veronderstellingen verwerkt die na een aantal jaar niet meer in de pas lopen met wat er in de maatschappij aan de hand is.’ NIET CONTROLEERBAAR Dat het verstrekkende gevolgen kan hebben om er géén rekenschap over af te leggen, blijkt uit de rechtszaak over SyRI (Systeem Risico Indicatie). Het frauderisico indicatiesysteem van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid verbindt data uit verschillende systemen. Daarmee vormt het een te grote inbreuk op de privacy, stelden de eisers, voor de gelegenheid verenigd in de zogeheten privacy-coalitie. De rechter gaf ze gelijk. Volgens Wieringa schap. ‘Fraudeopsporing is volgens de overheid zó zwaarwegend, dat het andere publieke waarden terzijde schuift. Uit de uitspraak van de rechter blijkt echter het belang van rekenschap: het systeem is zo niet-transparant, dat het niet controleerbaar is. Dat maakt deels dat het disproportioneel is ten opzichte van de inbreuk die SyRI doet op de privacy.’ Met andere woorden: misschien was de rechter tot een andere conclusie gekomen als de overheid zich er meer rekenschap van had gegeven. Toch leidt de stopzetting van SyRI er niet direct toe dat overheden transparanter te werk gaan. Zo blijft de gemeente Amsterdam vaag over de werking van een nieuw in te zetten algoritme dat woonfraude moet opsporen. Moet openheid niet gewoon een eis worden? Wieringa: ‘De uitspraak van de rechter over SyRI wijst wel in die richting. Het zet aan tot meer transparantie, maar ook tot een publiek debat over de vraag of we dit soort systemen überhaupt wel willen. De privacy-coalitie benadrukt dat SyRI een voorbeeld is van een steeds meer datagedreven publieke overheid, waarin je met een beetje pech bij voorbaat verdacht bent. Er zit een bepaalde blik op de burger in, die we inbouwen in systemen.’ Net zoals gemeentebeleid moet worden vertaald in uitvoering, zo voert een algoritme als het goed is uit wat een gemeente voor ogen staat. Daarom is Wieringa vooral geïnteresseerd in de vraag waarom een algoritme op een bepaalde manier wordt ingezet. ‘Er bestaat een gemeentelijk systeem dat checkt of mensen een betalingsregeling nakomen. Wordt er één cent meer of minder overgemaakt, dan wordt de betalingsregeling automatisch stopgezet. Dat is een één-op-één implementatie van het voorschrift dat je moet checken of mensen het naleven. Maar het is niet de enige manier waarop je dat voorschrift handen en voeten kunt geven. Je kunt ook een systeem bedenken waarbij er bij een verkeerd ingevoerd bedrag een mail wordt verstuurd: we denken dat je een foutje hebt gemaakt, zorg dat het binnen deze termijn is aangepast.’ CONSEQUENTIES Het is niet genoeg om te weten hoe het algoritme op een ‘njet’ komt. Het moet ook mogelijk zijn om consequenties te verbinden aan een systeem dat burgers onnodig benadeelt. Je ergens rekenschap van geven is dus geen tandeloos monster. Het vereist een bepaalde mate van transparantie en de aanwezigheid van een ‘forum’ zoals Wieringa dat noemt, dat vragen kan stellen over het handelen van de gemeente en er zo nodig consequenties aan kan verbinden. Een forum kan een ethische commissie zijn of een technische auditor, maar ook de gemeenteraad, de Autoriteit Persoonsgegevens of, in het geval van SyRI, de Raad van State en de rechter. Praktisch zou rekenschap kunnen inhouden dat een gemeente op de website uitlegt hoe het algoritme werkt en waarom het op deze manier is vormgegeven. Een probleem is dat gemeenten soms geen rekenschap kunnen afleggen omdat afspraken met de leveranciers van de systemen dat verhinderen. Om deze ‘lock-in’ te ondervangen, zijn er aanpassingen ophanden aan de Gemeentelijke Inkoopvoorwaarden bij IT (GIBIT). De VNG stelde een modelovereenkomst slimme toepassingen op, een standaardbepaling die voor meer transparantie moet zorgen wanneer gemeenten met leveranciers van slimme toepassingen in zee gaan. Slimme steden Amsterdam en Eindhoven ontwikkelden in samenwerking met de VNG de Principes voor de Digitale Samenleving, die leveranciers ook richtlijnen geven over het soort businessmodellen waarmee ze bij gemeenten kunnen aankloppen. Daarnaast is de VNG bezig om algoritmes geschikt te maken voor hergebruik in andere gemeenten. Het zijn maatregelen die ervoor moeten zorgen dat het meer gangbaar wordt voor gemeenten om rekenschap af te leggen over het gebruik van algoritmes. Binnenkort is er geen ambtenaar meer die denkt dat algoritmes een ver-van-zijn-bed-show zijn. TOOLKIT REKENSCHAP VOOR GEMEENTEN In samenwerking met ambtenaren ontwikkelt Maranke Wieringa een toolkit die het makkelijker moet maken voor gemeenten om zich rekenschap te geven van het gebruik van algoritmen en de afwegingen daaromheen te documenteren. Wieringa is op zoek naar gemeenten die willen meewerken aan de ontwikkeling van de toolkit, in de vorm van een interview, deelname aan een prototypesessie of door haar te laten meekijken met een systeem. Meer informatie: dataschool.nl/samenwerken/bias/

INGEZONDEN MEDEDELING

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ENERGIETRANSITIE SPECIAL 33 ONDERZOEK BURGER WACHT OP ACTIE GEMEENTE 34 MAARTEN VAN POELGEEST ‘LATEN WE NIET TE SCHIJTERIG ZIJN’ 38 ENERGIEDATA VIVET BUNDELT BONTE GEGEVENS 48 SPECIAL ENERGIETRANSITIE BURGERS VERLEIDEN TOT DUURZAME ENERGIE EN NU DE WIJK IN Gemeenten willen een kloppend energieplan hebben, maar burgers kunnen zo lang niet wachten. Ga gewoon aan de slag, adviseert Maarten van Poelgeest gemeenten. In Drechtsteden onderzochten ze de inzet van baat belasting als bekostiging van warmtenetten. Een leerzame casus. Een ander nieuw hulpmiddel voor gemeenten is VIVET dat energiedata stroomlijnt. Tot slot een pleidooi voor betere samenwerking met de markt.

34 SPECIAL ENERGIETRANSITIE DOOR: MARTIN HENDRIKSMA Gemeenten zijn volop bezig met energiestrategieën en transitievisies warmte. Intussen wacht de burger op informatie over de verduurzaming van zijn huis. Die patstelling haalt het tempo uit de energietransitie en zorgt voor onzekerheid bij burgers, laat onderzoek van I&O Research in opdracht van Binnenlands Bestuur zien. ONDERZOEK ENERGIETRANSITIE DOOR I&O RESEARCH BURGER WACHT OP DADEN VAN ZIJN GEMEENTE Ze willen echt wel, de Nederlanders. Ruim twee op de vijf hebben de afgelopen vijf jaar hun huis vooruitlopend op de energietransitie al energiezuiniger gemaakt. En zou de overheid hen een handje helpen met (bijvoorbeeld) meer informatie over verduurzaming, dan belooft 30 procent daar vervolgens iets concreets mee te gaan doen. Maar waar moeten ze zijn voor isolatievraagstukken, of voor een nieuwe warmtepomp als vervanging van hun cv-installatie? Heeft het rijk daar een centrale postbus voor? Is er een gemeentelijk of provinciaal loket? Of moet je te rade bij je cv-installateur? Minder dan een vijfde van alle burgers weet waar hij met dit soort essentiële vragen terechtkan, zo blijkt uit het onderzoek ‘Duurzaam denken is (nog steeds) niet duurzaam doen’. Uiteindelijk heeft het gros VERANTWOORDING Bijna 2.200 mensen vulden de enquête van I&O Research in. Het onderzoek in opdracht van Binnenlands Bestuur werd gehouden van 20 t/m 25 februari. zijn informatie zelf bijeen gescharreld. Vrienden of kennissen zijn de belangrijkste bron. Er dreigt daardoor een stevig gat te ontstaan tussen de op hun warmteaanpak broedende gemeenten en de burger die daarop vooruitlopend al met zijn energievoorziening in de weer wil. Beter gezegd: tussen de gemeentelijke beleidsnota’s en de praktijk op straat. Bijna de helft van de burgers zou nu al graag meer informatie van hun gemeente willen hebben over hun toekomstige energievoorziening. Slechts 8 procent heeft die de afgelopen tijd daadwerkelijk ontvangen. Ruim driekwart van de burgers vernam van de overheid nog helemaal niets over wat de toekomstige ontkoppeling van het gas voor hem of haar zal betekenen. SPAGAAT ‘Je ziet in de energietransitie een opvallende spagaat’, stelt onderzoeker Jasper de Jong van I&O Research dan ook vast. ‘De burger zit eigenlijk te springen om meer informatie, maar het lijkt erop dat een gemeente eerst het totale transitieplaatje kloppend wil krijgen voordat die ermee naar buiten treedt. Liever wat later dan onvolledig. Het gevolg is dat de burger niet goed weet wat hij kan verwachten.’ Volgens zijn collega Peter Kanne doen gemeenten er beter aan de informatievoorziening in drieën op te knippen. ‘Begin ermee dat je burgers bijpraat over de gemeentelijke besluitvorming rond het hele proces. Dat kan nu al. Zo maak je het verloop van de transitie voor iedere burger beter inzichtelijk. Stap twee is informatie over de planning: wanneer is welke wijk aan de beurt, welke warmtevorm wordt daarbij overwogen? En als laatste stap: de financiële compensatie voor burgers. Wat moeten ze zelf betalen? Welke subsidiepotjes zijn er? Wat draagt de overheid bij?’ Aan de betrokkenheid van burgers bij de energietransitie ligt het niet, bewijst het onderzoek van I&O Research. Meer dan de helft van hen vindt het belangrijk om erbij betrokDe burger zit te springen om informatie, maar de gemeente wil eerst de totale transitie kloppend krijgen BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

SPECIAL 35 Wat verwacht de burger bij de energietransitie van zijn gemeente? vergoeding deel van de kosten informatie over financiering en subsidie aangeven welk warmte-alternatief het beste is vrijheid in bepaling eigen warmtebron informatie over welke stappen te nemen en wanneer betrouwbare installatiebedrijven 56% 48% 32% 28% 25% 16% Wat vindt de burger het belangrijkst bij de overstap naar een andere energiebron? 60% dat de maandelijkse verbruikskosten gelijk blijven of lager worden dat de woningaanpassingen (deels) vergoed worden dat het comfortniveau in de woning niet verslechtert dat de nieuwe energiebron echt schoon is dat de nieuwe energiebron veilig is dat hij goed wordt begeleid in het proces 54% 41% 27% 21% 19% Welke van onderstaande uitspraken past het best bij uw situatie als burger? 45% ik stap pas over bij een goed alternatief ik stap pas over wanneer de overheid me verplicht ik blijf hoe dan ook op gas verwarmen ik wil overstappen, maar mijn verhuurder niet ik wil overstappen, maar weet niet waar te beginnen ik overweeg serieus over te stappen ik ga binnenkort overstappen ik wil overstappen, maar mijn medebewoners niet geen van deze 13% 11% 8% 5% 3% 1% 1% 13% Hoe wilt u als burger betrokken worden bij de energietransitie in uw wijk? Hoogopgeleid: mening geven, bijvoorbeeld via een enquête alleen op de hoogte worden gehouden meepraten in een werkgroep of klankbordgroep zelf meebouwen aan een aardgasvrije wijk Laagopgeleid: mening geven, bijvoorbeeld via een enquête alleen op de hoogte worden gehouden meepraten in een werkgroep of klankbordgroep zelf meebouwen aan een aardgasvrije wijk 44% 46% 21% 6% 60% 43% 35% 7% BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

SPECIAL 37 ‘ Je merkt dat er draagvlak is voor de energietransitie’ ken te worden, bijvoorbeeld door via een enquête zijn mening te geven over de verduurzaming van de wijk. Een op de zeven houdt zich aanbevolen om over het proces mee te praten in een werkgroep of klankbordgroep. ‘Je merkt dat er draagvlak voor de energietransitie is’, stelt De Jong. ‘Veel mensen beseffen dat het nodig is, maar zitten in de “wachtstand”. Daar kunnen gemeenten meer van profiteren.’ Wel bestaan er grote verschillen in betrokkenheid tussen hoog- en laagopgeleiden. Bij die laatste groep heeft de gemeente nog beduidend meer missiewerk te verrichten. NIET ZOMAAR De burger komt ook niet zomaar over de brug. Een overgrote meerderheid van 60 procent verwacht dat de gemeente hem bij de transitie financieel tegemoetkomt of informatie geeft over financiering en subsidie (48 procent). En de stap naar nieuwe energie willen ze alleen zetten wanneer er sprake is van een goed alternatief, als de energierekening niet stijgt én ze niet inleveren op warmtecomfort. En zelfs dat overtuigt niet iedereen. Ongeveer een op de acht burgers meldt in de enquête nooit van zijn vertrouwde gas af te willen, met welk aanbod de gemeente straks ook voor de deur staat. Vliegschaamte vrijwel ongewijzigd Naar verre oorden vliegen is een plezier dat ik niet wil opgeven De prijs van vliegtickets moet verdubbeld voor vluchten binnen Europa De prijs van vliegtickets moet verdubbeld voor intercontinentale vluchten Als ik met het vliegtuig reis, voel ik me daar vaak schuldig over 2019 2020 NEDERLANDER GEDRAAGT ZICH NOG NIET DUURZAMER Anders dan verwacht gedraagt de Nederlandse burger zich niet of nauwelijks duurzamer dan een jaar geleden, blijkt uit de jongste cijfers van I&O Research. ‘Die uitkomst verbaast me echt’, zegt onderzoeker Peter Kanne. ‘Zeker bij een onderwerp als vleesconsumptie had ik gezien alle aandacht die er is geweest voor de bijbehorende stikstofuitstoot wel een daling verwacht, maar die is slechts marginaal. Het autorijden neemt per saldo zelfs toe.’ Ook op massale vliegschaamte valt de Nederlander in 2020 nog niet te betrappen: het percentage dat zich schuldig voelt over zijn eigen vliegreizen blijft met 12 procent vrijwel stabiel. Alleen bij jongeren onder de 25 is een kentering waarneembaar. De groep die zich een verre vliegreis gunt, nam met bijna een vijfde af tot 48 procent. De uitkomsten passen in het bredere beeld dat uit het onderzoek oprijst: twee derde van de Nederlandse burgers maakt zich zorgen over gevolgen van de klimaatverandering (evenveel als een jaar eerder), maar past zijn gedrag daar nog niet op aan. En andermaal zijn het de hoogopgeleiden en relatief welgestelden die de grootste CO2-voetafdruk hebben. Weinig verrassend is dat daarbij VVD-, FvD- en PVV-stemmers relatief de grootste CO2-voetafdruk hebben, en aanhangers van GroenLinks en Partij voor de Dieren de kleinste. De verschillen in CO2-voetafdruk tussen ‘rechts’ en ‘links’ namen afgelopen jaar met bijna een derde toe. Wie verder inzoomt, ziet een paar uitkomsten die misschien toch op een naderende trendbreuk in duurzaam gedrag preluderen. Het percentage burgers dat voorstander is van veel duurdere vliegtickets voor Europese vluchten nam significant toe: van 33 naar 38 procent. Ook voor de omstreden verlaging van de maximumsnelheid op de snelwegen als gevolg van de stikstofcrisis groeit het draagvlak. De groep die niet met de beperking tot honderd kilometer per uur kan leven daalde sterk: van ruim de helft tot ongeveer een derde. ADVERTENTIE 12% 13% 38% 38% 33% 38% 29% 28% BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 38 SPECIAL ENERGIETRANSITIE DOOR: MARTIN HENDRIKSMA FOTO: SAKE RIJPKEMA Met veel inspanning kreeg Purmerend 89 woningen van het aardgas. Wat zijn de lessen voor andere gemeenten? Een gesprek met de voorzitter uitvoeringsoverleg gebouwde omgeving Maarten van Poelgeest. ‘Je kunt niet blijven studeren, we moeten aan de slag.’ VOORZITTER UITVOERINGSOVERLEG GEBOUWDE OMGEVING MAARTEN VAN POELGEEST: ‘LATEN WE NIET TE SCHIJTERIG ZIJN’ Vijf maanden geleden volgde Maarten van Poelgeest de naar Brussel vertrokken Diederik Samsom op als voorzitter van de sectortafel Gebouwde omgeving binnen het Klimaatakkoord. De oud-wethouder van Amsterdam moet gemeenten de weg wijzen in de energietransitie. Een verantwoordelijke functie die hij als adviseur bij Andersson Elffers Felix naast tal van andere klussen bekleedt voor ‘anderhalve dag à twee dagen per week’. Heeft hij slapeloze nachten? Welnee. ‘Het is heel leuk om te doen’, reageert Van Poelgeest monter. Uiterlijk in 2050 moeten volgens de afspraken in het Klimaatakkoord zeven miljoen woningen en gebouwen van het aardgas. Binnen tien jaar moet het eerste anderhalf miljoen zijn gerealiseerd. Gemeenten zijn daarbij aan zet. Wat valt te leren van de ervaringen in Purmerend? Daar wist de gemeente in het kader van Programma aardgasvrije wijken in twee jaar tijd in totaal 89 jarenzestigwoningen in de wijk Overwhere zonder dwang van bewoners van het gas te krijgen. Voor zes hardleerse huiseigenaren (‘gasklevers’) moest alsnog een gasnet light à 150.000 euro worden aangelegd. Dat brengt de betaalbaarheid voor iedereen in gevaar. Een succesverhaal – maar vanwege de additionele kosten toch met een smet. Van Poelgeest heeft de hem toegestuurde serie artikelen uit Binnenlands Bestuur over het project amper hoeven opslaan. Als betrokkene bij het Servicepunt Duurzame Energie van de provincie Noord-Holland sprak hij de afgelopen twee jaar geregeld met de Purmerendse programmamanager Jaspert Verplanke en zijn wijkteam. ‘Purmerend is een van de weinige plekken in Nederland waar men al concreet is begonnen’, constateert Maarten van Poelgeest tevreden. ‘Dan bedoel ik: met het deur na deur aanbellen bij burgers en met hen proberen de energietransitie voor elkaar te krijgen. Ik vond het alleen daarom al een mooi project. Daar wordt tastbaar wat er straks overal in Nederland moet gebeuren. Werkelijk alles heeft de gemeente geprobeerd om mensen te verleiden over te stappen op het warmtenet. In Purmerend blijkt hoe moeilijk dat is. Die 89 overstappers, dat is een prachtige score. Maar wat kost het een tijd! Ik geloof dat de gemeente gemiddeld zeven keer bij elke wijkbewoner langs is geweest.’ KANS Niet dat dit volgens hem verspilde gemeentelijke energie is. Juist die contactmomenten met de burger ziet Van Poelgeest voor een gemeente als kans. ‘Het is verstandig om de energietransitie zo breed mogelijk aan te vliegen. Du moment dat er iemand van een gemeente aanbelt, beginnen mensen ook over andere problemen in hun wijk. En wij zijn er als overheid uiteindelijk voor om de problemen van mensen op te lossen. Je moet ernaar streven de transitie deel uit te laten maken van een brede opknapbeurt van de wijk. Dat creëert meteen draagvlak.’ Is dat hoe je als gemeente met de d aadwerkelijke energietransitie moet beginnen: met een rondgang door elke wijk? ‘Ik denk dat het per wijk en per gemeente verschilt. Wat dat betreft maak ik me weleens zorgen over de transitievisies warmte, waaraan gemeenten op dit moment hard werken. Die worden heel groot gemaakt. Alsof daar al meteen alles in moet staan wat er tot 2050 in de gemeente op energiegebied dient te gebeuren, een totaalplan voor een periode van dertig jaar. Ja, als je dat doet, ben je nog wel even bezig.’ Een dergelijke aanpak noemt Van Poelgeest ‘een vlucht naar voren, een vorm van uitstel. De veilige plek voor de traditionele ambtenaar is achter dat blauwe scherm. Nadenken. Wat op zichzelf zeker ook belangrijk is. Maar je kunt niet blijven studeren, we moeten een keertje aan de slag. Ik denk dat de meeste gemeenten op grond van de kennis en data waarover ze nu al beschikken heus wel twee of drie wijken kunnen aanwijzen waar ze alvast kunnen beginnen. Zet díe nou in de transitievisie en laat de rest van de gemeente nog maar even zitten. Weeg als gemeente: wat kan ik al doen voor 2030? En begin vervolgens gewoon.’ Door voortschrijdende techniek kan de situatie over tien jaar geheel anders zijn. ‘Precies. Iedereen is op zoek naar zekerheid, maar die vind je niet. De beleidsomgeving zal de komende dertig jaar sterk veranderen, de ‘De transitievisies warmte worden heel groot gemaakt’

E SPECIAL 39 BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

VAN ONZE KENNISPARTNER

SPECIAL 41 techniek verandert, de gasprijs wisselt nota bene met de dag. Er zijn zó veel onvoorspelbare factoren. De zekerheid van modellen gaat er nooit komen. Natuurlijk is het goed om zaken uit te zoeken, maar op een gegeven moment moet je als gemeente springen. Vergeet niet: de gemeenten hebben er al ervaring mee. Het proces van de stadsvernieuwing was ten principale niet anders dan de energietransitie. Dat was immers ook een bouwkundige ingreep in woningen, als katalysator van een veel breder beleid met sociale vernieuwing en noem maar op. Die stadsvernieuwing hebben gemeenten in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw ook voor elkaar gekregen.’ Hebben we tegenwoordig niet te maken met assertievere burgers? ‘Ik weet niet of jij toen in zo’n zaaltje bent geweest, maar die mensen waren ook zéér assertief. Dat is niet veranderd. Alleen is de schaal nu een andere.’ Lachend: ‘Ik heb geen idee hoeveel woningen er uiteindelijk met de stadsvernieuwing aan bod zijn geweest, maar het waren er vast geen zeven miljoen.’ DWINGEND VOORSCHRIJVEN Purmerend wist, zoals gemeld, 89 bewoners van het gas te krijgen. Maar zes uiteindelijk niet, waarvoor alsnog dat dure nieuwe gasnet de grond in moest. Hoe zinvol zijn gemeentelijke inspanningen zolang ze geen instrumenten hebben om nieuwe energiebronnen dwingend aan burgers voor te schrijven? ‘Eerst de principiële gedachte’, antwoordt Van Poelgeest. ‘Als je gemeenten vraagt om bij de energietransitie de regie te nemen, dan kan dat alleen als ze ook de ultieme bevoegdheid krijgen een wijk eenzijdig van het gas af te koppelen. De vrijblijvendheid die er nu is, moet er dus af. Ik hoop dat de nieuwe Omgevingswet waarin dat geregeld wordt, zo snel mogelijk ter consultatie wordt neergelegd. Hoe sneller, hoe beter. Het departement is druk bezig dit voor te bereiden.’ Volgens Van Poelgeest moet die bevoegdheid vervolgens straks in de omgevingsplannen worden verankerd. ‘Dat lijkt mij vrij evident. En als we vooruitlopend op de wetswijziging alvast meer uitzonderingen via de Crisis- en Herstelwet kunnen maken (zoals onlangs voor vierduizend woningen in de Utrechtse wijk Overvecht die alleen kookgas gebruiken, red), dan moeten we dat zeker doen. Laat gemeenten met voorstellen komen.’ Tegelijk, benadrukt hij, ’is het terecht dat de nieuwe Omgevingswet straks zorgvuldigheidseisen stelt aan hoe je als gemeente die bevoegdheid uitoefent. Dat ik als gemeente bij wijze van spreken niet morgen bij jou als burger langs kan komen en overmorgen draai ik de gaskraan dicht. Je moet er als wijkbewoner redelijkerwijs op kunnen anticiperen.’ Hij vergelijkt het met onteigening, ‘een bevoegdheid die een gemeente nu ook al heeft. Eerst kondig je het in algemene termen aan, dan word je specifiek en bied je burgers een alternatief. Dat proces moeten we bij de energietransitie heel zorgvuldig regelen, want die procedure zal de rechter ook toetsen.’ COMPLEX Een andere hobbel bleek in Purmerend de samenwerking met marktpartijen als netbeheerders, energiemaatschappijen, installatiebedrijven en grondroerders. De gedachte om de noodzakelijke vervanging van het riool te laten samenvallen met die van de energie was logisch – hoefde de grond maar één keer open – maar de uitvoering bleek zeer complex. Van Poelgeest: ‘Het procesontwerp – hoe gaan we dit doen? – is binnen de energietransitie misschien wel het meest cruciaal. De gemeente moet beredeneerd in wijk A beginnen en in wijk B bijvoorbeeld nog niet. Er zijn genoeg plekken waar onder de huidige condities nog geen reëel alternatief is.’ De regie voeren als gemeente is volgens hem nadrukkelijk wat anders dan eenzijdig beslissen. ‘Burgers moeten wezenlijk invloed hebben. Ook de rol van de netbeheerder is essentieel. Voorkom dat gemeente en net - beheerder in een een-tweetje al hebben bedacht hoe het allemaal moet, dat de techneuten het in de wijken voor het zeggen krijgen. Als bewoners dat gevoel krijgen, gaat het fout. Ook de corporaties moet je naar mijn mening al aan boord hebben als je met je aanpak begint. De eerste wijken die we van het gas af halen, zullen immers door corporatiebezit worden gedomineerd.’ Volgens de Purmerendse projectleider Verplanke is een grote zak met geld voor gemeenten onmisbaar. ‘Dat kan ik me goed voorstellen. Gemeenten moeten het voortouw nemen, maar daar hebben ze op dit moment te weinig kennis, te weinig capaciteit en te weinig bevoegdheden voor. Dat moet veranderen. Hoeveel geld? Ik zou het op dit moment niet weten. Maar er gaat natuurlijk een bedrag komen voor extra capaciteit die gemeenten nodig hebben. Zeker bij kleinere gemeenten speelt dit op, waar de milieuambtenaar de energietransitie er twee dagen per week een beetje bij mag doen. Daar zit een enorme kwetsbaarheid. De vraag is ook of kleine gemeenten dit zelfstandig kunnen, of dat je op regioschaal vormen van ondersteuning en uitvoeringskracht moet zoeken. Maar ook voor Amsterdam of Utrecht geldt: pas als je aan de slag gaat, zie je de impact ervan, de hoeveelheid werk.’ Zou het rijk de noodzaak van de energietransitie niet meer moeten uitdragen, om te voorkomen ‘De stadsver nieuwing was ten principale niet anders dan de energietransitie’ dat gemeenten aldoor de kop van Jut zijn? ‘Ik denk dat de meeste Nederlanders die noodzaak inmiddels wel inzien. De aardbevingen in Groningen hebben daaraan bijgedragen: er is een toenemend bewustzijn dat het zo niet langer kan. Dat neemt niet weg dat het goed is als het rijk dit hardop blijft zeggen.’ Anderzijds, vindt Van Poelgeest, moet de overheid daar ook niet te rigide en verplichtend in zijn. ‘Schaf als burger voor de komende vijftien jaar gerust een hybride warmtepomp aan. Isoleer je huis. Dan komt daarna weleens een alternatieve warmtevoorziening voorbij. Tot die tijd zal op koude dagen in de winter wat gas moeten worden bijgestookt. Ik kan me voorstellen dat dit voor een substantieel deel van de woningvoorraad een aantrekkelijke tussenoplossing is. Laten we daar niet te schijterig in zijn.’ U bent van de pragmatische aanpak. ‘We moeten ons niet vergalopperen door bij de verkeerde woningen met de verkeerde proposities aan te komen. Als we dat doen, tasten we het draagvlak onder de energietransitie als geheel aan. En het is ook geen lineair proces, hè. Het gaat om anderhalf miljoen woningen tot 2030. Dan moet je er daarna nog vijfenhalf miljoen. Ik vind die anderhalf miljoen niet heilig. Het kunnen er ook 1,3 miljoen worden. Dat zijn niet de dingen waar ik wakker van lig. Wat ik veel belangrijker vind, is dat we de komende vijf jaar het kunstje onder de knie krijgen. Want uiteindelijk moeten we naar aantallen van 250.000 tot 300.000 aardgasloze woningen per jaar. In Purmerend kwamen we in twee jaar tijd tot 89, dus ga d’r maar aan staan. Schaal leren maken, dat is nu het belangrijkste. Ook omdat er, ten opzichte van omringende landen, hier een extra inhaalslag nodig is. Waarom is onze woningvoorraad slechter en zijn in Duitsland de muren veel dikker? Dat heeft deels met ons milde klimaat te maken, maar vooral met dat wij verwend zijn. Jaren zijn we een soort mini-oliestaatje geweest, met ons Groningse gas. Het kon niet op. Daar betalen we nu de prijs voor.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

Van energie - strategie naar praktijk BNG Bank – Betrokken partner voor een duurzamer Nederland Wij denken mee aan de concrete invulling van uw Regionale Energiestrategie. Met fi nanciering en expertise op diverse terreinen, zoals bijvoorbeeld de verduurzaming van maatschappelijk vastgoed. Want wij zijn er om uw maatschappelijke doelstellingen te realiseren. bngbank.nl/duurzaam

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 DOOR: HARRY PERRÉE FOTO: BRANKO DE LANG / H.H. ENERGIETRANSITIE SPECIAL 43 Waar vind je de vele honderden miljoenen euro’s die nodig zijn voor de warmtenetten waarmee Nederland van het gas wil? Baatbelasting lijkt een mooi instrument om de kosten te spreiden en draaglijk te maken voor woningeigenaren. De Drechtsteden onderzochten de voors en tegens. DE ROL VAN BAATBELASTING BIJ WARMTETRANSITIE WIE BETAALT HET WARMTENET? RESTWARMTE Dordrecht gebruikte in 2014 al restwarmte van afvalenergiebedrijf HVC Net als veel gemeenten in Nederland zijn de Drechtsteden op zoek naar manieren om de warmtetransitie een zwiep te geven. ‘In de Drechtsteden gaan we best lekker met het aardgasvrij maken van de gebouwde omgeving’, vindt Joey Reedijk, programmanager energietransitie Drechtsteden. Vorig jaar is de transitievisie warmte vastgesteld, zo vertelt hij, en er is onderzoek gedaan naar de potentie van een warmtenet. Die potentie blijkt er vanwege de compacte bebouwing volop te zijn. De regio beschikt bovendien over een afvalverbrandingsinstallatie die al een paar duizend woningen via een warmtenet van warmte voorziet. De vraag is nu hoe dit uit te breiden. Zodoende lieten de Drechtsteden (pakweg 300.000 inwoners) het Erasmus Studiecentrum voor Belastingen van Lokale overheden (ESBL) onderzoek doen naar de mogelijkheden van baatbelasting. Een knelpunt is namelijk de financiering van de prijzige warmtenetten. Woningcorporaties zijn met hun overzichtelijke en redelijk eenvormige woningvoorraad ideale partners voor de aanleg van warmtenetten. Maar omdat ze vanwege regelgeving maar beperkt mogen investeren (het zogeheten WSW-plafond, naar Waarborgfonds Sociale Woningbouw), kan baatbelasting uitkomst bieden. Daarbij schiet de gemeente de aanlegkosten van het warmte

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 FOTO: PETER HILZ / H.H. 44 SPECIAL ENERGIETRANSITIE net voor, waarna ze deze terughaalt door een baatbelasting op te leggen voor alle woningen die baat hebben bij dat warmtenet. Die belasting telt niet mee voor het WSW-plafond en kan bovendien uitgesmeerd worden over een periode van dertig jaar. ‘Als gemeente zagen we de kansen die baatbelasting biedt’, zegt Reedijk, ‘maar we zijn ook eens goed gaan kijken naar de grote risico’s en nadelen die het met zich meebrengt.’ DERTIG JAAR Een van de nadelen is gebrek aan flexibiliteit. ‘Je kunt de baatbelasting maar op één moment vastleggen. Je maakt een soort foto’, vertelt Reedijk op een maartse middag op een nog fris terras aan een Dordtse winkelstraat. Deze ‘foto’, die vastlegt waar het warmtenet komt te liggen en welke ge‘ Baatbelasting is een lastige en risicovolle heffing’ bouwen daar baat bij hebben, is vervolgens tot dertig jaar lang de grondslag voor de baatbelasting. Daarmee ontbreken mogelijkheden in te springen op nieuwe ontwikkelingen en om de baatbelasting te verhogen of te verlagen. Verder is de vraag op welk niveau de gemeente zo’n foto moet maken. ‘Doe je dat per wijk, per straat?’, vraagt Reedijk zich af namens de zeven Drechtsteden. ‘Hoe kleiner je dat niveau maakt, des te meer juridisch-administratief werk je daaraan hebt. Iedere keer als je een baatbelasting op een gebied legt, liggen daar juridische stukken aan ten grondslag waar allemaal besluitvorming over plaats moet vinden.’ Maar het grootste struikelblok vormen de mogelijke bezwaren die tegen de baatbelasting worden gemaakt en de verstrekkende gevolgen daarvan. Stel: de gemeente verzuimt baatbelasting in rekening te brengen

SPECIAL 45 bij iemand die wel baat heeft bij het warmtenet, en een andere belastingplichtige maakt daar bezwaar tegen. ‘Als die persoon gelijk krijgt, dan vervalt de hele grondslag voor de baatbelasting voor het hele gebied. Als gemeente kun je dan naar je centen fluiten’, aldus Reedijk. ‘Dat is een te groot risico. Het gaat al snel om tientallen tot honderden miljoenen.’ De decentralisatie in het sociaal domein blijkt te veel littekens bij gemeenten SUBSIDIE IN PLAATS VAN BAATBELASTING Nu de baatbelasting in de regio Drechtsteden voorlopig een doodlopende weg is voor de aanleg van het warmtenet, richten de zeven wooncorporaties in de regio hun pijlen op Subsidie Aard gasvrije Huurwoningen (SAH) die per 1 mei beschikbaar komt voor woningcorporaties die versneld willen aansluiten op een warmtenet. Volgens Liesbeth Marchesini, directeur van Tablis Wonen, zijn in de Drechtse regio ongeveer 30.000 corporatiewoningen geschikt om aan te sluiten op het warmtenet. Voor de aansluiting van 4.000 tot 6.000 woningen willen de corporaties nu subsidie aanvragen. ‘In Drechtsteden zijn de aansluitkosten nu 12.000 euro per woning. Dat is voor ons als corporatie te veel. Daardoor zou het niet van start gaan. De subsidie (SAH) die het gat tussen kosten en wat we kunnen betalen verkleint, waardoor we op een aansluitbijdrage van 8.000 euro komen, lijkt te maken dat we nu de stap kunnen maken om een cluster woningen aan te sluiten.’ De corporaties onderzoeken nu met warmtebedrijf HVC welke woningen ze opnemen in de subsidieaanvraag. Voor de corporaties is aansluiting op het warmtenet de goedkoopste route naar aardgasvrij. Het enige andere alternatief op dit moment is all electric. Een woning all electric maken kost volgens Marchesini 70.000 tot 80.000 euro. ‘Dan moet de woning naar energielabel A++ worden gerenoveerd. Dus er gaat een volledige theemuts overheen. En er moeten warmtepompen en terugwininstallaties in.’ Een woning klaarmaken voor het warmtenet is goedkoper. ‘Als de woning is geïsoleerd op label B, dan zijn we voor 10.000 tot 15.000 euro klaar. Een woning met label G die we nog moeten isoleren naar B, is duurder.’ Overigens is het warmtenet niet geschikt voor alle corporatiewoningen. Marchesini: ‘We hebben ook woningen waar het warmtenet nooit zal komen, bijvoorbeeld in de polder. Dat wordt op termijn all electric of nog iets nieuws. Vandaar dat we daar nu nog niet mee starten.’ hebben achtergelaten om onbesuisd te gaan investeren in warmtenetten. Onderzoeker Anneke Monsma van het ESBL, medeauteur van Fiscale bekostiging warmtenet Drechtsteden, snapt maar al te goed dat de Drechtsteden hun vingers niet willen branden aan baatbelasting. ‘Dat lijkt me een heel verstandig besluit. Stel dat die baatbelasting bij de rechter afketst; het gevolg daarvan is dat de hele baatbelasting onderuitgaat’, beaamt ze. ‘Het staat wel allemaal in de wet en het lijkt precies te kloppen, maar in de praktijk is dit toch een heel lastige en risicovolle heffing.’ Het instrument van de baatbelasting is niet eerder voor een warmtenet toegepast. Of een woning gebaat is, vindt Monsma heel lastig te zeggen. ‘Het enige voorbeeld dat we kennen, gaat over aanleg van riolering in het buitengebied. Daarvan heeft de rechter gezegd: als een woning binnen veertig meter van een rioolleiding gelegen is, moet je hem aanslaan voor de baatbelasting.’ Maar in het geval van rioleringen is er tevens een wettelijke regeling die woningeigenaren verplicht in zulke gevallen aan te sluiten, merkt ze op. ‘Voor het warmtenet is die verplichting er niet. Dat is een andere situatie dan we tot nu toe hebben gekend.’ BINNENSTAD De Hofstraat in het centrum van Dordrecht BEZWAAR EN BEROEP Zijn dat niet allemaal theoretische onzekerheden, nu woningcorporaties zelf zo graag willen aansluiten en heus geen bezwaar zullen maken? Monsma: ‘Dat weet je niet. Die baatbelasting heeft vaak een looptijd van vijftien tot dertig jaar en je weet nooit wat er in de toekomst verandert. Je kunt nu een overeenkomst sluiten met een partij, maar je weet nooit hoe dat met rechtsopvolgers gaat. Stel dat zo’n corporatie failliet gaat of wordt vervangen door een andere, of woningen worden verkocht aan een huurder. Baatbelasting is in principe een heffing in één keer, maar de belastingplichtige kan vragen om een jaarlijkse heffing. Dat betekent dat je elk jaar een nieuwe aanslag baatbelasting krijgt en je telkens, bij elke nieuwe aanslag, in bezwaar en beroep kunt. Dat betekent dat als over twintig jaar iemand anders de eigenaar is, die kan zeggen: “Ik heb nooit een overeenkomst met de gemeente gesloten en ben het er niet mee eens.”’ Het onderzoek maakt bovendien duidelijk dat baatbelasting voor particuliere woningen nog lastiger is in te zetten dan voor corporatiewoningen. En nog meer dan voor corporatiewoningen is de gemeente op zoek naar fiscale bekostiging van het warmtenet voor particuliere woningen, zo laat Jacqueline van Dongen, wethouder energietransitie van de gemeente Zwijndrecht (Algemeen Belang) en regionaal portefeuillehouder energietransitie, weten. Niettemin ziet ze het onderzoek naar baatbelasting niet als weggegooid geld. ‘We merken dat een hoop wet- en regelgeving nog niet op orde is en de financiering die daaruit voortkomt ook niet. We hebben dit ook gedaan om dit te agenderen. We kunnen de baatbelasting niet inzetten, maar kijk welke elementen sterk zijn en welke verdienen een aanpassing?’ De wetgever zou dat volgens haar moeten verwerken in de Warmtewet 2.0. ‘Je hoeft niet alles opnieuw uit te vinden. Soms kun je dingen die je hebt verbeteren. Dat helpt om het tempo te maken dat we nodig hebben.’ Is Van Dongen niet bang dat de warmtetransitie in haar regio vertraging oploopt nu de baatbelasting geen werkbaar instrument blijkt? ‘Natuurlijk, we hebben een CO2-doelstelling te halen, maar wat ik écht belangrijk vind – dat hebben we wel geleerd van het sociaal domein BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

ZELFSTANDIGE ONDERNEMERS SNEL HELPEN MET TIJDELIJKE NOODREGELING INKOMENSONDERSTEUNING? ONZE TOZO DESK ONDERSTEUNT EN CREËERT SCHAALBARE CAPACITEIT VOOR GEMEENTEN. Lees meer op www.eiffel.nl/tozo-desk

SPECIAL 47 – is de transitie zorgvuldig vorm te geven, zodat we straks niet allemaal met halve projecten zitten’, legt ze uit. Haar vrees is dat een deel van de woningen wél wordt aangesloten op het warmtenet en een deel niet, waardoor ze zijn aangewezen op voorzieningen die op de lange termijn veel duurder zijn en niet meer in verhouding staan tot de waarde van de woning. ‘Dat betekent dat die woning dan in waarde keldert omdat de energierekening steeds hoger wordt en er geen alternatief is om die woning op een aangename manier te verwarmen.’ Ook voor woningeigenaren met een krappe beurs moet het warmtenet betaalbaar blijven, benadrukt ze. GEDWONGEN Nu de baatbelasting niet doorgaat, is een potentiële spanning uit de lucht. Reedijk schetst de situatie waarin de aanleg van een warmteleiding in combinatie met de keuze voor baatbelasting de gemeente gedwongen zou kunnen hebben een aanslag neer te leggen bij particuliere woningbezitters die door hun nabijheid onder die baatbelasting zouden vallen, ‘terwijl we vanuit de warmtetransitie zeggen dat we aan de slag gaan met participatie, dat we in gesprek gaan met de COLUMN JAN VERHAGEN BARON VON MÜNCHHAUSEN Karl Friedrich Hieronymus baron von Münchhausen werd exact driehonderd jaar geleden geboren – in 1720. Hij schreef veel sterke verhalen. Een van de bekendste is dat hij zich aan zijn eigen haren uit een moeras trok. Het Centraal Planbureau werd exact vijfenzeventig jaar geleden opgericht – in 1945. Het schrijft ook sterke verhalen. Zo schreef het planbureau onlangs dat de gemeenten zich aan hun eigen haren uit een moeras kunnen trekken. Welk moeras? Dat van de arbeidsgehandicapten. De gemeenten moeten namelijk zorgen dat mensen met een arbeidshandicap een baan kunnen krijgen. Vroeger heette dat sociale werkvoorziening – dan weet iedereen waar ik het over heb. Daarvoor krijgen de gemeenten geld van het rijk, het participatiebudget. Bijna 2 miljard euro voor ongeveer 80.000 mensen. Dat participatiebudget wordt met een ingewikkeld model verdeeld – het zal eens een keer niet zo zijn. Het Centraal Planbureau heeft nu een plannetje bedacht zodat de gemeenten met dat participatiebudget méér arbeidsgehandicapten een baan kunnen geven. Want dat zou ‘maatschappelijk optimaal’ zijn. Hoe? Door die 2 miljard euro niet volledig met dat ingewikkelde model te verdelen maar door een deel ervan te verdelen met ‘prestatiebekostiging’. Elke gemeente krijgt dan een bepaald bedrag voor iedere persoon met een arbeidshandicap die ze aan een baan helpt. Omdat de beloning voor het helpen van mensen met een arbeidshandicap zo groter wordt, zouden de gemeenten beter hun best ervoor doen. Bijvoorbeeld meer geld investeren voor die banen, of meer ambtelijke uren eraan besteden. Ik kan u vertellen dat dat plannetje niet gaat lukken. Als alle gemeenten meer mensen met ‘ Het zal ook eens een keer niet zo zijn’ een arbeidshandicap aan een baan helpen, en daar extra voor beloond worden, dan lukt dat nooit met hetzelfde budget. En als maar een deel van de gemeenten extra mensen met een arbeidshandicap aan een baan helpt, dan lukt het wel met hetzelfde budget, maar dan krijgt het andere deel van de gemeenten minder geld. Die gemeenten moeten dan bezuinigen op bibliotheek, zwembad, wegenonderhoud, jeugdzorg, of wat dan ook. En dat noemt het planbureau ‘maatschappelijk optimaal’? Voor eens en altijd: je kunt niet door een slim verdeelmodel meer bereiken met hetzelfde budget. Je kunt je niet aan je eigen haren uit een moeras trekken. ‘ Wat ik écht belangrijk vind, is de transitie zorgvuldig vormgeven’ bewoners. En daar komt dan uit of welke voorkeur zij hebben.’ Dat is niet de route die de Drechtsteden willen nemen, zegt hij. ‘Je wilt dat de particulieren er ook zelf achter staan. Dwang, daar willen we verre van blijven.’ Om de haalbaarheid van de warmtenetten te vergroten, kijkt wethouder Van Dongen nu expliciet naar de rijksoverheid. ‘Ruim 30 procent van Nederland gaat op een vorm van een warmtenet. Het zou handig zijn als het rijk besluit dat dit vitale infra is. Dat wordt het natuurlijk als je met leveringszekerheid wilt werken. Als het vitale infra is, kan een deel van de onrendabele top worden afgedekt en hoef je veel minder risico’s mee te nemen.’ Hoewel de Drechtsteden dus na het ESBLonderzoek hebben afgezien van baatbelasting, laat de gemeente Groningen het toch meenemen in zijn eigen ESBL-onderzoek naar fiscale mogelijkheden om warmtenetten te financieren. ‘Ik vind het belangrijk om bij een afweging alle opties naast elkaar te l eggen. Dit onderzoek gaat met name over toepassing van OZB in het geheel en in hoeverre het mogelijk is hierin te differentiëren. De baatbelasting nemen we mee om hem langs de lat te leggen’, zo motiveert projectmanager energietransitie Marco Attema het onderzoek. Warmtestad, een gezamenlijke BV van de gemeente Groningen en het waterleidingbedrijf, legt momenteel een warmtenet voor 10.600 woningequivalenten aan. ‘Het onderzoek gaat niet over deze woningen’, verduidelijkt Attema. ‘Het gaat over de situatie als je wijken moet gaan aansluiten in plaats van complexen. Hoe moet je dat bekostigen? Welke rol moet je als overheid spelen?’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 48 SPECIAL ENERGIETRANSITIE DOOR: MICHIEL MAAS BEELD: SHUTTERSTOCK Om de energietransitie gestalte te geven, hebben RES-regio’s, gemeenten, provincies en waterschappen veel informatie nodig. Waar halen ze die vandaan? In VIVET werken vijf overheidsorganisaties samen om data voor decentrale overheden te bundelen. VIVET HELPT INFORMATIE TE STROOMLIJNEN HOUVAST IN OCEAAN VAN ENERGIEDATA De RES-regio die werkt aan een regionale energiestrategie of de gemeente die bezig is met een transitievisie warmte moet een hoop weten. Hoeveel stroom wordt er door windenergie op een bepaalde plek opgewekt? Hoeveel wordt er aan alternatieve warmte gebruikt in een gemeente? Hoeveel gasaansluitingen zijn er in een straat en horen die bij woningen, bedrijven of scholen? Soms is het relatief eenvoudig om een antwoord te vinden op die vraag. Vaak is het moeilijker. Waar moet je beginnen? Voor kavels, woningen en de ondergrond moet je bij het Kadaster zijn. Wil je statistische gegevens over de groei van zonnestroom, dan kun je bij het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) terecht, of bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) om te weten wat er nog aan projecten in de pijplijn zit. Veel andere gegevens staan weer in databases van andere diensten of van netbeheerders of energiebedrijven. Sinds oktober vorig jaar werken het CBS, het Kadaster, de RVO, het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Rijkswaterstaat samen in het project ‘Verbetering van de InformatieVoorziening voor de EnergieTransitie’, kortweg VIVET. Volgens Marja Exterkate, programmamanager VIVET, is het project vooral bedoeld om de data beter te structureren en toegankelijker te maken voor overheden. Zo kunnen ze over betere en meer gedetailleerde data beschikken. ‘We zijn geen loket waar iedere decentrale overheid naar belt, en wij het vervolgens opzoeken. We voeren de komende drie jaar een aantal projecten uit die moeten resulteren in eenduidige, gedetailleerde data. We willen gemeenten, provincies en waterschappen een plattegrond bieden hoe je die informatie kan vinden.’ Een programmaraad van gebruikers, waaronder vertegenwoordigers van gemeenten en provincies, maar ook organisaties als het RIVM en TNO, inventariseren de behoefte aan data. Vervolgens worden er projecten uitgevoerd om in die behoefte te voorzien. ‘Dit jaar zijn we onder meer bezig met een inventarisatie van de opgewekte zonnestroom per RES-regio, het energieverbruik van onderwijsvastgoed en een installatieregister van warmtepompen.’ In eerste instantie wordt gewerkt aan informatie die kan worden gebruikt voor het opstellen van de regionale energiestrategieën, maar de focus zal in de loop van de tijd meer komen te liggen op de gedetailleerde data die gemeenten nodig hebben om de transitievisie warmte, en de daaraan gekoppelde wijkplannen op te stellen. TE MAKKELIJK VIVET wil data relevant maken voor gemeenten. ‘We willen ons focussen op concrete data, die we kunnen leveren in tabellen en grafieken of dashboards.’ Bij het ‘ Je moet wel appels met appels kunnen vergelijken’ opstellen van de transitievisie warmte, de volgende grote klus voor gemeenten na het opstellen van een concept-RES, zijn gedetailleerde gegevens nodig over iedere wijk en straat, over de verwarming van de woningen, de ondergrondse infrastructuur en hoe goed de woningen zijn geïsoleerd. Maar vaak is dat soort data niet even eenvoudig uit een database te halen. Het combineren van verschillende gegevens van verschillende dataverzamelaars is ook voor de deelnemers in VIVET behoorlijk ingewikkeld. ‘Ik moet eerlijk zeggen dat ik er in eerste instantie iets te makkelijk over dacht,’ zegt Exterkate. ‘Natuurlijk is het naast elkaar leggen en combineren van verschillende datasets lastig, maar zo moeilijk moet dat toch niet zijn, dacht ik. Uiteindelijk loop je tegen veel meer problemen aan dan je in eerste instantie zou denken.’

SPECIAL 49 ‘JE WEET NIET WAAR JE MOET ZOEKEN’ Samen met een collega verzamelt Bart Wijnands in Den Helder de informatie die nodig is voor het opstellen van de transitievisie warmte. Het samenwerken in VIVET is een goede eerste stap, vindt de gemeentelijk adviseur energie neutraal. ‘We zijn vorig najaar begonnen met de eerste inventarisaties voor het opstellen van de transitievisie. In het begin is het lastig: je weet niet waar je informatie moet zoeken. Er is zo veel data dat het moeilijk wordt om structuur aan te brengen. Dat is een leerproces, een stap die je moet zetten. Het is belangrijk dat we als gemeenten die ervaringen en opgedane kennis delen. Ik denk dat het initiatief van de proeftuinen aardgasvrije wijken heel nuttig is: je kunt echt leren hoe zo’n energietransitie er in de praktijk uitziet. Wat het extra gecompliceerd maakt, is dat veel data uit verschillende bronnen komt. Niet allemaal even actueel. Soms werk je met gegevens uit een bron van 2018, en die moet je dan combineren met data uit 2015. Wat wij vooral nodig hebben zijn gedetailleerde data: gegevens over woninglabel, hoeveel zonnepanelen in een wijk liggen, maar ook sociale data zoals inkomensgegevens. Daarmee kunnen we een inschatting maken of mensen al aan de slag zijn met ‘no regret-maatregelen’ zoals isolatie en ventilatie. Daarnaast kijken we naar bestaande duurzaamheidsinitiatieven, en de warmtevraag in een wijk of buurt. En we willen weten of er op korte termijn werkzaamheden gaan plaatsvinden aan het gasnet of de riolering; zo kunnen maatregelen voor de energietransitie worden gecombineerd met andere werkzaamheden. Dan hoeft de straat maar één keer open. Voor een gemeente als Den Helder is die voorbereiding van de transitievisie een grote klus. Maar eigenlijk wordt die in onze gemeente door slechts een paar mensen gedaan. Dat zal in andere gemeenten niet anders zijn, denk ik. We zijn nu heel technisch bezig met het verzamelen van data, maar voor onze inwoners is dat helemaal niet zo relevant. Het emotionele aspect van de energietransitie, de acceptatie van en het draagvlak voor de maatregelen is een nog veel zwaardere opgave. Daar zijn we nog niet aan toegekomen. Als het voor ons al moeilijk is om een weg te vinden in al die informatie, is dat voor onze inwoners al helemaal niet te doen. We hebben goede data nodig om duidelijk te kunnen zijn. Mensen willen weten of ze straks een warmtenet krijgen, of dat straks er waterstof door de gasleidingen komt, want dat lezen en horen ze overal. Maar je moet bewoners ook duidelijk kunnen maken dat een warmtenet in het buitengebied vrijwel uitgesloten is. Nadat er afspraken zijn gemaakt in de regionale energiestrategieën, zijn de gemeenten nu in the lead om de energietransitie vorm te geven. Ik vraag me af of dat op deze manier kan. Een gemeente als Amsterdam kan tientallen experts vrijmaken; wij doen het met enkele. Uiteindelijk is deze opgave tweeledig: het inventariseren, beoordelen en besluiten over welke transitiemaatregelen op welke plek worden genomen, en het participatietraject met de inwoners. Voor die laatste taak is de gemeente bij uitstek geschikt.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 50 SPECIAL ENERGIETRANSITIE seren van die data en het afspreken van dezelfde standaarden is veel tijd en heel veel handwerk nodig.’ REGELGEVING Volgens Exterkate zijn er twee valkuilen bij het gebruik van data uit zo veel verschillende bronnen. ‘Ten eerste hebben we te maken met een grote versnippering. Op heel veel plaatsen wordt data verzameld. Niet alleen bij de vijf aangesloten organisaties, maar ook bij partijen als netbeheerders en provincies en gemeenten zelf. Dat betekent dat veel dataproductie op ad-hoc basis plaatsvindt. Een ander probleem daarbij is dat het inzamelen overal op een andere manier gebeurt, vaak volgens verschillende definities, andere categorisering en dat er vaak andere meeteenheden worden gebruikt, zoals centimeters of inches. Maar om goede, gedetailleerde informatie te kunnen bieden over de productie van energie uit zon, moet je wel appels met appels kunnen vergelijken. Voor het harmoniMisschien nog wel lastiger is de tweede hobbel in het combineren van al die gegevens: de privacywetgeving. ‘We lopen tegen wet- en regelgeving aan als het gaat om specifieke, gedetailleerde data. We kunnen inventariseren hoeveel gasaansluitingen er zijn in een straat, maar netbeheerders kunnen ons niet vertellen welke woningen op het gas zijn aangesloten. Die data hebben ze natuurlijk wel, maar omdat het gaat om op de persoon herleidbare gegevens, is het nog niet mogelijk om die te gebruiken. Hetzelfde geldt in bepaalde gevallen voor ondergrondse infrastructuur: die data is vaak goed beschikbaar, maar mag volgens de regelgeving alleen worden gebruikt als je gaat graven.’ Die gegevens hebben gemeenten straks wel nodig. Ze moeten weten hoe de woningen worden verwarmd, in welke mate ze zijn geisoleerd en wat er in de grond ligt. ‘Je zou ADVERTENTIE zeggen: misschien moeten we de regelgeving aanpassen, maar dat is een langdurig proces. We zoeken nu naar geitenpaadjes. Wat kan er wel ten behoeve van de transitie? Dat leggen we dan ook voor aan de Autoriteit Consument en Markt en de Autoriteit Persoonsgegevens.’ Volgens Exterkate is het van belang dat gemeenten het overzicht kunnen houden in de brij van informatie die er op ze afkomt. Het kan ambtenaren snel gaan duizelen als ze hun weg moeten vinden in de enorme hoeveelheid data. ‘We hebben een inventarisatie gedaan van de hoeveelheid websites met zogenaamde ‘viewers’, waar data op kaarten wordt gepresenteerd. Dat zijn er tientallen. Soms zijn er zelfs meerdere viewers binnen dezelfde organisatie. En dan heb ik het nog niet eens over de data van commerciële adviesbureaus, waarvan je niet altijd weet welke data ze precies gebruiken. Wij willen het voor gemeenten overzichtelijk en minder tijdrovend maken om de juiste informatie te vinden. Voor ons is het dus belangrijk om te weten welke informatiebehoefte gemeenten hebben. Nu en straks.’ JONG & ambtenaar 2020 ALLES OVER WERKEN BIJ DE OVERHEID MET O.A.: • Onderzoek: jonge ambtenaren willen impact hebben • Column: wees niet alleen ambtenaar, blijf burger • Feiten, weetjes en cijfers • Portretten van jonge ambtenaren • De overheid als datafabriek • Werkstudenten, trainees en starters Bestel nu gratis een exemplaar van het jaarboek JONG & ambtenaar 2020 via sales@binnenlandsbestuur.nl

BEELD: SHUTTERSTOCK ENERGIETRANSITIE SPECIAL 51 ESSAY WISSELWERKING MET DE MARKT IS CRUCIAAL Steden zijn voor de energietransitie in belangrijke mate aangewezen op collectieve warmteprojecten. Een vlot lopende samenwerking tussen gemeente en marktpartijen is daarbij essentieel. Hoe krijg je die beter op gang? Floris van der Veen en Eline Kleiwegt schetsen de angels en klemmen van publiek-private samenwerking en bieden oplossingen. ‘Door risico’s slim te alloceren, kan de rendementseis naar beneden.’ Het energieakkoord is gepubliceerd, de contouren voor de nieuwe Warmtewet zijn geschetst. In beide documenten staat een duidelijke boodschap: gemeenten gaan de regie nemen over het aardgasvrij maken van onze wijken. Gemeenten zijn nu druk bezig met regionale energiestrategieën en transitievisies Warmte. Het is een nuttige exercitie, maar wel een op papier. In de praktijk zullen collectieve warmteprojecten voor de meeste stedelijke gebieden een belangrijk onderdeel zijn van de oplossing. En die projecten blijken ingewikkeld. De afgelopen jaren zijn maar weinig grootschalige projecten van de grond gekomen. Een van de redenen is een gebrek aan effectieve samenwerking tussen de publieke en private partijen. Maar om straks die daadwerkelijk aardgasvrije gemeenten te realiseren, hebben we die samenwerking tussen publieke en private partijen wel degelijk hard nodig. Aardgasvrije wijken realiseer je alleen als een oplossing voor alle betrokken stakeholders acceptabel en betaalbaar is. Het besluit tot ontwikkelen van een collectief warmteproject dient daarom de uitkomst te zijn van een gezamenlijk proces waarin diverse aardgasvrij alternatieven, waaronder een collectief warmtenet, tegen elkaar zijn afgewogen. De transitievisie warmte is daarvoor een nuttige exercitie om te beginnen. Maar realiseer je dat een echte afweging pas te maken is op basis van een concreet project en wat alle partijen daaraan moeten bijdragen. Betrek daarom gedurende het project de juiste stakeholders. Denk aan een warmtebedrijf, warmteproducent, netbeheerder maar zeker ook aan (vertegenwoordigers van) de afnemers. Voorkom tegelijkertijd dat het proces een groot overlegcircus wordt, die kunnen uitmonden in besluiteloze praatclubs. Niet alle partijen hoeven overal over mee te denken of beslissen. Zo hoeft een afnemer niet mee te beslissen over de technische uitwerking van het warmtenet, maar wil die wel een stem in de uitwerking van tarieven. INVESTERINGEN Een aardgasvrije en CO2-neutrale gemeente vraagt om investeringen in duurzame warmtebronnen, de aanleg van nieuwe infrastructuur en aanpassing in woningen (zoals het isoleren van vastgoed, elektrisch koken en afsluiten van de gasaansluiting). De businesscase is lang niet altijd rendabel en vaak zijn subsidies nodig. De investeringen om aardgasvrije wijken te realiseren zijn niet alleen voor een warmtebedrijf, maar ook van afnemers, en de gemeente. Tussen die investeringen is een wisselwerking: vergaande isolatie heeft effect op de businesscase van het warmtenet, een subsidie kan ervoor zorgen dat ook minder rendabele woningen kunnen worden aangesloten. Om deze en andere inzichten te verkrijgen is een transparante, gezamenlijke businesscase nodig. Wat er voor nodig is om een project financieel haalbaar te maken, wordt met deze businesscase inzichtelijk gemaakt. Daarnaast ontstaat inzicht in wat de belangrijkste factoren zijn die de haalbaarheid van het project bepalen. Als hier een goed beeld van is, kunnen concrete afspraken worden gemaakt over de bijdragen van verschillende stakeholders. Een gedragen gebiedsgerichte aanpak kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat er snel na de aanleg van infrastructuur veel afname op een collectief warmtenet wordt aangesloten. Dit is cruciaal voor de financiële haalbaarheid. Ook inzet van subsidies en slimme financieringsarrangementen zijn onderdeel van de oplossing. Evenals een heldere allocatie van risico’s tussen de partijen, waardoor het risico-rendementsprofiel voor warmteleveranciers aantrekkelijker wordt. Een gezamenlijke businesscase vraagt met name van de private partijen een inspanning om inzicht te geven in hun financiën. Het verleden heeft laten zien dat dit voor private partijen ingewikkeld lag, gelukkig is dit aan het veranderen. Zeker als sprake is van noodzakelijke subsidies, kun je als gemeente hieraan BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 ENERGIETRANSITIE SPECIAL 53 ELINE KLEIWEGT IS ADVISEUR VERDUURZAMING VAN DE GEBOUWDE OMGEVING BIJ REBEL. FLORIS VAN DER VEEN RICHT ZICH OP FINANCIËLE EN ORGANISATORISCHE VRAAGSTUKKEN RONDOM DE OVERGANG NAAR EEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING. ook wel degelijk eisen stellen. Warmtebedrijven worden gedreven door het rendement van een warmteproject. Zij zien de risico’s die met een project gepaard gaan, zoals de ontwikkeling van de warmtevraag, en willen dat daar voldoende tegenover staat. Vanuit publiek perspectief is een privaat rendement al snel te hoog. Een gemeente kijkt vooral naar kansen om gebieden van het aardgas af te krijgen. De private partijen vinden deze kansen daarentegen vaak te onzeker. Het gevolg is: eindeloze discussies tussen de partijen over de redelijkheid van rendementseisen. Een ‘redelijk rendement’ is niet eenvoudig vast te stellen, want is afhankelijk van projectspecifieke risico’s. De gesprekken zouden daarom juist moeten gaan over hoe projectrisico’s te beperken en risico’s optimaal tussen partijen te alloceren. En daar ligt vaak meer speelruimte. Door risico’s slim te alloceren, kan de rendementseis naar beneden. Denk bijvoorbeeld aan het wegnemen van vergunningsrisico’s, of het afgeven van een afnamegaranties door afspraken te maken met grote warmtevragers. Een andere optie is om publiek-privaat warmtebedrijf op te zetten. Op deze manier worden alle risico’s van het project, maar ook de rendementen gedeeld. METERS MAKEN De warmtetransitie is een heel groot project en zo dient het ook binnen de gemeente te worden aangestuurd. Daar is zeker beleid voor nodig, maar in de kern vindt realisatie alleen plaats als de transitie projectmatig wordt aangepakt. Binnen de gemeente is daarom een professionele projectorganisatie nodig, die zich richt op het aardgasvrij maken van een bepaald gebied. Een projectorganisatie waarin kennis van techniek, businesscase en financiering, organisatie, contractering, bewonersparticipatie en -communicatie moet zijn geborgd. Zorg voor een gecommitteerd projectteam van beperkte omvang met continuïteit in de bezetting, zodat meters kunnen worden gemaakt. Maak daarnaast werkgroepen voor het uitwerken van verschillende lijnen van projectontwikkeling, in samenwerking met private partners en betrek ook de relevante gemeentelijke directies. Richt een regieteam in dat zeer compact is en kan regisseren op proces. Er is (helaas) geen heilige graal in het realiseren van aardgasvrije wijken. Een manier om hiermee om te gaan is om af te wachten tot deze komt, bijvoorbeeld tot de nieuwe warmtewet in werking treedt en er meer duidelijkheid is over rollen en businesscases. Maar het verleden heeft laten zien dat nieuwe wetgeving wel even op zich kan laten wachten, de definitieve vaststelling van de warmtewet 1.0 heeft bijna een decennium geduurd. En de omvang van de klimaatopgave vraagt om snelheid. Ga dus vooral van start! Vanuit publiek perspectief is een privaat rendement al snel te hoog

Duurzame energie? Nee, mij te duur Ja, we moeten de wereld sparen Tijd voor nuance? Tijd voor het n°1 onderzoeksbureau voor de overheid.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 DOOR: MICHIEL S. DE VRIES BOEK RECENSIE 55 ZWARTEPIETEN OVERHEERST WE LEREN WEINIG VAN EEN CRISIS Midden in de huidige coronacrisis ontstaan veel vragen. Waarom zegt minister-president Rutte zo vaak dat hij slechts het advies van deskundigen volgt? Waarom werd in het begin van de crisis zo uitgebreid ingegaan op de zorgvuldige afweging tussen de economische en volks - gezondheidsaspecten? Voor het geven van antwoorden daarop is veel te leren van het verloop van eerdere crises. Sandra Resodihardjo geeft in haar recente boek ‘Crises, Inquiries and the Politics of Blame’ een alleraardigste analyse hoe zulke processen te begrijpen. Volgens haar worden crises vaak gevolgd door een spelletje zwartepieten, oftewel blame games. Daarin staan vragen centraal over wat er is gebeurd, hoe dat kon gebeuren en of er iemand verantwoordelijk is. Het gaat er niet alleen om wat er geleerd kan worden, maar vooral of er een organisatie of een persoon is die een zwartepiet kan worden toebedeeld. Resodihardjo stelt dat de media, politici, en het publiek tegenwoordig al snel doen alsof ze zeer verontwaardigd zijn en Wanhopig framen in het eigen voordeel verwoed zoeken naar iemand die ze de schuld kunnen geven om daarna al snel te vragen om het ontslag van diegene. Dit voorspelbare gedrag is fnuikend voor leerprocessen en doet de balans tussen het vrijelijk delen van informatie en het wanhopig in het eigen voordeel proberen te framen van wat er gebeurt, naar het laatste omslaan. Tijdens de crises die Resodihardjo beschrijft – onder andere rond het ongeluk met de stint in Oss en dat met de monstertruck in Haaksbergen – wordt het zwartepieten vooral bevorderd door het lekken van brieven en e-mails die daarna eenzijdig negatief worden geframed. Na afloop van de crisis komen de omvangrijkere onderzoeken. Soms is het doel daarvan mogelijke verwijten onder het tapijt te vegen, soms om anderen de zwartepiet toe te spelen, en een enkele keer om echt duidelijk te maken wie wat kan worden verweten en moet terugtreden. Het interessante is dat in de literatuur tot nu toe werd aangenomen dat een adequate respons op een crisis zou leiden tot minder verwijten. Dat blijkt volgens dit boek niet altijd het geval. De specifieke context doet ertoe, rituelen doen ertoe, en het te duidelijk onterecht verwijten maken kan terugslaan op degene die dat doet. Dit is een actueel boek dat je op een heel andere manier naar de reacties op de huidige coronacrisis doet kijken. CITAAT UIT HET BOEK CRISES, INQUIRIES AND De huidige literatuur over blame games verklaart veel, maar toch niet alles. De specifieke context, regels en wetten, en rituelen blijken zeer relevant. THE POLITICS OF BLAME Sandra Resodihardjo Palgrave Macmillan, 2019 45,99 euro (e-book) ADVERTENTIE

OPINIE 57 MEER INNOVATIE MOGELIJK IN DIGITALE BESLUITVORMING CORONA MAAKT RAAD STUK EFFICIËNTER De coronacrisis dwingt gemeenteraden tot digitale vormen van besluitvorming. Schaf die niet af als straks de crisis voorbij is, maar ga op de ingeslagenweg door, betoogt Peter Castenmiller. PETER CASTENMILLER Raadsleden verdrinken in de informatie HANS STEINMEIER / ANP Dezer dagen moet ik geregeld denken aan een uitspraak van Wim Derksen, naar ik mij herinner uit het laatste decennium van de twintigste eeuw. Hij stelde dat één van de belangrijkste innovaties in het openbaar bestuur de uitvinding van het kaarslicht is. Immers, dat maakte het mogelijk om voortaan urenlang ’s avonds te vergaderen. Nadien is er nauwelijks meer sprake geweest van wezenlijke vernieuwing in het functioneren van het openbaar bestuur. Aan het begin van de avond, vandaag de dag ondersteund door led-verlichting, beginnen de volksvertegenwoordigers raadsleden netjes bij agendapunt één: het vaststellen van de agenda. Veelal gevolgd door agendapunt twee: het inventariseren van insprekers. En agendapunt drie: het vaststellen van de notulen van de vorige vergadering. Tot diep in de nacht houden de aanwezigen vervolgens elkaar, en het college, bezig met beschouwingen, interrupties, moties en stemmingen. Je zou denken dat de snelle groei van digitale middelen sinds het begin van de eenentwintigste eeuw het nodige zou veranderen voor zowel de voorbereiding op vergaderingen, de inrichting van de vergadering zelf als uiteindelijk ook voor de vastlegging en archivering van de gebeurtenissen. Zeker, er is wel sprake van kleine veranderingen. Zo worden de vergaderingen tegenwoordig vastgelegd met geluids- of video-opnamen en gebruiken bijna alle deelnemers een vergader-app op een tablet. Maar in essentie is dat toch niets meer dan een digitalisering van het voorheen papiergestuurde proces. Het proces zelf is niet wezenlijk gewijzigd. De coronacrisis heeft abrupt een streep gezet door de zo gebruikelijke fysieke besluitvormende vergadering. Uitwijkmogelijkheden zijn er nauwelijks. Zoals wel vaker blijkt is de wet niet voorbereid op moderne tijden. Dat kun je de wet, en hun makers, eigenlijk ook niet kwalijk nemen. Een wet is een ‘stolling’ van een op een zeker moment gesloten compromis. Daarmee zitten gemeenteraden en Provinciale Staten vooralsnog toch vast aan de fysieke vergaderingen. De recente ontwikkelingen geven alle aanleiding om kritisch het vergaderproces als geheel te heroverwegen. Overal elders in de maatschappij zullen de mogelijkheden van digitale vergadervormen naar aanleiding van de crisis een hoge vlucht nemen. Naast het tijdelijke probleem van beperkte mogelijkheden voor fysiek samenzijn, zijn er andere UW OPINIE IN BINNENLANDS BESTUUR? De rubriek opinie staat open voor leesbare, opiniërende bijdragen die betrekking hebben op actuele zaken in het openbaar bestuur. De maximale lengte voor inzendingen is 500 woorden. Inzendingen graag naar info@binnenlandsbestuur.nl o.v.v. ‘rubriek opinie’. Via dit e-mailadres kunt u ook reageren. uitdagingen. Zo verdrinken raadsleden of Statenleden in de informatie, verlopen vele vergaderingen soms hopeloos inefficiënt en is de vastlegging en archivering van de gebeurtenissen in de vergaderzaal en commissiekamers lang niet op orde. Het is echt niet raar om te stellen dat in de eenentwintigste eeuw voor al die problemen ondertussen goede digitale oplossingen bestaan. Door de onvoorziene coronacrisis is er plots sprake van dringende urgentie voor digitale innovatie in het besluitvormingsproces van overheden. Never waste a good crisis! Peter Castenmiller is verbonden aan PBLQ en doet onderzoek naar de informatievoorziening in het openbaar bestuur BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

CORONA MAATREGELEN VERPLICHT EN (ON)BEMIND? SOCIAL DISTANCING EN THUISWERKEN Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ Metafoor Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ BNGBank Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ Studytube

VERDUURZAMEN GEMEENTELIJK KANTOORVASTGOED ARBEIDSRECHTELIJKE VRAGEN OVER HET CORONAVIRUS Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/HEVO WERKT U BIJ EEN PROVINCIE, GEMEENTE OF WATERSCHAP? Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/RVO Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ corona-en-arbeidsrecht

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 60 PERSONALIA CARRIÈRE DOOR: JOSÉ SALHI De wethouders van de nieuwe coalitie in Veere zijn geïnstalleerd: Pieter Wisse (CDA), Adrie Roelse (Dorpsbelangen en Toerisme Veere (DTV) en Chris Maas (PvdA/ GroenLinks) zijn tot wethouder werden benoemd. BRAM VAN HEMMEN Met ingang van 31 maart is Bram van Hemmen (CDA, 47) benoemd tot burgemeester van Hoeksche Waard. Hij is momenteel burgemeester van Sliedrecht. Op dit moment is Jan Pieter Lokker (CDA) waarnemend burgemeester van Hoeksche Waard. De gemeente Hoeksche Waard is ontstaan per 1 januari 2019 door samenvoeging van de gemeenten Binnenmaas, Cromstrijen, Korendijk, Oud-Beijerland en Strijen. DIRK VAN DER BORG Met ingang van 31 maart 2020 is Dirk van der Borg (CDA, 64) benoemd tot waarnemend burgemeester van Sliedrecht. Van der Borg was waarnemend burgemeester van Molenlanden. Eerder was hij burgemeester van Molenwaard. Daarvoor was hij burgemeester van Graafstroom en waarnemend burgemeester van Molenwaard, waarin Graafstroom in 2013 werd opgenomen. JAN PIETER LOKKER Met ingang van 31 maart 2020 is Jan Pieter Lokker (CDA, 71) benoemd tot waarnemend burgemeester van Zoetermeer. Hij neemt waar voor Charlie Aptroot (VVD, 69), die per die datum met pensioen gaat. Lokker was eerder (waarnemend) burgemeester van Hoeksche Waard, Bodegraven, Bodegraven-Reeuwijk, Noordwijk, Goeree-Overflakkee, Albrandswaard, Lopik en Vijfheerenlanden. JACQUELINE VAN ZWAM De gemeenteraad van Olst-Wijhe heeft Jacqueline van Zwam beëdigd als nieuwe griffier. Zij volgt hiermee Bart Duursema op die met pensioen is gegaan. Van Zwam is onder andere griffier geweest in Hattem en senior-statenadviseur van de griffie van Provinciale Staten van Flevoland. JAAP SLOOTMAKER Bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat wordt Jaap Slootmaker directeur-generaal Water en Bodem. De benoeming gaat in op 1 juli 2020. Slootmaker is sinds 2018 plaatsvervangend directeur-generaal Rijkswaterstaat bij het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. Daarvoor was hij Chief Financial Officer bij Rijkswaterstaat. MEINDERT SMALLENBROEK Meindert Smallenbroek wordt de nieuwe algemeen directeur van de Unie van Waterschappen. Smallenbroek is nu nog directeur bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Hij begint op 1 juni 2020 bij de Unie van Waterschappen. Cathelijn Peters, die tijdelijk de functie van algemeen directeur waarnam sinds het vertrek van Albert Vermuë, zal dan haar rol als directeur weer oppakken. KOMEN & GAAN ANNEMIEK VAN BOLHUIS Annemiek van Bolhuis wordt de nieuwe bestuursvoorzitter van de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS). Zij volgt Jan van den Heuvel op. Van Bolhuis is directeur Volksgezondheid en Zorg van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). JAN VAN DEN HEUVEL Jan van den Heuvel, bestuursvoorzitter van de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS), gaat met pensioen. Hij heeft die functie in de afgelopen periode als eerste bestuursvoorzitter van de in 2015 opgerichte ANVS vervuld.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020 PERSONALIA 61 ED GOVERDE In Sliedrecht is Ed Goverde (PvdA, 62) benoemd tot wethouder. Hij volgt Ben van der Plas op. Na het aangekondigde vertrek van Ben van der Plas vertrok PRO Sliedrecht-wethouder Hanny Visser vanwegen gebrek aan vertrouwen. Goverde was jarenlang lid van het dagelijks bestuur van de deelgemeente Rotterdam-Charlois. BERT WASSINK Burgemeester Bert Wassink verlaat Terschelling. Hij wordt wethouder in Leeuwarden. Eerder maakte Wassink al bekend dat hij geen tweede termijn ambieerde. Hij was eerder wethouder in Aa en Hunze en gemeentesecretaris in Veendam. Wassink (GroenLinks) volgt in Leeuwarden Herwil van Gelder (PAL GroenLinks) op. IJZEBRAND RIJZEBOL In de provincie Groningen is IJzebrand Rijzebol (CDA) benoemd tot gedeputeerde voor de provincie Groningen. Rijzebol was wethouder in Delfzijl en eerder in Loppersum. Hij volgt Patrick Brouns op. OPROEP: Tekst en foto’s (high res) voor de rubriek personalia graag sturen naar info@binnenlandsbestuur.nl. Gegevens voor deze rubriek kunnen ook worden gestuurd via www.binnenlandsbestuur.nl/personalia BURGEMEESTERS VACATURE KANDIDATEN SITTARDGELEEN Er is een nieuwe coalitie in Sittard-Geleen. Er komen zes wethouders. Voor GOB blijven Pieter Meekels en Leon Geilen op hun post en voor GroenLinks Kim Schmitz. Nieuwe gezichten in het college zijn Andries Houtakkers en Judith Bühler van het CDA en Ton Raven van de Stadspartij. DEN HAAG Voor het burgemeesterschap van Den Haag hebben 23 kandidaten hun belangstelling kenbaar gemaakt. De sollicitanten, 19 mannen en 4 vrouwen, variëren in de leeftijd van 23 tot 63 jaar. Onder hen heeft een aantal ervaring in het openbaar bestuur, anderen komen uit het bedrijfsleven. Aan de vorige kroonbenoemde burgemeester van Den Haag, Pauline Krikke (VVD), is per 9 oktober 2019 ontslag verleend. Johan Remkes (VVD) is op dit moment waarnemend burgemeester. GENNEP Naar de vacature burgemeester van Gennep hebben 41 kandidaten gesolliciteerd, waaronder veertien vrouwen. Negen kandidaten zijn lid van de VVD, 7 van het CDA, 4 van de PvdA, 3 van D66, 2 van GroenLinks, 1 van 50plus en 8 sollicitanten zijn lid van een lokale partij. Zeven kandidaten zijn partijloos of van hen is de politieke voorkeur onbekend. Het merendeel van de kandidaten heeft een ambtelijke en of politiek-bestuurlijke achtergrond. BURGEMEESTERSPROCEDURES IN DE IJSKAST In heel Nederland zijn lopende benoemingsprocedures van burgemeesters op advies van het ministerie van Binnenlandse Zaken stilgelegd. De beperkende maatregelen rondom het coronavirus spelen commissarissen van de koning, vertrouwenscommissies en gemeenteraden parten. Vertrouwelijkheid kan digitaal niet worden gegarandeerd. In een aantal provincies wordt gekeken of de huidige waarnemend burgemeesters langer aan willen blijven. Het is nog ongewis wat de coronamaatregelen gaan betekenen voor de procedure voor een nieuwe commissaris van de koning. De profielschets voor de opvolger van Wim van de Donk zou in de Statenvergadering van begin april worden vastgesteld. Van de Donk wordt per 1 oktober de nieuwe rector magnificus en voorzitter van het College van Bestuur van Tilburg University. ADVERTENTIE OUDEWATER Op de burgemeestersvacature in Oudewater hebben 45 kandidaten gereageerd, onder wie 17 vrouwen. Onder de sollicitanten bevinden zich dertien kandidaten met dagelijks bestuurservaring in het openbaar bestuur. Het aantal reflectanten naar politieke kleur: VVD (14), CDA (10), D66 (3), GroenLinks (1), PvdA (4), ChristenUnie (4), SGP (1), Lokaal (3). Daarnaast is het van vijf kandidaten onbekend of zij lid zijn van een politieke partij. NVRD (Koninklijke Vereniging voor Afval- en Reinigingsmanagement) zoekt een directeur belangenbehartiging, sectorkennis en publieke dienstverlening Voor meer informatie verwijzen wij u naar onze website www.gasselingsearch.nl

62 INDEX VACATURES In de vacature- index treft u een selectie aan van de vacatures die deze week zijn opgenomen in het magazine of op de website van Binnenlands Bestuur. BESTUUR EN MANAGEMENT Aardoom & De Jong / Waterschap Hollandse Delta Beljon Westerterp / Gemeente Haaksbergen Bestman / Gemeente Baarn Bestman / Metropoolregio Amsterdam Buzinezzclub Castanho / Gemeente Oldambt Dingtiid Gasseling Search / NVRD Geerts & Partners / Gemeente Overbetuwe Gemeente Best en Waalre Gemeente Den Haag Gemeente Katwijk Gemeente Zoetermeer OVER-gemeenten Public Spirit / Gemeente Maastricht Public Spirit / Gemeente Veenendaal Public Spirit / Provincie Noord-Holland Public Spirit / Provincie Utrecht Tib & Partners / Gemeente Meppel Waterschap Hollandse Delta Zeelenberg / Gemeente Leusden BURGER- EN PUBLIEKSZAKEN Gemeente Heemstede FINANCIËN EN ECONOMIE Gemeente Alkmaar Gemeente Krimpenerwaard JS Consultancy / Drents Overijsselse Delta JS Consultancy / Gemeente Gorinchem JS Consultancy / GGD Zuid Limburg Provincie Overijssel Public Search / Gemeente Hengelo Publiek Netwerk / SVB Wageningen University and research Werkorganisatie Duivenvoorde ICT EN AUTOMATISERING Gemeente Hilvarenbeek secretaris-directeur gemeentesecretaris / algemeen directeur griffier secretaris-directeur kwaliteitsmanager gemeentesecretaris / algemeen directeur bestuurslid adviesorgaan voor de friese taal directeur gemeentesecretaris / algemeen directeur lid voor de rekenkamercommissie adviseur gemeentelijk bureau bibob clustermanager dagelijks beheer plaatsvervangend griffier raadsgriffier griffier voor de gemeenteraad directeur-bestuurder welzijn voor nieuw op te zetten stichting werkambassadeur concernmanager landelijke leefomgeving teammanagers secretaris-directeur organisatiedirecteur Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 61 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl adviseur wijkbeheer en bewonerscontacten Binnenlandsbestuur.nl strategisch planeconoom beleidsmedewerker economische zaken 2 (senior) financieel adviseurs senior adviseur concerncontrol business controller financieel specialist voor toezicht op gemeenten afdelingsmanager financiën, advies en control senior business controller it en cio office adviseur subsidies en contracten liaison office accountmanager financiën wassenaar Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 64 pagina 64 pagina 64 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 63 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl informatieadviseur Binnenlandsbestuur.nl ADVERTENTIES Gemeente Enschede is op zoek naar een: Communicatieadviseur Klimaatadaptatie Meer informatie op www.binnenlandsbestuur.nl ALTIJD DE JUISTE KANDIDAAT! Binnenlands Bestuur is het grootste wervingskanaal voor de actieve en latente banenzoeker. BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

INDEX 63 JURIDISCH Gemeente Westland Haute Equipe JS Consultancy / Gemeente Haarlemmermeer Servicecentrum Drechtsteden Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond OPENBARE ORDE EN VEILIGHEID Haute Equipe Publiek Netwerk / OVER-gemeenten Rijkswaterstaat PERSONEEL EN ORGANISATIE Servicecentrum Drechtsteden RUIMTELIJKE ORDENING EN VERKEER BMC Gemeente Katwijk Gemeente Neder-Betuwe Interprovinciaal Overleg (IPO) Provincie Utrecht Provincie Zuid-Holland SOCIAAL BMC BMC Gemeente Haarlemmermeer Gemeente Krimpenerwaard Gemeente Scherpenzeel Gemeente Schouwen-Duiveland Haute Equipe Serviceorganisatie Jeugd ZHZ VOORLICHTING EN COMMUNICATIE Kadaster Public Spirit / De Koninklijke Bibliotheek OVERIGE BMC juridisch adviseur vergunningverlening senior adviseur juridisch domein (bestuursrecht) senior juridisch projectadviseur adviseur arbeidsvoorwaarden en rechtspositie jurist industriële veiligheid Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 64 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl medior adviseur openbare orde en veiligheid beleidsadviseur openbare orde en veiligheid Binnenlandsbestuur.nl pagina 63 veiligheidscoördinator district Binnenlandsbestuur.nl adviseur arbeidsvoorwaarden en rechtspositie Binnenlandsbestuur.nl strategisch adviseur mobiliteit, ruimte en mileu clustermanger vergunningen, toezicht en handhaving strategisch beleidsadviseur ruimtelijk-fysieke domein ipo medewerker duurzame mobiliteit vergunningverlener wet natuurbescherming senior beleidsmedewerker ruimtelijke ontwikkeliing Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl klantmanager werk & inkomen wmo consulent senior beleidsadviseur sociaal domein senior beleidsmedewerker ambulant hulpverlener senior beleidsmedewerker recreatie en economie senior adviseur sociaal domein beleidsadviseur jeugdhulp Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl adviseur public affairs hoofd corporate communicatie Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl business analist Binnenlandsbestuur.nl OOK UW VACATURE IN BINNENLANDS BESTUUR? BEL 020-5733656 ADVERTENTIE Beleidsadviseur Openbare Orde en Veiligheid Proactief • Vakkundig • Stressbestendig Senior Business Controller IT en CIO Office Ervaren sparringpartner • Natuurlijk leider • Kritisch adviseur Kijk voor meer informatie op www.publieknetwerk.nl BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 14 | 2020

Ik werk voor Nederland... ...en voor mezelf Wil jij Nederland én jezelf beter maken? JS Consultancy is de carrièrepartner van professionals voor de publieke zaak. Via ons landelijk netwerk bemiddelen wij op het niveau van directie, management en professionals. Aan de slag op het gebied van BedrijfsSenior Juridisch Projectadviseur 36 uur | schaal 13 max. € 87.650,- bruto per jaar (incl. IKB) Jurist die in de breedte adviseert. Stevig en ervaren onderhandelaar. Maakt vertaalslag van juridisch kader naar ruimtelijke ontwikkelingen. Denkt en beweegt mee bij initiëren en uitvoeren scenario’s. Adviseert in grote en complexe projecten. Sparringpartner voor directie en (project) management. Creëert draagvlak door deskundigheid, uitstraling en enthousiasme. Politiek sensitief. Analytisch. Communicatief. Verbinder. Interesse? Bel Ellen Koster 06 - 101 625 64 Senior Adviseur Concerncontrol 36 uur | schaal 12 max. € 80.849,- bruto per jaar Om-denker, met kennis en ervaring van interne controle en financial control binnen een gemeente. Bijdrage leveren om tot een rechtmatigheidsverklaring te komen en die zich verder wil ontwikkelen richting opgave- en projectcontrol in een gemeente met grote ambities. Krachtig en onafhankelijk adviseur, overtuigend, omgevingsbewust, politiek bestuurlijk sensitief en ziet samenwerking als vanzelfsprekend. Interesse? Bel Michel Kollau 06 - 511 357 93 voering, Ruimte & Infra of Sociaal Maatschappelijk domein? Onze dienstverlening richt zich op het waarmaken van maatschappelijk resultaat. In samenregie met opdrachtgevers. En samen met jou. 2 (Senior) Financieel Adviseurs 36 uur | schaal 12 max. € 83.000,- bruto per jaar (incl. IKB) Sparringpartner van management, directie en bestuur. Adviseert op strategisch en tactisch niveau over (complexe) financiële vraagstukken. Heeft coördinerende rol bij het opstellen van P&C-documenten. Levert actieve bijdrage aan digitalisering en goede informatievoorziening. Is aanspreekpunt voor de accountant. Laat cijfers leven. Is adviesvaardig, sterke teamspeler en vernieuwend. Flexibel en bestuurlijk sensitief. Interesse? Bel Elsbeth Braam 06 - 333 219 86 Business Controller 36 uur | schaal 11 max. € 71.172,- bruto per jaar Ervaren professional met senioriteit. Levert bijdrage aan organisatieontwikkeling. Zelfstandig, analytisch en thuis voelen in een politiek bestuurlijk klimaat. Overzicht pakken en dit vertalen naar de operatie. Als tolk/vertaler collega’s en afdelingen op dezelfde lijn brengen. Bijdrage leveren aan verdere ontwikkeling van risicomanagement bij grote projecten. Organisatorisch sterk en beschikt over uitstekende adviesvaardigheden. Interesse? Bel Michel Kollau 06 - 511 357 93 Reageer op bovenstaande functies via www.jsconsultancy.nl/vacatures Interim Werving & Selectie

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64

Home