0

Mobiliteit Openbare Ruimte Gebouwen Energie Afval Water & Groen Maatschappij Green Business Club Zuidas Hello Zuidas Zuidas, gem eente Amsterdam VI 2017

Voorwoord Amsterdam Zuidas begint meer en meer de vorm aan te nemen die de makers van het Masterplan Zuidas midden jaren ’90 voor ogen hadden: een bruisend zakencentrum in combinatie met een levendige woonwijk. Naast drie grote kantoorgebouwen zijn er in 2017 zes nieuwe woongebouwen opgeleverd met hierin 647 woningen. Met bewoners komen voorzieningen: een grote supermarkt, een apotheek, cafés en restaurantjes, er zijn ideeën voor een bioscoop en een museum. En met meer mensen stijgt de consumptie. Voedsel, het thema van dit Duurzaamheidsverslag, heeft invloed op alle duurzaamheidsthema’s die we in deze editie behandelen. Voedsel vergt distributie, kost energie, het genereert afval, het legt beslag op de openbare ruimte. Een van de grootste lokale evenementen, Zuidas Culinair Zomerfeest, draait om eten en drinken. We kunnen er niet omheen: in Zuidas moeten we bewuster omgaan met voedsel, willen we een voorloper blijven op het gebied van duurzaamheid. Foto: Willeke Adriaanse Dat laatste is gezien het tempo van ontwikkelingen op dit gebied, een ambitieus doel. Toch blijven we hier naar streven – door de lat hoog te leggen, houden we onszelf scherp. Dit Duurzaamheidsverslag laat zien hoe bedrijven in Zuidas concrete maatregelen nemen om hun bedrijfsvoering te verduurzamen, en hoe de overheid hieraan meehelpt door hoge eisen te stellen op dit gebied. In dit verslag maken we de balans op, we laten trots zien wat is bereikt, en kijken kritisch naar waar we achterblijven. We zullen elk jaar weer harder moeten werken om onze ambitie waar te maken; een uitdaging die we graag aangaan. Wij bedanken alle bedrijven en organisaties die hebben meegewerkt aan dit verslag door gegevens beschikbaar te stellen, en vooral voor alle mooie duurzame initiatieven die in 2017 in Zuidas zijn uitgevoerd. Olivier Otten directeur Hello Zuidas David van Traa directeur Zuidas gemeente Amsterdam Timo Huisman voorzitter Green Business Club Zuidas

Inhoud Editorial Interview Jaap Seidell 1 Mobiliteit Eat & Greet 4 Energie 5 Afval & Circulariteit 6 Water & Groen 7 Maatschappij Recept Colofon 3 4 6 2 Openbare ruimte 12 3 Gebouwen 16 22 24 28 32 36 42 44

3 Duurzaam, het nieuwe gezond? 'Consumptie quinoa groeit razendsnel', kopte de Volkskrant in januari 2018. Quinoa, een graan uit Bolivia en Peru, deed rond dezelfde tijd als gojibessen en chiazaad zijn intrede op de Nederlandse voedselmarkt en werd al snel een hype. Slimme marketingcampagnes beloofden door het eten van deze 'superfoods' gezondheid, vitaliteit en eeuwige jeugd en maakten deze producten een commercieel succes. Iedere tijd heeft zo zijn eigen ideeën over wat gezond is. In de zeventiger jaren moest je volgens Joris Driepinter drie glazen melk per dag drinken, terwijl in de tachtiger jaren de kiwi in Nederland werd geïntroduceerd als 'vitaminebom'. Meer recent was in Amsterdam het speltbrood niet aan te slepen en werd het bijna lastig om een normaal brood te vinden. Zo volgt de ene voedselhype de andere op. Maar alle voedselmodegrillen daargelaten: wat is nu écht gezond? Hoe gezond is quinoa nog als het met grote vrachtschepen uit Bolivia wordt aangevoerd? En als door de stijgende vraag de prijs dusdanig stijgt dat de lokale bevolking het graan zelf niet meer kan betalen? Wat gezond is voor de een, is zo ongezond voor de ander. Wat gezond is wat betreft voedingswaarde, kan ongezond zijn voor de lucht, het milieu en uiteindelijk voor iedereen. Het wordt dan ook tijd dat we onze definitie van 'gezond' gaan bijstellen, ofwel gaan verbreden. Een product zou eigenlijk aan meer criteria moeten voldoen dan laag in vet en calorieën, om het stempel 'gezond' te verdienen. Waarom geen foodprint rating op een rol koekjes, naast de voedingswaardetabel? Of een cijfer dat de CO2 uitstoot van een product aangeeft? Het nu gebruikte label 'bewuste keuze', zou een stuk geloofwaardiger worden als deze zaken werden meegewogen. We kozen dit jaar het thema Voedsel voor het Duurzaamheidsverslag Zuidas om te laten zien: dit essentiële onderdeel van ons bestaan raakt aan alle aspecten van een duurzame samenleving. Het aanschaffen, verwerken, aanbieden en consumeren van etenswaar heeft direct invloed op onze leefomgeving en in dit geval Zuidas: aan en afvoer, aanbod van restaurant en kiosken, afvalscheiding, water- en energieverbruik. In elk hoofdstuk van dit verslag komt het terug, niet als schrikbeeld of wijzende vinger, maar als eye opener en waar mogelijk als voorbeeld van hoe het óók kan. Het goede nieuws van het eerdergenoemde artikel uit de Volkskrant is dat Nederlandse boeren nu ook quinoa gaan produceren, en het product daarmee duurzamer wordt. Ook is het goed nieuws dat er steeds meer initiatieven en innovaties zijn op het gebied van duurzaam voedsel, zelfs in (hoog)stedelijke gebieden, inclusief Zuidas. Neem bij Circl eens een soepje van 'overgebleven' groenten, deel die resterende broodjes van de vergaderlunch uit op de werkvloer en – beter nog – open eens een lokaal gebrouwen Zuidas biertje. Zo zou duurzaam, lokaal geproduceerd voedsel zomaar dè 'gezondheidshype' van deze tijd kunnen worden. Veel inspiratie, Maartje Oome hoofdredacteur Duurzaamheidsverslag 2017 Foto: Irma Frieling Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

4 Interview: Jaap Seidell, hoogleraar Voeding en Gezondheid aan de Vrije Universiteit Amsterdam Is suiker verslavend? Zijn alle voedingsvezels hetzelfde? Wanneer is mijn eten bedorven? VU Hoogleraar Voeding en Gezondheid Jaap Seidell beantwoordt wekelijks vragen over voeding van Paroollezers. Als lid van de Wetenschappelijk Raad voor Duurzame Landbouw en Voeding is hij tevens expert op het gebied van duurzaamheid en voeding. Vanaf zijn kantoor in Zuidas bij de VU vertelt hij waar het mis gaat, én ook hoe het beter kan. Er zijn veel misverstanden over wat duurzaam eten is. Hoe duurzaam is bijvoorbeeld biologisch vlees, of kokosolie die is ingevlogen uit Zuid Amerika? Kortom: wat is e´cht duurzaam eten? Duurzaam voedsel is voedsel met een zo laag mogelijke footprint. Daarbij kijk je naar de hele keten: de afstand tot de consument, wordt het wel of niet gekoeld, waarmee wordt het bewerkt, levert het veel afval op? Er zijn dus enorm veel aspecten die meespelen. Biologisch geproduceerd voedsel is onder de streep niet altijd duurzamer, maar het heeft als grote verdienste dat het de bodem niet uitput. Verder is plantaardig voedsel een stuk duurzamer dan dierlijk voedsel, omdat dat laatste heel veel grondstoffen en water kost om te produceren. Een grote boosdoener is ook het heen er weer verplaatsen van voedsel: we exporteren in Nederland 98% van de hier geproduceerde verse groenten en fruit, terwijl we daarnaast veel veelal bewerkt voedsel importeren. Samenvattend kun je kun je zeggen: lokaal geproduceerde, plantaardige seizoensproducten van biologische teelt scoren het hoogst in duurzaamheid. In de NAV publiekslezing 2017 pleitte u er voor om ongezonde voeding op scholen te verbieden, omdat obesitas een collectief probleem is. CO2 uitstoot is ook een probleem dat iedereen aangaat, wat vindt u van het idee om bijvoorbeeld het eten van vlees vanuit de overheid aan banden te leggen? Ik denk dat dat heel goed is, en niet alleen wat betreft vlees: zorgen voor een duurzamere voedselproductie in het algemeen is een belangrijke rol van de overheid. Er gaan op dit moment enorm veel landbouwsubsidies naar niet duurzame en ongezonde voedselproductie, waardoor snoep en koek goedkoper zijn dan verse groenten. Een rol koekjes van 300 gram bij een goedkope supermarkt kost 29 cent. Dat kan alleen door subsidies op de productie van suiker en vet. Voor 29 cent koop je echt geen 300 gram verse groenten. We zouden moeten berekenen wat de echte kosten van voedsel zijn, inclusief milieu- en gezondheidsschade, en dat op het prijskaartje terug laten komen. Dan wordt ongezond en niet duurzaam geproduceerd voedsel veel duurder, en lokaal geteelde groente relatief goedkoper. Veel landen heffen bijvoorbeeld al frisdranktax, Nederland loopt hierin nog achter. En wat is de rol van het bedrijfsleven in deze? De voedselindustrie met name kan veel duurzamer inkopen dan nu het geval is. Je ziet dat bijvoorbeeld Unilever duurzaam geteelde palmolie afneemt, dat is een keuze die je als bedrijf kunt maken. Daarnaast ziet het bedrijfsleven steeds meer de voordelen van gezonde werknemers; die presteren beter en kosten minder. Hier kunnen zij zelf invloed op uitoefenen door verantwoorde voeding aan te bieden in de kantines. Ook bij het hele supermarktwezen is een grote slag te maken. Op dit moment bestaat 70% van het aanbod van supermarkten uit producten die buiten de schijf van vijf vallen. Ook hier geldt: het aanbod wordt van ‘bovenaf’ bepaald, en kan ook van bovenaf veranderd worden. Wat zou er in Zuidas verbeterd kunnen worden op dit gebied? Mensen hier in Zuidas zijn vaak gehaast, komen de trein uit en willen snel iets eten. Het aanbod op het station bestaat standaard uit ongezonde en niet duurzame producten. Wist je dat de NS de grootste aanbieder van vet en suiker is in Nederland? Dat kan beter. De bouw van het Zuidasdok met een nieuw NS station is bij uitstek een kans om het eens anders aan te pakken: niet de geijkte ketens, maar goed en verantwoord geproduceerde producten, die je ook makkelijk mee kunt nemen.

5 Foto: de Vrije Universiteit Amsterdam ‘Bedrijfstuinen in Zuidas waarin werknemers hun eigen groenten kunnen verbouwen is geen slecht idee’ Terug naar lokaal geproduceerd voedsel: Zuidas heeft moestuinen, RAI Amsterdam heeft een verticale tuin, op groene daken worden hier en daar wat kruiden verbouwd. Dat is leuk, maar we kunnen Zuidas er niet mee voeden. Hoe belangrijk is de symbolische waarde van dergelijke projecten? Die is juist erg belangrijk, omdat het ‘gedachteloos eten’ tegengaat. Dergelijke projecten maken mensen bewust van de hoeveelheid tijd en energie die er in het maken van voedsel gaat zitten. Met een moestuin moet je nadenken over compost, wat doe je met het afval dat je produceert, circulair denken in feite. Dat is ook waarom schooltuinen zo nuttig zijn, kinderen leren hiermee in een vroeg stadium de waarde van voedsel. Bedrijfstuinen in Zuidas waarin werknemers hun eigen groenten kunnen verbouwen, is daarom geen slecht idee. Volwassenen hebben op dat gebied ook nog veel te leren. Hoe is het tot slot met het aanbod bij uw eigen kantine? Neemt u zelf dagelijks een broodtrommel mee, of kunt u uit de voeten met het eten bij de VU? Ik eet regelmatig in de kantine, de saladebar is goed, of ik neem een broodje. Maar de friet en de snacks zijn ook nog ruim vertegenwoordigd. Helaas kiezen veel studenten meestal voor goedkoop en ongezond. Ook hier valt nog veel te verbeteren. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

6 Foto: CycleSpace 1 Mobiliteit De manier waarop wij onszelf en al onze nodige goederen verplaatsen, bepaalt sterk onze leefomgeving. Vervoer heeft een grote impact op de luchtkwaliteit, het geluid en niet op de laatste plaats de sfeer en leefbaarheid van de stad. De gemeente Amsterdam afdeling Zuidas, Hello Zuidas en Green Business Club Zuidas werken al jaren samen op dit thema, dankzij het programma Beter Benutten. De nadruk lag de afgelopen jaren op het verbeteren van (duurzame) bereikbaarheid door het mijden van de spits en het promoten van duurzame alternatieven voor de auto. Slimmer en Duurzamer naar Zuidas In 2017 werd Milieudefensie door de rechter in het gelijk gesteld in haar claim dat de overheid meer werk moet maken van het verbeteren van de luchtkwaliteit. Luchtkwaliteit heeft alles te maken met mobiliteit, stedelijke bereikbaarheid en duurzaamheid. Veel winst is te behalen in het verminderen van files en de (hoge) rijsnelheden op de snelweg. Met name in zones waar 130 km per uur wordt gereden, wordt circa 12 % meer stikstofoxide uitgestoten dan op een weg waar maximaal 120 mag worden gereden (Bron: TNO). Het beperken van vervuilend verkeer op plekken waar veel mensen komen kan bijvoorbeeld door het instellen van milieuzones, beprijzen van parkeren en beperken dieselvoertuigen. Green Business Club Zuidas, Hello Zuidas, Cycle Space, gemeente Amsterdam afdeling Zuidas en de projectorganisatie Zuidasdok hebben in 2017 gewerkt aan een programma Slimmer en Duurzamer naar Zuidas waarin de focus ligt op schone en duurzame mobiliteit. Dit programma wordt de opvolger van Beter Benutten Zuidas en gaat in 2018 van start.

7 Trends en ontwikkelingen in 2017 Het afgelopen jaar was duidelijk merkbaar dat de economie is aangetrokken. De mobiliteit naar Zuidas is enorm toegenomen. Deels doordat de werkgelegenheid is gegroeid, deels doordat gezinnen steeds meer buiten de stad zijn gaan wonen en daardoor hun fiets verruilden voor de auto. Daartegenover staan de technologische ontwikkelingen die het mogelijk maken om grote stappen te zetten naar duurzaam reisgedrag. Voorbeelden zijn de opkomst van deelauto’s en deelfietsen, die online of via apps worden gereserveerd en geopend en de carpool app Toogethr. In 2017 maakte Vesteda samen met BMWi autodelen mogelijk voor werknemers en bewoners van De Boel aan De Boelelaan. In april 2017 werd de Zuidas deelfiets Hello Bike geïntroduceerd. Dit succesvolle lokale deelfietssysteem beoogt een ruimte-efficiënte en duurzame last-mile oplossing te zijn voor forenzen. Delen wordt laagdrempeliger wanneer je op een eenvoudige wijze een scala aan vervoerswijzen kunt boeken en betalen. Afdeling Zuidas van Gemeente Amsterdam is in 2017 samen met een aantal grote werkgevers gestart met MaaS (Mobility as a Service), een ambitieus project waarin mobiliteit wordt aangeboden als een dienst, en niet meer gekoppeld is aan bezit. In 2017 is een intentieverklaring MaaS getekend en is gestart met een eerste pilot van de Zuidas Mobility Experience. MaaS De MaaS gebruiker heeft met één pas toegang tot een scala aan vervoermiddelen zoals deelauto’s, deelfietsen, trein, bus, taxi en meer. Via een digitaal platform (bv. mobiele app) worden de meest optimale reismogelijkheden van dat moment aan klanten aangeboden. Is er een file? De app geeft aan met welke openbaar vervoermiddelen de reiziger het snelst op zijn of haar bestemming aan zal komen. En storing met het openbaar vervoer? De app laat zien wat de beste alternatieven zijn. Zo geniet de MaaS gebruiker altijd van maximale flexibiliteit en comfort en is MaaS een innovatieve manier om reizigers te spreiden over tijd, plaats en vervoermiddel, die mogelijk kan leiden tot minder autobezit. In 2017 is, samen met marktpartijen, werkgevers in Zuidas en andere overheden, een uitgebreide verkenning uitgevoerd naar de kansen en randvoorwaarden van de succesvolle uitrol van MaaS in Amsterdam en Zuidas. Daarnaast is gewerkt aan de financiering van de Amsterdamse ambities. Dat heeft geleid tot het besluit van de Amsterdamse gemeenteraad (in juni 2017) om twee miljoen euro beschikbaar te stellen voor MaaS. In december 2017 heeft de Vervoerregio Amsterdam besloten eenzelfde bedrag bij te dragen. Ook het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat levert een bijdrage vanuit de Rijksoverheid aan MaaS in Amsterdam. Waarom reizigers kiezen voor de auto in plaats van het openbaar vervoer van en naar Zuidas 30.7 % 24.7 % 18.7 % 7.8 % Reistijd Gemak Comfort Auto nodig voor werk 10.4 % 5.2 % Financieel aantrekkelijker Bron: Mobiliteitsonderzoek Taskforce Bereikbaarheid Zuidas 2016 en voorlopige resultaten 2017. (Lopend onderzoek bevat uiteindelijk ook de data van 2018) 1.3 % 1.2 % Gewoonte Representatieve uitstraling Anders Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

8 Foto: Kees Winkelman Cases Zuidas Mobility Experience Om forensen te stimuleren minder met de auto naar Zuidas te komen, initieerde de gemeente Amsterdam afdeling Zuidas, GBC Zuidas en Arcadis de Zuidas Mobility Experience. Deelnemers leverden op 1 oktober hun autosleutel in en kregen daarvoor in de plaats een pas met 1000 euro reistegoed. Hiermee konden ze gebruik maken van een uitgebreid menu van vervoersmiddelen, variërend van trein, bus en metro tot deelfiets, E-bike en Uber. Elf werknemers deden mee met het experiment. De deelnemers brachten tezamen 114 uur door in het OV, met gemiddeld 21 minuten per rit, 58 Foto: Floor Beeren minuten per dag. Bijna iedereen deed langer over de reis, en toch werd het experiment als positief ervaren. Het gaf een goed gevoel om duurzamer met mobiliteit om te gaan en het was een leuke uitdaging. In 2018 komt er een tweede editie van het experiment. Intentieverklaring Elektrisch Taxigebruik Met de plaatsing van vier snellaadpunten voor elektrisch vervoer aan de Strawinskylaan door Gemeente Amsterdam kan een elektrische auto in twintig minuten opladen en is Zuidas beter toegankelijk geworden voor elektrische taxi’s. GBC Zuidas heeft het elektrisch taxigebruik een extra boost gegeven met de Intentieverklaring Elektrisch Taxigebruik tijdens het CEO ontbijt in april 2017. Zeventien CEO’s tekenden de intentieverklaring. Hiermee gaven zij aan dat hun organisatie voortaan voorkeur geeft aan elektrisch vervoer bij zakelijk taxigebruik. Loyens & Loeff heeft deze intentie direct in de prakrijk gebracht door bij de receptie een kastje te plaatsen waarmee je met één druk op de knop een elektrische taxi bestelt. E-bikes Loyens & Loeff In de zomer stapten ruim 50 medewerkers van Loyens & Loeff uit de auto en op de elektrische fiets. Zij voerden de pilot uit in hun drie vestigingen in Amsterdam, Rotterdam en Arnhem en werkten hiervoor samen met Qicq, de Nederlandse leverancier van Stromers – speed e-bikes – die een serieus alternatief zijn voor de auto voor afstanden tot 35 à 40 kilometer. De pilot vond plaats in aanloop naar het hervormen van het mobiliteitsbeleid van het kantoor. Intentieverklaring MaaS Vrijdag 15 september hebben Green Business Club Zuidas, ABN AMRO, Accenture, Arcadis, Alliander, CGI, OVG, ORAM, RAI Amsterdam, Van Doorne, Loyens & Loeff, Vesteda, de VU, VUmc en de gemeente Amsterdam hun intentie uitgesproken om nieuwe manieren van mobiliteit te stimuleren.

9 De footprint van eten en drinken zit voor een groot deel in het transport. De transportbewegingen van de nodige aangeleverde grondstoffen voor (bedrijfs)restaurants, kunnen worden verminderd door lokaal geproduceerde producten te kiezen. Echter, uit onderzoek van Wageningen UR Food & Biobased Research bleek dat de impact op CO2 emissie van voedselverspilling groter is dan die van de transportbewegingen van het Nederlandse voedsel (Bron: Verduurzaming voedselproductie, transportbewegingen van het Nederlandse voedsel, 2011). In de hele keten van de Nederlandse voedselproductie wordt gemiddeld 30 procent weggegooid. Als dat met de helft wordt gereduceerd, nemen ook het aantal voedselgebonden kilometers aanzienlijk af. (Bron: idem) Door het aanbod beter aan te laten sluiten op de vraag kunnen we dus minder inkopen, waardoor minder voedsel en minder kilometers worden verspild. Een organisatie zoals Wastewatchers (zie pagina 30) kan hierbij helpen. De intentieverklaring werd uitgesproken tijdens een bijeenkomst in de ambtswoning in aanwezigheid wethouder Pieter Litjens, portefeuillehouder Verkeer, Vervoer en Organisatie. De kerngedachte is dat het afnemen van mobiliteitsdiensten belangrijker wordt dan het bezit van een eigen vervoermiddel. Opening Cycle Space In het voorjaar is op het Gustav Mahlerplein een glazen huis verrezen: Cycle Space. Dit is een organisatie die Amsterdam wereldwijd op de kaart zet als voorloper van fietskennis en -innovatie. Hiernaast wil CycleSpace specifiek in Zuidas het fietsgebruik stimuleren. In Cycle Space worden bijeenkomsten, tentoonstellingen, workshops, evenementen, fietstochten en experimenten georganiseerd. Deze zijn niet alleen voor buitenlandse bezoekers bestemd, maar juist ook voor mensen die in het gebied wonen en werken. Het glazen paviljoen staat er waarschijnlijk nog tot eind 2018. Zuidaspas Op donderdagochtend 12 januari 2017 werd het startschot gegeven voor de Zuidaspas, één van de initiatieven om het autoverkeer te verminderen in en rondom Zuidas. De pas is gebaseerd op de I Travel Business Card van GVB en heeft een mobiliteitsaanbod dat specifiek is voor het Zuidasgebied. Gedurende drie maanden konden werknemers van deelnemende bedrijven die overwegend met de auto van en naar Zuidas reisden, gratis en vrijblijvend gebruikmaken van deze pas. De ervaring van een deelnemer van RAI Amsterdam: 'Ik heb voor het eerst de Zuidaspas geprobeerd en ik ben heel enthousiast. Ik hoop dat de RAI in de toekomst een flexibel pakket kan aanbieden aan haar medewerkers waarbij ik per dag afhankelijk van drukte op de weg en de evenementen in de RAI kan bepalen hoe ik naar mijn werk reis.' Foto: Nina van den Berg Foto: Davien Fotografie Modal split 2016 2017 2017 Bron: Mobiliteitsonderzoek Taskforce Bereikbaarheid Zuidas 2016 en voorlopige resultaten 2017. (Lopend onderzoek bevat uiteindelijk ook de data van 2018) 21 % auto 14 % BTM 2 % e-bike 24 % fiets 1% lopen 2% brommer/ snorfiets/motor 36 % trein 2016 32 % auto 7 % auto met natransport 7 % BTM 1 % e-bike 27% fiets 1 % lopen 2 % brommer/ snorfiets/motor 23 % trein Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

10 Urban Strategy Tool De gemeente Amsterdam en TNO werken samen aan de (door)ontwikkeling van de Urban Strategy Tool. Deze tool koppelt diverse rekenmodellen op het gebied van verkeer, geluid en luchtkwaliteit om op verschillende beleidsterreinen de gemeentelijke besluitvorming te ondersteunen. Binnen deze samenwerking is voor het gebied Zuidas een apart werkpakket ingericht. Dit werkpakket richt zich op het inzichtelijk maken van het effect van de diverse werkzaamheden in en rond Zuidas. Hierbij ligt de focus op de bereikbaarheid van het gebied en de optimale afstemming van werkzaamheden en bereikbaarheidsmaatregelen. De tool moet het mogelijk maken om de effecten van verschillende scenario’s met elkaar te vergelijken. Deelfietsen Hello Bike en Urbee In mei ging het Hello Bike project van start met de eerste dropzones; plekken waar een fiets kan worden opgepikt en teruggebracht. Er zijn nu tien locaties in en rondom Zuidas waar de Hello Bike te vinden is. Middels een app is de fiets te reserveren en het slot te openen. Inmiddels worden er zo’n 500 ritten per dag gemaakt op de herkenbare rode fietsen. WTC op haar beurt plaatste in samenwerking met Urbee twee stations met elektrische deelfietsen, op de Beethovenstraat en op het Zuidplein. Foto: Jelmer Jeuring Deelfietsen bieden extra flexibiliteit in de transportkeuze en leveren een bijdrage aan een aantrekkelijke en fietsvriendelijke Zuidas. Autodelen in De Boel Huurders van De Boel maken samen met werknemers van het Vesteda kantoor gebruik van tien deelauto’s: 100% elektrische BMWi3’s. Samen auto’s delen leidt tot slimmer en duurzamer autogebruik. Autodelers stoten gemiddeld 8–13% minder CO2 uit en besparen parkeerruimte. Nog een voordeel van autodelen: je betaalt alleen voor de mobiliteit die je echt gebruikt. De bewoners reserveren een BMWi3 via het autodeelplatform WeGo. De BMWi3’s staan beneden in de garagebox klaar voor gebruik en worden op dezelfde plek weer teruggezet.

11 Artist impression Amsterdam Zuidas Uitbreiding elektrische vloot TCA Taxicentrale Amsterdam (TCA) is in 2016 gestart met het project 100% elektrisch en heeft dit in 2017 verder geïmplementeerd. Het doel van TCA is een volledig uitstootvrije vloot in 2025. Zij stimuleert de aangesloten chauffeurs om voor elektrische auto’s te kiezen door bijvoorbeeld het aanbieden van lease van elektrische taxi’s via TCA. In 2017 kwamen er 25 elektrische taxi’s bij, waarmee het totaal aantal groene taxi’s eind 2017 op 90 stond. Klanten hebben de mogelijkheid om bij hun bestelling aan te geven dat ze een elektrische taxi willen. Verder werkt TCA samen met zakelijke klanten die graag gebruik maken van groen vervoer, zoals bijvoorbeeld hotels en RAI Amsterdam, waar sinds november 2017 een electric-lane te vinden is. Circl Voor het restaurant van Circl wordt 80% van de grondstoffen en producten lokaal ingekocht, dat wil zeggen: binnen een straal van 25 kilometer rond Amsterdam. Dit beperkt het aantal gereden kilometers en daarmee de CO2 Zuidasdok Zuidasdok is op dit moment een van de grootste infrastructuurprojecten in Nederland. Zuidasdok gaat zorgen voor een betere bereikbaarheid van Zuidas en de noordelijke Randstad. De A10 Zuid wordt tussen de knooppunten De Nieuwe Meer en Amstel verbreed van vier naar zes rijstroken en verdwijnt in het hart van Zuidas onder de grond. Station Amsterdam Zuid wordt uitgebreid en getransformeerd naar een compacte en hoogwaardige openbaar vervoerterminal waar trein, tram, metro, bus, taxi en fiets samenkomen. Er is veel aandacht voor groen, zo krijgen de openbare ruimte en de tunneldaken een groene inrichting en ook de gebouwen die onderdeel zijn van het station worden voorzien van een groen dak. Het ondergronds brengen van de weg over een lengte van circa een kilometer, verbetert de luchtkwaliteit en zorgt voor minder geluidsoverlast in het centrumgebied. Zuidasdok wordt gerealiseerd door bouwcombinatie ZuidPlus. In 2018 beginnen de voorbereidende werkzaamheden en in 2019 gaat de bouw echt van start. In 2028 is Zuidasdok gereed. -uitstoot voor aanvoer van ingrediënten aanzienlijk. Foto: TCA Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

12 2 Openbare ruimte In Zuidas, een gebied dat al intensief wordt gebruikt, krijgen steeds meer verschillende functies een plek. Van wonen, werken en studeren tot ook steeds vaker recreëren. Hoe zorg je ervoor dat er een goede balans blijft tussen de verschillende functies? Het behouden en versterken van de kwaliteit van de leefomgeving blijft een belangrijke uitdaging. Er wordt nog volop gebouwd en ook de voorbereidingen voor Zuidasdok zijn begonnen. Het creëren van een kwalitatief hoogwaardige omgeving vereist een goede afweging tussen verschillende belangen. Een openbare ruimte met voldoende groen en prettige verblijfsplekken zorgt voor een hogere Meldingen openbare ruimte overig afval 10% 10% openbaar groen en water 65% wegen, verkeer en straatmeubilair 16% belevingskwaliteit en vergroot de sociale cohesie. Dit maakt het gebied niet alleen leefbaar, maar door de toepassing van duurzame principes ook toekomstbestendig. Een toekomstbestendige openbare ruimte vereist verdere vergroening en een integraal ontwerp met aandacht voor de diverse functies als het gebruik, biodiversiteit en water. Nieuw BLVC kader Om ervoor te zorgen dat tijdens de bouw de veiligheid, bereikbaarheid, leefbaarheid en daarmee de kwaliteit van de openbare ruimte gewaarborgd blijven, zijn er regels waar aannemers zich aan moeten houden. Deze regels staan omschreven in een zogenaamd BLVC-kader (Bereikbaarheid, Leefbaarheid, Veiligheid en Communicatie). In het kader zijn eisen opgenomen ten aanzien van het reguleren van bouwverkeer, bouwmethoden, bereikbaarheid, het waarborgen van de veiligheid in de omgeving en juiste en tijdige communicatie over de uitvoering. Sanctionering Uit een evaluatie van het BLVCkader Zuidas in het voorjaar van 2017 is gebleken dat er behoefte is aan het beter naleven van de opgestelde regels. Bovendien moet gemeente Amsterdam, afdeling Zuidas de mogelijkheid hebben tot sanctioneren bij overtredingen. Om dit te bereiken is in 2017 een nieuw BLVC-kader opgesteld dat bij nieuwe gronduitgiftes zal gaan gelden. Hierin zijn de eisen specifieker geformuleerd en is ook een mogelijkheid ingebouwd om de ontwikkelaars te kunnen sanctioneren als de bouwer niet handelt conform de eisen. Zodra de eerstvolgende gronduitgifte plaatsvindt en de bebouwing van de kavel start, moet blijken of deze aanpassing het gewenste effect zal hebben. Bron: gemeente Amsterdam

13 Foto: Jelmer Jeuring Bewuste Bouwer Award Om het omgevingsvriendelijk bouwen te stimuleren is in mei 2017 voor het eerst de Bewuste Bouwer Award Zuidas uitgereikt. Hierbij kozen de stichting Bewuste Bouwers en het Bewonersplatform Zuidas de bouwplaats die het meest omgevingsvriendelijk en omgevingsbewust is. Aan de hand van eigen criteria bezochten zij circa twintig bouwplaatsen in Zuidas. De vijf pijlers van de gedragscode die de Bewuste Bouwers daarbij hanteerden zijn: omgeving, vakmensen, milieu, veilig en verzorgd. Het Bewonersplatform keek vooral naar het bouwterrein, de uitstraling en de inrichting ervan en de relatie met de omgeving. De winnaar in 2017 werd het bouwproject van de Goede Doelen Loterij aan de Prinses Irenestraat. Het project scoorde hoog met haar milieumaatregelen en haar maatregelen om de bouwplaats opgeruimd en netjes te houden en de hinder voor de omgeving te beperken. Zo zijn de palen geboord en de damwanden gedrukt. Deze werkzaamheden én het vlinderen werden gecontroleerd door trillingsmeters en er werden elektrische pompen ingezet voor minder geluidsoverlast en uitstoot. De aannemer heeft bovendien actief meegedacht over het verduurzamen van het pand. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

14 Foto: Egbert de Boer Cases Tuin Circl Rondom Circl, het nieuwe circulaire paviljoen van ABN AMRO, is een tuin aangelegd die het hoofdgebouw van de bank en het paviljoen verbindt. Het is een uitnodigende plek met tuinen, paden en zitplekken, een goed voorbeeld van hoe een ontwerp bijdraagt aan sociale verbinding. De grote variatie aan groen en speelse vormgeving nodigt uit tot interactie, van een bezoek aan de daktuin tot het eten van een broodje op de trappen. Zo verbindt de tuin niet alleen de gebouwen, maar ook werknemers, bewoners en voorbijgangers. Bouw fietsparkeergarage Strawinsky In maart 2017 is de bouw van de derde ondergrondse fietsparkeergarage in Zuidas van start gegaan onder het plein de Vijfhoek. Uiteindelijk zal hier plaats zijn voor 3600 fietsen. Het bovengrondse ontwerp wordt een aantrekkelijk plein met plaats voor veel groen, water, zitplekken en speelgelegenheid voor kinderen. Er is voor gekozen de doorgaande fietsroute midden over het plein te laten lopen, wat zorgt voor een betere verkeersdoorstroming en veiligheid voor voetgangers en fietsers. De uiteindelijke naam van de fietsparkeergarage is Strawinsky, in lijn met de vorig jaar opgeleverde Mahlerstalling. Zuidas Groen en Zuidmoes In het gebied Kenniskwartier, tussen the Edge en de VU, ligt een stuk grond waar zich (tijdelijk) allerlei groene initiatieven Voedsel met kwalitatieve horeca kan de openbare ruimte van een gebied zeer positief beïnvloeden. Kauwgom op de stoep, blikjes op straat en overvolle vuilnisbakken zijn daarnaast de negatieve effecten van eten en drinken in een gebied. Goede voorzieningen voor afval en handhaving op overlast zijn daarom onmisbare ingrediënten voor een duurzame openbare ruimte. Niet alleen consumptie, maar ook voedselproductie kan de openbare ruimte beïnvloeden, zelfs in een verdicht stuk stad. In Zuidas zijn enkele plekken waar groenten en kruiden worden verbouwd zoals de moestuin van Bolenius, de Boeletuin en sommige groene daken, die een positieve invloed hebben op het gebied. Ze bieden bewoners en ook werknemers een plek om te ontspannen en brengen ons dichter bij de oorspring van ons voedsel. Artist impression: Ton Muller

15 Foto: Willeke Adriaanse hebben ontplooid. Het Living Lab van de VU is hier een goed voorbeeld van. Hier is een zogenaamd voedselbos en een plek waar studenten worden uitgedaagd om te werken aan een gezonde stad en gezond leven. Ook is hier Zuidmoes gevestigd, een kringlooptuin waar zoveel mogelijk wordt samengewerkt met de natuur. Buurtbewoners tuinieren hier op woensdag- en vrijdagmiddag. Vernieuwde City map Zuidas In 2013 heeft Hello Zuidas de eerste editie uitgegeven van de Citymap/ gebiedskaart Zuidas. Landschapsarchitect Gloria Font heeft de kaart destijds ontworpen en is ook bij deze nieuwe druk betrokken. De kaart laat zien hoe het gebied zich verder heeft ontwikkeld met meer woongebouwen, hotels, kantoren, winkels en horeca. Ook zijn de snelste verbindingen weergegeven van en naar het stadscentrum, Schiphol en de groene gebieden aan de rand van Zuidas. Big Bang: Bouwdoek Gershwin brothers Het gebouw Gershwin Brothers aan de Parnassusweg werd gedurende de bouwfase bedekt door een reusachtig kunstwerk, ontworpen door Joseph Kiblansky. Op de gigantische poster was een krachtig beeld te zien van een Gorillakop met een feestmuts. Kunst op straat, middenin de openbare ruimte, draagt bij aan de kwaliteit van de omgeving ten tijde van transities. Het kunstwerk is gedrukt op een 100% recyclebaar pvc-vrij materiaal. Veiligheidsplatform Hello Zuidas organiseert een aantal keer per jaar een Veiligheidsplatform Zuidas over het veiliger maken en veiligheid waarborgen in de openbare ruimte in Zuidas. Grote werkgevers, instellingen zoals RAI Amsterdam, de VU, VUmc, gemeente Amsterdam afdeling Zuidas, politie en veiligheidsregio nemen hier deel aan. In 2017 waren er thematische bijeenkomsten over crisismanagement en cybersecurity & cybercrime. Ook volgden leden van het Veiligheidsplatform een basisopleiding crisisbeheersing (OCB). Foto: Willeke Adriaanse Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

16 3 Gebouwen De gebouwen in Zuidas zijn de dragers van de identiteit van het gebied. De hoge dichtheid en gestapelde bouw maken het gebied vooral bekend als belangrijke internationale toplocatie voor het bedrijfsleven en kennisinstituten. Zuidas maakt echter al geruime tijd een transformatie door. Door de ambitie om Zuidas verder te verduurzamen en het toevoegen van meer woningen en voorzieningen, ontstaat een unieke en tegelijkertijd typische Amsterdamse stadswijk. Het streven is dat het in Zuidas goed wonen, werken en verblijven is voor mensen uit alle lagen van de bevolking. Uitbreiding Zuidas Het college van B&W van Amsterdam heeft in november 2017 ingestemd met het onderzoeken van de ontwikkelmogelijkheden voor het gebied tussen de Amstelveenseweg, de Schinkel en de Nieuwe Meer. Het gebied wordt per 1 januari 2018 toegevoegd aan het ‘Grootstedelijk Gebied Zuidas’. Het deelgebied Verdi, ten westen van Zuidas, vormt de overgang van de stad naar de groene omgeving, maar ook de koppeling tussen de oostelijk en westelijk gelegen stedelijke gebieden. Sport, recreatie, wonen en werken In opdracht van de gemeenteraad voerde de afdeling Zuidas van de gemeente in samenwerking met stadsdeel Zuid een verkenning uit. Aan de hand van deze verkenning is een ontwikkelrichting voor het gebied opgesteld. Deze is gebaseerd op de gedachte dat in het gebied sport en recreatie hand in hand gaan met wonen en werken. Sport en recreatie in het groen en op het water moeten worden versterkt en landschappelijk ingepast. Aan de oostzijde wordt ingezet op intensivering en verdichting door wonen, werken Woningen 2017 Kantoren & voorzieningen 2017 647 woningen opgeleverd 553 woningen in ontwikkeling 2.600 woningen totaal aanwezig 48.000 m2 191.000 m2 bvo opgeleverd bvo in ontwikkeling 1.860.000 m2 aanwezig bvo totaal Bron: gemeente Amsterdam

17 Artist impression: Vero Visuals en voorzieningen toe te voegen. Door in te zetten op verbinden, verdichten en vergroenen, ontstaat er een interessante plek voor heel Amsterdam. Gemengde functies in een gebouw De gemeente geeft verder invulling aan de transformatie van Zuidas door menging van woon- en werkfuncties te vragen bij nieuw te realiseren gebouwen. Zij doet dit via tenders waarbij duurzaamheidseisen een zeer belangrijk onderscheidend criterium zijn. Dit beleid begint zijn vruchten zichtbaar af te werpen in gebouwen als Valley en Crossover (het winnende ontwerp uit de tender A10-strook Kop Zuidas). Met de focus op functiemenging wordt niet alleen tegemoetgekomen aan de aanhoudende vraag naar woningen en kantoren; ook de bezetting en het gebruik van een multifunctioneel gebouw wordt binnen een etmaal veel gelijkmatiger. In een gemengd gebouw kan men beter sturen op de energiehuishouding en circulaire concepten zoals deelauto’s kunnen beter georganiseerd worden. Een auto die overdag door kantoormensen gebruikt wordt en ’s avonds door bewoners, levert efficiëntievoordelen op. Een horecagelegenheid in de plint die bezocht wordt door de werkenden en bewoners van het gebouw, zorgt voor levendigheid en een beter gebruik van functies. Meer (sociale) woningbouw Amsterdam streeft naar een ongedeelde stad en wil gemengde woonbuurten. Daarom heeft zij in juli 2017 de Woonagenda 2025 vastgesteld, om te komen tot voldoende, betaalbare en goede woningen. Onderdeel van deze woonagenda is de ‘40-40-20’ procent normering voor nieuwbouwplannen. Dat betekent voor de hele stad dat Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

18 gemiddeld 40 op 100 nieuwe woningen in de sociale huursector moeten vallen, 40 in het middensegment en 20 in de vrije sector. Binnen Zuidas gaat dit beleid spelen bij nieuwe projecten waarvoor nog geen afspraken over woningbouw zijn gemaakt. In 2017 is een start gemaakt met het opstellen van een woningbouwstrategie, waarin deze afspraken worden uitgewerkt. Deze strategie wordt begin 2018 afgerond en vormt de basis voor het verder ontwikkelen van de woonbuurten in Zuidas. Het toevoegen van meer sociale en middeldure woningbouw zorgt ervoor dat er ruimte komt voor verschillende doelgroepen. Zuidas wordt daarmee steeds meer een gemengde buurt. In 2017 zijn met de oplevering van het project Ella door Eigen Haard 58 sociale woningen toegevoegd. Laatste kavels Gershwin Een andere belangrijke mijlpaal werd bereikt in september 2017. De erfpachtuitgifte van de laatste twee kavels in deelgebied Gershwin, het eerste woongebied van Zuidas, werd een feit. The Gustav en The George zijn daar de laatste nieuwe woongebouwen die gebouwd worden. Met de komst van meer voorzieningen die zijn gericht op de Zuidasbewoners zoals een supermarkt, Zuidas Apotheek, massagebedrijf Dr. Feelgood en restaurant Miss Molly wordt steeds zichtbaarder in welke richting Zuidas zich ontwikkelt. Aantal woningen In 2017 zijn er ruim 2600 woningen in Zuidas aanwezig, verdeeld over negentien woongebouwen. In 2017 zijn 647 woningen opgeleverd, verdeeld over zes woongebouwen: The Fred, Intermezzo, RIV, Gershwin Townhouses, Ella (sociale woningen Eigen Haard), Gershwin Brothers. Hiernaast waren eind 2017 nog circa 553 woningen in ontwikkeling. Deze zijn over vier wooncomplexen verdeeld (verwachte oplevering): Xavier (2019), The George (2020), The Gustav (2020) en Valley (2021). Internationale profilering In november kreeg het profiel van Zuidas als toplocatie voor internationale bedrijven en instellingen een enorme impuls met de toewijzing van Nederland als vestigingslocatie van het Europees Medicijnenagentschap (EMA). De komst van EMA betekent jaarlijks bezoeken van 36.000 experts, die goed zijn voor zo’n WTC Amsterdam kantoren WTC-A (torens A, B, C, D, F & G) BREEAM certificeringen uitgegeven in Zuidas 2017 Nieuwbouw Hourglass Nieuwe huisvesting Nationale Postcode Loterij AkzoNobel Center 1000Mahler kavel 16 In-Use (Asset) WTC Amsterdam kantoren WTC-Z (torens H & I) Freshfields Symphony Offices Hoofdgebouw Vrije Universiteit Amsterdam Initium Vrije Universiteit Amsterdam 15.000 hotelovernachtingen. Hierbij komt de verwachte spin-off van andere, gerelateerde bedrijven die Zuidas hierdoor in overweging zullen nemen als vestigingsplek. Het kantoor van EMA komt aan de Scarlattilaan, naast het kantoor van EY. Het gebouw wordt ca. 80 meter hoog, krijgt negentien verdiepingen en biedt ruimte aan 900 werknemers en een conferentiecentrum. In totaal zal het vloeroppervlak ca. 43.000 m2 beslaan. Het gebouw wordt ontwikkeld met veel aandacht voor duurzaamheid, zoals een hoge BREEAM certificering, lage energieprestatie en veel ruimte voor groen op en rond het gebouw. Bron: Dutch Green Building Council

19 Het nieuwe Atrium Foto: Milan Hofmans Cases Atrium Aan het Atrium zijn in 2017 twee nieuwe torens toegevoegd, waarmee het gebouw uit 1974 inmiddels 59.000 m2 groot is. De grote glasoppervlakten zorgen voor maximale daglichttoetreding. Mede door de toepassing van duurzame materialen en state-of-the-art installaties hebben de Noord- en Zuidtorens hoge duurzaamheidscores behaald. Beide maken onderdeel uit van Atrium’s eigen warmte-koudeopslagsysteem, tevens aangesloten op de stadsverwarming. Naast de 484 zonnepanelen op het dak, zijn ook de liften in staat energie terug te leveren aan het elektriciteitsnet. Het nieuwe Atrium krijgt het BREAAM Excellent certificaat voor de nieuwe torens en het BREEAM In-Use Very Good certificaat voor het herontwikkelde centrumgebouw. Valley In augustus is gestart met de bouw van Valley aan de Beethovenstraat, een combinatie van wonen, werken, recreatie en retail van architect Winy Maas en landschapsarchitect Piet Oudolf. In Valley komen de nieuwste inzichten op het gebied van duurzaamheid, technologie en gezondheid samen. Het gebouw scoort een energieprestatiecoëfficiënt (EPC) van -0,30, een getal dat de energiezuinigheid van een gebouw uitdrukt. De negatieve score betekent dat de energieopbrengst van het gebouw gemiddeld over een jaar groter is dan het energieverbruik. Valley haalt bovendien een score van 8 op de GPR Gebouw-schaal voor de woningen en krijgt BREEAM-Excellent voor de kantoren. In het gebouw is verder veel aandacht voor een gezond binnenklimaat, het zal dan ook beschikken over een WELL certificaat. Xavier Architect Pim Köther van Kenk architecten is verantwoordelijk voor de woontoren Xavier aan de George Gershwinlaan. De bovenste twaalf verdiepingen van de hoogste woontoren bestaan uit 49 koopappartementen. Het project is uitgewerkt met een EPC van 0,4. De appartementen Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

20 Xavier Zuidas blok 4 Artist impression: Theo van Leur en commerciële ruimtes worden aangesloten op de stadsverwarming. Alle appartementen hebben vloerverwarming in combinatie met zwevende dekvloeren en lage temperatuurverwarming. De buitenschil van het gebouw is zeer goed geïsoleerd met energiezuinige beglazing en goede kierdichting. Er zijn in totaal 65 zonnepanelen geplaatst op de daken van de hoog- en laagbouw. In de plint (begane grond) aan de Mahlerlaan komt detailhandel en/of horeca. Gershwin Brothers Gershwin Brothers aan de Parnassusweg bestaat uit twee gebouwen die in samenhang zijn ontworpen, maar elk een eigen karakter hebben. Het complex omvat in totaal 159 vrije sector huurappartementen. Woongebouw Ira is gebouwd rond een gemeenschappelijke binnentuin. Gershwin Brothers is een initiatief van Maarsen Groep en Beheer Brouwershoff, die het gezamenlijk in exploitatie houden. Het ontwerp is van architectenbureau LEVS. De woningen zijn compact gebouwd en goed geïsoleerd. Door gedeeltelijk gebalanceerde ventilatie met HRwarmteterugwinning toe te passen en gedeeltelijk vraaggestuurde ventilatie, wordt het warmteverlies beperkt. Door de slimme thermostaat die met een smartphone op afstand is te bedienen, wordt warmte niet nutteloos gebruikt. Op het dak is nagenoeg geen plek onbenut gelaten om duurzame elektriciteit op te wekken met zonnepanelen, waarmee de LEDverlichting op een duurzame manier de gebouwen verlicht. Met een EPC van 0,3 zijn de Gershwin Brothers bijzonder energiezuinig. NoMA House Op de hoek van de Gustav Mahlerlaan en de Parnassusweg is het kantoorpand NoMa House gerealiseerd. Het twaalf verdiepingen tellende gebouw staat voor North of Mahler en is een initiatief van Maarsen Groep en Beheer Brouwershoff. Het is ontworpen door Dam & Partners Architecten en omvat circa 16.500 m2 BVO kantoorruimte. Op de begane grond is ruimte voor voorzieningen.

21 Nieuwe Rechtbank Artist impression: NACH Onder: NoMa House Artist impression: CIIID Rechts onder: Gershwin Brothers Artist impression: De Beeldenfabriek Gebouwen kunnen worden ingezet om de productie van duurzaam voedsel te stimuleren. Op daktuinen kan men groenten en kruiden verbouwen; RAI Amsterdam bijvoorbeeld heeft een verticale moestuin in het (glazen) trappenhuis. Al is de productie van deze stadslandbouw laag, het levert een goede bijdrage aan het bewust omgaan met voedsel. Growx met 250 m2 bouwgrond net buiten Zuidas (zie pagina 22), neemt de stadslandbouw naar the next level. Het is niet ondenkbaar dat we steeds meer van dit soort gebouwen net buiten de stad zullen vinden, die de stedelingen voorzien van lokaal geproduceerde groenten. Het gebouw wordt duurzaam verwarmd vanuit het warmtenet in Amsterdam. De daken zijn maximaal benut door zonnepanelen voor de opwekking van duurzame elektriciteit. LED-verlichting, aanwezigheidsdetectie en daglichtsturing zorgen voor verdere reductie van het energieverbruik. NoMA House krijgt een BREEAM-NL Excellent gecertificeerd. Nieuwe Rechtbank De Nieuwe Rechtbank Amsterdam aan de Parnassusweg is een ontwerp van KAAN architecten. Het heeft tien verdiepingen met hoge ramen op de benedenverdieping die voorbijgangers goed zicht bieden op het interieur. Op het voorplein komen houten banken en een vijver. In de vloer van het plein zijn diepe bakken opgenomen voor bloeiende bomen. Een besloten tuin loopt door tot in het hart van de rechtbank. Bomen met daartussen beelden vormen het decor van de centrale hal. Op plaatsen waar ruimte is gemaakt om daglicht naar de eerste verdieping te brengen, zijn verzonken tuinen aangelegd. Het meest spectaculair zijn de verticale tuinen in de grote patio’s van het kantorengebied. Tijdens de bouw van de Rechtbank is zo veel mogelijk gebruik gemaakt van geluidsarme bouwmethoden en is gezorgd dat bedrijven en woningen bereikbaar blijven.

22 Eat & Greet Deze jonge ondernemers lanceerden een duurzaam voedselproduct in of rond Zuidas Zuidasbier Sinds: november 2017 Aantal werknemers: twee Zuidasbier.nl Jesse Gosse en Remco Kappelhof brouwen in een brouwerij in Amstelveen het in 2017 geïntroduceerde Zuidasbier, een frisse pale ale met kruidige tonen. De hop plukken zij eigenhandig in Zuidas in de buurt van het IJsbaanpad. Jesse: 'In Zuidas groeit wilde hop, dat weten niet veel mensen, dus het leek ons leuk om hier een speciaal Zuidasbier mee te maken. Naast de standaard ingrediënten voor bier, voegen we specerijen toe zoals kruidnagel en foelie, om het de unieke smaak te geven.' In de kleinschalige brouwerij wordt het koelwater gerecycled en het residu van de mout, het zogenaamde bierbostel, gaat naar een boer in Ouderkerk aan de Amstel, die het als veevoeder gebruikt. Het bier wordt met een elektrisch busje naar de lokale horeca vervoerd. Je kunt het Zuidasbier drinken bij Circl, in het Amsterdams Proeflokaal, Mech Make & Take, The Basket, Market 33, Crowne Plaza Hotel, Symphony's, Koetjes en Kalfjes, De Nieuwe Poort, Ox & Bucks, De Blauwe Engel, Novotel en à Deauville en het is te koop bij de Wijnboutique. Foto: The Online Group Foto: GrowX GROWx Opgericht in: 2017 Aantal werknemers: vijf Growx.co GROWx is de eerste, op commercie gerichte, verticale boerderij in Amsterdam: 250 vierkante meter waar salades en kruiden op worden geteeld. Deze stadsboeren gebruiken geen pesticiden, door een waterrecyclingsysteem besparen zij 90% aan water, een lokale afzetmarkt wordt gecombineerd met elektrischen fietsvervoer en de energiezuinige LED-lampen waar het gewas op groeit, werken geheel op lokale, groene stroom. Medeoprichter John Apesos: 'We hebben nu ongeveer 35 klanten in Amsterdam, voornamelijk restaurants, waaronder de Roast Room van de RAI Amsterdam en Vis aan de Schelde bij Zuidas. In de toekomst gaan we ons ook richten op cateraars en bedrijfskantines. Onze ambitie is om in 2025 de helft van Amsterdam van lokale, duurzaam geteelde groente te voorzien.'

23 Containing Mushrooms Opgericht in: December 2014 Aantal werknemers: drie Containingmushrooms.nl Marleen Sijpestijn, oprichter van Containing Mushrooms, haalt koffiedik op bij bedrijven en kweekt hiermee oesterzwammen in twee zeecontainers. Ze kreeg met behulp van GBC Zuidas, gemeente Amsterdam afdeling Zuidas en de VU van januari 2015 tot april 2017 een plek in de voormalige Boeletuin. Inmiddels is ze naar Mijn Stadstuin in De Tuinen van West verhuisd. De oesterzwammen levert ze aan bedrijfsrestaurants van onder meer Accenture, ABN AMRO, Google Nederland en Circl. Met deze circulaire manier van kweken wordt verspilling van een hoogwaardige grondstof als koffiedik tegengegaan en omgezet in eiwitrijk voedsel. Marleen: 'Ik ga op korte termijn naar een nieuwe, grotere locatie zodat ik eindelijk ruimte zal hebben om op te schalen en een sociale onderneming te worden. Over de afzet maak ik me geen zorgen, dat loopt fantastisch, ik kan niet voldoen aan de vraag. Ik krijg veel complimenten van chefkoks over de kwaliteit van de oesterzwammen. Men is zeer te spreken over de stevige structuur, de lange houdbaarheid en de heerlijke smaak.' Foto: Yvonne Boer SOOP Opgericht in: 2017 Aantal werknemers: twee Wearebeeblue.com SOOP ontwikkelt natuurlijke zeepproducten vanuit de visie dat organische reststromen waarde toevoegen als hoogwaardige grondstof in zeep. Zij maken zeep met koffiedik en sinaasappelschillen als scrub, geur, kleur, ontvetter en schoonmaakkracht. SOOP heeft in samenwerking met ABN AMRO/Circl, SOOP geïntroduceerd bij de opening van het circulaire paviljoen Circl: iedere bezoeker kreeg bij het afscheid een zeepje mee. Medeoprichter Noor Buur: 'We zitten in de startfase met vaste handzeep als eerste product. In 2018 gaan we vloeibare zeep in de zakelijke markt introduceren. We onderzoeken nu de samenwerking met een Amsterdams werkleerbedrijf, om met onze producten structurele sociale werkgelegenheid te bieden. We gaan met SOOP duurzame, sociaal geproduceerde zeepproducten van organisch restmateriaal dé standaard maken in het leven van consumenten. Dit vanuit de gedachte: afval is het nieuwe goud. Met SOOP maken we de circulaire economie zichtbaar en tastbaar!' Foto: Noor Buur Foto: Boeren en Buren Buurderij Zuidas Opgericht in: 2017, opening in april 2018 Aantal werknemers: één BoerenenBuren.nl Buurderij Zuidas is een verdeelpunt binnen het netwerk van Boeren&Buren. Bij het online platform van Boeren&Buren kunnen lokale producenten direct hun producten aanbieden aan mensen in de wijk die (gratis) lid zijn van de Buurderij. Na de online aankoop van de producten kunnen zij de aangeschafte producten ophalen bij de Buurderij: dinsdag van 17.00-19.00 bij Market 33. Initiatiefnemer Marije Ebbers: 'Het gaat er om om de korte keten binnen ons voedselsysteem te stimuleren, de macht over ons voedsel weer in eigen hand te nemen en het sociale aspect van eten terug op de kaart te zetten. Doordat een boer precies levert wat er van tevoren is besteld, hoeft hij niet meer te oogsten dan nodig, oftewel, geen verspilling. Door de wekelijkse bijeenkomst en de activiteiten die rondom de Buurderij worden georganiseerd, ontstaat er niet alleen direct contact tussen producenten en de klanten, maar ook tussen de buren onderling. Zo kan de Buurderij bijdragen aan de leefbaarheid van Zuidas.' Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

24 Foto: Hans Peter van Velthoven 4 Energie Voor nog te ontwikkelen gebouwen stelt de gemeente eisen waaraan deze moeten voldoen. Zij daagt ontwikkelaars in tenders uit om hun duurzaamheidsambities verder op te schroeven. Hierdoor is het mogelijk energieneutrale of zelfs energieleverende gebouwen te realiseren. Nieuwbouw In 2017 zijn verschillende ontwikkelingen gesignaleerd op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. Met slimme netwerken wordt in nieuwe gebouwen een koppeling van duurzame energieopwekking en de opslag hiervan in elektrische deelauto’s gerealiseerd. Hierbij wordt gekozen voor gelijkspanning in een gebouw, zodat de energie die is opgewekt door zonnepanelen niet omgezet hoeft te worden naar wisselspanning, hetgeen verlies van energie voorkomt. Bestaande bouw Een grote uitdaging voor energiebesparing ligt bij bestaande gebouwen. In 2017 heeft GBC Zuidas met haar participanten gewerkt aan het realiseren van energiebesparing en de inkoop van groene stroom. Ook is er aandacht geweest voor het onnodig laten branden van de verlichting in de kantoorgebouwen. In 2018 zal hier in samenwerking met de de VU en de Omgevingsdienst een nieuwe campagne voor opgezet worden. Coalities Door de verschillende belangen van huurders, beheerders en eigenaren is het boeken van resultaat bij multi-tenant gebouwen lastig. Daarom zijn er op initiatief van

25 GBC Zuidas coalities gevormd op torenniveau. Door het gesprek aan te gaan, worden kansen geïnventariseerd en knelpunten blootgelegd. Naast energiebesparing hebben veel bedrijven een concrete vraag voor binnen Nederland opgewekte energie. Voor de Ito toren is er een contract opgesteld voor gezamenlijke overstap naar groene, Nederlandse stroom waar in 2018 de laatste handtekening onder wordt gezet. Duurzame warmte en koude Het grootste gedeelte van het energiegebruik in Zuidas gaat naar het verwarmen en koelen van gebouwen. Daarom is het beleid van afdeling Zuidas van gemeente Amsterdam dat hiervoor enkel duurzame bronnen gebruikt mogen worden en geen aardgas. Dat betekent gebruik maken van het stadswarmte en -koude netwerk of van warmte- koudeopslag (WKO) in de bodem. WKO maakt gebruik van watervoerende lagen in de bodem, waarin warmte en koude kan worden opgeslagen. In de zomer gebruikt men het koele grondwater om gebouwen te koelen, het opgewarmde water slaat men op in de bodem totdat het in de winter wordt gebruikt om gebouwen te verwarmen. In de praktijk zijn met deze techniek besparingen van 95 % op koeling en 40-50 % op verwarming mogelijk. Duurzame warmte In 2017 heeft een aantal werkzaamheden plaatsgevonden om het duurzame warmtenetwerk in Zuidas verder te optimaliseren. Zo is gestart met de ombouw van het gasnetwerk ten behoeve van Zuidasdok en de daarmee gepaard gaande voorbereiding van de ontmanteling van het gasnet. Ook wordt er hard gewerkt om de continuïteit van het warmtenetwerk te verbeteren. Hiervoor wordt het bestaande warmtenetwerk in Zuidas verbonden met het warmtenetwerk in het Zuidwesten van Amsterdam (bron: warmte Afval Energie Bedrijf). Onderdeel hiervan is ook de plaatsing van een hulpwarmtecentrale in de spoordriehoek. Slimme netwerken In 2017 is gestart met optimaliseren van de bestaande energienetwerken (elektriciteit, warmte en koude). Met Alliander wordt gewerkt aan het in kaart brengen van de energiebehoefte van het gebied en de mogelijkheden om met nieuwe technieken en ontwikkelingen (elektrische auto’s en opslag van elektriciteit) het energienetwerk te optimaliseren. Op het gebied van warmte en koude is in 2017 een eerste studie gedaan naar het optimaliseren van deze netwerken. De aanleg van WKO-systemen kan namelijk efficiënter. Onderzocht is hoe de energie-efficiëntie op gebiedsniveau groter wordt door individuele warmte- en koudeopslag te koppelen. Casestudie Terwijl eten en drinken voor mensen de energiebron vormen, kosten ze ook veel energie om te produceren. Eten maken kost tien keer zoveel energie (fossiele brandstof) als het oplevert, met name door het verhitten, afkoelen en invriezen. Tel daar de energie die wordt gebruikt voor verpakkingsmateriaal en transport bij op. Voedselproductie is een grote bron van CO2 uitstoot: maarliefst 20 tot 35% van de totale uitstoot van broeikasgassen komt door de productie van voedingsmiddelen. (Bron: Eerlijk over eten, Voedingscentrum, Feiten en cijfers over duurzaam eten.) Consumeren met een duurzame blik kan daarom heel veel energie en CO2 -uitstoot besparen: kiezen voor weinig vlees en lokaal geproduceerde producten uit het seizoen kost minder energie. In Zuidas zijn al veel individuele WKO-systemen, maar nog weinig collectieve WKO-systemen. Bij veel individuele WKO-systemen wordt de vraag naar warmte of koude niet optimaal benut, omdat niet elke gebruiker een gelijke warmte- en koudevraag heeft. Hierdoor ontstaan er overschotten van warmte of koude. Andere gebruikers zouden deze overschotten kunnen gebruiken. Een collectief WKO-systeem kan hier een oplossing voor zijn. Door de overschotten met meerdere gebruikers te delen, neemt de efficiëntie toe en het gebruik van extra opwekcapaciteit van warmte en koude af. In een casestudie voor Zuidas is onderzocht welke (warmte- en koude-) vraag de gebruikers hebben, welke risico’s ze willen delen en hoe de ondergrond is opgebouwd. Daarnaast zijn de verschillende technische mogelijkheden om de systemen te koppelen onderzocht. Met de conclusies van deze studie zullen in 2018 de mogelijkheden worden onderzocht om dit in praktijk te brengen. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

26 Cases Coalities voor groene stroom en energiebesparing Een van de doelstellingen van de Ambitieverklaring van GBC Zuidas 2015-2020, is de overstap op groenoranje stroom, waarbij ‘oranje’ slaat op in Nederland opgewekte energie. Huurders van Ito toren Accenture en Houthoff hadden de wens om over te stappen op Nederlandse windenergie. GBC Zuidas nam het initiatief tot het vormen van een coalitie tussen verschillende partijen in de Ito toren, die samen de overstap naar groene, Nederlandse energie willen bewerkstelligen. Dit proces is in een ver stadium, het contract ligt nu bij de nieuwe beheerder. Ook voor de Symphony toren heeft GBC Zuidas dit initiatief genomen. Energiebesparingsplan GBC Zuidas In 2017 heeft GBC Zuidas een energiebesparingplan voor het gebied laten uitwerken. De grootste uitdaging hierbij is energiebesparing bij gebouwen met meerdere huurders en gebruikers (multitenant). Met name het businessmodel waarbij een beheerder een percentage van de servicekosten krijgt, belemmert het doel om energie te besparen; de beheerder verdient immers aan energieverbruik van de huurder. Door het vormen van coalities op torenniveau en door het gesprek met elkaar aan te gaan, wordt geprobeerd deze impasse te doorbreken. Naast huurders en beheerders, is ook de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied betrokken. De VU in 2035 fossielvrij VU heeft in 2017 samen met het VUmc het Energie Masterplan 2035 vastgesteld. Hierin is de transitie van de energiehuishouding naar een duurzame VU Campus beschreven. VU en VUmc werken er hard aan om in 2035 fossielvrij te zijn. Dat betekent 100% aardgasvrij in combinatie met 100% duurzaam opgewekte elektriciteit. In de periode tot 2021 wordt fors geïnvesteerd in energiemaatregelen zoals verdere optimalisatie van noodstroomvoorzieningen en van warmte-koude-opslag. In de periode tot 2035 worden alle door aardgas aangedreven turbines en ketels uitgefaseerd. Op de VU Campus wordt dan het grootste gedeelte van de Foto: Jelmer Jeuring Nieuwe duurzame energiebronnen in 2017

27 Totaal elektrische laadpalen in 2017 24 laadpunten in de openbare ruimte warmte en de koude ingevuld door ringleidingen die gevoed worden met WKO’s, koude uit de Nieuwe Meer en restwarmte. Ook hoog temperatuur warmte wordt uitgefaseerd. De VU blijft grootschalig groene energie inkopen, en wil in de toekomst ook kleinschalig zelf energie gaan opwekken op de campus, bijvoorbeeld met zonnepanelen. Elektrisch vervoer Het netwerk voor opladen van elektrische auto’s is ook in 2017 weer verder uitgebreid. In totaal zijn in Zuidas 24 laadpunten in de openbare ruimte en ruim 140 in parkeergarages, waarvan het merendeel publiek toegankelijk is. Op de Strawinskylaan zijn twee snelladers geplaatst, waardoor nu tegelijkertijd vier auto’s in twintig minuten volledig geladen kunnen worden. Deze zijn met name geplaatst om meer ruimte te bieden aan elektrische taxi’s in Zuidas. Daarnaast zullen in de ondergrondse parkeergarage bij AFC 50% van de parkeerplekken uitgerust worden met laadvoorzieningen. Zonnepanelen op nieuwe gebouwen • Op het dak van het Circl paviljoen zijn 260 zonnepanelen geplaatst en 260 op de gevelrand die het hele paviljoen omspant. ABN AMRO koos voor in Nederland geproduceerde panelen van Exasun die aan de onder- en bovenkant een glaslaag hebben en daardoor veel duurzamer zijn dan reguliere panelen, waarvan de opbrengst elk jaar met zo’n 0,7 procent daalt. Naar verwachting gaan de panelen van Exasun minimaal 50 jaar mee. ruim 140 in parkeergarages, waarvan het merendeel publiek toegankelijk is • Op toren A van het nieuwe Atrium zijn 230 en op toren B 254 panelen geplaatst. • Op het nieuwe gebouw Xavier zijn op de hoogbouw 30 panelen geplaatst en op de laagbouw 35 zonnepanelen. • Op NoMA House liggen 194 zonnepanelen. Er worden er in 2018 nog 22 bijgeplaatst. • Op Gershwin Brothers liggen 322 zonnepanelen. Nieuwe WKO systemen In 2017 zijn zes nieuwe gebouwen gebruik gaan maken van duurzame warmte- koudeopslag, te weten De Fred, het nieuwe Atrium, woongebouw RIV in de Kop Zuidas, het NU-VU gebouw, Intermezzo en Ella. Foto: Arjan Molenaar WKO’s zonnepanelen Bron: Hompe en Taselaar Bron: gemeente Amsterdam Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

28 5 Afval & Circulariteit Een belangrijk principe van het thema circulariteit is dat gebruikte materialen onderdeel zijn van een oneindige, technische of biologische kringloop: de circulaire economie kent geen afval. De projectgroep van GBC Zuidas die zich bezighoudt met het thema afval, is in 2017 omgedoopt tot Afval Vrij, dit illustreert een verschuiving van de focus op afvalreductie naar circulariteit en zero waste. Circulair Het circulaire gedachtegoed wordt breed omarmd door de professionals van Zuidas. Zo is in 2017 een team van de Green Business Challenge 2017 aan de slag gegaan met E-waste. Dit team van young professionals onderzocht bij verschillende Zuidasbedrijven de mogelijkheid van circulaire inkoop van elektronica en contacteerde bedrijven die E-waste weer opnemen in die oneindige kringloop. Ook is het Circular Office Supplies project gestart: een team van studenten helpt bedrijven op het gebied van circulaire inkoop. Kers op de taart en proeftuin van de circulaire economie is natuurlijk Circl, het circulaire paviljoen van ABN AMRO op het Gustav Mahlerplein. In december organiseerden ABN AMRO, Accenture en GBC Zuidas een lezing door hoogleraar circulaire economie Jan Jonker, waar zo’n 100 young professionals bij aanwezig waren. Verspilling tegengaan Er was veel aandacht voor voedsel: zowel voor het reduceren van verspilling als voor het vinden van een goede bestemming voor organisch en GFT-afval en swill. Samen met onder andere de Vrije Universiteit en Accenture is verder onderzoek gedaan naar plaatsing van een vergistingsinstallatie in het gebied. Het vinden van een locatie in het dichtbebouwde Zuidas bleek lastig. Mogelijk is er een tijdelijk locatie bij de VU: de biovergister kan onderdeel zijn van een aantal onderzoekstrajecten. Deze optie word in 2018 verder onderzocht. Tijdens de jaarlijkse inzamelingsactie voor de Voedselbank van Jan Jonker. Foto: ABN AMRO

29 Foto: Floris Heuer Verspilling van populaire voedsel items bij Accenture in 2016 en 2017. Accenture maakt vanaf 2016 gebruik van de Wastewatchers tool om verspilling tegen te gaan. Zij registreerde daarmee in 2017 een daling van 4% in totale verspilling ten opzichte van 2016. 8% 2016 7% 2016 18% 11% soep 2016 2017 4% 2017 6% 2017 salade brood GBC Zuidas werd dit jaar ook aandacht besteed aan voedselverdeling: waar aan de ene kant overvloed is en goed voedsel wordt weggegooid, is aan de andere kant een tekort. Er was in dezelfde week een bijeenkomst voor alle cateraars uit het gebied. Hier is een project uit voortgekomen waarin een aantal cateraars in 2018 start met een gezamenlijke pilot met de Wastewatchers, waarbij de focus ligt op het reduceren van verspilling bij banqueting. Handen ineen Concluderend is er in 2017 gestart met verschillende projecten met betrekking tot de thema’s voedsel en circulariteit. Er is veel kennis uitgewisseld, zowel binnen Zuidas als op nationaal niveau binnen de Community of Practice Circulaire Economie van MVO Nederland. Bedrijven, afvalverwerkers en overheden maken zich klaar voor een overstap naar een circulaire economie. Cateraars slaan de handen ineen tegen voedselverspilling. Met de aanwezigheid van Circl is er een ontmoetingsplek om deze kennis uit te blijven wisselen en elkaar te inspireren. Bron: Wastewatchers Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

30 Cases Wastewatchers Samen met Wastewatchers heeft GBC Zuidas een project geïnitieerd om voedselverspilling tegen te gaan. Deelnemers ABN AMRO/Vermaat, Accenture/ISS, Lexence/Vitam, Loyens & Loeff/Eurest, RAI Amsterdam/RAI, Van Doorne/Albron en gemeente Amsterdam afdeling Zuidas / WeCanteen monitoren vanaf januari 2018 zes maanden lang verspilling van banqueting lunches. De data die dit oplevert, worden geanalyseerd en na drie maanden volgen de eerste concrete aanbevelingen. Aan het einde van de zes maanden vindt opnieuw een analyse plaats, waaruit het effect van de aanbevelingen zichtbaar wordt. Circular Office Supplies Een team van studenten van de Vrije Universiteit geeft advies over circulaire inkoop bij bedrijven in Zuidas. Het project is een vervolg van het Circleproject van de Green Business Challenge 2016. De studenten gaan kosteloos aan de slag voor de inkoopafdelingen bij bedrijven die een circulaire inkoopstrategie willen implementeren. Daarnaast is er een opzet voor een catalogus van circulaire kantoorartikelen. Bedrijven kunnen de ondersteuning van studenten benutten, terwijl het voor de studenten waardevol is om ervaring op te doen binnen het bedrijfsleven. Horecava in het teken van duurzaamheid Elk jaar vindt in RAI Amsterdam de grote horecabeurs Horecava plaats. In 2017 stond deze in het teken van Innovatie en Duurzaamheid. RAI Amsterdam introduceerde beursonderdeel No Waste Vrijwel al ons eten gaat gepaard met bergen afval. Deze bestaan uit verpakkingsmateriaal, voedselresten en vaak ook uit gewoon goed eten. Duurzaam omgaan met eten is daarom duurzaam omgaan met afval. Dat kan in eerste instantie door minder afval de produceren, bijvoorbeeld door minder eten aan te bieden en te kopen in wegwerkbakken en -bekers en producten te kopen die niet in plastic zijn verpakt. De volgende stap is creatief omgaan met resten voedsel en hier nieuwe gerechten van maken. Wat vervolgens echt ‘afval’ is, kan een heerlijke maaltijd zijn voor wormen of kippen, of kan dienen als energiebron in een voedselvergister. Niet organisch afval kan zoveel mogelijk worden gescheiden en gerecycled. Village, waarin horeca ondernemers advies kregen over hoe ze geld kunnen besparen en verdienen door hun waste aan te pakken. Ze konden duurzame producten proeven zoals Pieperbier van Instock, soep van overgebleven groente uit De Verspillingsfabriek en Brouwbrood dat gemaakt wordt van bierrestanten. Ook waren veel slimme duurzame oplossingen te zien op de beurs zoals Ecocreation met duurzame verpakkingen, Made Blue met compensatie voor waterverbruik, The Odds met apps tegen verspilling voor telers en restaurants en True Taste Ventures met een duurzaamheidsmeter. Repair Café Op dinsdag 20 juni opende RAI Amsterdam voor een dag een pop up Repair Café tijdens de ReMaTec beurs. Het Repair Café was gratis toegankelijk voor iedereen die iets te repareren had of graag reparatiekennis wilde delen. Gereedschap en materiaal was beschikbaar en er waren deskundige vrijwilligers aanwezig, met kennis en vaardigheden op allerlei terreinen. Circl: de circulaire keuken Met de opening van het circulaire paviljoen Circl van ABN AMRO opende ook het Circl restaurant, dat in samenwerking met Vermaat een zo circulair mogelijk horecaconcept wil realiseren. Zij sturen op minimale restafvalproductie en efficiënte inkoop, en werken daarom met een kleine vaste kaart die wordt aangevuld met een dagelijks wisselende kaart. Leveranciers waar Circl restaurant mee samenwerkt, zijn bijvoorbeeld Instock, Lindenhoff en biologisch bakkerij Iambe. Instock zamelt onverkochte groenten en andere producten in bij supermarkten zoals groente en fruit met een schoonheidsfoutje, brood van een dag oud of overgebleven vlees en vis. Op de kaart is 80% groente en maar 20% vlees en vis. Wekelijks worden de grondstoffen ingekocht op basis van verkrijgbaarheid in het seizoen. Circl restaurant hergebruikt reststromen voor het maken van andere gerechten. Zo serveren ze bijvoorbeeld overgebleven brood van de lunch ’s avonds als een broodpudding. Swill, papier, plastic, Foto: Floris Heuer

31 Foto: Ruben Peeters Share your appetite Backwerk Dagelijks Lekker 1400 pakketjes glas, hout, GFT, frituurvet en koffiedik wordt allemaal gescheiden, waarbij het koffiedik wordt gebruikt voor de oogst van paddenstoelen. Verder wordt frituurvet via vetveredelingsbedrijf Rotie gerecycled tot biodiesel. Foto: Being Development Interieur van Circl restaurant Het vaste meubilair is in het restaurant Circl is samengesteld uit recyclebare stoffen, frames en materialen. De ‘chubby barstools’ zijn een ontwerp van Dirk van der Kooij. Van twee afgedankte robotarmen heeft hij een 3D-printer gemaakt waarmee hij stoelen, tafels en andere meubelstukken in één keer kan uitprinten. Daarvan is 65% gemaakt van gerecycled plastic. Share Your Appetite Share Your Appetite is een startup van Enactus Vrije Universiteit die voedselverspilling vermindert en daarbij mensen helpt die het wat moeilijker hebben. Zij richten zich op de lokale herbestemming van overgebleven voedsel uit de horeca in Zuidas. Broodjeszaak Backwerk is vanaf het begin actief betrokken bij Share Your Appetite en zij zijn een van de horecazaken die regelmatig overgebleven voedsel doneert. Op vaste dagen deelt Share Your Appetite pakketjes met broodjes en zoete snacks uit bij de Voedselbank Amsterdam Zuid en andere plekken waar mensen dit goed kunnen gebruiken. In 2017 heeft 1000 mensen Share Your Appetite 1000 mensen blij kunnen maken met 1400 samengestelde pakketjes. Duurzaam interieur Being Development In 2017 heeft Being Development haar interieur geheel samengesteld met duurzame en waar mogelijk circulaire producten. Er is gebruik gemaakt van gerecyclede materialen en tweedehands meubilair. De kantoorstoelen en bureaus zijn van The Boring Collection van Lensvelt, een collectie met een neutrale uitstraling, waardoor het niet trendgevoelig is. Waar mogelijk zijn materialen ingekocht bij B Corp gecertificeerde ondernemingen, zoals de verf van Wijzenol – een bedrijf dat verf produceert uit aardappelschillen. De vloerkleden zijn ingekocht bij Interface, die producten vervaardigt uit onder andere gerecycled visgaren en netten. Verder is er in de keuken gebruik gemaakt van bamboe, een duurzame houtsoort. Convenant verpakkingloos bouwmateriaal Alle bouwmaterialen voor de projecten Ella en Intermezzo (architectenbureau Inbo) aan de Gershwinlaan zijn zonder verpakkingen aangevoerd. Voor de start van de bouw hebben de leveranciers van de materialen hiertoe een convenant ondertekend. Bron: gemeente Amsterdam Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

32 Foto: Kees Winkelman 6 Water & Groen Voor de kwaliteit van leven in een stad speelt groene ruimte een essentiële rol. Dit geldt zeker voor een dichtbebouwd gebied als Zuidas. Er komen hier de komende vijftien jaar nog duizenden nieuwe woningen en bewoners bij en er reizen straks steeds meer mensen via het nieuwe station Amsterdam Zuid van en naar Amsterdam. Hiermee neemt ook de behoefte aan groen toe. Plan voor een groene Zuidas De ambitie van Zuidas, gemeente Amsterdam is flink te investeren in een groenere identiteit. Hiertoe is in 2017 het Plan voor een groene Zuidas opgesteld. In het plan zijn drie hoofdthema’s uitgewerkt: gebruik, water en biodiversiteit. Gebruik gaat over de ruimte die de mens nodig heeft om te verblijven, ontmoeten, sporten, spelen en bewegen, tuinieren etc. Zuidas wordt bewoond en gebruikt door jong en oud en door verschillende bevolkingsgroepen met elk hun eigen specifieke wensen. De wateropgave zit in het opvangen,

33 183 herplant bergen en afvoeren van water. Het toegankelijk maken van water zorgt voor vele vormen van waterrecreatie voor de mens. Het water en de overgang naar het land zijn belangrijke plekken voor plant en dier. Water zorgt ook voor verkoeling op warme dagen. Aantrekkelijk en slim ontworpen water trekt alle vormen van leven en kan de identiteit van een plek versterken. 9000 m2 aangelegd 600 gekapt Biodiversiteit betekent het aantal levensvormen (flora en fauna) en de mate van verscheidenheid ervan in een bepaald gebied. Voor veel dieren en planten stijgt de noodzaak zich binnen het stedelijk klimaat te handhaven. Zuidas kan worden gezien als een (hoogstedelijk) rotslandschap waar nest-, voedselen schuilgelegenheden gevonden of ontworpen kunnen worden. Het streven is een goed leefklimaat te maken voor een diversiteit aan plant- en diersoorten. Zuidas zet in op kwaliteit van groen, omdat kwantiteit van groen niet altijd mogelijk is. Zo kan bijvoorbeeld 50 m2 groen met een mix van bollen, vaste planten en heesters van meer waarde in beleving en biodiversiteit zijn dan 100 m2 gazon. Diversiteit is belangrijk; niet alleen bomen, maar juist ook heesters, klimplanten, oeverbeplanting, water, ruigte, kruidachtige en bloemrijke beplanting, grassen, vaste planten en bollen moeten een plek krijgen. Dit kan in Zuidas in allerlei ruimtelijke verschijningsvormen zoals pleinen, pocketparkjes, daken, gevels, oevers, binnentuinen etc. Het gaat zowel om de publieke als private ruimte, zodat in een dichtbebouwde stad alle kansen maximaal benut kunnen worden. Zuidas investeert dan ook fors in groen. De komende jaren wordt tien miljoen geïnvesteerd in bomen, overig groen en groeiplaatsverbetering. De belangrijkste oorzaak van ontbossing wereldwijd is groeiende landbouw, waaronder commerciële veeteelt, soja- en palmolieproductie, zo blijkt uit een rapport van het Wereldnatuurfonds uit 2015. Tegen 2030 zal zowat 170 miljoen hectare bos verloren gaan ten opzichte van 2015. Maar ook de schone drinkwatervoorziening wordt door voedselproductie ondermijnd. Overbemesting en gebruik van bestrijdingsmiddelen vervuilen ons (drink)water, dat steeds moeilijker te zuiveren wordt. Bovendien vergt landbouw en met name veeteelt veel water; het kost maarliefst 15.500 liter water om een kilo biefstuk te produceren. Ook hier kan bewust consumeren een positieve bijdrage leveren: minder vlees en biologische producten. Palmolie is echter moeilijk te vermijden, het zit in koek, snoep, snacks, brood, pizza, en zelfs in schoonmaakartikelen. Hier ligt een grote verantwoordelijkheid bij de voedselindustrie. In Nederland scoren Ahold, FrieslandCampina en Unilever het hoogst als het gaat om het gebruik van duurzame palmolie (Bron: Duurzaam Bedrijfsleven). Herplantfonds Zuidas Het Plan voor een groene Zuidas kan niet los gezien worden van het Herplantfonds Zuidas. In Amsterdam moet elke te kappen boom worden vervangen door één of meer bomen van gelijke ‘boomwaarde’, zo snel mogelijk en in hetzelfde gebied. Wanneer herplant niet direct mogelijk is dan kan de gekapte boom financieel gecompenseerd worden in het Herplantfonds. De middelen in het Herplantfonds worden ingezet voor het planten van nieuwe bomen en de aanleg van groen, ergens in Zuidas. Gemeente Amsterdam Zuidas houdt bij hoeveel bomen Foto: Too Van Velzen Kwaliteit Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

34 Foto: Your Captain luchtfotgrafie Bewerking: Micky Westerbeek gekapt zijn, wat de bijbehorende waarde is én hoeveel bomen geplant zijn. Met het Herplantfonds heeft Zuidas een soort ‘dashboard’ waarmee de stand van zaken van de opgave voor vergroening zichtbaar is. Bovendien biedt het een transparant instrument om de ambities voor vergroening in Zuidas te realiseren. Groene daken Gemeente Amsterdam afdeling Zuidas heeft als een van de eerste overheidsinstanties in het land regelgeving voor groene daken ingevoerd. Deze is in 2017 van kracht gegaan en verplicht projectontwikkelaars die in Zuidas nieuwbouw willen aanleggen, een dak onder 50 meter hoogte te voorzien van groen. Het groene dak moet intensief begroeid zijn, bijdragen aan de biodiversiteit, een gebruikersfunctie hebben voor bewoners en regenwater bergen. Parkdak Zuidas: 25.000 m2 in 2020 Green Business Club Zuidas, Waterschap Amstel, Gooi en Vecht, gemeente Amsterdam afdeling Zuidas en Rooftop Revolution lanceerden op het Rooftop Symposium op 8 september in Circl de gezamenlijke ambitie om in 2020 25.000 m2 Parkdak in 11.205 m2 Parkdak Zuidas te hebben gerealiseerd. Een Parkdak is een waterbergend dak dat zich van een ‘gewoon’ groen sedumdak onderscheidt met een rijkere beplanting en een hoger waterbegrend vermogen. Rooftop Revolution heeft een inventarisatie gemaakt van potentiële Parkdaken, waarbij onder andere is gekeken >17.528 m2 Sedumdak naar ligging en oppervlak. Eigenaren en huurders van kansrijke daken worden benaderd en krijgen een vrijblijvende, gratis dakscan aangeboden met bijpassende businesscase. In Zuidas was eind 2017 ongeveer 11.205 m2 in aanbouw. Parkdak gerealiseerd of Bron: Rooftop Revolution en GBC Zuidas

35 Cases Happy Fences geplaatst De Happy Fences, groene bouwhekken met een waterbergend systeem, hebben in april 2017 een plaatsje gekregen bij de bouwplaats van de fietsparkeergarage onder de Vijfhoek. Deze innovatieve groene bouwhekken zijn in 2016 ontwikkeld door Happy People, in samenwerking met GBC Zuidas, gemeente Amsterdam afdeling Zuidas en CBRE. Zij vergroenen hier de bouwplaats en vangen regenwater op. De gemeente Amsterdam en GBC Zuidas zijn voornemens om in de toekomst meer groene bouwhekken te laten plaatsen bij bouwwerkzaamheden, om de hinder van een bouwplaats te beperken. Rooftop Symposium Circl, ROEF en Rooftop Revolution organiseerden op 8 december het Rooftop Symposium Van Dak naar Daklandschap in Circl. Vertegenwoordigers van de vastgoedsector en andere geïnteresseerden konden hier meedoen met verschillende workshops zoals Maak je gebouw klimaatbestendig, Moestuin op je dak of Gebruikersdaken zonder risico. Sprekers waren onder andere Wethouder Choho die sprak over de dak-ambitie van Amsterdam en Dutch Green Building Council die de verhouding van groene daken tot een BREEAM-certificering toelichtte. Buitenveldertsegracht geopend In oktober 2017 is de Buitenveldertsegracht langs het VU hoofdgebouw geopend. Behalve als verfraaiing van de omgeving en ontmoetingsplek, fungeert de gracht vooral ook als waterberging. De gracht heeft een ondergrondse verbinding tussen de De Boelegracht (het water langs de De Boelelaan) en de huidige watergang langs de Buitenveldertselaan. PET vrije VU campus Op Wereld Waterdag, 22 maart 2017, heeft de Green Office VU 400 handtekeningen opgehaald voor een petitie voor een PET-fles vrije VU Campus. Die dag werd ook weer een Joint The Pipe waterpunt geopend op het Campusplein. Met de petitie wil de GO.VU bereiken dat er in nieuwe contracten met horecaondernemers wordt afgesproken geen PET flesjes te verkopen op de VU Campus. GO.VU heeft gesprekken gevoerd met de VU en dit heeft ertoe geleid dat er vanaf 2018 geen PET flessen meer verkocht worden op de campus. Nieuw ontwerp Vijfhoek In 2017 is een nieuw ontwerp gemaakt voor de Vijfhoek, het parkje bij de T-splitsing tussen de Minervalaan en de Prinses Irenelaan. Nu onder de Vijfhoek een nieuwe fietsparkeergarage wordt aangelegd, is het een goed moment om ook het maaiveld te vernieuwen en te vergroenen. Het resultaat is een ontwerp van een bosrijke, groene plek in de stad die aansluit op het Foto: Anton Meester nieuwe, versterkte groene karakter van de Irenestraat en het talud langs de Strawinskylaan. Er komt een slingerend speel- en zitelement van natuursteen, geïnspireerd op dieren uit het bos. Een ondiepe watertafel biedt een speelplek aan kinderen en de open plek en het speelelement worden omgeven door gras met bomen. FloodEx Europe In RAI Amsterdam werd in oktober FloodEx Europe georganiseerd, een nieuwe beurs die zich richt op professionals in overstromingspreventie en waterberging. Professionals en belanghebbenden ontmoetten elkaar hier om ideeën, zorgen en oplossingen te delen tijdens de Amsterdam International Water Week. Met Floodex Europe creëerde RAI Amsterdam een platform om ideeën uit te wisselen voor leveranciers, overheden en watermanagers. Circulaire tuin Circl Artist impression: gemeente Amsterdam De tuinen van Circl en ABN AMRO zijn ontworpen door Donkergroen en kregen het duurzaamheidslabel voor het buitengebied NL Greenlabel A. Donkergroen heeft bij het inrichten van de tuinen de circulaire filosofie doorgevoerd tot in materialen, planten, bodem, biodiversiteit en beheer. De planten en bomenbakken van cortenstaal zijn modulair en kunnen dus opnieuw gebruikt worden in allerlei andere samenstellingen. Op het groene dak ligt glasschuim, afval dat ontstaat bij de productie van glas, dat ook bij ontmanteling heel eenvoudig te hergebruiken is. Verder staat in de tuin een paal met zonnepanelen waarmee je je mobiel kunt opladen, een insectenhotel en beplanting die aantrekkelijk is voor vogels, vlinders en insecten. De planten – alleen soorten die van nature lokaal hier voorkomen – komen van een biologische kweker uit Wageningen. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

36 Foto: Peter Valckx 7 Maatschappij Het is belangrijk dat er continu en op een duurzame manier wordt geïnvesteerd in voorzieningen die het sociale kapitaal van Zuidas versterken, te meer omdat de variatie aan bewoners en bezoekers in Zuidas ook in 2017 weer is gegroeid. In deze groei liggen kansen, maar ook uitdagingen in het afstemmen van vraag en aanbod van (sociale) voorzieningen en het vergroten van de betrokkenheid van verschillende bewoners en bezoekers. Gemengde wijk Met de groei van het aantal woningen in Zuidas verandert de verhouding tussen verschillende typen bewoners en gebruikers van het gebied. Deze dynamiek wordt langzaam zichtbaar in het aanbod van evenementen en de variatie aan bezoekers daarvan. Het is goed om te kunnen constateren dat het aanbod aan evenementen in 2017 is gegroeid, in aantal, maar ook in gevarieerdheid. De activiteiten in de nieuwe duurzame locatie Circl, maar ook succesvolle edities van het Grachtenfestival en ArtZuid zijn hier voorbeelden van. Duurzame samenwerking De variatie aan maatschappelijke activiteiten kenmerkt zich met name door nieuwe samenwerkingen tussen private en publieke partijen. Organisaties zoals Zuidas Engage, Zuidas Today, Circl, de Nieuwe Poort en ook Hello Zuidas, gemeente Amsterdam en GBC Zuidas initieerden tal van evenementen op het gebied van inrichting van de openbare ruimte, het verlevendigen van het gebied, bestrijding van armoede of om elkaar in een gezellige, informele sfeer te ontmoeten. Dit laatste gebeurde met name om eenzaamheid onder ouderen te verminderen en om verbinding te maken tussen Zuidas bewoners en gebruikers met verschillende achtergronden. Deze ambitie om verbindingen te leggen tussen alle bewoners en gebruikers krijgt steeds meer vorm, maar er is nog veel te doen. Eenzaamheid onder bewoners van het aangrenzende Buitenveldert en de sociale cohesie in Zuidas zijn voorbeelden van thema’s die verder moeten worden aangepakt.

37 Mensen Vraag-maar-raak-lunch Stadsdeel Zuid, Welzijnswerk Dynamo en GBC Zuidas hebben in 2017 drie Vraag-maar-raak-lunches bij bedrijven in Zuidas georganiseerd voor oudere bewoners van Buitenveldert. De gasten werden opgehaald door elektrische taxi’s van TCA. Medewerkers van het gastbedrijven RAI Amsterdam, afdeling Zuidas gemeente Amsterdam en de VU sloten bij de lunch aan als gesprekspartner. Genoemde organisaties beogen hiermee de kloof tussen Zuidas en senioren uit Buitenveldert kleiner te maken. De lunch werd als zeer positief ervaren. In 2018 zullen vijf lunches worden georganiseerd. Netwerkgalerie In 2017 heeft GBC Zuidas zeven keer een Netwerkgalerie georganiseerd. De Netwerkgalerie is onderdeel van een zes weken durende training van Werk en re-integratie gemeente Amsterdam voor hoogopgeleide, langdurig werkzoekenden. Tijdens de netwerkgalerie geven de deelnemers korte pitches over hun opleiding, ervaring en ambities. Zij krijgen feedback van GBC Zuidas Participanten, die vooraf de CV’s hebben bestudeerd. Maarliefst 41% van de mensen die deze training heeft afgerond, heeft inmiddels werk gevonden en 18% zit in een traject naar werk. Ook in 2018 zal deze samenwerking worden voortgezet. Inzamelingsweek Voedselbank In oktober hebben twintig Zuidas bedrijven, negen woontorens en twee supermarkten in Zuidas producten en geld ingezameld voor Voedselbank Amsterdam Zuid. Zuidas zamelt al zes jaar in voor deze Voedselbank en dit jaar werden 324 kratten overhandigd. Elektrische Piaggo voor de Voedselbank De Voedselbank Amsterdam Zuid reed naar leveranciers met een diesel-bakbrommer, die door milieumaatregelen per 1 januari 2018 niet meer in de stad mag rijden. Uitstroom trainingstraject langdurig werkzoekenden van Werk en re-integratie gemeente Amsterdam 41% 18% 41% uitgestroomd naar werk uitgestroomd naar stage/proefplaatsing met uitzicht op een dienstverband nog zoekend naar werk Naast houdbaar voedsel werd tijdens de inzamelingsactie van GBC Zuidas ook geld ingezameld voor een nieuw elektrisch voertuig voor de Voedselbank. Hierbij werd 6000 euro opgehaald. Bij de eindejaarsbijeenkomst van Hello Zuidas werd nog eens extra aandacht besteed aan deze geldinzameling, wat uiteindelijk resulteerde in een bedrag van €14.000,-, genoeg om in 2018 het nieuwe elektrische vervoermiddel voor de Voedselbank Amsterdam aan te kunnen schaffen. Botanische tuin Zuidas In april 2017 is de Botanische tuin Zuidas feestelijk geopend. In de tuin geniet men niet alleen van het groen; de tuin is bij uitstek ook een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Café Spontane organiseerde in november diners in de Wintertuin. Per avond waren er ongeveer 30 gasten aanwezig. Doel en resultaat van deze diners was om young professionals uit de stad kennis te laten maken met een andere, verrassende kant van Zuidas. De gasten kenden elkaar niet, maar door samen aan een lange tafel van een vegetarisch vijfgangen diner te genieten, kwamen vele mooie gesprekken tot stand. Circl In september vond de opening plaats van Circl, het circulaire paviljoen van ABN AMRO. Sinds de opening hebben er al talloze maatschappelijke initiatieven plaatsgevonden waarbij duurzaamheid en ontmoeting centraal stonden. Samen met Zuidas Today werd bijvoorbeeld een Cultuurmiddag georganiseerd tijdens de Week tegen Eenzaamheid en een Middag van de Verbinding met muziek, workshops en lezingen. Zuidas Engage In 2017 werd door de Gemeente Amsterdam Zuidas en Zuidas Services voor het eerst Zuidas Engage georganiseerd. Het doel van deze bijeenkomsten is om verschillende Zuidas-gebruikers met elkaar kennis te laten maken. Bij de bijeenkomst waren bewoners, ondernemers en werknemers van Zuidas aanwezig. Foto: Voedselbank Amsterdam Zuid Bron: gemeente Amsterdam Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

38 Deze eerste editie had als thema ‘Het gezicht van de onderneming’ en trok ruim 150 bezoekers. Zo’n 30 ondernemers en organisaties hielden een pitch over wat zij te bieden hebben aan Zuidas-gebruikers. Aansluitend vonden er verschillende workshops plaats, verzorgd door ondernemers en organisaties. Het evenement zal vanaf 2018 ieder kwartaal plaatsvinden. Traject jongeren met een beperking RAI Amsterdam RAI Amsterdam is een erkend leerbedrijf dat mensen met een beperking voorbereidt op de arbeidsmarkt. Om de leerlingen te kunnen plaatsen, werkt RAI Amsterdam sinds 2015 nauw samen met het UWV, ROC van Amsterdam en Werkgevers Service Punt GrootAmsterdam. Leerlingen werken drie dagen per week en gaan één dag per week naar school, waar zij opgeleid worden tot ‘Medewerker Hospitality en Dienstverlening’. De leerlingen worden ondersteund door een jobcoach en een werkbegeleider van de afdeling waar ze werkzaam zijn. In oktober 2016 is RAI Amsterdam gestart met een nieuwe klas van elf personen, waarvan er in juni 2017 vier het traject succesvol hebben afgerond en een diploma hebben gekregen. Gouden bul voor de VU Ruim 300 deelnemers kwamen op 19 mei samen bij de VU voor de Nationale Dag voor Duurzaamheid in het hoger onderwijs. Het thema dit jaar was Connecting Changemakers. Aan het Elektrische Piaggio voor Voedselbank Amsterdam Zuid eind van de dag vond de uitreiking plaats van de SustainaBul. De VU belandde in de top vijf en behaalde daarmee een gouden bul. De SustainaBul is een initiatief van Studenten voor Morgen waarbij onderwijsinstellingen door studenten worden beoordeeld op de integratie van duurzaamheid in hun onderwijs, onderzoek en bedrijfsvoering. In totaal deden twintig instellingen, waarvan elf universiteiten en negen hbo-instellingen, mee aan de SustainaBul. Honours cursus en minor sustainability Foto: RAI Amsterdam Green Office VU heeft samen met Pieter van Beukering, assistent professor bij het Instituut voor Milieuvraagstukken (IVM), een nieuw honours cursus ontwikkeld. Twee maanden lang ging een groep van 29 studenten aan de slag om plannen te ontwerpen voor een meer duurzame universiteit. De cursus richtte zich op de onderwerpen water, energie, voedsel en afval en leverde resultaten op die deels door verschillende partijen op de VU campus overgenomen werden. Tevens heeft de Green Office VU samen met Pieter van Beukering een minor programma over duurzaamheid samengesteld dat zich op een breed spectrum van studenten richt. De minor is in september gestart en duurt een half jaar. Dag van het gebied: opgeleverd De afdeling Zuidas van gemeente Amsterdam organiseerde in 2017 voor het eerst de Dag van het Gebied: tijdens deze dag hielden verschillende organisaties open huis en lieten zien welke initiatieven en maatschappelijke activiteiten er in de buurt worden ontplooid. Ook nieuw was de pop-up picknicktafel op het Gershwinplein. In de zomer ging gemeente Amsterdam hier in gesprek met bewoners en bezoekers van Zuidas. Deze activiteiten hebben nieuwe contacten en waardevolle informatie. Foto: Stephanie Mathas Bron: GBC Zuidas

39 Kunst ArtZuid editie 2017, lustrum In 2017 vond de lustrumeditie van ArtZuid plaats. De beeldenroute in Amsterdam Zuid bestond deze keer uit 60 monumentale abstracte kunstwerken en 30 sierlijke kleurrijke beelden van 35 verschillende kunstenaars. Rudi Fuchs, voormalig directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, stelde de tentoonstelling samen. De tentoonstelling sluit aan bij het themajaar Van Mondriaan tot Dutch Design. De jubileumeditie van ArtZuid was ruim vijf kilometer lang en bestreek daarmee een groter gebied dan de eerdere tentoonstellingen. Grachtenfestival Het Grachtenfestival deed ook in 2017 weer Zuidas aan. Het grootste klassieke muziekfestival van Nederland vond op acht bijzondere locaties in Zuidas plaats. Onder andere bij het Beethovenplein, bij Loyens & Loeff, in de Botanische Tuin en op het dak van Circl werden concerten gegeven. Deze twintigste editie van het Grachtenfestival trok maar liefst 56.000 bezoekers. OPENateliersZUID Voor de zevende keer vond op 20 en 21 mei 2017 OPENateliersZuid plaats. Deze kunstroute waarbij 114 professionele kunstenaars die wonen en/of werken in Amsterdam Zuid hun ateliers openen voor het publiek, deed dit jaar ook Zuidas aan. Bij ‘kunstknooppunten’ het Amstelpark en Het Klooster in het Beatrixpark presenteerden beeldhouwers, fotografen, kunstschilders, etsers en tekenaars een grote diversiteit aan kunsten en ambachten. Rhinoweek Mahlerplein Foto: Jelmer Jeuring Van 7 tot 14 oktober 2017 vond in en om Circl de Rhinoweek plaats. Deze werd georganiseerd door de Alliance for Precious Biospheres. Er waren een tentoonstelling, een congres en lezingen, met als doel het behouden van de neushoorn. Op het Gustav Mahlerplein stond enkele dagen een standbeeld van een witte neushoorn. Deze werd in shifts door zo’n 350 vrijwilligers dag en nacht werd bewaakt. Van snelle zakenlunches tot diners waar verschillende bevolkingsgroepen elkaar treffen; samen eten verbindt. Een gebied zonder eten en drinken, is een gebied waar niemand lang wil blijven. Daarom is een horeca en winkelaanbod essentieel voor de leefbaarheid, levendigheid en dus duurzaamheid van een gebied. Ook in Zuidas speelt voeding een belangrijke maatschappelijke rol. Er zijn nu rond de vijftig horecazaken in Zuidas, die variëren van een sterrenrestaurant tot een snelle hap op het station, en alles daartussenin. Voor bewoners een reden om Zuidas niet te verlaten in het weekend, voor anderen een reden om er juist heen te gaan. Art Chapel Samen met de Stichting Art Zuid opende op 20 januari de Art Chapel haar deuren in het voormalige Sint-Nicolaasklooster, waar ook Restaurant As zit en waar eerder de Kunstkapel huisde. In 2017 stonden vijf tentoonstellingen geprogrammeerd waarvoor telkens zes kunstenaars werden uitgenodigd hun werk te tonen. Naast de groepstentoonstellingen is Art Chapel beschikbaar voor eendaagse-, weekendof meerdaagse events met dynamische crossovers van nieuwe media, Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

40 Foto: lonka van Leer Foto: Lotte de Graaf videokunst, performance, toneel, dans, fashion, literatuur, natuur en muziek. Plastic Ocean RAI Amsterdam vertoonde op dinsdag 16 mei gratis de filmvoorstelling ‘A Plastic Ocean’ in het RAI Theater. Deze confronterende film gaat over de plastic soep in de oceaan, en hoe we deze kunnen tegengaan. Ruim 800 geïnteresseerden bezochten de voorstelling. On The Roof Filmfestival 2017 – Sustainable edition Tijdens de week van het On the Roof Film Festival stond bij de VU het thema Science for Sustainability centraal. Op de campus werden samen met IVM Institute for Environmental Studies en Green Office VU allerlei duurzame activiteiten georganiseerd zoals discussies, duurzame initiatieven, masterclass over het politieke klimaatdebat, een duurzame lunch en films. Whole Earth? Expositie bij de VU De Whole Earth? Expositie is een reizende fototentoonstelling die discussie en bewustwording over duurzaamheid beoogt. De tentoonstelling was vanaf 5 september tot begin 2018 te zien op de VU Campus langs het volleybalveld. De expositie werd in combinatie met de eerdere expositie Hard Rain onderscheiden met de UNESCO Japan Prize on Education for Sustainable Education. Terugkerende evenementen Ook in 2017 werd er veel georganiseerd op sociaal en cultureel gebied. Zuidas deed met zeven torens mee met de Open Toren Dag. Deze vijfde editie van het evenement trok bijna 10.000 bezoekers. Hello Zuidas en WTCafé de Blauwe Engel organiseerden dit jaar wederom het Zuidas Culinair Zomerfeest. Bij alle 22 stands stonden donatiebussen waarin kon worden gedoneerd aan StreetSmart, een organisatie die Amsterdammers in nood helpt. Foto: Too van Velzen

41 Foto: Jelmer Jeuring Sport Hardloopevenementen in Zuidas Jaarlijks staan er een aantal populaire hardloopevenementen op het programma in Zuidas. De variatie zorgt dat voor ieder niveau een passend aanbod is. De ludieke Hakken en Pakken Run is inmiddels een fenomeen met bekendheid tot ver buiten Amsterdam. In juni werd voor de negende keer de Zuidas Business Run georganiseerd, met als onderdelen tien Engelse mijl, een Urban Run van vijf kilometer en een Kids Run. Elk jaar wordt een goed doel gesponsord. In 2017 was dit het VUmc onderzoeksprogramma Train the MS Brain. Van elke inschrijving ging vijf euro naar dit project en daarnaast waren er sponsoracties vanuit verschillende bedrijven. In totaal werd ruim € 10.000,opgehaald. Op zondag 15 oktober vond de 42e editie van de Amsterdam Marathon plaats. Voor de derde keer liep het parcours dwars door Zuidas. Duizenden hardlopers van over de hele wereld werden aangemoedigd door een enthousiast publiek. Voetbal in Zuidas In juni organiseerde De Nieuwe Poort in samenwerking met het Calvijn College uit Slotervaart alweer de negende editie van het Straatvoetbaltoernooi. Young professionals van bedrijven en vmbo-scholieren vormen gezamenlijk teams. Dit jaar was er een recordaantal van 25 teams. In september werd voor de zestiende keer de Zuidascup georganiseerd. Elk jaar wisselt de locatie van dit voetbaltoernooi tussen AFC en SC Buitenveldert. In 2017 was sportvereniging AFC aan de beurt. De Zuidascup brengt een grote verscheidenheid aan organisaties en sportverenigingen in Zuidas bij elkaar. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

42 Food facts & figures We vroegen vijftien horecaondernemers in Zuidas naar duurzaamheid in hun bedrijfsvoering. Hieruit bleek dat: • Bij 80% duurzaamheid een rol speelt bij het inkoopbeleid; • 53% regelmatig gebruik maakt van lokale ingrediënten en 40% soms; • Bij drie van deze horecazaken de producten te voet of per bakfiets worden aangevoerd, de rest gaat al dan niet gedeeltelijk met auto of vrachtwagen; • Voor 73% duurzaamheid een rol speelt bij de bereiding van het voedsel; • 58% bijhoudt hoeveel eten er dagelijks overblijft; • 58% organisch afval scheidt; • 100% positief staat tegenover het idee om met andere horecabedrijven in Zuidas afspraken te maken over de leveringen van goederen en afvoer van afval.

43 Spaghetti van asperge met VOC specerijenolie Bolenius vestigde zich in 2010 in Zuidas en was daarmee het eerste high end restaurant in het gebied. Chef-kok Luc Kusters gastheer Xavier Giesen kozen voor een moderne, gezonde keuken met gebruik van lokale ingrediënten, met veel nadruk op groenten en seizoensgebonden producten. Een groot deel van de ingrediënten komt uit de eigen moes- en kruidentuin, die naast het restaurant ligt. Bolenius haalt Inspiratie uit de hele wereld, die zij vertaalt naar een minimalistische, Nederlandse keuken. Deze keuken hebben zij ‘Nieuw Amsterdams’ gedoopt. In 2017 kreeg Bolenius hun eerste Michelin ster. Speciaal voor het Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017 deelt chef-kok Luc Kusters een duurzaam sterrenrecept voor thuis. Ingredie¨nten (voor vier personen) 12 Limburgse asperges AA1 60 gram room zout Specerijen: nootmuskaat peper kaneel kruidnagel druivenpitolie Voor de spaghetti: Schil de asperge. Snijd de kopjes eraf op 3 cm. Snijd de asperges met behulp van de mandoline in spaghettislierten. Stoom de spaghetti 15 minuten en laat uitwasemen. Voor de coulis: Doe alle afsnijdsels incl. de koppen van de asperge in een pan met deksel met 1% zout. Stoof dit gaar zonder te koken. Cutter de asperge stukken in de keukenmachine, bind met een beetje allesbinder en passeer door een fijne zeef. Monteer met room (25% van de massa). Voor de olie: Maak van de specerijen een melange naar eigen smaak. Verhit deze kort in de olie, laat afkoelen en trekken. Dresseren: Meng de spaghetti met de coulis en verwarm. Dresseer de asperge spaghetti in een coupe. Serveer een theelepel VOC olie naast de aspergespaghetti. Duurzaamheidsverslag Zuidas 2017

4 Colofon Green Business Club Zuidas brengt bedrijven, overheid en maatschappelijke organisaties samen om duurzame projecten te initiëren en uit te voeren in Zuidas. gbczuidas.nl Hello Zuidas is de organisatie voor gebiedsmanagement in Zuidas. De doelstelling van Hello Zuidas is om met publieke en private partijen de hoge kwaliteitsnormen voor het gebied te waarborgen en bij te dragen aan een hoogwaardige en goed bereikbare woon- en werklocatie met een internationale uitstraling. hellozuidas.com Zuidas, gemeente Amsterdam is de afdeling van de gemeente Amsterdam die werkt aan de ontwikkeling van Zuidas tot een unieke Amsterdamse stadswijk: een internationale toplocatie voor wonen, werken en recreëren. zuidas.nl Hoofd- en Eindredactie Maartje Oome Redactie Eline Kik, Kenneth Goedhart, Maarten van Casteren, Merel de Groot, Olivier Otten, Floor Beeren Tekst Nina van den Berg, Diederik Imfeld, Maartje Oome, Jelmer Jeuring, Willeke Adriaanse, Angela Nijland, Merel de Groot, Maarten van Casteren, Kenneth Goedhart, Robert Valentine, Martine van der Beek Credits beeldmateriaal Bij het beeldmateriaal vindt u de bron of de naam van de fotograaf. Het redactieteam heeft geprobeerd van al dit materiaal de bron/maker te achterhalen. In een enkel geval is dit niet of slechts gedeeltelijk gelukt. Grafisch Ontwerp Tosca Lindeboom Drukwerk Multicopy Amsterdam WTC Met dank aan Alle bedrijven en organisaties die een bijdrage hebben geleverd aan dit duurzaamheidsverslag. Jaap Seidell, Noor Buur, Marleen Sijpestijn, Marije Ebbers, Remco Kappelhof en John Apesos voor hun medewerking aan de interviews. Restaurant Bolenius voor het beschikbaar stellen van het recept.

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48

Home