IMPULS&WOORTBLIND MAGAZIN Impuls & WoortblInd, Voor mensen met AdHd, Add, dyslexIe en dyscAlculIe tom met dysLexie: ‘heb met jezeLf’ (pag. 6) geduLd Adhd en sLAApprobLemen? dit kun je doen (pag. 10) LAAtste nieuws uit Adhd-onderzoeksLAnd (pag. 14 én 20) jaargang 10 • nummer 3 • nOVemBer 2023 Vijf VrAgen oVer dyscALcuLie bij VoLwAssenen (pag. 24)
In dIt ArTikeLeN 6 10 13 14 17 20 24 26 29 32 NUMMer VASTe rUbriekeN Interview – tom: ‘ik werd gezien als debiel en lastig’ Aan de slag met slaapproblemen Actueel – dyslexienieuws WetenscHAp – onderzoeken naar AdHd in vogelvlucht AdHd 2.0: ‘lees dit boek!’ meer AdHd-onderzoek – focus op ‘leven met AdHd’ rekenproblemen bij volwassenen: 5 vragen aan een expert onbeperkt ondernemen met Ad(H)d – een avontuur met een vervolg Heb jij ook zwakke executieve functies? laat je niet gek maken! Karin Jahromi belandde onbedoeld op een feestje van dyslexiewetenschappers 3 4 18 23 34 Van het bestuur – voorwoord nieuws over inclusie: de kracht van neurodiverse teams column Agnes Keizer: AdHd en Ass – saai is het nooit Verenigingsnieuws – AdHd Familiedag en Week van dyslexie OVerig 3 36 38 colofon overzicht activiteiten & werkgroepen Algemene informatie & Ad(H)d / dyslexie cafés 2 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 pAg 18 pAg 10 pAg 14
Lekker bezig d coloFon nr 3 - 2023 Impuls & WoortblInd magazIne Is een uItgave van verenIgIng Impuls & WoortblInd en verschIjnt drIe keer per jaar dIgItaal en als podcast. redactIe/redactIecommIssIe julie houben (hoofdredacteur), rob pereira, karin jahromi, annemarie van essen, saskia elswijk. medeWerkers saskia de bruijn, patricia van casteren, jan van rijswijk, elske schreuder, agnes keizer, marisca milikowski, Ingrid verheul, myouska zwijnenburg, gertrudie boersen, sjan verhoeven. beeld julie houben (cover), ece, gertrudie boersen, karin jahromi. vormgevIng In commun, harderwijk. redactIe-adres Impuls & Woortblind, postbus 1058, 3860 bb nijkerk, info@impulsenwoortblind.nl. Issn 2405 - 8211 lId Worden leden van Impuls & Woortblind ontvangen automatisch Impuls & Woortblind magazine. het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en kost € 40,75 per jaar. voor een lidmaatschap van Impuls & Woortblind, ga naar www.impulsenwoortblind.nl, of bel: 033 247 34 84. adresWIjzIgIng doorgeven adreswijzigingen ontvangen wij bij voorkeur per e-mail,via info@impulsenwoortblind.nl. per post kan ook: postbus 1058, 3860 bb, nijkerk. opzeggen lIdmaatschap per mail of schriftelijk (zie redactieadres) en uiterlijk vóór 1 november. anders is nog een jaar lidmaatschap verschuldigd. opname van artikelen betekent niet dat de vereniging de meningen daarin altijd onderschrijft. ze blijven geheel voor rekening van de auteurs of andere genoemde bronnen. de redactie houdt het recht om artikelen niet te plaatsen of in te korten. voor de inhoud van de advertenties draagt de vereniging geen verantwoordelijkheid. © niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. e laatste uitgave van dit jaar alweer. en hoewel 2023 nog niet is afgelopen, kunnen we wel zeggen dat het een actief jaar is geweest. de maandelijkse webinars die we organiseren worden goed bezocht en we merken ook dat de AdHd- en dyslexie cafés en het online AdHd Vragenuurtje belangrijke ontmoetingsplekken zijn. ook houden we elkaar scherp op ontwikkelingen rondom AdHd en dyslexie binnen de expertisegroep, de pr-groep dysleuk en de ondersteuningsgroep dyslexie. misschien ben je 17 september ook met je kind naar de AdHd Familiedag in dierenpark Amersfoort geweest? een activiteit die we samen met balans en mama Vita organiseerden. Het was een dag vol leuke en leerzame workshops en daarna was er gelegenheid om het dierenpark te bezoeken (verslag: pag. 34). de sponsor specialized was ook erg enthousiast. najaar 2024 komt er dus zeker een vervolg van dit inspirerende evenement! In dit nummer vind je weer veel bijdragen van onze leden en vrijwilligers. Ze praten je o.a. bij over het AdHd-Wereld congres, het edAdyslexie seminar, AdHd en slaap en nog veel meer. Vind je het leuk om kennis te maken met ons bestuur, vrijwilligers en met elkaar? Kom dan op zaterdag 25 november naar de Kargadoor in utrecht voor de Algemene ledenvergadering met aansluitend de workshop ‘prikkelverwerking’. Weet je wat? Meld je HIER gewoon meteen aan! tot ziens, hoop ik. Karin Jahromi – bestuurslid Impuls & Woortblind 3 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 pAg 23 pAg 24
NieUWS week VAn dysLexie 2023 – alles terugkijken Wij organiseren hem niet, die jaarlijkse Week van dyslexie in de eerste week van oktober. maar we zijn wel groot fan. daarom ook deze tip: heb je (online) events gemist? of wil je bepaalde webinars nog eens terugkijken? Voor maar € 25 krijg je toegang tot alle presentaties. dat zijn er een heleboel! lees ook het verslag op pag.35 www.weekvandyslexie.nl webinAr uitsteLgedrAg Bij aDD en aDHD – 14 noVember spreker: Jasper buitenhuis Jasper buitenhuis is Add-coach en gespecialiseerd in uitstelgedrag. Hij heeft zelf Add en was ooit ‘koning uitstelgedrag’. In deze online masterclass vertelt hij wat uitstelgedrag is. Je leert waar uitstelgedrag vandaan komt en waarom jij met AdHd of Add daar extra gevoelig voor bent. en je leert wat jij kunt doen om te zorgen dat uitstelgedrag niet meer je leven beheerst. Kijk hier voor meer info en aanmelden. eLkAAr ontmoeten met Ad(h)d en/of dysLexie Als je dit leest, ben je lid van ons. dat is superfijn! Want mede dankzij jouw steun maken we dit magazine en organiseren we bijvoorbeeld (online) Ad(H)d en dyslexie cafés. Want wat is er fijner dan elkaar ontmoeten, (h)erkenning bij elkaar vinden van elkaar leren? Vaak krijgen we de vraag ‘Is er ook een ontmoetingsavond voor mensen met dyslexie/mensen met Ad(H)d/partners van/jongeren met…in…? Vul maar in! meestal moeten we dan zeggen: nee, helaas. daar hebben we nog geen café. stoute schoenen daarom een oproep aan jou als lid: trek de stoute schoenen aan, en organiseer in jouw woonplaats (samen met iemand) een Ad(H)d en/of dyslexie café. Als het er nog niet is. 4 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 want wist je dat: • dit maar eens per maand een avond is? • je zelf mag weten of je voor thema’s met sprekers gaat of voor ‘gewoon alleen een ontmoetingsavond’? • wij je kunnen helpen met sprekers? • je als vrijwilliger ook allerlei gratis cursussen kunt volgen bij pgO-Support? • Je hier zo veel mensen blij mee maakt inclusief jezelf? Hebben we je (bijna) overtuigd? mooi! bel gerust voor meer info over ‘wat en hoe’ en vraag naar Julie Houben : 033 – 2473484 in de bibliotheek Vanaf oktober vindt Ad(H)d en dyslexie café Heusden plaats in de bibliotheek in Vlijmen (gem. Heusden). elke 1e woensdagavond van de maand ben je welkom. denk je zelf aan het organiseren van een café? de meeste bibliotheken staan open om deze avonden samen met jou te organiseren en verzorgen dan ook de lokale promotie!
We ZoeKen een nIeuWe VoorZItter onze zeer gewaardeerde voorzitter rob pereira heeft de maximaal toegestane termijn volgemaakt. ons bestuur zoekt daarom per 1 januari 2024 een nieuwe voorzitter. Iets voor jou? of ken je iemand die (mogelijk) interesse heeft? We horen het graag! reacties ontvangen we liefst vóór 1 december. Lees hier de vacature. podcAst tips: hAd ik mAAr dysLexie & succesVoL LeVen met Add Jasper buitenhuis (zie webinar 14-11) maakt ook de podcast ‘succesvol leven met Add’. een aanrader voor iedereen die (iets met) Add heeft! ook voor mensen die (iets met) dyslexie hebben is er een leuke en informatieve podcast: Had ik maar dyslexie. maker is steven van Koeverden. op de pagina van zijn podcast staat dit over hemzelf en waarom hij de podcast maakt: ‘ik ben dyslectisch, inmiddels met trots. dyslexie heeft enorm veel voordelen. de nadelen kennen we allemaal wel. In deze podcast ga ik in gesprek dyslectici die kennis hebben in verschillende vakgebieden. dit om dyslexie in een ander daglicht te zetten.’ Voor meer info over beide podcasts: podcast ‘Succesvol leven met aDD’ en podcast ‘Had ik maar dyslexie’. 25 noVember: AlV + WorKsHop Ad(H)d en prIKKelVerWerKInG op zaterdagmiddag 25 november ben je welkom bij de Algemene ledenvergadering + Workshop ‘prikkelverwerking bij Ad(H)d’. locatie: de Kargadoor in utrecht. programma 13.00-13.30: inloop met koffie, thee en lekkers voor erbij 13.30-14.15: algemene ledenvergadering 14.15-14.30: pauze 14.30-16.00: workshop ‘prikkelverwerking bij Ad(H)d’ door Jorna postma 16.00-16.30: drankje over de workshop ‘prikkelverwerking bij Ad(h)d’ In de lijstjes met Ad(H)d-kenmerken zie je het vaak staan: gevoeligheid voor prikkels, of prikkelbaarheid. Vaak denken we dan meteen aan overprikkeling. Veel onbekender is onderprikkeling. In deze workshop gaan we in op beide vormen van prikkelverwerking. en waarom het ook tegelijkertijd voor kan komen. maar waarom hoort dit eigenlijk bij Ad(H)d? en hoe ga je hiermee om? spreekster Jorna postma is zelf een AdHd vrouw, AdHd coach en maker van de AdHd bij Vrouwen podcast. Aanmelden kan via de aanmeldknop in dit bericht. uiteraard kun je ook alleen naar de AlV komen. daar praten we je bij over wat we allemaal doen. daarnaast is het leuk elkaar weer te ontmoeten! 5 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
interview Heb geduld met jezelf 6
V an ‘debiel en lastig jochie’ tot charismatisch leider met twee universitaire titels op zak. Een psycholoog die nu, op zijn 71e, nog dagelijks jongeren inspireert om in zichzelf te geloven, ook al zijn ze ‘anders’. Op zijn 8e kon Tom van Zuuren zijn voornaam nog niet schrijven. Maar het kwam allemaal goed. 'Gelukkig waren er mensen die mij wel snapten.’ tekst: Julie Houben tom komt uit een ‘rood rotterdams nest’. Zijn vader werkte zich op van metaalbewerker tot burgemeester van dordrecht. Zijn moeder was huisvrouw en zorgde voor zes kinderen, waaronder lastpak tom. ‘op de kleuterschool liep ik al vaak weg. In de eerste klas bleef ik zitten omdat lezen totaal niet ging. op mijn 8e kon ik nog steeds mijn I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 naam niet schrijven. toen de juf zei dat ik dom was, gooide ik een stoel naar haar. dat was het slimste wat ik ooit heb gedaan. Want ik werd meteen van school verwijderd. stap één van mijn redding.’ debiel tom moest naar een psychiater. die constateerde een IQ van 78% in de linkerhersenhelft. ‘over mijn problemen met taal ging het verder niet. met zo’n IQ was je debiel, dus ik moest naar een school voor blo (bijzonder lager onderwijs). daar bloeide ik helemaal op. tussen de kinderen met down was ik de slimmerik. Ik gaf ze al snel rekenlessen. Zelf leerde ik helemaal niks. mijn moeder wilde me daar weg hebben en zo kwam ik op mijn 9e op de lom-school terecht.’ toch dyslexie ook daar was tom ‘te druk.’ Hij moest bij de direc7
teur komen. die smolt voor hem toen tom dacht dat hij werkelijk Albert schweitzer was, de beroemde naamgever van de school. ‘Kom voortaan maar even naar mij als je weer druk bent in je hoofd’, zei hij. tom: ‘die man snapte mij. dat was zo fijn. Ik wist ook meteen wat ik wilde worden, als ik toch niet iets aan mensen mankeren, anders vind ik ze niet leuk.’ nog voordat hij op zijn 25e de kweekschool met een diploma verlaat, wordt hij al ‘gescout’ en start hij, naast zijn studie, als leerkracht op een lom-school. gek bleek te zijn: schoolmeester. ‘dan moet je eerst maar eens je naam leren schrijven’, zei mijn vader. dat moment kwam niet veel later. tom kreeg de ziekte van pfeifer en moest als krachtoefening in een balletje knijpen. ‘de dokter schreef het woord bAl op. en opeens kon ik het lezen! op mijn 9e waren mijn hersenen er toch klaar voor. Vanaf dat moment ging ik als een speer. Ik was eindelijk gemotiveerd en kreeg ook begeleiding, want inmiddels hadden ze toch het label dyslexie op me geplakt.’ gescout op zijn 14e is tom klaar voor de volgende stap: de mulo. met nederlands, Frans, duits en engels. ‘Ik zakte natuurlijk. Had zoveel stress bij de mondelingen, dat ik engels sprak bij duits, etc. op een 2e school lukt het wel. Wederom dankzij een directeur die mij ‘zag’ en toeliet dat ik de mondelingen op een door mij bepaalde volgorde deed.’ daarna volgt de havo, die relatief makkelijk gaat. en dan kan tom eindelijk naar de pabo, dan nog de kweekschool. daar vinden ze hem erg eigenwijs en brutaal maar het valt ook op hoeveel oog hij heeft voor kinderen met leerproblemen. ‘bij mij moet er 8 twee universitaire titels na de lom-school – ‘klotedirecteur, daar moest ik snel weg’ – volgt een mytylschool, waar tom helemaal op zijn plek zit. op zijn 30e begint hij aan de studie sociale pedagogiek, gevolgd door orthopedagogiek aan de universiteit van leiden. op zijn 38e behaalt hij zijn doctoraalbul. ‘Ik heb de directeur van mijn eerste lom-school ook voor het feest uitgenodigd. Zonder die man was ik nooit zo ver gekomen.’ ondertussen is hij vanaf zijn 33e zelf directeur van een mlk-school, wat hij 21 jaar met veel plezier blijft doen. In 1998 mag hij, als orthopedagoog, ook gz-psycholoog aan zijn titels toevoegen. ‘Ik moest daarvoor wel een IQ-test doen. en guess what? Weer een IQ-score van 78! die vrouw die me testte wist niet wat ze zag. ‘dit kan niet’, zei ze. Ik snapte het wel. bij dit soort testen gaat alles op snelheid. dan lig ik eraf. Gelukkig rekende ze me niet af op de testuitslag maar keek ze naar wat ik in de praktijk allemaal deed en kon.’ charismatisch leider tom blijft zijn werk als schooldirecteur nog een tijdje combineren met het doen van diagnostiek en behandeling van ‘kinderen zoals hijzelf.’ dan wordt hij op zijn 54e gevraagd om een nieuwe deeltijd
Ik paste niet in het systeem hbo opleiding ecologische pedagogiek op te zetten. bedoeld voor Ib’ers en anderen die kinderen helpen die vastlopen in het onderwijs en/of thuis. ‘Ze vroegen mij hiervoor omdat ze me een charismatisch leider vonden. dat is nog al wat he. maar ik durf nu te zeggen dat ik dat ook ben.’ tot aan zijn pensioen blijft tom aan deze opleiding verbonden. op zijn opa-oppasdagen werkt hij als gz-psycholoog op een school in rotterdam. daar wordt hij weer ‘gescout’, nu door Impuls & Woortblind-voorzitter rob pereira, die nog een gz-psycholoog zoekt voor zijn groepspraktijk voor kinderen met o.a. AdHd. ‘dat doe ik nu ook alweer drie jaar. Geweldig werk. maar ik ga binnenkort echt stoppen. mijn kleinkinderen en mijn camper roepen me.’ ook Adhd ‘laatst maakte ik een lijstje met kenmerken voor een jongen die ik met Add diagnosticeerde. eronder I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 scheef ik: ‘dit heb ik ook allemaal. Groeten van de psycholoog.’ Zijn moeder belde me in tranen op: ‘Het hangt boven zijn bed’, zei ze. AdHd is bij mij nooit geconstateerd. maar ik weet bijna zeker dat ik het heb. sterker nog, ik vermoed dat dit ook de oorzaak is van mijn dyslexie. er komt continu zoveel bij mij binnen, dat het soms stokt in de verwerking. In mijn geval vooral in de taalverwerking.’ je komt er wel terugkijkend op zijn ‘carrièrepad’ heeft tom twee tips voor mensen zoals hijzelf: 1) connectie gaat voor correctie. ‘Ik wilde wel, maar kon het niet op de manier zoals het werd aangeboden. Heb daar als docent oog voor. elk kind wil leren.’ 2) Heb geduld met jezelf. ‘Je moet het doen in een systeem dat niet bij jou past. dat kost meer tijd, maar je komt er wel. Zoek de mensen op die jou wel zien om je te helpen. er zijn meer mensen zoals jij.’ 9
Slaapproblemen Het is geen officieel AdHdsymptoom, maar waarschijnlijk zijn er meer mensen met Ad(H)d die slaapproblemen hebben dan mensen met Ad(H)d die gewoon lekker slapen. Hoe dit komt, gaat saskia de bruijn je niet vertellen. In dit artikel geeft ze wel tips die je misschien helpen om beter te slapen. tekst: sAskiA de bruijn 10 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 D ag lezer met slaapissues. Ik ben saskia de bruijn (35) en stelde mijzelf voor in een eerder artikel over AdHd en dyslexie (nr 2-2023). Zelf heb ik dyslexie en ik herken veel in Ad(H)d. Ik ben het type ‘vervroegd slaapritme’: vroeg wakker en op kinderbedtijd al moe. Iets wat je wel vaker ziet bij mensen met Add. Als hbo-verpleegkundige in opleiding deed ik 2 jaar geleden mijn afstudeeronderzoek over dit onderwerp. Sandra Kooij onderzocht en schreef veel over slaap(problemen) en de sterke samenhang met aDHD. eind augustus hield ik er een webinar over voor Ad(H)den dyslexiecafé Heusden. de deelnemers waren erg blij met de tips en info die ik gaf. Zelf dacht ik dat veel mensen met AdHd dit onderwerp inmiddels wel kennen en weten hoe ze er ‘het beste van kunnen maken’. niet dus. er is grote behoefte aan informatie en ook praktische tips over slaapproblemen bij AdHd. Gelukkig wordt er best veel onderzoek gedaan naar de werking en het belang van slaap. Zo wordt steeds duidelijker dat slaapproblemen een nadelig effect hebben op het brein. slaaptekort vergroot de kans op aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsproblemen. deze klachten komen ook veel voor bij mensen met AdHd. Het is dus extra zinvol om slaapproblemen bij AdHd te herkennen en te behandelen. Als je hier meer over wilt weten, kan ik het boek ’Slaapproblemen in de psychiatrie’ van marike lancel aanbevelen. 1 gedragsverandering is moeilijk Voor mij als verpleegkundige ligt er in ieder geval een mooie
en ADHD SASKIA DE BRUIJN uitdaging om mijn Ad(H)d-cliënten hierbij te ondersteunen. op mijn werk kreeg ik de mogelijkheid om een slaapgroep op te zeten en begeleid ik ook individueel veel cliënten met slaapproblemen. Voor aanvang van de behandeling vindt eerst een gesprek plaats over de omvang van het probleem. soms meldt de cliënt dat hij/zij prima functioneert en dat er eigenlijk weinig aan de hand is. Ik vraag dan altijd even door om er achter te komen of de cliënt het probleem vermijdt en eigenlijk aangeeft ‘Ik vind het moeilijk om te veranderen’. de behandeling van een slaapprobleem is namelijk gebaseerd op structuur en ritme. dit vraagt gedragsverandering. en dat is juist voor mensen met AdHd een enorme uitdaging. onderkent de cliënt het probleem, dan gaan we verder. de methodes die ik gebruik om tot verandering van gedrag te komen zijn gericht op ervaringsleren. daarbij maak ik zoveel mogelijk gebruik van beelden, zoals foto’s, video’s, mindmaps, tekeningen, collages en praktijkvoorbeelden die aansluiten bij de eigen ervaringen van de cliënt. We starten met een slaapeducatie die ingaat op de samenhang tussen leefstijl, AdHd en het verlate slaapfase syndroom. Zo’n 80% van de mensen met AdHd gaat laat naar bed/valt laat in slaap, tussen één en drie uur ‘s nachts en staat het liefst laat op. Het verlate slaapfase syndroom is de meest voorkomende slaapstoornis bij mensen met AdHd. I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 klein beginnen daarnaast besteed ik aandacht aan slaap beïnvloedende factoren zoals beweging, ontspanning, voeding, stress, cafeïne, slaapritme en de invloed van licht/donker. cliënten geven vrijwel allemaal aan dat zij zich vaak niet bewust zijn van de factoren die een nadelige invloed hebben op slaap. na de eerste sessie stel ik samen met de cliënt SMaRT doelen op die niet direct om veel verandering vragen maar wel kunnen helpen om beter te slapen. een veel voorkomend voorbeeld is: ‘Ik leg vanaf nu ‘s avonds mijn telefoon weg’. dit voornemen maken we vervolgens specifieker: ‘Waarom wil je dit, vanaf hoe laat en wat ga je doen als je je telefoon weggelegd hebt?’ door het doel concreet uit 11
te werken, wordt de kans op slagen groter. daarnaast betrekken we ook regelmatig een naaste om het gedrag op lange termijn vast te kunnen houden. ook kunnen reminders zoals een sms-je of iets in het zicht leggen dat je aan je voornemen herinnert, helpende instrumenten zijn. Lichttherapie Het ervaren van lichttherapie en van het ’s avonds dragen van een oranje bril zijn ook vaste onderdelen van het programma. omdat verandering van gedrag en vooral het vasthouden ervan lastig is voor mensen met AdHd, zijn dit soort hulpmiddelen welkom. bij de start van de behandeling vult de cliënt een slaap/waak kalender in en zoeken we diens ‘natuurlijke’ ontwaaktijd. meestal is die vrij laat. bij het ontwaken starten we met de lichtbril. per week proberen we hiermee het ontwaakritme een half uur te vervroegen. ’s Avonds kun je een oranje bril dragen, waarbij het advies is om die vanaf 19:00 uur op te doen. Zo’n bril beschermt het brein tegen lichtbronnen en heeft als doel de melatonineproductie (inslaaphormoon) tijdig op gang te brengen. de lichtbril gaat zo’n 4 weken met iemand mee naar huis. de oranje bril kun je zelf kopen, die zijn niet zo prijzig. daarna volgt een evaluatie. 12 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 de ervaringen met de lichttherapie wisselen per persoon. Zo mailde een cliënt onlangs dat ze door het dragen van de lichtbril al na twee dagen merkte dat haar spijsvertering eerder op gang kwam in de ochtend en dat ze zich al vrij snel na het ontwaken alert voelde. ook zijn er cliënten die de lichtbril inleveren en aangeven niet zo veel te merken, maar na 2 weken weer terugkomen en aangegeven dat ze pas achteraf ervaren wat de lichttherapie met ze heeft gedaan. Voor anderen werkt het helemaal niet. ‘Altijd’ of ‘nooit meer’ zijn veel gebruikte termen, bij mijn AdHd-cliënten. Zij hebben snel een gevoel van falen als iets niet ‘voor altijd’ lukt. We bespreken dan ook dat niks in het leven ‘voor altijd’ is. dat je iets voor een bepaalde periode kunt doen of fijn vindt. maar het ook weer een tijdje kunt loslaten, bijvoorbeeld in de zomermaanden. dat verlaagt de ‘prestatiedruk’ die sommigen voelen. Wat ik mensen bied, is informatie, tools en hopelijk wat zelfinzicht. dat mogen ze inzetten op een manier die voor hen haalbaar is. 1 lancel, m., van Veen, m. & Kamphuis, J. (2021). slaapstoornissen in de psychiatrie, diagnose en behandeling. Houten: bohn stafleu van loghum
Actualiteiten rondom dyslexie tekst: KArIn JAHromI H eeft mijn kind dyslexie? Als er een vermoeden van dyslexie bestaat heeft de school, als het goed is, het leerlingdossier op orde waarin dit goed bijgehouden wordt. Vind je als ouder de tijd rijp voor een diagnostisch onderzoek op dyslexie, dan kan in overleg met school een verwijzing naar een dyslexie-instituut gedaan worden. bij gebleken dyslexie volgt dan meestal een behandeltraject. Je maakt dan gebruik van de vergoede dyslexiezorg. Wij merken dat in het oerwoud aan regels en (on)mogelijkheden ouders soms slecht de weg weten. soms willen ouders iets anders dan wordt aangeboden. Wat kan je dan doen? Heb je vragen over dit onderwerp dan kun je altijd terecht bij één van onze vrijwilligers via het mailadres dyslexielijn@impulsenwoortblind.nl. Verbeterplan Aanpak dyslexie op de aanpak van de vergoede dyslexiezorg is terecht vaak en veel kritiek geweest. Impuls & Woortblind heeft ook regelmatig via de sociale media haar standpunten hierover duidelijk gemaakt. daarnaast is ook de invoering van de Wet passend onderwijs een teleurstelling gebleken. Werk aan de winkel dus in den Haag. deze zomer hebben de ministeries van VWs en ocW een Verbeterplan aanpak Dyslexie gepresenteerd. Voorbeelden van verbetermaatregelen zijn: uitwisseling van positieve voorbeelden en ervaringen tussen de regio’s, de inzet van een onafhankelijke poortwachtersfunctie en het verbeteren van de afstemming tussen zorgaanbieders en school, door onderwijs te betrekken bij de gemeentelijke I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 aanbesteding en kwaliteitseisen van de dyslexiezorg. oog voor emotionele problemen op zichzelf positief nieuws: er komt steeds meer oog voor sociaal-emotionele problematiek bij dyslexie. Zie dit artikel van Jojanneke van de beek e.a. ‘De behandeling van emotionele problemen bij ernstige dyslexie’. Je kunt je daarbij echter afvragen waarom een leerling zich eerst door een niet passend stuk onderwijs moet ploegen, waardoor het deze emotionele schade oploopt. om dan vervolgens hiervoor behandeld te worden. werkagenda route naar inclusief Onderwijs 2035 Voormalig minister Wiersma presenteerde in maart dit jaar een contouren werkplan inclusief onderwijs. onderwijs voor kinderen met én zonder een beperking of ziekte. ondanks de demissionaire status van onze regering is het wel de bedoeling dat plannen hierover gewoon doorgaan. Impuls & Woortblind doet hier ook aan mee, via overleg met koepelorganisatie IederIn. 13
WeTeNSchAp : LAATSTe NieUWS UiT heT ‘ADhD-LAb’ eind mei vond het tweejaarlijkse AdHd Wereldcongres plaats in Amsterdam. Vier dagen lang presenteerden wetenschappers uit de hele wereld in de rAI hun onderzoeksresultaten op het gebied van AdHd. Het was een bonte mix van big data analyses, genetisch onderzoek, studies naar behandelvormen en naar allerlei AdHd-comorbiditeiten. patricia van casteren was erbij en vat de hoogtepunten samen. teKst: pAtrIcIA VAn cAsteren – lId VAn de ExpERTISEwERKgROEp Van IMpuLS & wOORTbLInD e 14 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 rfelijkheid er was veel aan dacht voor onderzoek naar de genetische basis van AdHd. dit zijn GWAs-studies (Genome Wide Association studies) waarin het genetisch materiaal van een grote groep mensen mét AdHd vergeleken wordt met dat van een grote groep mensen zónder AdHd. Zo proberen de onderzoekers te bepalen of bepaalde combinaties van genetisch materiaal het risico op AdHd vergroten. uit genetisch onderzoek wordt duidelijk dat er niet een enkel AdHd-gen is, maar dat het gaat om een verzameling van genen die het risico op het ontwikkelen van AdHd vergroten. een groot aantal van deze genen speelt ook een rol bij de allervroegste ontwikkeling van de hersenen, wat een aanwijzing is voor AdHd als neurologische ontwikkelingsstoornis. ook is er veel genetische overlap met psychische aandoeningen zoals depressiviteit, autismespectrumstoornis en schizofrenie. Het genetisch onderzoek neemt momenteel een enorme vaart en zal de komende jaren nog veel mooie ontdekkingen opleveren. denk bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van betere medicijnen. maar AdHd vaststellen op basis van een dnAtest of hersenscan zit er voorlopig nog niet in. Adhd bij vrouwen een ander thema dat veel aandacht trok, was AdHd bij vrouwen en meisjes. niet vreemd, want AdHd werkt bij vrouwen toch soms net anders dan bij mannen. ZelF-stIGmA er was bijvoorbeeld een presentatie over mooi onderzoek naar zelfstigma. dat is wanneer je de vooroordelen die de buitenwereld heeft over jou als persoon met AdHd, zelf gaat geloven. Zelf-stigma kan leiden tot angst en depressie en tot het voortdurend willen camoufleren van AdHd-trekken. Vooral vrouwen lijken hier gevoelig voor te zijn. dit camoufleren kost heel veel energie en zou in de begeleiding van mensen met AdHd aan de orde moeten
PAtRIcIA vAN cAStEREN komen, als iemand hier last van heeft. meer lezen? mylett, m. (2022). "I wish I could just be myself": Social camouflaging, internalized stigma, and internalizing mental health problems in adult aDHD. slAApproblemen nederlands onderzoek onder een grote groep vrouwelijke verpleegkundigen liet zien dat de vrouwen met AdHd in dit onderzoek vaker uitgesproken avondmensen waren en slaapproblemen hadden dan de vrouwen zonder AdHd. Hun kans op het ontwikkelen van depressie, migraine, diabetes en chronische vermoeidheid was ook aanzienlijk hoger. de slechtere slaapkwaliteit lijkt hiervan de oorzaak te zijn. de moeite waard om hier eens goed over in gesprek te gaan met werkgevers en bedrijfsartsen, zeker voor vrouwen die ook nachtdiensten draaien. (nog niet gepubliceerd) lAte dIAGnose een groot Zweeds onderzoek maakte duidelijk dat I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 vrouwen gemiddeld 4 jaar later gediagnostiseerd worden dan mannen. ook hebben vrouwen meer last van andere psychische aandoeningen zoals depressie, burnout en angststoornissen voordat de diagnose AdHd gesteld wordt en doen ze vaker een beroep op zorg. meer aandacht bij huisartsen en andere hulpverleners voor de mogelijkheid van AdHd als onderliggende factor bij vrouwen met psychische problemen zou de zorg en de kwaliteit van leven voor deze vrouwen kunnen verhogen. nieuwe behandelvormen voor Adhd er wordt naast onderzoek naar medicatie ook wel onderzoek gedaan naar andere vormen van behandeling voor mensen met AdHd, maar relatief weinig en met wisselend resultaat. er werd een prachtig programma gepresenteerd dat gericht was op het verbeteren van executieve functies, maar de lange termijn opbrengst daarvan is nog niet gemeten. Het is daarom nog onduidelijk of zo`n intensief pro15
gramma (met groepsbijeenkomsten en 1-op1- begeleiding door een coach) ook daadwerkelijk wat oplevert. een veelbelovend Iers programma combineert online psycho-educatie (uitleg over AdHd) met Act (acceptance & commitment therapie). beide elementen zijn bewezen van waarde voor mensen met AdHd en het programma is veelbelovend. Ik denk overigens dat de geringe aandacht voor nietmedicatie interventies op dit congres niet zozeer een gebrek aan goede interventies is, maar vooral komt door de kosten van goed langlopend onderzoek. deze zijn hoog en het is erg arbeidsintensief. Lichamelijke aspecten van Adhd ook hiervoor is steeds meer aandacht binnen onderzoek naar AdHd. en ook dit is niet voor niks: een behoorlijk aantal fysieke problemen lijken bovengemiddeld vaak samen te gaan met AdHd. problemen met Het ZIcHt er werd bijvoorbeeld onderzoek besproken naar problemen met het zicht bij mensen met AdHd. scheelkijken, contrast en kleur zien, verziendheid en slechtere samenwerking van beide ogen kwamen vaker voor bij mensen met AdHd. deze problemen zijn niet te verklaren door anatomische afwijkingen aan bijvoorbeeld de oogzenuw of het netvlies. oogonderzoek bij kinderen en volwassenen met AdHd lijkt dus geen overbodige luxe! 16 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 Immuunsysteem mcAs: mast cell Activation syndrome (of in goed nederlands: het mestcel activatie syndroom) is een ziekte van het immuunsysteem. mestcellen zijn een soort witte bloedcellen die een rol spelen bij de verdediging van het lichaam tegen gevaarlijke stoffen. bij mcAs reageren deze mestcellen te heftig op relatief onschuldige prikkels. mensen met AdHd hebben vaker mcAs en er wordt nu onderzoek gedaan of mcAs een rol speelt bij het ontstaan van AdHd. daarnaast kijkt men naar verbanden tussen AdHd, ehler`s-danlos syndroom en long coVId, waarbij mcAs mogelijk ook een rol speelt. Allemaal nog zonder definitieve conclusies, maar dat AdHd meer is dan problemen met aandacht en geheugen lijkt wel steeds duidelijker te worden. concluderend: er wordt vanuit veel verschillende vakgebieden waardevol onderzoek gedaan naar AdHd. er komt steeds meer oog voor wat de mensen die AdHd hebben zelf belangrijk vinden en veel onderzoekers gingen graag met ons (van Impuls & Woortblind) in gesprek. een enkeling gaf aan zelf ook AdHd te hebben. Hopelijk zet het de deur open naar nog meer samen optrekken van wetenschappers en mensen met AdHd in de toekomst. lees ook het artikel over onderzoeken naar ‘Leven met aDHD’ (pag 20)
bOekreceNSie: ADhD 2.0 teKst: AnnemArIe VAn essen l ees dit boek. Ik wilde dat ik het eerder had gedaan. toen ik het binnenkreeg, belandde het wekenlang op de stapel ‘te lezen’, tot ik het wel moest pakken, omdat ik ja had gezegd tegen deze recensie. Waarom ik dat deed? deels omdat ik dacht dat ik al veel over AdHd wist en deels omdat de uitstraling van het boek niet meteen schreeuwt: lees mij! daar maakte ik twee denkfouten 1) wat in dit boek staat wist ik bijna allemaal nog niet! en 2) de uitstraling van een boek zegt niet alles over de inhoud. Hallowell en ratey, beiden ook behept met AdHd, zien AdHd (en Add) als een ‘complex geheel van tegenstrijdige of paradoxale neigingen’: een gebrek aan focus gecombineerd met een vermogen tot hyperfocus, een gebrek aan richting gecombineerd met zeer gericht ondernemerschap, een neiging tot uitstellen gecombineerd met de gave om één week werk in twee uur af te krijgen, impulsieve, verkeerde beslissingen gecombineerd met inventieve, verrassende oplossingen voor problemen, sociale onhandigheid gecombineerd met een buitengewone intuïtie en empathie, en ga zo maar door. sounds familiar? naast ‘aangeboren’ AdHd is er in hun visie ook een door omgevingsfactoren opgewekte variant. Waarbij de AdHd-achtige symptomen een reactie zijn op de enorme toename aan prikkels waarmee ons brein en onze wereld gebombardeerd worden. daarmee gaat het dus niet alleen meer over ‘diagnose’ maar veel meer over ‘hoe om te gaan met’. 17 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 Het boek gaat o.a. in op hersenfuncties, slimme hacks om een AdHd-brein in de juiste stand voor het juiste moment te zetten, het leren kennen van je eigen AdHd, het effect van beweging, de invloed van je omgeving en het effect van medicatie. elk thema bespreekt beide kanten van de AdHd-medaille. Ik bedacht me bij het lezen vaak: ‘Hoe doe ik dat eigenlijk?’ Wat dit boek voor mij extra waardevol maakte. Ik, met al mijn veronderstelde AdHd(zelf)kennis, begreep opeens waarom ik soms doe wat ik doe. en vaak met een glimlach. Ik vermoed dat dit voor velen van jullie ook geldt. AdHd 2.0. de nieuwste inzichten en strategieën voor een goed leven met afleiding Auteurs edward Hallowell en John ratey uitgeverij nieuwezijds
OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . tekst: jAn VAn rijswijk Onderzoek naar breindiversiteit in teams Vorig jaar kopte de nrc: “de toekomst is aan neurodivergente mensen - stuur in godsnaam een paar dyslectici naar Schiphol.” Het artikel beschrijft de waardevolle bijdrage die neurodivergenten kunnen hebben voor organisaties. Gelukkig komen steeds meer organisaties erachter dat neurodiversiteit meer is dan een filantropisch streven. Wij kunnen er als maatschappij van profiteren. dat vindt ook Jan van rijswijk. Hij doet onderzoek naar neurodiverse teams en deelt zijn eerste bevindingen met I & W magazine. V 18 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 oor ons onderzoek naar neurodiversiteit in werkteams hebben we gekeken hoeveel onderzoek in de afgelopen decennia naar dit onderwerp is verricht. de teller staat momenteel op drie. daarmee is de wetenschappelijke aandacht voor dit thema ronduit mager te noemen. opvallend is dat dit niet geldt voor een ander onderzoeksveld, namelijk die van cognitieve diversiteit in teams. Alleen al in de afgelopen drie decennia zijn meer dan 70 studies gedaan naar cognitieve diversiteit binnen teams. formele diagnose versus persoonlijkheidskenmerken een eenduidige definitie van zowel neurodiversiteit als cognitieve diversiteit is binnen de wetenschap helaas niet aanwezig. dat maakt het vergelijken van onderzoeksresultaten vaak lastig. dat is jammer. Zeker omdat de twee onderzoeksgebieden veel meer overlap hebben dan we nu terugzien in onderzoek. Waar neurodiversiteitsstudies zich vooral richten op hoe mensen met een formele diagnose goed tot hun recht komen binnen een team, gaat cognitieve diversiteit ervan uit dat het brein van ieder teamlid uniek is. Het uitgangspunt is daarbij vaak dat binnen een goed functionerend team alle persoonlijkheidstypen aanwezig zijn. Het DISC model is één van de bekendste voorbeelden, waarbij persoonlijkheidskenmerken worden ingedeeld in kleuren. maar er zijn er meer. tijdens ons onderzoek stuitte ik op vele tientallen cognitieve modellen. Ik denk dat je het ook wel herkent bij jezelf, collega’s of vrienden: waar de één meer denkt in woorden, is de ander een echte beelddenker. of waar de één uitblinkt in creativiteit, is de ander eerder punctueel. Waar de één vooral beslissingen neemt op
OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE basis van gevoel, maakt de ander graag eerst een analyse. deze intermenselijke verschillen noemen we dus cognitieve diversiteit. dezelfde medaille misschien denk jij nu ook: hé, daar zitten best veel eigenschappen van ‘mijn AdHd- of dyslexie-brein tussen’. dan ben je niet de enige. We zijn binnen de wetenschap te smal naar neurodiversiteit gaan kijken. onderzoeken richten zich uitsluitend op één tot maximaal vier formele diagnoses, terwijl in werkelijkheid ieder brein uniek is. recent onderzoek van wetenschappers uit Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk onderstreept het idee om neurodiversiteit en cognitieve diversiteit als twee kanten van dezelfde medaille te zien. Je zou het breindiversiteit kunnen noemen. Graag noem ik twee herkenbare voorbeelden om het idee kracht bij te zetten. Al decennia is bekend dat creativiteit in een team essentieel is om tot innovatie te komen, iets wat terugkomt in bijvoorbeeld dIsc en andere cognitieve modellen. tegelijk is bekend dat mensen in het AdHdspectrum vaak hoog scoren op deze competentie. een ander voorbeeld is analyse, een belangrijke cognitieve competentie om complexe problemen goed te doorgronden. deze competentie komt bovengemiddeld vaak voor in het autisme-spectrum. deze twee voorbeelden tonen aan dat de werelden van neurodiversiteit en cognitieve diversiteit niet op zichzelf staan. JAN vAN RIJSwIJK Wanneer we dit idee omarmen, verbreedt dat onze kijk op het onderwerp. We spreken dan niet meer over hoe een minderheid kan integreren in een omgeving die volledig gericht is op een meerderheid, maar het uitgangspunt is dan dat ieder mens zijn eigen unieke voedingsbodem nodig heeft om te floreren. en wetenschappelijk stelt het ons in staat om de schat aan bestaande wetenschappelijke kennis uit het cognitieve diversiteitsdomein in verband te brengen met wat we weten over neurodiversiteit. dat is dan ook waar wij ons in ons wetenschappelijke onderzoek aan de open universiteit (ou) mee bezig houden. gebalanceerde mix dan rest de vraag waarom onderzoek naar neurodiversiteit in teams belangrijk is. daar zijn meerdere antwoorden op te geven. Zo kun je het als een belangrijke maatschappelijke opdracht zien om I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 kennis te ontwikkelen die bijdraagt aan een inclusieve werkomgeving. maar dat is wat mij betreft niet het belangrijkste argument. nrc had gelijk. We hebben als maatschappij neurodivergenten nodig. Als we iets kunnen leren van de vele cognitieve diversiteitstudies, dan is het wel dat een gebalanceerde mix van verschillende breinprofielen een team tot ongekende hoogte kan brengen. In elke denkbare sector. Wanneer we kijken naar de uitdagingen waar we als maatschappij voor staan, kunnen we die krachten goed gebruiken! Jan van Rijswijk, Petru Curseu en Lise van Oortmerssen doen grootschalig onderzoek naar neurodiversiteit in teams. Hiervoor vragen ze teams om een online vragenlijst in te vullen. Doet jouw team al mee? Voor info en aanmelding kun je mailen naar jan.vanrijswijk@ou.nl. 19
LeVeN MeT ADhD : WAT LeerT ONDerzOek ONS? Afgelopen mei was het tweejaarlijkse Wereldcongres AdHd in Amsterdam. thema: ‘modernising the concept of AdHd (mocA)’. op pag 14 van dit nummer lees je welke interessante ‘medisch getinte’ onderzoeken naar AdHd er voorbijkwamen. onderstaand verslag focust op onderzoek naar de impact van AdHd op het dagelijks leven. teKst: elsKe scHreuder en pAtrIcIA VAn cAsteren A 20 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 dhd and work – anselm Fürmaier, universiteit groningen de presentatie begint met een opsomming van AdHd-uitdagingen op het werk, die samenhangen met tekortschietende executieve functies (eF), volgens de Amerikaanse AdHd-expert russell barkley: • Handigheidjes toepassen • Niet te veel willen inspannen • Anderen nodig hebben om taken op tijd af te hebben • Behoefte aan taken met een onmiddellijk resultaat • Inconsistente kwaliteit en kwantiteit Werkende mensen met AdHd lopen er vaker dan anderen tegenaan dat ze hun werk niet efficiënt genoeg kunnen doen, en/of dat ze onder hun niveau werken. een screening op het werk kan veel inzicht geven (wie hebben AdHd, waar lopen ze tegenaan, wat hebben ze nodig). Aanpassingen kunnen veel goed doen, zoals aangepaste (opgeknipte) taken, rustige ruimte, een buddy, flexibiliteit in de taken, steunende gesprekken/supervisie, regelmatige pauzes. ook slaap verdient aandacht. eén op de vijf AdHd’ers uit het onderzoek rapporteerde wekelijks effectieve werktijd onbenut te laten door slechte slaap; bijna de helft meldt zich elke maand een keer ziek wegens de effecten van slapeloosheid. Gemiddeld 2 ½ dag. opmerking uit de zaal van een lid van Impuls & Woortblind: ‘er gaat heel veel aandacht naar de tekortkomingen van AdHd’ers op het werk, die gecompenseerd moeten worden. maar hun eigenschap heeft ook inherente sterke kanten. Is het niet in het belang van werkgever én werknemer dat die geïnventariseerd en benut worden?’ Antwoord van Anselm Fürmaier: Jazeker! social skills, social relationships and marriage in adult Adhd
ADHD EN RELAtIES ELSKE ScHREUDER – Christian mette, Protestantse universiteit lippe, Duitsland relaties zijn van levensbelang: sociale (herhaalde interacties, vriendschap, steun etc.) en vooral romantische (nabijheid, intimiteit etc.). mensen met AdHd blijken vaker relationele problemen te hebben, vooral met een partner die geen AdHd heeft. Voorbeelden van AdHd-gerelateerd gedrag dat hiervan (mede) de oorzaak is: minder aandacht, impulsiviteit, emotionele uitbarstingen, veel praten/in de rede vallen, dingen vergeten en/of kwijtraken. de partners zonder AdHd reageren door steeds te wijzen op verantwoordelijkheid en afspraken. Ze voelen zich genegeerd, raken in de stress. op hun beurt voelen de partners met AdHd zich de hele tijd bekritiseerd en gecorrigeerd, ervaren schaamte, schuld, frustratie en woede, en voelen zich niet geliefd. dan gaan ze nog sterker AdHd-gedrag vertonen, et cetera. dit kan tot een vicieuze cirkel leiden: een zichzelf versterkend en instandhoudend patroon. medicatie voor de partner met AdHd kan soms veel verbeteren. I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 maar: beide partners hebben ook een bepaald beeld van zichzelf en relaties opgebouwd in de loop van de (jonge!) jaren. Van deze zogenoemde schema’s zijn mensen zich vaak niet of maar deels bewust. maar ze zijn wel hardnekkig en werken overal door. bij de aanpak van relatieproblemen kan schematherapie daarom soms zinvol zijn. finances in everyday life of adults with aDHD – janneke Koerts, universiteit van groningen Kennis en handigheid rond geldzaken is over het algemeen minder aanwezig bij (alle maar vooral jonge) mensen met AdHd. Ze verdienen minder dan gemiddeld, zijn vaker werkloos/in een uitkering, hebben minder spaargeld, wonen minder vaak op zichzelf, hebben minder pensioen (geregeld). ook hebben ze vaker leningen en schulden, geven ze vaker impulsief (risicovol) geld uit en vermijden ze vaker om na te denken over hun financiën. Hierdoor raken ze gemakkelijk verder in de problemen, zoals bijvoorbeeld ‘geen huur of alimentatie meer (kunnen) betalen’. de financiële en juridische zorgen leiden dikwijls ook tot slechte (mentale en lichamelijke) gezondheid, soms zelfs tot zeer 21
negatieve gedachten. Van alle mensen met AdHd die aankloppen voor hulp op het gebied van geld en recht heeft de helft behoefte aan praktische steun bij deze problemen. In de begeleiding/behandeling/coaching zou daar dus meer in voorzien moeten worden. Hier ligt mogelijk ook een taak voor Impuls & Woortblind. opmerking uit de zaal: ‘er is veel aandacht voor mensen met AdHd die geldzorgen hebben, maar er zijn ook zeer succesvolle ondernemers met AdHd. Kan hun ervaring niet van nut zijn voor anderen?’ Antwoord van Janneke Koerts: Ja, helaas komt die groep minder vaak in beeld. the psychoeducational needs of adults with aDHD – Oliver Tucha, universiteit van ierland en rostock (duitsland) er is geen ‘keiharde definitie’ van AdHd, maar de mensen die het hebben zijn wel ‘experts by experience’. Van alle interventies blijkt de inzet van psychoeducatie (pe) de grootste voorspeller van succesvol behandelen te zijn. toch worden mensen met AdHd zelf nauwelijks betrokken 22 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 bij de onderzoeken en evaluaties van pe (alleen de zgn. delphigroep). Wanneer het hen wel gevraagd wordt, noemen ze de volgende welkome effecten van het krijgen van pe: • Algemene kennis over ADHD (inclusief de vele varianten) • Verbetering van het functioneren, zoals: - vermindering ernst van het symptomatische gedrag - vermindering gevoelens van stress, angst, depressie, emotionele labiliteit • verbetering van het psychologische en algemene welbevinden • verbetering van de kwaliteit van sociale – en werkrelaties. pe lijkt ook zelfvertrouwen en/of zelfwaardering te vergroten. Wat opvalt is dat veel mensen met AdHd in hun behandeling behoefte hebben aan meer informatie over AdHd: oorzaken, frequentie, behandeling, comorbiditeit. daarnaast is er behoefte aan informatie over ‘hoe te leven met AdHd’. Hoe werkt het met aandacht en hyperfocus (erin komen, en eruit!)? of praktische zaken zoals het plannen van het dagelijks leven en bijvoorbeeld reizen/vakantie. pe op deze gebieden zou een maatwerkingrediënt moeten zijn in behandeling van mensen met AdHd. Zij weten zelf meestal wel waar ze behoefte aan hebben. pe werkt vaak goed in groepen. ook een ‘hulplijn’ (telefoon, online) kan een goede vorm van aanbieden zijn. reactie uit de zaal: ‘Heel mooi dat er niet (meer) óver mensen met AdHd wordt gesproken in wetenschap en behandeling, maar vooral ook met hen.’ Antwoord van oliver tucha: Inderdaad! mocA-video: Adhd’ers zelf aan het woord over mensen met AdHd zelf aan het woord laten: speciaal voor dit congres maakten wetenschappers van de radboud universiteit, samen met mensen van I & W en een aantal ervaringsdeskundigen deze prachtige video, waarin mensen met Ad(H)d aan het woord komen over hun ervaringen en visie. lees ook het artikel ‘Laatste nieuws uit het aDHD-lab’ op pag. 14
ADHD en ASS : saai is het nooit coLumn AGnes KeIZer Ik ben Agnes keizer. moeder van twee kinderen. Alleenstaande moeder. Ik noem het altijd ‘staande moeder’ want ik hoef het niet alleen te doen. In 2020 kwam er meer ruimte voor mezelf door een scheiding. Vooral ontdekken: wie ben ik en hoe ga ik dit in vredesnaam doen? W at ik ook ontdekte: dat ik een spraakwaterval werd. drukte en chaos in mijn hoofd. terwijl ik bezig was met de boodschappen opruimen had ik ook al een emmer met sop gepakt om de ramen te doen. ondertussen lagen de ijsjes te ontdooien en zocht ik mijn bril, die ik altijd kwijt ben. de bril lag tussen de aardappels die ik net had gehaald. o ja boodschappen opruimen. Zo ging het maar door. Ik kreeg weleens de tip: schrijf dingen op. leg iets op een vaste plek. pen was ik kwijt en ik vergat waar de vaste plek was. Indirecte boodschappen, daar raak ik van in de war. met mensen afspreken...wat een informatie om te verwerken. Zeer vermoeiend. reageren uit onmacht. Alles is zo ingewikkeld. overstuur als er iets niet klopt. bij onduidelijkheid is er paniek. Alles moet kloppen, alles moet op kleurenvolgorde, het volume van de tv moet op een even getal. maar ik ging ook meer bewegen. dansen, springen, talenten die naar voren komen. niet gedacht dat ik die had. de stopknop? die mag ik leren ontdekken. Visueel aanbod helpt me hierbij. Had ik dat vroeger I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 AGnes KeIZer maar meer gehad. puzzelstukjes vallen langzaam op hun plek. mogen zijn wie je bent, dat is mooi! Iets in mij zei: tijd om hulp te zoeken. Ik herkende bij mezelf wat ik ook bij de kinderen zie. Aangezien ik soms in de hyperfocus zit en leergierig ben zoek ik veel informatie op. en leer ik veel door te durven vragen. dankbaar dat er ondersteuning bestaat. die kreeg ik al in 2020. maar pas in mei 2023 kreeg ik de diagnose ‘AdHd en Ass’. Het leven is in ieder geval nooit saai. 23
ViJF VrAgeN OVer DYScALcULie biJ VOLWASSeNeN dyscalculie komt net zo veel voor als dyslexie. dat geldt helaas niet voor de beschikbare kennis en infomatie. Zeker als het over volwassenen gaat. Gelukkig beantwoordt dyscalculie-expert marisca milikowksi op ons verzoek vijf vragen over dyscaulculie bij volwassenen. teKst: mArIscA mIlIKoWsKI - de reKencentrAle 1 wAAr merk je ALs VoLwAssene AAn dAt je mogeLijk (toch) dyscALcuLie hebt? bij dyscalculie heb je je hele leven al moeite met vlot rekenen gehad. Als anderen meteen het antwoord weten, zit jij nog te tellen. Je hebt je waarschijnlijk vaak voor dat moeizame rekenen geschaamd en gedacht dat je dom was. dat was ook hoe veel mensen het zagen: wie goed kon rekenen was slim, dus het omgekeerde zou ook wel gelden. In mijn boek Dyscalculie en een hoog IQ vertel ik de verhalen van slimme kinderen en jongeren, die toch op hun vingers moeten tellen om zeker te zijn van de uitkomsten van kleine sommetjes, zoals 5 + 3 en 8 + 5. maar dyscalculie is meer dan alleen rekenproblemen. maten en gewichten in recepten, wisselgeld berekenen, 68 schrijven als het 86 moet zijn, van al die dingen kun je bij dyscalculie last hebben. Volwassenen met dyscalculie hebben daarnaast vaak ook moeite met tijdrekenen. Hun tijdsbesef is niet scherp. Zie het ervaringsverhaal van Jantien (35): Ruzie met de tijd | Rekencentrale. tenslotte herken je misschien ook het gevoel van rekenangst, die je in je schooltijd hebt opgelopen. Zie Rekenangst | Rekencentrale. 24 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 2 wAnneer is het zinVoL om ALs (jong) VoLwAssene een dyscALcuLie onderzoek te doen? Het is in elk geval zinvol om je te laten onderzoeken als je een nieuwe opleiding begint, en wilt weten hoe het eigenlijk in elkaar zit met die rekenproblemen van jou. en welke hulp en ondersteuning je nodig hebt om die opleiding te kunnen doen. een diagnose dyscalculie geeft recht op een dyscalculieverklaring. en daarmee heb je dan weer recht op extra tijd bij toetsen en gebruik van hulpmiddelen als een rekenmachine en opzoekmateriaal. sommige mbo-opleidingen steunen je ook met extra rekenles. In het mbo is trouwens het rekenen behoorlijk in beweging. er worden minder voorzieningen aan een dyscalculieverklaring gekoppeld. de bedoeling is dat de opleidingen zelf de studenten met dyscalculie opsporen en zodanig ondersteunen dat ze hun rekenexamen kunnen halen. Het slimste is om bij je eigen opleiding te vragen welke voorzieningen er zijn verbonden aan een dyscalculieverklaring. een andere reden om zo’n onderzoek te laten doen is dat je het gewoon wilt weten. Zodat je met een nieuwe blik naar je eigen onvermogens
Marisca Milikowski Dyscalculie en een hoog IQ Elf leerzame verhalen mArIscA mIlIKoWsKI kunt kijken. niet dom nee, maar dyscalculie. dat kan voor mensen een opluchting zijn. Het komt ook voor dat een ouder de problemen herkent bij een van haar of zijn kinderen. Wij horen heel vaak, als we een leerling onderzoeken, dat een van de ouders vermoedt het zelf ook te hebben, ‘maar toen kenden we dat begrip nog niet’. of je dan jezelf ook moet laten onderzoeken? Ik ken eigenlijk niemand die het om die reden heeft laten doen. meestal was het feit dat dochter of zoon de diagnose kreeg al bevestiging genoeg. 3 wAAr kunnen VoLwAssenen Voor dyscALcuLieonderzoek terecht en wAt zijn hierVoor de kosten? lastige vraag. Wij doen het wel, maar we ziin een van de weinigen. misschien vinden veel praktijken het lastig omdat er bij volwassenen geen recente rekenresultaten en zogenaamde ‘blijken van didactische inspanning’ van de school zijn, die je als onderzoeker kunt opvragen. terwijl dit bij kinderen de gebuikelijke bronnen zijn die aantonen dat er echt wel iets aan de hand is. Zorg er dus in elk geval voor dat je zoveel mogelijk materiaal bewaart dat jouw idee van dyscalculie I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 kan onderbouwen. Hoe het toegaat bij onze praktijk en wat de kosten zijn kun je lezen op onze website. op de website van het Kwaliteitsinstituut Dyscalculie (KiD) vind je meer praktijken. 4 5 is er een mAnier om dit Vergoed te krijgen? soms via een werkgever, of via een uitkeringsinstantie die er baat bij heeft dat je werk vindt. is er ook iets AAn te doen ALs je weet dAt je het hebt? niet zozeer aan de dyscalculie zelf, maar zeker wel aan het rekenen. dyscalculie gaat over problemen met vloeiend rekenen, met hoofdrekenen, met snel inschatten van uitkomsten. relaties tussen getallen zie je niet snel. maar je kunt wel beter leren rekenen. Hiervoor raad ik de gratis website De sommenfabriek aan. liesbeth van der plas legt daar de verschillende bewerkingen stap voor stap uit. degelijk cijferend rekenen. Van optellen en aftrekken onder elkaar tot en met de breuken en procenten. echt de moeite van het proberen waard. Zeker nu je als volwassene wat meer rust en overzicht hebt. 25
Onbeperkt Ondernemen met ADHD: een mooi avontuur met veel nieuwe inzichten voor de deelnemers, maar zeker ook voor de initiatiefnemers (erasmus centre for entrepreneurship en AdHd-coaches). dit is de ultrakorte samenvatting van de cursus onbeperkt ondernemen. Wie meer wil weten: lees vooral verder. tekst: ingrid VerheuL en myouskA zwijnenburg 26 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 twee deelnemers over hun ervaring: H et programma onbeperkt ondernemen heeft als doel om (toekomstige) ondernemers met AdHd te helpen bij het ontdekken van hun specifieke uitdagingen en talenten. om deze beter te begrijpen, veerkracht te creëren, en de kans op een succesvol bedrijf te vergroten. In mei startte de eerste pilot met zestien deelnemers. Het programma bestond uit zes workshops, ieder met een relevant thema en bijpassende opdrachten, waaronder het maken van een persoonlijke sWot (strengths, Weaknesses, opportunities & threats) analyse, nadenken over de ‘Why’ van je bedrijf of bedrijfsidee, ontwikkelen van een roadmap naar je ultieme doelstelling, in kaart brengen van obstakels en mogelijkheden, en (opnieuw) in gesprek gaan met je klanten om de klantbehoefte (beter) in kaart te brengen. tijdens de finaledag presenteerden de deelnemers hun inzichten en toekomstplannen in een eindpresentatie.
Een avontuurlijke zoektocht naar je talenten & uitdagingen chris: co-founder VAn story studio Voor mij was de AdHd-diagnose een enorme opluchting. Je snapt ineens wat er aan de hand is, waarom je bent zoals je bent. en je kunt een route gaan uitstippelen naar een meer bevredigend leven. Voor mij kwam dat neer op de vraag: Hoe zorg ik dat ik mijn talenten volledig kan benutten, rekening houdend met de beperkingen die ik als mens heb? Wat mij betreft is dit overigens een vraag die iedereen zichzelf zou moeten stellen. en als AdHd’er heb je een voordeel: je kunt je talenten en valkuilen heel goed plaatsen als je ze (h)erkent als AdHd-gerelateerd, en kunt daarmee oplossingen vinden die voor jou en andere AdHd’ers kennelijk goed werken. de cursus onbeperkt ondernemen kwam voor mij daarbij als geroepen. de eerste bijeenkomst was heel vreemd. Iedereen was anders, maar toch spraken we allemaal dezelfde taal: vaak snel, aan halve zinnen genoeg. opdrachten verliepen of razendsnel of ontspoorden in no-time tot chaos. uiteindelijk was het voor mij een soort thuiskomen, maar ik stel me zo voor dat de mensen van onbeperkt ondernemen ook even gekeken moeten hebben van “wat we nou weer allemaal in huis gehaald hebben”. ondanks die creatieve chaos was de sfeer constructief, en konden we met veel praktische inzichten de cursus afsluiten. Zijn we daarmee klaar? Ik denk dat het echte werk nu pas begint. maar je weet nu wel waaraan. en waarom. bjorn: cAreer coAch bij the do good onLy compAny sinds jaren werk ik als carrièrecoach binnen een opleidingsprogramma, een baan die mij ontzettend veel voldoening geeft. Al veel langer koesterde ik de droom om mijn eigen baas te worden, maar ik wist nooit precies hoe. na mijn AdHddiagnose 2 jaar geleden vielen alle puzzelstukjes op hun plaats; ik begreep eindelijk wie ik was en waarom ik me zo anders voelde dan anderen. door de medicatie voelde ik me meer mezelf en kon ik beter luisteren naar wat ik echt wilde. dit versterkte mijn verlangen om iets voor mezelf te beginnen, al bracht dit ook verwarring en angst met zich mee. Het idee van mij en boekhouding betekende bijvoorbeeld een nauwere band met de belastingdienst dan ik had gewenst. toen stuitte ik op een bericht van Impuls & Woortblind over het programma onbeperkt ondernemen. Ik meldde me direct aan. Het programma zet jou als ondernemer zeven weken lang centraal, een nieuwe ervaring voor iemand die vooral op anderen gericht is. de opzet was een mix van theorie en groepsopdrachten en hield rekening met AdHd-uitdagingen de energie waarmee Ingrid Verheul de stof doceerde was aanstekelijk. Het team had duidelijk goed nagedacht over hoe ze mensen met AdHd kunnen begeleiden. er was veel ruimte om met elkaar te overleggen over de uitdagingen waar je als AdHd’er tegenaan loopt. Wat ik o.a. leerde, is dat je niet alles alleen kunt en ook niet alleen hóeft te doen. Inmiddels heb ik een partner gevonden waarmee ik samenwerk. Waar ik angst heb voor administratie, is dit juist haar passie. We zijn momenteel actief op zoek naar financiering. Ik beveel dit traject van harte aan (startende) medeondernemers met AdHd aan. 27 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
Hieronder een aantal belangrijke inzichten uit dit pilot programma, die het startpunt vormen voor vervolgonderzoek. Verschil tussen Add & Adhd Het is bekend dat mensen met AdHd die overwegend aandachtsproblemen hebben (Add) verschillen van hen die met name hyperactief-impulsief zijn (AdHd) of een combinatie van beide. dit lijkt ook te gelden voor ondernemers. tijdens de cursus bleek dat: 1. Veel ondernemers met AdHd met verschillende dingen tegelijk bezig zijn, en moeite hebben om het overzicht te bewaren en prioriteiten te stellen. Hierdoor verliezen zij energie om hun bedrijf verder te ontwikkelen. 2. ondernemers met Add het lastig vinden om ergens mee te starten, en dat zij vaak (onterecht) worstelen met een gebrek aan zelfvertrouwen als ondernemer. deelnemersdiversiteit: uitdaging & kans! Het managen van de diversiteit in AdHd-kenmerken, persoonlijkheden en ondernemersfasen onder de deelnemers was een flinke uitdaging. maar tegelijkertijd ook een grote bron van inspiratie en creativiteit! Wat hierin goed werkte, was rouleren en iedere keer samenwerken met een andere partner. Zo leerden de deelnemers zichzelf en de andere deelnemers beter kennen. en werden ze zich beter bewust van hun overeenkomsten en verschillen op het gebied van ondernemen met AdHd. 28 Verkopen versus toetsen van ideeën tijdens de cursus werd duidelijk dat ondernemers met AdHd sterk zijn in het ‘verkopen’ en mooi verpakken van hun ideeën. lastiger bleek het om deze ideeën goed te toetsen bij klanten en stakeholders. dat kost tijd. ondernemers met AdHd willen het liefst vooruit, waardoor ze soms belangrijke tussenstappen in het proces overslaan of snel ‘afraffelen’. samenwerken is cruciaal tijdens de cursus werden alle deelnemers gekoppeld aan een buddy. deze buddy (een medecursist) vormde een belangrijke steun, aanspreekpunt en sparringpartner. een buddy heeft daarnaast ‘afstand’ en kan daardoor met nieuwe inzichten komen. Veel ondernemers met AdHd hebben de neiging alleen te werken (te ‘soleren’ volgens AdHd-coach Hans van de Velde). deze cursus laat duidelijk zien dat samenwerken essentieel is voor ondernemers met AdHd. Vind dus een partner die je aanvult en/of scherp houdt! Het ‘onbeperkt ondernemen met AdHd’-team werkt aan een verbeterde versie van het programma. dit (waarschijnlijk engelstalige) programma start in het voorjaar van 2024. Heb je als startende ondernemer interesse? mail naar: onbeperktondernemen@rsm.nl of schrijf je direct in via de registratielink op de website: https://ece.nl/onbeperkt-ondernemen/.
De dwangbuis van de executieve functies... en de talenten van conceptueel denkers. tekst: GertrudIe boersen en sJAn VerHoeVen beeld: GertrudIe boersen We worden van jongs af aan langs de meetlat gelegd. dat varieert van de groei als baby, onze leessnelheid op de basisschool tot onze body mass Index. de laatste jaren worden conceptueel denkers steeds meer in het harnas van de 'executieve functies' gehesen. een harnas omdat zij niet voldoen aan de norm, geen gemiddelde score hebben. Het punt is alleen dat er geen gemiddeld mens bestaat. Ieder mens wijkt wel ergens af van ‘de norm’ en mensen met Ad(H)d en/of dyslexie en andere conceptuele denkers al helemaal. N eurodiversiteit in het gedrang executieve functies (eF’s) zijn functies van de hersenen die we bij het leren gebruiken, in complexere situaties inzetten en die ons gedrag sturen zodat we in feite ‘succesvol’ kunnen functioneren. Het gaat dan om vaardigheden zoals rationele beslissingen nemen, impulsen onder controle houden en kunnen focussen op wat belangrijk is. toch is dit wat ons betreft het zoveelste lijstje dat geschreven is op en door lijn- of taaldenkers en waarbij de diversiteit tussen mensen ook op dít vlak wordt genegeerd. de strijd voor de acceptatie van neurodiversiteit heeft daarmee weer een nieuw obstakel: het moeten voldoen aan ‘goed werkende’ executieve functies! Hoe vaak wij in onze praktijk niet de vraag krijgen of wij die functies in een training kunnen verbeteren? nee! dat hóeft namelijk niet! eigen manier van leren en denken Verminderde executieve functies worden vaak in verband gebracht met labels als Ad(H)d, dyslexie, autisme, hoogbegaafdheid, kortom met conceptuI&W mAGAZIne nr 3 - 2023 eel denkers. behalve dat deze labels nog vaak als stoornis worden gezien, is de focus op de daarmee samengaande 'haperende' eF’s weer een nieuwe manier om conceptueel denkers erop te wijzen dat er iets mis is met hen. Wat dus niet het geval is. conceptueel denkers hebben hun eigen manier van denken en leren. dat gaat gepaard met kwaliteiten - zie het lijstje op pagina 31. Wanneer zij dingen op hun eigen manier kunnen en mogen doen, wanneer zij zich minder aanpassen aan hoe het zogenaamd moet, dan komt het vaak met die zogeheten executieve functies ook wel goed. Het gaat alleen niet op de voorgeschreven manier. de mythe van het slechte werkgeheugen Wat je vaak hoort, is dat het werkgeheugen (een eF) van mensen met bijvoorbeeld Ad(H)d of dyslexie niet goed zou zijn. Als je werkgeheugen definieert als het kunnen onthouden van rijtjes losstaande woorden of termen, dan hebben conceptuele denkers daar inderdaad veel moeite mee. Zet je diezelfde woorden echter in een context van bijvoorbeeld bepaalde situaties, een interessant onderwerp of een uitdagend en concreet doel, dan is het leren 29
van al die woorden of termen veel gemakkelijker. dan kunnen we ons er een beeld bij vormen, er een verhaal van maken of er gevoel bij krijgen. ook is belangrijk te weten waarom we iets moeten leren, wat het nut ervan is. Grote kans dat ons werkgeheugen de stof wel prima opslaat als we zo mogen leren. behalve dat het saai is om losstaande dingen te moeten reproduceren, ondermijnt de manier van overhoren op scholen ook sterk het zelfvertrouwen. Als je niet feilloos kunt herhalen wat er net in de klas of een testsituatie is gezegd, dan is het fout, krijg je geen compliment en wordt er afkeurend naar je gekeken. dat maken conceptueel denkers al van jongs af aan mee. er wordt niet gezien dat zij beelddenkers zijn en veel minder in taal denken. de vele associaties die zij bij een zin krijgen, verbeelden zich in het hoofd en verrijken het gehoorde met veel meer informatie. die informatie wordt weer omgezet naar taal. maar als je dat verwerkt in je antwoord is het uiteraard fout, want dat valt buiten de opdracht of de verwachting. Als dit regelmatig gebeurt, neemt het zelfvertrouwen al snel af. toetsen en andere testsituaties zijn daarom vaak extra stressvol. en dan laat het werkgeheugen ons in de steek. niet omdat we het niet hebben, maar door de hoeveelheid stress die er met het testen ervan gepaard gaat! geen gebrek aan concentratie nog een open deur voor mensen met AdHd of Add: slecht je aandacht bij iets kunnen houden. ook zo’n voorbeeld van een zogenaamde 30 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 zwakke eF. precies daar gaat het over bij in feite alle conceptueel denkers. Zij raken vermoeid, afgeleid of verveeld: • als er veel herhaling is van dingen die ze al weten, zoals op school zoveel gebeurt; • als ze de hele dag iets moeten doen waar ze niet goed in zijn, vervolgens continu te horen krijgen dat ze het niet goed doen en niet kunnen ontdekken waar ze wel goed in zijn; • als ze met dingen bezig moeten zijn die oninteressant zijn, waar ze het nut niet van inzien of waarvan het doel onbekend is; • als er geen uitdaging is of er niets nieuws te leren valt. dit speelt vaak al vanaf de basisschool en levert veel stress en frustratie op bij conceptueel denkende leerlingen. daar wordt op school geen rekening mee gehouden en daardoor worden de verkeerde conclusies getrokken. conceptueel denkers kunnen zich juist heel goed focussen op iets, als het maar interessant is! of zij focussen zich op veel dingen tegelijk, want alles kan belangrijk zijn in hun beeld of visie. die multi-focus helpt hen ook om nieuwe verbanden te leggen en nieuwe ideeën te bedenken. mensheid floreert bij diversiteit Zo kunnen we het hele lijstje van de zogenaamd zwakke eF’s bij conceptueel denkers afgaan. maar waar het ons vooral om gaat is dat we met het oefenen van deze zogeheten executieve functies weer aan een norm moeten voldoen. de norm van de meerderheid. Waarom portret sJAn en GertrudIe
kunnen we niet gewoon erkennen dat we als mens allemaal verschillend zijn? dat de mensheid juist floreert bij diversiteit? en juist die diversiteit zou in ons schoolsysteem ingebed moeten worden. conceptueel denkende kinderen worden nu in de dwangbuis van die eF’s en een star schoolsysteem geperst. Zouden ze zich minder hoeven aanpassen - wat veel stress, energie en frustraties kost - maar hun eigen manier van denken en leren mogen ontdekken, dan zouden ze veel gelukkiger zijn en sowieso hun emoties beter kunnen reguleren (ook één van de eF’s!). onze maatschappij floreert bij mensen die buiten de box kunnen denken. omdat zij met de oplossingen komen die in onze complexe maatschappij nodig zijn. laten we hen alsjeblieft niet al vanaf de basisschool beperken of in de pas laten lopen! luister op spotify podcast 76 en podcast 77 over dit onderwerp: ExEcuTiEvE FuncTiEs: KWALiTEiTEn vAn cOncEPTuEEL dEnKErs: (= mensen met o.a. AD(H)D, dyslexie, dyscalculie, autisme en hoogbegaafdheid) • Het vermogen om na te denken voor je iets doet. • Werkgeheugen - informatie vasthouden tijdens de uitvoering van complexe taken. • Emoties kunnen reguleren om doelen te realiseren. • Aandacht erbij houden ondanks afleidingen, vermoeidheid of verveling. • Zonder dralen met projecten beginnen, op tijd en op efficiënte wijze. • Planning en prioritering van taken. • Organisatie - dingen volgens een bepaald systeem arrangeren of ordenen. • Timemanagement - indeling van taken in tijd en je aan tijdslimieten kunnen houden. • Doelgericht zijn en doorzettingsvermogen hebben zonder je te laten afleiden. • Flexibiliteit - je kunnen aanpassen aan veranderde omstandigheden. • Jezelf en de situatie kunnen overzien om te bekijken hoe je een probleem aanpakt. of ga naar: https://www.geniaalop rechts.nl/nieuws-media/podcastsmet-conceptuele-denkers.html 31 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 • Overziet het geheel en kan daardoor direct handelen. • Leert informatie door te begrijpen, door deze te plaatsen in een context en beelden. • Sterke intuïtie, groot empathisch vermogen en kunnen aanvoelen wat onder de oppervlakte speelt. • Sterke focus hebben wanneer iets interessant is en omliggende informatie kunnen gebruiken om perfectie te bereiken. • Van alles tegelijk doen, tijd bestaat niet, kunnen multitasken. • Werkt vanuit het overzicht naar de details toe, de kern en conclusie kunnen zien. • Heeft nieuwe ideeën voor complexe problemen, is een creatieve denker. • Kunnen improviseren en goed kunnen functioneren in crisissituaties. • Visionair ingesteld, kan patronen zien en daardoor vaak trends/ kansen voorspellen. • Flexibiliteit - je kunnen aanpassen aan veranderde omstandigheden. • Kritisch kunnen denken, problemen en situaties van verschillende kanten kunnen bekijken.
A new kid op 30 juni nam ik deel aan een tweedaags seminar in san marino, georganiseerd door the european dyslexia Association (edA). thema: ‘bridging the gap between research, policies and practice: perspectives on dyslexia’. toen ik die titel zag, dacht ik ook direct: Híér moet ik zijn met mijn verhaal. Ik ben al een tijd op zoek naar een geschikt podium voor mijn visie op dyslexie als vorm van neurodiversiteit én wat dit betekent voor de (behandel)praktijk. tekst: Karin jaHrOmi – BesTuursliD i & W 32 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 M ijn presentatie kreeg de titel: ‘dyslexia policy and practice: a dutch perspective’. Kort samengevat betoog ik hierin dat in de nederlandse situatie dyslexie zodanig gedefinieerd is dat in de praktijk te weinig kinderen en volwassenen zich erin herkennen. In mijn overtuiging blijft de visie op dyslexie te wetenschappelijk om een geschikte brug te kunnen slaan naar een succesvolle aanpak van dyslexie bij schoolgaande kinderen. er wordt geen ruimte geboden voor wat we ‘practice based evidence’ noemen. dus: methoden die inmiddels al decennia met succes door therapeuten en coaches worden aangeboden maar die wetenschappelijk niet zijn onderbouwd. of misschien wel beter geformuleerd: waar moed en visie ontbreekt om het wetenschappelijk te willen onderbouwen. niet buiten de gebaande paden nu ben ik natuurlijk helemaal niet tegen wetenschap! onderzoekers moeten alle ruimte krijgen om hun belangrijke werk te doen en daar moeten wij als maatschappij - en ook als de doelgroep die het betreft - onze bijdrage en medewerking aan leveren. maar de eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat, als het om dyslexie gaat, ik een hardnekkige weerstand bespeur om nieuwe elementen in onderzoek toe te laten. Zoals de rol van sociaal-emotionele componenten en psycho-educatie. er is een grote terughoudendheid om met een meer holistische blik naar dyslexie en neurodiversiteit te kijken. Ik verbaas mij daar erg over, zeker als ik zie hoe er in de wereld van AdHdonderzoek wel steeds meer oog komt voor deze bredere kijk. Waarom met zoveel tegenzin buiten de begaande paden willen kijken? terwijl ‘niet bewezen dyslexiepraktijken’ vol blijven stromen met kinderen die vastlopen in de ‘wetenschappelijk bewezen’ dyslexiezorg? een belangrijke bijkomstigheid hiervan is dat onze overheid zich laat adviseren door de heersende wetenschappelijk visie. daar baseert zij haar politieke agenda
on the old block en beleid op. Waarmee naar mijn idee ook meteen is uitgelegd waarom bijvoorbeeld de vergoede dyslexiezorg zo tekortschiet. feestje van wetenschappers maar terug dus naar het seminar. Ik was enthousiast om in zo’n europese setting mijn visie en ervaring te presenteren. Ik keek ook vooral uit naar de kennismaking met leden van andere dyslexieverenigingen. Ik had echt gehoopt op een interessante uitwisseling van kennis en ervaringen. bijvoorbeeld over hoe omgaan met lobby en belangenbehartiging. Welke plek hun vereniging inneemt in de samenleving, wie hun leden zijn en met wie ze samenwerken. maar serieus, ik ben niemand tegengekomen. Geen afvaardiging van welke europese dyslexievereniging dan ook. deelnemers waren voornamelijk de sprekers zelf. en dat waren allemaal onderzoekers en wetenschappers. Het was een volgepakt programma met sprekers die van spreken hun werk hebben gemaakt en die waarschijnlijk geen van allen iets echt nieuws hoorden van hun fellow-onderzoekers. Ik althans hoorde niets nieuws, voor zover ik de soms taaie verhalen goed genoeg kon volgen. Kritisch bekeken was het een feestje van de wetenschappers in een luxe conferentieoord. titel zonder inhoud Zekerheidshalve heb ik nog eens KARIN JAHRomI even de website van de edA gecheckt. Was ik als afvaardiging van Impuls & Woortblind eigenlijk wel op de juiste plek? toch wel. de edA is een overkoepelende organisatie van nationale dyslexieverenigingen en aanverwante verenigingen. dan verwacht je een opkomst en afvaardiging van die organisaties. Waarom waren ze er niet? ook de titel van het seminar, 'bridging the gap’, leek mij een push voor hun deelname. maar ook dat was een misvatting blijkbaar. overigens waren ze bij het samenstellen van het seminar-programma de titel zelf ook vergeten, want eigenlijk speelde die nauwelijks een rol in de presentaties. i’ll be back Zo bekeken was mijn presentatie ongeveer als enige een helder antwoord op de uitnodiging. I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 Het belangrijke thema waarvoor ik gekomen was, kreeg by far niet de aandacht die het verdiende. Het blijkt duidelijk een hele toer om tegen het bastion van wetenschappelijk gelijkgestemden in een nieuw geluid te laten horen. en dat geldt niet alleen voor nederland. mijn conclusie: dit jaar mag ik dan ‘a new kid on the old block’ zijn geweest, volgend jaar kom ik terug met dezelfde boodschap. Wie weet zijn de geesten dan wel rijp. en hopelijk is het dan wat dichter bij huis. meer weten over het programma? programme – European Dyslexia association (eda-info.eu). lees hier mijn presentatie ‘a Dutch perspective’. Wil je reageren? stuur me een mailtje: karin. jahromi@impulsenwoortblind.nl 33
VereNigiNgSNieUWS aDHD FamilieDag – VOlgenD jaar Weer! Wijzer worden over Feiten en Fabels rond ADHD, je kinderen een boost zelfvertrouwen geven tijdens leuke workshops en daarna met het hele gezin de dierentuin in. Dat was het recept van onze eerste ADHD Familiedag. Die vond plaats op 17 september in Dierenpark Amersfoort. We organiseerden de dag samen met Oudervereniging Balans en Mama Vita en onze leden kregen forse korting. De dag was dan ook in no time uitverkocht. En het was een succes. teKst: Julie Houben flitspresentaties Adhd ‘feit of fabel’? Hoe komt het dat kinderen met AdHd vaker slaapproblemen hebben? Wanneer werkt AdHdmedicatie en wanneer niet? Kan AdHd overgaan? over AdHd(-gedrag) zijn veel ideeën en meningen. best lastig dus om te bepalen welke informatie de juiste is. Gz-psychologen elisa en suzanne van Accare presenteerden een aantal feiten en fabels over AdHd aan de hand van stellingen. ouders en kinderen konden met kleurkaartjes aangeven of ze dachten dat een stelling goed of fout was. daarna kregen ze het juiste antwoord, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. daarna konden ze al hun vragen stellen. Veel vragen over slaap Impuls & Woortblind was er uiteraard met een infostand. daar kwamen opvallend veel ouders die zelf slaapproblemen hadden en/of worstelden met het slaapritme van hun kinderen. ‘Wat kan ik in de medicatie aanpassen om dit te verbeteren?’ was een veelgestelde vraag. Gelukkig was onze voorzitter rob pereira er om deze vragen te beantwoorden. niets fijner dan op zo’n dag even 1 op 1 te spreken met een expert of ervaringsdeskundige vrijwilliger. uitblinkers breincafé voor kinderen terwijl ouders de flitspresentaties bijwoonden, konden hun kinderen die dat wilden meedoen aan inspirerende workshops van stichting 34 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 ‘elk kind een uitblinker’. deze stichting organiseert elke 1e zondag van de maand het breincafé in utrecht. deze keer deden zij dat speciaal vanwege de AdHd Familiedag in dierenpark Amersfoort. Kinderen konden ontdekken welk talent het AdHd-brein hen brengt. er waren opdrachten en spelletjes die helpen energie en zelfvertrouwen te krijgen. en bovenal plezier. fietshelmen specialized een aantal kinderen had extra geluk: zij dobbelden het juiste getal om een echte specialized fietshelm te winnen. outdoor fietsproducent specialized was de aanjager én mede-sponsor van deze dag. Volgend jaar op zondag 21 april organiseren zij weer een toertocht om geld voor onze AdHd Familiedag 2024 op te halen. Fiets je mee? dan kunnen we na de zomer een 2e AdHd Familiedag organiseren!
VereNigiNgSNieUWS DyslexieWeeK 2023 – WeTensCHaP en dysLexie teKst: Julie Houben Wat een topper de dyslexieweek die elke eerste week van oktober plaatsvindt. organisator is de HoI-Foundation, samen met twee van onze dysleuk-mensen: christian boer en nel Hofmeester. chris verzorgt o.a. de website van de Dyslexieweek en nel werkt mee aan het inhoudelijke programma. bijvoorbeeld aan het dyslexiesymposium. jongeren met dyslexie, ondanks alle toegenomen kennis en hulp. DySLExIESymPoSIUm daar presenteerde de britse dyslectische wetenschapster Helen taylor haar vernieuwende evolutionaire theorie op dyslexie. nel Hofmeester schreef er al eerder dit artikel over, dat iets makkelijker te volgen is dan het wel erg britse engels van de spreekster . de meeste symposiumdeelnemers, waaronder een flink aantal vrijwilligers van Impuls & Woortblind, werden toch meer geraakt door het openhartige verhaal van een gymnasiaste met dyslexie. Zij pleitte voor eerdere (h)erkenning van en meer begrip voor dyslexie op scholen. Het gevoel ‘anders’ te zijn is nog steeds pijnlijk aanwezig bij veel kinderen en na de presentatie van Helen taylor reageerde een panel van drie nederlandse en één Vlaamse dyslexie-onderzoekers op taylors visie op dyslexie. Ze vonden het ‘prikkelend’ en ‘interessant’ maar een directe omarming van de focus op een evolutionaire noodzaak van het dyslectische brein was er niet. Wel vertelden ze over het groeiende inzicht binnen de wetenschap dat dyslexie in vele vormen en gradaties komt. dat er daarom ook geen aanpak is die voor iedere dyslect werkt. maatwerk is de droom. maar dat laat zich lastig verenigen met wetenschappelijke onderbouwing. Het idee van ‘het dyslectische brein’, waarin eigenlijk alle aanwezigen met dyslexie zich herkenden, wilde er bij de wetenschappers niet in. ‘dyslexie is nIet aantoonbaar in het brein’, aldus mylène bonte, een van hen. tot (lichte) frustratie van de ervaringsdeskundigen in de zaal. Wel is er binnen de wetenschap gelukkig meer oog voor de sociaal emotionele problemen van kinderen met dyslexie, aldus de vier panelleden. maar het idee dat je deze kunt voorkomen door kinderen bijvoorbeeld op een manier te laten leren die beter bij hun dyslectische brein past, dat is nog een brug te ver. 35 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
iMpULS & WOOrTbLiND wERKgROEp OnDERwIJS wAt: belangenbehartiging voor alle vormen van onderwijs wie: Karin Jahromi – (bestuurslid portefeuille onderwijs) DYSLExIELIJn wAt: de dyslexielijn is een hulpdienst voor vragen over dyslexie. wie: dyslexielijn@ OnDERSTEunIngSgROEp DYSLExIE wAt: belangenbehartiging voor dyslectici en advisering bestuur wie: peter millenaar - peter.w.millenaar@gmail.com (voorzitter) actieve werkgroepen en vrijwilligers I & w wERKgROEp VOLwaSSEnEn wAt: klankbordgroep voor initiatieven en projecten rond actuele thema’s mbt Ad(H)d, dyslexie en/of dyscalculie wie: we zoeken nieuwe leden en een voorzitter! Iets voor jou? Mail ons. Impuls & Woortblind is actief voor en met mensen met Ad(H)d, dyslexie en dyscalculie. Heb je vragen? Heb je een idee voor een actie of een activiteit? Wil je ergens aan meedoen? Hier zie je bij wie je terecht kunt met je vraag of idee! impulsenwoortblind.nl DYSLEuK: pR En LObbYgROEp DYSLExIE wAt: dyslexie zichtbaar maken vanuit I en W wie: nel Hofmeester dysleuk@impulsenwoortblind.nl 36 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023 ExpERTISEgROEp wAt: expertmeetings, begeleiding van studenten, eigen onderzoeken onder achterban, internationale contacten wie: rob pereira – (bestuursvoorzitter & portefeuille wetenschap)
APELDOORN aD(H)D-CaféS En DYSLExIE CaféS wAt: maandelijkse bijeenkomsten voor en door mensen met AdHd en/of dyslexie (zie pag. 39) wie: saskia elswijk – (bestuurslid portefeuille cafés) AMERSFOORT REDaCTIECOMMISSIE fOnDSEnwERVIng wAt: zorgen voor stabiele extra inkomsten voor I en W wie: evert van Waegeningh (penningmeester) wAt: zorgt samen met hoofdredacteur voor inhoud van I & W magazine wie: Julie Houben – julie.houben@ impulsenwoortblind.nl (hoofdredacteur) COnTaCTpERSOnEn En CLIënTOnDERSTEunERS wAt: ervaringsdeskundige vrijwilligers per telefoon en/of mail bereikbaar wie: zie de lijst op http://www.impulsenwoortblind.nl/onze-vrijwillige-contactpersonen/ bESTuuR wAt: ook elk bestuurslid heeft een eigen aandachtsveld. Wil je één van hen benaderen met een vraag of idee? stuur dan een mail naar info@impulsenwoortblind.nl wie: rob pereira - bestuursvoorzitter, wetenschap, AdHd evert van Waegeningh - penningmeester, dyslexie Annemarie van essen – Ad(H)d, ledenwerving, media en communicatie Karin Jahromi – dyslexie, onderwijs, vrijwilligersbeleid saskia elswijk – Ad(H)d, cafés 37 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
ADVerTeNTieS zeLf een Ad(h)d cAfé of dysLexie cAfé opzetten? wij heLpen je! Is er geen Ad(H)d-café of dyslexie-café bij jou in de buurt? Zoek een partner en start er eentje. Impuls & Woortblind kan je helpen met een duidelijke handleiding over de aanpak. bel of mail ons voor meer informatie: 033 247 34 84 / info@impulsenwoortblind.nl de dysLexieLijn de dyslexielijn is een hulpdienst voor vragen over dyslexie. Je kunt bellen naar het landelijk bureau: 033 247 34 84 Wij zorgen dan dat je vraag door de juiste persoon behandeld kan worden. Je kunt je vraag ook mailen: dyslexielijn@impulsenwoortblind.nl Laat je “label” in je voordeel werken! Wij bieden in onze training en coaching voor (jong) volwassenen met dyslexie / dyscalculie / AD(H)D / autisme en/ofhoogbegaafdheid: Dynamika advies, training & coaching praktische handvatten en inzicht in jouw andere manier van denken en leren; vermindering van faalangst, onzekerheid, uitstelgedrag, prestatiedrang en/of stress; verhoging concentratie, sneller leren lezen, gemakkelijker schrijven en communiceren. Luister ook naar onze Podcasts op onze websites, Soundcloud (Dynamika Podcasts) en Spotify www.geniaaloprechts.nl www.werkendyslexie.nl T 020 – 639 1099 Zie ook onze boeken: “Slimmer dan je baas”en “Dyslexie: stoornis of intelligentie” (Uitgeverij Garant B.V.) info@dynamika.nl 38 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
& DYSLeXie cAFéS AD(h)D cAFéS door het hele land organiseren wij aD(H)D-CaféS En DYSLExIE CaféS. dé ontmoetingsplek voor iedereen uit onze doelgroep en direct betrokkenen. Voor en door ervaringsdeskundigen. hieronder vind je al onze cafés bij jou in de buurt en onze onLine cAfés. Voor adres- en contactgegevens per aD(H)D-café, kijk op onze site. dyslexie cafés vind je op pratenoverdyslexie.nl. KIJK In OnZE agEnDa VOOR DE aCTuELE SITuaTIE pER Café. aLLEEn OnLInE VrAgenuurtje Adhd/Add onLine Iedere donderdagavond vanaf 20.15 uur onlIne dysLexie cAfé onLine Iedere derde zaterdag van de maand onlIne van 13.30 tot 16.00 het Ad(h)d Vrouwen cAfé onLine Iedere eerste vrijdag van de maand onlIne van 20:00 tot 22:00 zuid hoLLAnd Ad(h)d-cAfé den hAAg Iedere tweede woensdagavond van de maand onlIne, iedere vierde maandagavond op locatie Ad(h)d-cAfé bArendrecht Iedere derde dinsdag van de maand van 20.00 tot 22.30 zeeLAnd Ad(h)d-cAfé VLissingen Iedere tweede woensdag van maand van 20.00 tot 22.30 noord-brAbAnt Ad(h)d-cAfé bredA Iedere derde donderdag van de maand van 19.30 tot 22.30 Ad(h)d en DYSLExIE cAfé heusden Iedere eerste woensdag van de maand van 19.00 tot 21.30 Ad(h)d-cAfé eindhoVen Iedere derde woensdag van de maand van 19.30 tot 21.00 noord hoLLAnd Ad(h)d-cAfé AmsterdAm Iedere tweede maandagavond van de maand vanaf 20.00 dysLexie cAfé AmsterdAm 6 x per jaar op dinsdagavond. om en om op locatie en onlIne Ad(h)d cAfé kop VAn noord-hoLLAnd Iedere derde maandag van de maand van 19.00 tot 21.30 drenthe Ad(h)d-cAfé Assen Iedere laatste vrijdag van de maand van 19.00 uur tot 22.30 oVerijsseL Ad(h)d-cAfé hengeLo Iedere tweede woensdag van de maand van 20.00 tot 22.30 utrecht Ad(h)d-cAfé Amersfoort Iedere tweede vrijdagavond van de maand op locatie, iedere 4e vrijdagavond onlIne. Ad(h)d-cAfé utrecht Iedere eerste woensdag van de maand van 21.00 tot 23.00 geLderLAnd Ad(h)d-cAfé Arnhem en omstreken Iedere eerste maandag van de maand vanaf 19.30 Limburg Ad(h)d-cAfé mAAstricht Iedere eerste vrijdag van de maand van 19.00 tot 21.30 39 I&W mAGAZIne nr 3 - 2023
een nieuw Lid dAnkzij jou? dAn ontVAng jij óók een grAtis boek! Haal meer uit je dyslexie! (H)erkenning en 20 tips door dyslecten zelf en Ik AD(H)D? Ja dus! In deze boekjes van Impuls & Woortblind zijn mensen met dyslexie en AD(H)D zelf aan het woord. Nieuwe leden krijgen gratis een boekje naar keuze. Als jij een nieuw lid aanbrengt krijg je als dank ook een boekje naar keuze! stAppenpLAn ‘nieuw Lid = grAtis boek Voor jou’ 1 Breng iemand uit je omgeving aan als lid 2 Deze persoon vult bij de opmerkingen onderaan het invulformulier in: ik meld mij aan via I & W lid……(jouw voor- en achternaam). 3 Vertel het nieuwe lid welk boekje je graag wilt ontvangen (Ad(H)d of dyslexie) 4 Het nieuwe lid vult dit in op het formulier 5 Wij zoeken jouw adresgegevens op in ons systeem en sturen je het boekje toe haal meer uit je dyslexie! ik Ad(h)d? ja dus! in dit boekje vertellen acht mensen met AdHd en Add hun verhaal. de jongste is 23, de oudste 67. Over hoe ze vastliepen, de een meer dan de ander, en over hoe ze zichzelf beter begrijpen nu ze weten dat ze AD(H)D hebben. En steeds meer doen wat bij hen past. 56 pag. € 7,50 incl. verzendkosten. Ledenprijs: € 5,50. Kortingscode: Lid2KOrTinG https://www.impulsenwoortblind.nl/product/ ik-adhd-ja-dus/ OF: Bestel een boekje met ledenkorting via de webshop in dit boekje vind je 20 tips voor en door mensen met dyslexie. Met uitleg over wat dyslexie is, hoe jouw dyslectische brein werkt en waarom je daardoor moeite hebt met lezen en schrijven. Maar je leest óók wat jouw sterke kanten zijn. En we snappen en herkennen als geen ander jouw faalangst en schaamte, jouw stress door alle digitale uitdagingen. Geschreven in lettertype dyslexie en met veel illustraties van Leontien Janssen. 78 pag. € 15,- incl. verzendkosten. Ledenprijs € 10,-. Kortingscode: Lid5KOrTinG https://www.impulsenwoortblind.nl/product/ haal-meer-uit-je-dyslexie-herkenning-en-20tips-door-dyslecten-zelf/ nB: dit boekje is ook als luisterboek beschikbaar via Bibliotheekservice Passend Lezen.
1 Online Touch