0

2022/23 Geniet & Enjoy! Brabantse Wal, waar Brabant Zeeland kust Bergen op Zoom | Steenbergen | Woensdrecht

Check actuele informatie over events en openingstijden op www.vvvbrabantsewal.nl Check date events and opening hours on www.vvvbrabantsewal.nl

WELKOM OP DE BRABANTSE WAL Brabantse Wal ...waar Brabant Zeeland kust Op de grens van Brabant en Zeeland ligt de Brabantse Wal. De Brabantse Wal is een zandplateau dat zich, in het uiterste westen van de provincie NoordBrabant, uitstrekt van de Belgische grens in het zuiden tot aan Steenbergen in het noorden en tot de Wouwse Plantage in het oosten. Het glooiende terrein van de Brabantse Wal klimt bij Woensdrecht tot wel 20 meter boven zeeniveau en gaat dan plots weer over in de uitgestrekte polders rond Steenbergen, de wateren van de Zeeuwse delta en de bossen van de Wouwse Plantage. In het midden van het gebied ligt Bergen op Zoom. De vele monumenten in deze stad vertellen het verhaal van een rijk en bewogen verleden. De uitgestrekte bossen rondom Woensdrecht zijn een waar eldorado voor fietsers en wandelaars. Ook de waterrecreant komt ruimschoots aan bod. Steenbergen kent goed uitgeruste jachthavens die vanuit Zeeland en Zuid-Holland prima bereikbaar zijn. Ontdek, geniet en beleef! Welcome The Brabantse Wal (Brabant Ridge) is situated on the brink of the Dutch provinces of Noord-Brabant and Zeeland. The Brabantse Wal is a sandy ridge in the far west of the Province of Noord-Brabant that stretches from the Belgian border in the south to the town of Steenbergen in the north and Wouwse Plantage in the east. The gentle rolling hills of the Brabant Ridge reach over 20 metres above sea level near Woensdrecht and then suddenly drop to the vast polders around Steenbergen, the waterways of Zeeland’s delta and woodlands in Wouwse Plantage. The city of Bergen op Zoom is situated in the centre of this region. The city’s many heritage sites recount the story of a rich and eventful past. The extensive woodlands around Woensdrecht are a true haven for bikers and hikers. The waterways also offer many leisure opportunities. Steenbergen has fully equipped marinas which are easily accessible from Zeeland and Zuid-Holland. Discover, enjoy and experience! 3

INHOUD / Content 03 WELKOM OP DE BRABANTSE WAL Welcome 06 STAD EN STREEK City and region 12 ZIEN EN DOEN See and discover 56 UITGAAN A night out 64 GROEPEN EN ZAKELIJK Parties and business 66 EVENEMENTEN Events 68 OVERNACHTEN Staying overnight 4 VVV Brabantse Wal BRABANTSE WAL

VVV INFORMATIE / Tourist Information Office (VVV) Met veel plezier presenteren wij de Regiogids Geniet & Enjoy 2022/2023. Een gids vol met leuke ideeën voor een dagje uit, bezienswaardigheden, overnachtingsmogelijkheden, restaurants en veel meer. Wil je persoonlijk advies, stap dan eens binnen bij VVV Brabantse Wal en de VVV Informatiepunten. Zo ontdek je nóg meer over de Brabantse Wal. Als je over de drempel stapt bij VVV Brabantse Wal waan je je al in Brabantse Wal sferen; audio-visuele presentaties brengen de Brabantse Wal tot leven. De streeksouvenirs, fietsroutes, wandelkaarten en vele (thema)gidsen informeren over de vele mogelijkheden. VVV medewerkers geven aan de hand van VVV-ideeën tips voor een verblijf op de Brabantse Wal. Graag tot ziens bij VVV Brabantse Wal Vestigingen / Establishments VVV Brabantse Wal Het Markiezenhof, Steenbergsestraat 6, 4600 AA Bergen op Zoom T +31 (0)164 277 482 E info@vvvbrabantsewal.nl I www.vvvbrabantsewal.nl VVV Informatiepunt Steenbergen Gummaruskerk, Westdam 83 4651 BE Steenbergen VVV Informatiepunt Woensdrecht Natuurpoort De Volksabdij, O.L.V. ter Duinenlaan 199 4641 RM Ossendrecht We proudly present our Regional Guide Geniet & Enjoy 2022/2023. This guide offers plenty of ideas for a nice day out, sights, accommodations, restaurants and much more. If you would like a custom-made advice, please visit VVV Brabantse Wal or a VVV Information point. This is the way to discover even more about the Brabantse Wal. When you cross the threshold at VVV Brabantse Wal you will experience the local atmosphere as the audio-visual presentations will evoke the Brabantse Wal. The local souvenirs, biking routes, hiking maps and many themed or general guides will inform you about a host of opportunities. VVV staff members will provide tips for your stay at the Brabantse Wal by tailoring the VVV ideas to your situation. See you soon at our offices 5

STAD EN STREEK City and region Een gebied met natuurschoon, monumenten en culturele evenementen. An area with natural beauty, heritage sites and cultural events. 6 VVV Brabantse Wal STAD EN STREEK / City and region

STAD EN STREEK / City and region BERGEN OP ZOOM Midden op de Brabantse Wal ligt Bergen op Zoom. Deze karakteristieke stad is een van de oudste steden van Nederland. Smalle straatjes, oude pleintjes en monumenten vertellen hier het verhaal van een rijk en bewogen verleden, dat al meer dan achthonderd jaar terug gaat. De historische binnenstad vormt een prachtig decor voor leuke winkeltjes, cafeetjes, gezellige terrassen en restaurants. Het rijke verleden van Bergen op Zoom lees je overduidelijk af van de vele fraai gerestaureerde gebouwen. In het compacte centrum staan meer dan 800 monumenten, waarvan er ruim 200 op de rijksmonumentenlijst staan. Parel van Bergen op Zoom is het Markiezenhof, het voormalige woonpaleis van de heren en later markiezen van Bergen op Zoom. Op avontuur door dit imposante laatgotische paleis met zijn vele zalen, kamers, galerijen, traptorens, binnenplaatsen en tuinen, krijg je een goed beeld van de geschiedenis van stad en streek. Bergen op Zoom is een stad waar shoppen en geschiedenis hand in hand gaan. In de historische binnenstad tref je een gezellig winkelhart waar het heerlijk shoppen is. Iedere laatste zondag van de maand is het koopzondag in Bergen op Zoom en kun je overal in de binnenstad gratis parkeren. Het hele jaar door vinden er veel verschillende evenementen plaats. Sportief, cultureel, modern of juist historisch: het is er allemaal. De stad is vermaard om haar diepgewortelde tradities en jaarlijks terugkerende evenementen. Proef culinaire streekproducten tijdens ProefMei. Lekker eten en relaxen tijdens de Foodstoet. Voel het ritme van grootse muzikanten tijdens het Jazzweekend. Geniet van de zomer wandelend over de Krabbenfoor: de braderie waar winkeliers, kunstenaars en muzikanten zorgen voor een kleurrijk geheel. Of ervaar een weekend barstensvol cultuur en historie tijdens Open Monumentendag. En door de vele restaurants, terrassen, poppodium, bowling en bioscoop kunnen we met recht spreken van Aangenaam Bergen op Zoom! Bergen op Zoom is located right in the middle of the Brabantse Wal. This distinctive city is one of the oldest cities of the Netherlands. Narrow alleys, ancient squares and listed buildings recount the story of a rich and eventful past, which dates back over eight hundred years. The historic inner city provides a lovely backdrop for nice shops, bars, cosy outdoor cafés and restaurants. Bergen op Zoom’s rich history is clearly visible in its many beautifully restored buildings. The dense city centre features over 800 historic monuments, of which over 200 are national listed buildings. The city boasts a beautiful pearl: Markiezenhof [Marquess’ Court], the former residential palace of the Lords and – later - Marquesses of Bergen op Zoom. Explore this impressive late Gothic palace with its many halls, rooms, galleries, turrets, inner courts and gardens and you will get a proper impression of the history of the city and its surrounding countryside. Bergen op Zoom is a city that links up shopping and history. The historical inner city offers a bustling shopping centre for a true shopping spree. Bergen op Zoom’s shops are open every last Sunday of each month in addition to free parking in the inner city. Throughout the year, a wide range of events will be hosted. Either sports events, cultural, or rather historical events: we cater for all tastes. The city is renowned for its deep-seated traditions and annual recurring events. Taste culinary regional products during ProefMei [Taste May/Me]. Enjoy good food and relaxation during the Foodstoet [Food Parade]. Feel the rhythm of great musicians during the Jazz Weekend. Stroll along in summer at the Krabbenfoor: the fair on which shop owners, artists and musicians provide a colourful atmosphere. Or experience a weekend full of culture and history during Open Monumentendag [Monument Day]. And last but not least: the many restaurants, outdoor cafés, the pop stage, bowling and cinema make this city a true place to be! 7

Klimbos Brabantse Wal 8 VVV Brabantse Wal STAD EN STREEK / City and region

Het Markiezenhof Steenbergsche Vliet 9

STEENBERGEN Ontdek Steenbergen, een vestingstadje ten noorden van Bergen op Zoom. En laat je ook zeker verrassen door de omliggende kernen Dinteloord, De Heen, Nieuw-Vossemeer, Kruisland en Welberg. Steenbergen vertelt het verhaal van aangewonnen land, dat meerdere keren aan de zee moest worden prijsgegeven, of dat onder water werd gezet als verdedigingslinie. Steenbergen is vooral polderland, maar wel op een schaalgrootte die maakt dat het een mooi landschap is. Smalle polderwegen over dijken met populieren omzoomd maken het gebied aantrekkelijk voor de fietsliefhebber. Steenbergen is rijk aan water en biedt goede mogelijkheden voor de waterrecreant. De uitstekend uitgeruste jachthavens zijn vanuit Zeeland en Zuid-Holland goed bereikbaar. De toegang vanaf het Volkerak tot de Steenbergsche Vliet via het idyllisch aandoende sluizencomplex Benedensas is uniek. De aansluiting op het vaarroutenetwerk biedt fantastische mogelijkheden om de streek vanaf het water te verkennen. Wie graag actief is, kan naar hartelust ‘outdoren’. Klauteren, survivalen, golfen, kanoën en overnachten op een vlot behoren in Steenbergen allemaal tot de mogelijkheden. Discover Steenbergen, a fortified town to the north of Bergen op Zoom. And why not be surprised by the surrounding villages of Dinteloord, De Heen, Nieuw-Vossemeer, Kruisland, and Welberg too? Steenbergen tells a story of reclaimed land, that had to be surrendered to the sea several times, or flooded as a defence line. Steenbergen mainly comprises polder land but the scale of it still provides a lovely landscape. Narrow polder roads on dikes lined with poplars create an attractive backdrop for bicycle lovers. Steenbergen has lots of waterways and offers a range of options for water-based activities. Its marinas with excellent facilities are well accessible from the provinces of Zeeland and Zuid-Holland. Access from Volkerak to Steenbergsche Vliet is unique through the pastoral locks at Benedensas. Connection to the water navigation network offers wonderful opportunities to discover the area from the water. Those who love to exercise will enjoy the ‘great outdoors’; climbing, survival, golf, canoeing and sleeping on a raft are all on offer in Steenbergen. Samen maken we geschiedenis! In 2022 vieren we dat de stad Steenbergen 750 jaar bestaat en dat we 25 jaar één gemeente zijn. Een feest van en voor iedereen. Liefhebber van kunst, muziek, literatuur, sport, historie of quizzen? Kijk op www.steenbergen2022.nl voor het bruisende en afwisselende programma, voor jong en oud! 10 VVV Brabantse Wal STAD EN STREEK / City and region

> VVV-idee Ga je te buiten aan kilometers fietspad, uitdagende mountainbikeroutes en geweldige fietsarrangementen. Explore the many kilometres of bicycle paths, challenging mountain bike routes and fantastic cycling package deals. WOENSDRECHT Woensdrecht ligt ten zuiden van Bergen op Zoom en omvat de dorpen Woensdrecht, Hoogerheide, Huijbergen, Ossendrecht en Putte. Wie de Brabantse Wal vanuit Zeeland nadert zal opvallen dat het vlakke Zeeuwse polderland op de grens van Brabant overgaat in een zachtglooiend landschap. Woensdrecht en Ossendrecht torenen hoog boven de omgeving uit, op sommige punten ruim 20 meter! De hoogteverschillen, bossen en polders zijn een walhalla voor fietsers en wandelaars. Woensdrecht is een echte wieler- en fietsgemeente. Het heeft een rijke wielerhistorie en vele wielerevenementen vinden hier plaats zoals de GP Adrie van der Poel. Het gebied beschikt over goede voorzieningen, zoals het fiets- en wandelknooppuntennetwerk, mtb-routes en gezellige cafeetjes. Een vers gezet bakje koffie, een speciaal biertje of een uitgebreide lunch staan voor je klaar! Ook de natuurliefhebber komt ruimschoots aan bod. Wetland Het Markiezaatsmeer is een nationaal erkend natuurgebied en is een belangrijk broedgebied voor vogels. Op de grens met België ligt het Grenspark Kalmthoutse Heide en het kasteelpark Moretusbos / Ravenhof. Deze gebieden zijn opengesteld voor het publiek. Voor de actieve recreant, maar ook voor wie op rust is gesteld, biedt de omgeving van Woensdrecht uitgelezen mogelijkheden. The municipality of Woensdrecht is situated to the south of Bergen op Zoom and comprises the villages of Woensdrecht, Hoogerheide, Huijbergen, Ossendrecht, and Putte. Those who approach Brabantse Wal from the province of Zeeland will notice that the flat polders of Zeeland transform into rolling hills on the brink of the province of Brabant. Woensdrecht and Ossendrecht tower high above the surrounding area; at some locations the elevation is as high as 20 metres! The differences in height, woods and polders provide a Walhalla for bikers and hikers. Woensdrecht is truly a biking and cycling town. It boasts a rich cycling history and many cycle events are hosted here, such as GP Adrie van der Poel. The area features excellent facilities, such as the biking and hiking junction network, mtb tracks and cosy bars. Enjoy a freshly brewn cup of coffee, a special beer or an elaborate lunch! Nature lovers have ample opportunities too. Wetland Het Markiezaatsmeer (Lake Marquisate) is a nature reserve and an important breeding ground for birds. Border Park Kalmthoutse Heide (River De Zoom / Kalmthout Moors) and Castle Park Moretusbos / Ravenhof (Moretus Woods / Raven’s Court) are situated on the Belgian border. Both areas are open to the public. Not only energetic holiday-makers, but also those who enjoy peace and quiet will find excellent opportunities in Woensdrecht’s vicinity. 11

ZIEN EN DOEN See and discover De Brabantse Wal nodigt uit tot ontdekken. Je kunt er wandelen, fietsen, kijken, genieten en meer! The Brabantse Wal tempts you to discover the area. Why not try hiking, biking, watching, enjoying and so on! 12 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

ZIEN EN DOEN / See and discover De Brabantse Wal en er actief op uit trekken gaan hand in hand. Fietsers en wandelaars kunnen het gebied ontdekken via de fiets- en wandelroutenetwerken. Natuurliefhebbers halen hun hart op in de uitgestrekte bossen, weidse heidevelden en op en langs het glooiende terrein van de Brabantse Wal. Wie zijn grenzen wil verleggen gaat ‘outdoren’, waarbij water een belangrijke rol speelt. De waterwegen in Steenbergen zijn gezamenlijk ongeveer 70 kilometer lang en het gebied heeft zeven, goed bereikbare jachthavens. Ook voor gezinnen met jonge kinderen biedt de Brabantse Wal voor ieder wat wils. Uitkijktorens en speurtochten in de stad en in de bossen liggen binnen handbereik. Hou je van cultuur en monumentale gebouwen, dan is de binnenstad van Bergen op Zoom meer dan het verkennen waard. The Brabantse Wal and the great outdoors go hand in hand. Bikers and hikers discover the area by means of the centre-routes. Nature lovers can indulge themselves in the vast woodlands, grand moors and the gentle rolling hills of the Brabantse Wal. You can also push back your physical frontiers at several local outdoor sports venues, often along waterways. Steenbergen’s waterways stretch for approximately 70 kilometres and the area has seven well-accessible marinas. Young families will find all tastes catered for on the Brabantse Wal. Watchtowers and discovery trails in the city and in nature are close at hand. Lovers of culture and historical buildings should explore Bergen op Zoom’s inner city. > VVV-idee Geniet van producten van eigen bodem en haal de Attractiekaart bij de VVV. Collect the Attractiekaart at the VVV and enjoy local products. 13

Activiteiten voor kids 10 tips voor kinderen op de Brabantse Wal Activities for kids 10 tips for children at Brabantse Wal Stadsstenenspeurtocht met doe-, denk- en zoekopdrachten / assignments to do, think, and search Sint Antoniusmolen krijg uitleg van de molenaar let the miller explain Expeditie Natuurpoort en WBWL Explorer App met een app op avontuur / go out exploring with an app Varen ontdek de Steenbergsche Vliet in een kano discover Steenbergsche Vliet in a canoe 14 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Blote Voetenpad schoenen en sokken uit take off your shoes and socks Klimbos Brabantse Wal klauteren tussen de bomen climb among the trees Beklimming Peperbus verdien een beklimmingsdiploma / mount the Peperbus earn a mounting diploma Natuurpad Kortenhoeff struinen, ontdekken en spelen rummage, discover and play Bezoekerscentrum De Kraaijenberg ontdek en beleef het Markiezaatsmeer / discover and experience Markiezaatsmeer [Lake Marquisate] Franken Fruit pluk zelf je groente en fruit pick your own vegetables and fruits 15

ZIEN EN DOEN BEZIENSWAARDIGHEDEN / Sights BOERDERIJWINKELS/AMBACHTELIJKE PRODUCTEN Farmer’s Shopping Spree Genieten van producten van eigen bodem; laat je verrassen door de vele streek- en ambachtelijke producten die ondernemers op de Brabantse Wal te bieden hebben. Producten met liefde en passie gemaakt door mensen die van hun vak houden en dat proef je! Op de Attractiekaart Brabantse Wal en www.vvvbrabantsewal.nl tref je een overzicht van deze bedrijven. De Attractiekaart is o.a. af te halen bij VVV Brabantse Wal. Enjoy local products; be surprised by the sheer range of regional and craft products that entrepreneurs at the Brabantse Wal have on offer. They are creating their products with love and passion because they enjoy their profession; and this will show! You will find an overview of these companies on the Attractiekaart (Attraction map) Brabantse Wal and www.vvvbrabantsewal.nl. You can collect the Attractiekaart at VVV Brabantse Wal. GALERIES / Galleries Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Galerie Arsis Atelier 13 Atelier Jes Open Atelier Sint Sebastiaan Art Galerie Galerie 2x2 Beeldentuin Het Nieuwe ABG Galerie Kaders & Kunst Zuivelplein 5, Bergen op Zoom, 06 531 459 93, www.arsis-boz.nl Sint Antoniusstraat 11/13, Bergen op Zoom, 06 526 340 35, www.martfranken.com Torenbaan 58, Bergen op Zoom, 0165 302 886, www.atelierjes.nl Steenbergsestraat 25, Bergen op Zoom, 0164 230 822, www.adseelen.nl Kortemeestraat 12, Bergen op Zoom, 06 516 874 81 Potterstraat 38, Bergen op Zoom, 0164 244 656, www.galerie2x2.nl Van Dedemstraat 13, Bergen op Zoom, 0164 288 600, www.expo-thuis.nl Kortemeestraat 25, Bergen op Zoom, 06 468 429 92 16 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Kunstuitleen West-Brabant Gallery Lukisan HoekKunst Beeldentuin Paula Withagen Léon Vermunt Lievevrouwestraat 39, Bergen op Zoom, 0164 266 722, www.kunstuitleenwestbrabant.nl Moeregrebstraat 72, Bergen op Zoom, 06 460 634 24, www.lukisan.nl Heensedijk 18, De Heen, 0167 563 421, www.hoekkunst.nl Daansbergen 48, Halsteren, 0164 683 820, www.paulawithagen.nl Julianaweg 13, Wouwse Plantage, 0165 378 163, www.leonvermunt.com LANDGOEDEREN, KASTELEN EN TUINEN / Country estates, castles and gardens Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Het Markiezenhof Steenbergsestraat 8, Bergen op Zoom, 0164 277 077, www.markiezenhof.nl Voormalig woonpaleis van de heren en markiezen van Bergen op Zoom uit de 15e eeuw. Een museum, bibliotheek, kapel, restaurant en VVV Brabantse Wal maken deel uit van het complex. » Former 15th century city palace. This site also hosts a museum, a library, a chapel and a restaurant. Landgoed Lievensberg & Heidetuin Balsedreef 1, Bergen op Zoom Lievensberg is een oud landgoed en bestaat uit zandverstuivingen, heidetuinen en dennenbossen. and pine woods. Landgoed De Beek Landgoed De Hertgang Landgoed Mattemburgh De Beeklaan, Halsteren Loofbos, hertenkamp en speelweiden. » Broad-leaved wood, deer park and playing fields. Klaverblokken 18, Halsteren, 0164 683 801, www.dehertgang.nl Landgoed met tuinen en arboretum » Country estate with gardens and arboretum. Antwerpsestraatweg 181, ingang Beukendreef, Hoogerheide, www.brabantslandschap.nl Een villa met een fraai aangelegde tuin en orangerie uit de periode 1844-1850. Franse en Engelse tuin en orangerie zijn vrij toegankelijk. » A villa with beautiful, designed gardens and an orangery dating from 1844-1850. French and English garden and orangery are open to the public free of charge. » Lievensberg is an ancient country estate with sand drifts, heath gardens 17

Pluktuin La Fleur Antwerpsestraatweg, Hoogerheide / Franseweg, Steenbergen / Balsedreef 1, Bergen op Zoom (bij Franken Fruit), www.pluktuinlafleur.nl Je eigen boeket bij elkaar plukken met een keuze uit 60 verschillende soorten bloembollen. Plukken, boeket samenstellen en afrekenen is zelfbediening. » Pick your own bunch of flowers by choosing from 60 types of flower bulbs. Picking, compiling your bunch and paying is all self service. Kasteelpark Ravenhof / Moretusbos Canadalaan 1, Putte Een uitgestrekt landgoed op zowel Nederlands als Belgisch grondgebied, waarvan de geschiedenis teruggaat in de 14e eeuw. Het kasteel Ravenhof vormt het imposante middelpunt van het landgoed. » A vast country estate on both Dutch and Belgian territory. Its history can be traced back to the 14th century. Ravenhof Castle is the country estate’s impressive centre. Landgoed Arcadia Afgeslechtedijk 12, Steenbergen, 06 109 380 87, www.landgoedarcadia.nl Een landgoed van acht hectare met vijver, diverse planten, struiken en 600 walnotenbomen. shrubs and 600 walnut trees. » A vast area of eight hectare with a lake, different kind of plants, Landgoed Wouwse Plantage Plantage Centrum 1, Wouwse Plantage, 0165 554 400 Het uitgestrekte gebied van de Wouwse Plantage bevat loof- en naaldbomen, beukenlanen, zandverstuivingen en cultuurgrond. Midden in het gebied ligt het Plantage Centrum met een unieke verzameling Rijksmonumenten, zoals het witte ‘kasteeltje’, het jachthuis, de gerestaureerde houtzagerij en het Brandweermuseum. » The vast area of Wouwse Plantage consists of deciduous and coniferous trees, beech alleys, sand drifts and farmland. In the centre of the area, you will find Plantage Centrum with its unique collection of listed buildings, including the white ‘castle’ (manor house), hunting lodge, the renovated lumber yard and the Fire Brigade Museum. 18 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

MOLENS / Windmills Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Molen De Twee Vrienden Sint Antoniusmolen Molen De Vos Molen Johanna Molen(museum) De Assumburg Oude Huijbergsebaan 227, Bergen op Zoom, 0164 683 560 Berg / beltkorenmolen » Mound / knoll flour mill. Halsterseweg 57, Halsteren, 06 123 022 92, www.antoniusmolen.nl Ronde, stenen korenmolen op belt. » Round, brick flour mill on knoll. Rijksweg 51, Heense Molen, 06 460 555 70 Stenen korenmolen » Brick flour mill. Bergsestraat 25b, Huijbergen, 06 153 213 89 Gerestaureerde stenen Bergmolen » Brick flour mill. » Restored brick flour mill. Veerweg 1, Nieuw-Vossemeer, 06 460 555 70 Stenen korenmolen MONUMENTEN / Monuments Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Het Markiezenhof Steenbergsestraat 8, Bergen op Zoom, 0164 277 077, www.markiezenhof.nl Rijksmonument het Markiezenhof werd in 1485 gebouwd ter meerdere eer en glorie van de heren, later de markiezen van Bergen op Zoom. In 1514 bereikte het Markiezenhof zijn huidige omvang. » Listed National Heritage Building the Markiezenhof (Marquess’ Court) was built in 1485 in honour of Bergen op Zoom’s Lords and, later on, its Marquesses. In 1514, the Markiezenhof reached its present size. Lievevrouwepoort / Gevangenpoort Lievevrouwestraat 60, Bergen op Zoom De enige bewaard gebleven middeleeuwse stadspoort van Bergen op Zoom. Dit oudste monument van de stad deed dienst als verdedigingswerk, maar heeft ook o.a. de functie van gevangenis gekend. » The only medieval city gate in Bergen op Zoom that has survived. This oldest listed building in the city started out as a fortification, but was also used as a prison and for other purposes. Ravelijn Op den Zoom Korneel Slootmanslaan, Bergen op Zoom 18e eeuws verdedigingswerk van Menno van Coehoorn met gewelven, kazematten, een uitzichtpunt en een drijvende brug. » 18th century fortification by the famous architect Menno van Coehoorn with arched roofs, casemates, a vantage point and a floating bridge. Sint Gertrudiskerk Grote Markt, Bergen op Zoom Kerk met een veelbewogen geschiedenis. Torenbeklimming: na 183 treden een prachtig uitzicht over de stad. of the tower and enjoy a beautiful view. 19 » Church with a chequered history. Climb the 183 steps

Stadhuis Grote Markt, Bergen op Zoom Het Stadhuis is een samenvoeging van drie uitzonderlijke gebouwen. De spreuk op de gevel ‘Mille Periculis Supersum’- duizend gevaren kom ik te boven - herinnert aan de rol van de stad in de Tachtigjarige Oorlog. » The city hall is a combination of three exceptional buildings. The motto on the façade states ‘Mille Periculis Supersum’- I conquer thousands of perils – and reminds us of the role the city played in the Eighty Years’ War against the Spanish rulers. Synagoge Koevoetstraat, Bergen op Zoom Voormalig gebedshuis met authentieke badinrichting. » Former synagogue with original washing place. Verborgen Vesting Wassenaarstraat, Bergen op Zoom De restanten van de vesting van Menno van Coehoorn zijn o.l.v. een gids te bezoeken. Reserveren via www.stadsgidsen-bergenopzoom.nl » The remains of the fortification of Menno van Coehoorn can be explored under supervision of a tour guide. Reservations through www.stadsgidsen-bergenopzoom.nl Sint Martinuskerk Gummaruskerk Dorpsstraat 20, Halsteren, 0164 687 498 Een 15e-eeuwse kerk in gotische stijl. » A 15th century church in Gothic style. Westdam 83, Steenbergen, 0167 561 671 De beeldbepalende neogotische kerk behoort tot een van de belangrijkste werken van Pierre Cuypers. architect Pierre Cuypers. » The iconic Neo-Gothic church is one of the main works of Protestantse kerk Kerkplein 7, Steenbergen, 0167 561 359 Een Waterstaatkerk uit 1832, ook wel Witte kerk genoemd. dating from 1832, also called the White Church. Historisch sluizencomplex Benedensas De Heen De oude robuuste sluisdeuren en het sluiswachterhuisje bieden een prachtig uitzicht over het Volkerak en buitendijkse natuurgebieden. gates and lockkeeper’s houses provide lovely views across the Volkerak and nature conservation areas outside the dikes. Sluizencompex Bovensas Bovensasweg, Steenbergen Het sluizencomplex Bovensas uit 1823. In combinatie met de Blauwe Sluis een geliefde plek voor wandelaars, fietsers en watersporters. » The Bovensas lock system from 1823. Combined with the Blauwe Sluis (Blue Lock) this is a favourite spot for hikers, bikers, and water sports lovers. » The ancient robust lock » A ‘Waterstaatkerk’ 20 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

KLEINE MONUMENTENROUTES / Historical sights’ trail Er is geen betere manier om een stad en haar omgeving goed te leren kennen dan te voet. Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht bieden verschillende mogelijkheden. In de kernen van de gemeente Woensdrecht zijn wandelroutes uitgezet langs de historische hoogtepunten. In de dorpscentra staan vitrines voor meer informatie over deze routes. De folder is te downloaden op www.vvvbrabantsewal.nl In Steenbergen zijn twee wandelroutes uitgezet langs vestingwerken, monumentale panden en andere historische plaatsen. De folders zijn verkrijgbaar bij VVV Brabantse Wal en het VVV Informatiepunt in Steenbergen. STADSWANDELING / City walk Verken Bergen op Zoom en Steenbergen op eigen gelegenheid, aan de hand van een beschreven wandeling of onder leiding van een gids. Kortom voor elk wat wils. Ben je met een groter gezelschap? Ga op pad met gidsen van Stadsgidsen Bergen op Zoom en Stadsherauten Steenbergen. Explore Bergen op Zoom and Steenbergen by yourself, by means of a printed hike, or by means of a tour guide. In short: we cater for all tastes. Is your company bigger? Set out for a hike with Stadsgidsen Bergen op Zoom or Stadsherauten Steenbergen (City Tour Guides and City Heralds). The best way to get acquainted with a city and its surrounding area is by walking. Bergen op Zoom, Steenbergen and Woensdrecht offer various opportunities. In the villages of the municipality Woensdrecht you will find hiking trails along the historical sights. There are displays in the village centres which offer more details on these hiking trails. Download the brochure on www.vvvbrabantsewal.nl In Steenbergen there are two hiking trails along fortifications, various monumental premises and other historical sights. The trails are available at VVV Brabantse Wal and the VVV Information point in Steenbergen. > VVV-idee Gidsen leiden je graag rond door de monumenten tijdens de openstellingen. Guides will be available at listed monuments during opening hours. 21

> VVV-idee Ontdek de linie op een leuke en interactieve manier met de West Brabantse Waterlinie app. Line in a fun and interactive way by using the West Brabantse Waterlinie app. Discover the Water Land en water, heden en verleden ontmoeten elkaar op de West Brabantse Waterlinie. Deze waterlinie, onderdeel van de Zuiderwaterlinie, is ontworpen om meerdere Europese legers tegen te houden, o.a. in de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Dit is de eerste linie waar het inunderen (=onder water zetten) werd gebruikt om de vijand buiten te houden. De oudste waterlinie van Nederland wordt nu in ere hersteld. Nu en in de toekomst is deze linie een prachtige omgeving om te fietsen, wandelen, varen en gewoon te genieten! Land and water, past and present meet at the West Brabantse Waterlinie. This defence line of fortifications with floodable areas in between used to belong to the Zuiderwaterlinie. It was designed to stop various European enemy armies in wars such as the Eighty Years’ War (1568-1648) when the Dutch fought the Spaniards. This was the first defence line even to use inundation (=flooding) to keep the enemy out. The water defence line is currently being restored. Now and in the future, this line will provide an attractive countryside for biking, hiking, sailing and just enjoying! Waterschans (1584) Het oudste deel van de West Brabantse Waterlinie is gebouwd ter verdediging van oude haven van de vesting Bergen op Zoom. In de loop van de tijd is de vorm bijna verdwenen. De Waterschans is onlangs in ere hersteld en toegankelijk voor publiek. The oldest part of the West Brabantse Waterlinie was built to defend the old harbour of the Bergen op Zoom stronghold. Over time, its shape nearly disappeared from the scenery. The Waterschans was currently restored and is accessible to visitors. WEST BRABANTSE WATERLINIE / West Brabant’s water defences Ravelijn ‘Op den Zoom’ (1703) In Nederland zijn slechts twee vestingwerken van de hand van de beroemde vestingbouwer Menno van Coehoorn in totaliteit bewaard gebleven. Een daarvan is het Ravelijn ‘Op den Zoom’. Te bereiken via de bijzondere drijvende brug. Only two complete fortifications designed by the famous stronghold architect Menno van Coehoorn have survived in the Netherlands. One of these is Ravelijn ‘Op den Zoom’. Accessible by means of a unique floating bridge. Vesting Bergen op Zoom Bergen op Zoom is, gezien haar ligging, altijd van groot strategisch belang geweest. De stad ligt op een zandrug met aan weerskanten daarvan oorspronkelijk lage gronden met waterpartijen en moerassen. De stad werd beschouwd als de ‘Sleutel van Zeeland’. In view of its location, Bergen op Zoom has always been of great strategic importance. The city is located on a sandy ridge with - originally- lowlands on either side that comprise wetlands and marshes. The city was considered to be the ‘Key to Zeeland’. Fort de Roovere (1628) De aarden wallen en grachten van dit fort zijn nog duidelijk herkenbaar. Een grote publiekstrekker is hier de Mozesof loopgraafbrug en de spectaculaire uitkijktoren ‘Pompejus’. The earth walls and canals of this fortress are well recog nizable in the scenery nowadays. The so-called Mozes or trench bridge and the spectacular observation tower ‘Pompejus’ attracts lots of visitors. 22 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Inundatiegebied Cruijslandse Kreken en Het Laag Dit inundatiegebied was voor de vijand een lastig te nemen barrière. Het is nu een prachtig gebied om te kanoën, vissen, fietsen of wandelen. This inundation area was invaluable for the defence. Nowadays it’s a perfect area to go canoeing, fishing, cycling or hiking. Vestingstad Steenbergen Ontstaan rond 1272. In 1626 bouwt prins Maurits de gebastioneerde zeshoek met natte gracht en buitenwerken. In 1827 wordt de vesting opgeheven, maar haar overblijfselen zijn nog redelijk zichtbaar. The town originates from around 1272. In1626, Prince Maurits constructed the hexagonal stronghold with bastions and a ‘wet’ canal. After 1827, the stronghold was no longer maintained, but the remains are still visible. Fort Henricus (1627) Dit fort heeft stad en het omliggende land beschermd tegen de vijand. Daarna is het in verval geraakt. Het oude fort is nu weer terug. Vanaf het fort heb je een prachtig uitzicht over het noordelijk deel van de West Brabantse Waterlinie. This fortress protected the city and its surrounding fields against the enemy. Afterwards, it fell into disrepair. The old fortress is back once again. The fortress provides a wonderful view of the northern part of the West Brabantse Waterlinie. Benedensas Het benedensas had vroeger de functie om water door te laten voor de inundatie. Nu noemen sommigen dit prachtige sluizencomplex het mooiste plekje van West-Brabant. Van hieruit bezoek je natuurgebied de Dintelse Gorzen en kan je vanaf het spraakmakende uitkijkpunt de Slikken van De Heen bekijken. The Benedensas (lower locks) used to be deployed to let water in for inundations. Now, some consider this exquisite lock system the loveliest place in West-Brabant. This is the starting point to visit the wetlands of Dintelse Gorzen and to observe the Slikken of De Heen from the renowned vantage point. Meer informatie » more information www.zuiderwaterlinie.nl 23

Wat je niet mag missen! 10 tips voor een onvergetelijke Brabantse Wal ervaring! Don’t miss out on this! 10 tips for a memorable experience at Brabantse Wal! Dompel je onder in sferen van weleer Stadspaleis het Markiezenhof in Bergen op Zoom Immerse yourself in ancient atmospheres City palace the Markiezenhof in Bergen op Zoom Terug in de tijd Sluizencomplex Benedensas bij De Heen Back in time Lock system Benedensas near De Heen Ga ondergronds in Bergen op Zoom Verborgen Vesting Go subterranean in Bergen op Zoom Hidden Fortification Kijkje achter de schermen Kids op ontdekkingsreis An inside view Kids go out exploring 24 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Architectonische hoogstandjes Mozesbrug, Pompejustoren, brug bij het Ravelijn, picknicksteiger, de Bunkertreppe en Fort Henricus Architectural tours de force Mozesbrug, Pompejustower, bridge at the Ravelijn, picknick-jetty, the Bunkertreppe and fortress Henricus Ga de uitdaging aan De steilrand op de Brabantse Wal Face the challenge The steep edge at Brabantse Wal Landgoed van Allure Mattemburgh bij Hoogerheide Stylish Estate Mattemburgh near Hoogerheide Beleef de natuur Natuurpodium in Bergen op Zoom Experience the great outdoors Natuurpodium in Bergen op Zoom In de voetsporen van de bevrijders Liberation Route Follow in the footsteps of the liberators Liberation Route Terugkeer van de linie West Brabantse Waterlinie Return of the water defence line West Brabantse Waterlinie 25

MUSEA / Museums Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Het Markiezenhof Steenbergsestraat 8, Bergen op Zoom, 0164 277 077, www.markiezenhof.nl Voormalig woonpaleis van de heren en markiezen van Bergen op Zoom uit de 15e eeuw. De collectie bestaat uit schilderijen, meubilair, sier- en gebruiksvoorwerpen uit de 15e tot en met de 20e eeuw. Het Markiezenhof heeft tevens de grootste kermisexpositie van de Benelux. » Former residential palace of the Lords and Marquesses of Bergen op Zoom dating from the 15th century. It houses a collection of paintings, furniture, decoration items and utensils dating from the 15th through the 20th century. The Markiezenhof also hosts the largest exhibition on fun fairs of the Benelux countries. De Gevangenpoort Lievevrouwestraat 60, Bergen op Zoom, www.gevangenpoortboz.nl In de Gevangenpoort beleef je de verhalen van de poort en haar voormalige bewoners. De Gevangenpoort is een buitenpost van stadspaleis en museum het Markiezenhof. poort is an outpost of city palace and museum Markiezenhof. Wilhelmietenmuseum Staartsestraat 2, Huijbergen, 0164 642 568, www.wilhelmietenmuseum.nl Herinneringen aan de Wilhelmietenorde in Huijbergen, o.a. schilderijen, kerkmeubilair, bijbels, merklappen en archiefstukken. » Memories of the monastic order of the Wilhelmieten in Huijbergen with paintings, church furniture, bibles, samplers and records. Ambachts- en Gereedschapsmuseum Markt 20, Kruisland, 0167 532 771, www.deholleroffel.nl de Holle Roffel » Experience the stories of the gate and its inhabitants. The GevangenVerschillende soorten gereedschap zijn te zien die de ambachtslieden vroeger gebruikten. » Various types of tools used by craftsmen in the past are displayed. 26 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

A.M. de Jong museum Voorstraat 29, Nieuw-Vossemeer, 0167 502 416, www.amdejongmuseum.nl Permanente tentoonstelling over het leven en werk van de schrijver A.M. de Jong en de geschiedenis van het dorp Nieuw-Vossemeer en zijn omgeving. exhibition on life and work of the writer A.M. de Jong and the history of the village of Nieuw-Vossemeer and its surroundings. Molen(museum) De Assumburg Veerweg 1, Nieuw-Vossemeer, 06 460 555 70 Permanente tentoonstelling van miniatuurmolens gemaakt naar de meest voorkomende molentypes in Nederland. most common types of Dutch mills. Streekheemmuseum Den Aanwas » Permanent exhibition of miniatures of the Aanwas 29, Ossendrecht, 0164 672 563, www.hkk-zuidkwartier.nl Het pand waarin het museum gevestigd is dateert uit 1743 en bevindt zich nog grotendeels in oorspronkelijke staat. De collectie bestaat uit een 19e-eeuwse stijlkamer, een boerenkeuken, relieken van de bekende Ossendrechtse meisjes ‘prinses Paulientje’ en Zr. Marie Adolphine en verschillende ambachten uit de streek worden uitgebeeld. » Permanent » Although the museum’s premises date from 1743 you will find them largely in their original state. The collection consists of a 19th century period room, a farm kitchen and relics of the well known Ossendrecht girls ‘princess Paulientje’ and Sister Marie Adolphine. There are also various local crafts on display. Museum Wings over Woensdrecht O.L.V. ter Duinenlaan 199, Ossendrecht, 06 448 211 80, www.wings-over-woensdrecht.nl Museum met tastbare herinneringen aan de mensen en de vliegtuigindustrie op Woensdrecht met o.a. vliegtuigonderdelen, gereedschap, speciale instrumenten, modellen en documenten. » Museum with memories of people and the aircraft industry at Woensdrecht, including aircraft parts, tools, special instruments, models and documents. 27

Oorlogsmuseum Ossendrecht Putseweg 60, Ossendrecht, 0164 674 534, www.oorlogsmuseumossendrecht.nl Privéverzameling met materialen uit de Tweede Wereldoorlog en met name De Slag om de Schelde. Er zijn o.a. uniformen, voertuigen, wapens en medisch materiaal te bezichtigen. » A private collection with objects from WWII and the Battle of the Scheldt in particular. The collection includes a display of uniforms, vehicles, weapons and medical items. Koffie- en theemuseum De Klokgevel Kaaistraat 14, Steenbergen, 06 130 811 51, www.koffieverzameling.nl Privé collectie van koffie, thee, koffiemolens en serviezen. Gevestigd in een gemeentelijk rijksmonument uit 1737 met authentieke details. » A private collection of coffee, tea, coffee mills and bone china services. Located in a municipal listed building from 1737 with authentic details. Brandweermuseum Plantage Centrum 1, Wouwse Plantage, 0165 554 400, www.bezoek-roosendaal.nl Verschillende brandweervoertuigen en artikelen uit het heden en verleden. » Various fire vehicles and utensils from the past and present. 28 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

> VVV-idee ZIEN EN DOEN KINDEREN / Kids KINDERBOERDERIJEN / Children’s farms De Nieuwe Drenck Ons Marieke De Lindehof De Leemberg Zuidgeest 17, Bergen op Zoom, 0164 265 745, www.denieuwedrenck.nl Staartsestraat 4, Huijbergen, 06 383 070 75, www.onsmarieke.nl Gagelweg 15, Steenbergen, 0164 500 186, www.de-lindehof.nl Dorpsstraat 51, Woensdrecht, 0164 856 471, www.zorgboerderijdeleemberg.nl MIDGETGOLF / Minigolf Midgetgolf Meilust Glow in the Dark Crazy Golf Camping De Uitwijk Midgetgolf Halsteren Heesterbos 2, Bergen op Zoom, 06 826 247 60, www.midgetgolf-meilust.nl Markiezaatsweg 25, Bergen op Zoom, 0164 657 572, www.bowlingbergenopzoom.nl Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.de-uitwijk.nl Langstraat 5, Halsteren, 0164 851 888, www.monkeytown.eu SPEELTUINEN / Playgrounds Partycentrum ‘t Appeltje De Nieuwe Drenck Monkey Town (indoor) KLIMBOS / Climbingpark Klimbos Brabantse Wal Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 088 554 66 36, www.klimbosbrabantsewal.nl Zwierend en zwaaiend de Brabantse Wal over, dat kan bij het Klimbos. Voor kinderen én volwassenen een groot avontuur. and swaying across the Brabantse Wal, it is possible in Klimbos. A big adventure for both children and adults. Swinging Balsedreef 5, Bergen op Zoom, 0164 257 949, www.hetappeltje.nl Zuidgeest 17, Bergen op Zoom, 0164 265 745, www.denieuwedrenck.nl Langstraat 5, Halsteren, 0164 851 888, www.monkeytown.eu/bergenopzoom > VVV-idee Op familiespeurtocht met de Stadsstenen in Bergen op Zoom of spannende avonturen in het Markiezenhof. Kinderen ontdekken de Brabantse Wal op een leuke manier. 29

ZIEN EN DOEN NATUUR EN WATER / Countryside and water BEZOEKERSCENTRA / Visitors’ centres Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Bezoekerscentrum de Kraaijenberg Fianestraat 21, Bergen op Zoom, 0164 235 210, www.brabantslandschap.nl Wisselende exposities over planten en dieren op en rond het Markiezaat. Tevens een vogelobservatiehut en uitkijktoren. Natuurpodium Brabantse Wal Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 0164 256 387, www.natuurpodium.nl Hier ontdek en beleef je de Brabantse Wal. about the nature of the Brabantse Wal. » Alternating exhibitions on flora and fauna in and around the Markiezaat region. There is also a bird-watching cabin and a watchtower. » Here you can discover and enjoy all Natuureducatief Centrum de Vroente Putsesteenweg 129, Kalmthout (België), 0032 (0)3 620 18 30, www.grensparkzk.nl Informatiecentrum voor Grenspark Kalmthoutse Heide. Border Park Kalmthoutse Heide. » Information centre for Infocentrum O.L.V. ter Duinen O.L.V. ter Duinenlaan 199, Ossendrecht Eerste beleving van de Brabantse Wal en Liberation Route Europe Slag om de Schelde (onbemensd infocentrum). the Brabantse Wal and Liberation Route Europe Battle of the Scheldt. Informatiebunker West Brabantse Waterlinie Beneden Sasweg 2-4, De Heen Informatiecentrum, gevestigd in een voormalige bunker, over de West Brabantse Waterlinie, de Brabantse Wal en de historische achtergronden (onbemensd infocentrum). » Information centre – located in a former bunker – on the West Brabantse Waterlinie (a defence line of fortifications with floodable areas in between), Brabantse Wal and the historic backgrounds (unstaffed infocentre). 30 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover » The unstaffed centre offers a first experience of

BOOT- en KANOVERHUUR / Boat and canoe hire Akkermans Leisure & Golf Kano’s/kajaks Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.akkermans.com Camping De Uitwijk Canadese kano’s Jachthaven De Schapenput Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.de-uitwijk.nl Heensedijk 57a, De Heen, 06 515 172 17, www.schapenput.nl Fluister (elektrische) sloepen Beneden Sas Sloepverhuur Demarage Zeil Centrum De Waterpoort Veerpont Bosma Rental Ships Partyschepen Buiten aan de Baak Kano’s/kajaks Rozeboom Watersport Sloepen/visboot Beneden Sasweg 2-4, De Heen, 0167 503 224, www.benedensas.nl Steiger M, Sasdijk 2x, Dinteloord, 06 558 850 94, www.demarage.nl Dinteloord, 06 434 076 38, www.waterpoort-rondvaarten.nl Sasdijk 2d, Dinteloord, 06 204 470 58, www.rederijprinsenland.nl Kruislandsedijk 34, Steenbergen, 06 294 817 74, www.buitenaandebaak.nl Steenbergen, 0167 500 563, www.rozeboomwatersportshop.nl JACHTHAVENS / Marinas W.V. De Schelde Jachthaven Waterkant WSV De Dintel WSV Volkerak Jachthaven De Schapenput Jachthaven De Vlije Jachthaven Steenbergen Vermuidenweg 6, Bergen op Zoom, 0164 237 472, www.wvdeschelde.nl Sasdijk 2, Dinteloord, 06 197 457 43, www.jachthavenwaterkant.nl Sasdijk 10a, Dinteloord, 0167 564 853, http://wsvdedintel.org Vlietdijk 2a, Dinteloord, 06 454 500 10, www.wsvvolkerak.nl Heensedijk 57a, De Heen, 06 515 172 17, www.schapenput.nl Beneden Sasweg 6a, De Heen, 0167 502 914, www.jachthavendevlije.nl Havenpad 1, Steenbergen, 06 512 426 31, www.jachthavensteenbergen.nl RONDVAARTEN / Boattrips De Waterpoort Dinteloord, 06 434 076 38, www.waterpoort-rondvaarten.nl > VVV-idee Varen in veelzijdig en verrassend waterrijk Brabantse Wal. Be suprised by the abundance of waterways on the Brabantse Wal 31

NATUURPOORTEN Hét startpunt van fiets- en wandelroutes in de natuur. Ruime parkeergelegenheid, een gezellige horecavoorziening, informatie over het gebied en de routes vind je hier. www.natuurpoorten.nl Natuurpoort Lievensberg Natuurpoort De Volksabdij Natuurpoort Benedensas Natuurpoort Wouwse Plantage The best starting point for hikes and bike routes in nature. This is where you will find ample parking facilities, cosy catering facilities, information on the areas and the routes. Boslustweg, Bergen op Zoom O.L.V. ter Duinenlaan, Ossendrecht Beneden Sasweg, De Heen Plantagebaan, Wouwse Plantage Route van de Turf De Route van de Turf verbindt de voormalige turfhavens van Bergen op Zoom en Roosendaal via de historische loop van de turfvaarten. Soms zijn die turfvaarten nog goed waarneembaar, zoals bij De Zoom en de Elderse Turfvaart. Een 25 kilometer lang fietspad (in Bergen op Zoom zandkleurig) loopt van centrum Bergen op Zoom naar centrum Roosendaal. The Route van de Turf [Peat Route] links up the former peat harbours of Bergen op Zoom and Roosendaal through the historical course of the peat canals. In some cases, these peat canals are clearly visible, as in De Zoom and Elderse Turfvaart. A 25-km long bike trail (in Bergen op Zoom a sandy-coloured pavement) runs from Bergen op Zoom’s city centre to Roosendaal’s city centre. 32 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

VISSEN / Angling Vissen in Bergen op Zoom en Steenbergen kan en mag op verschillende plaatsen. Voor het vissen gelden wel enkele regels. Naast de Vispas, die door Sportvisserij Nederland wordt uitgegeven, heeft in principe iedere visser een schriftelijke vergunning nodig van diegene die het visrecht bezit of huurt. Voor meer informatie over het verkrijgen van de vergunning kun je contact opnemen met VVV Brabantse Wal. In Bergen op Zoom and Steenbergen, angling is allowed at several locations. However, some rules apply to angling. Every angler requires both the Vispas, which is issued by Sportvisserij Nederland, and a written permit from the owner or leaseholder of the fishing rights. Please contact VVV Brabantse Wal for more information. KAMPEREN OP HET WATER / Camping on the water Slapen op het water, genieten van de rust. Heerlijk dobberend, ver weg van alle drukte. Genieten van de vogels en van het wiegende riet. Dit kan allemaal in De Heen. Bij Akkermans Leisure & Golf liggen kampeervlotten met een degelijke vlotconstructie. De vlotten zijn 25 vierkante meter, met daarop een hut van 12,5 vierkante meter. Ook bij Jachthaven de Schapenput aan de Steenbergsche Vliet kun je op deze bijzondere manier overnachten, namelijk op een ecovlot. Een ecovlot is een geïsoleerde blokhut op een vlot van vier bij zes meter. De bouw van het vlot is op zeer duurzame wijze verricht en van alle gemakken voorzien. Sleeping on a waterway, enjoying peace and quiet. Comfortably bobbing up and down, miles away from all the hustle. Enjoy the birds and waving reeds. All of this is available in De Heen. At Akkermans Leisure & Golf you will find camping rafts built to a sound structural design. Each raft is 25 square meters large with a wooden cabin of 12.5 square meters. This special way to spend the night can also be enjoyed on the eco rafts at marina de Schapenput on the Steenbergsche Vliet. An eco-raft is an insulated wooden cabin on a raft of four by six meters. The rafts have been constructed in a very sustainable way and they are fitted out with all conveniences. > VVV-idee Slapen op het water in De Heen op ecovlotten of kampeervlotten. Sleeping on the water in De Heen on eco rafts or camping rafts. 33

> VVV-idee Liberation Route West-Brabant in de ban van de bevrijders; de bevrijdingsroute komt op historische locaties interactief tot leven. Wat gebeurde er tijdens de Slag om de Schelde in het najaar van 1944? Bij de 8 luisterplekken op de Brabantse Wal valt dat te beluisteren en te bekijken. www.liberationroute.nl West-Brabant is under the spell of its liberators; the liberation route will interactively be brought back to life at historical locations. What happened during the Battle of the Scheldt days in the fall of 1944? You can hear and see for yourself at the 8 listening spots on the Brabantse Wal. OORLOGSBEGRAAFPLAATSEN / War Cemeteries In Bergen op Zoom bevinden zich twee militaire erevelden die herinneren aan het oorlogsverleden. Britse oorlogsbegraafplaats; het grootste gedeelte van de (overwegend Britse) gesneuvelden die hier begraven liggen, is luchtmachtpersoneel dat is omgekomen boven Nederland. De begraafplaats telt 1.284 graven. Op deze begraafplaats bevinden zich ook enkele graven van militairen die omkwamen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Canadese oorlogsbegraafplaats; de meeste militairen die hier begraven liggen, zijn omgekomen tijdens de Slag om de Schelde (september – november 1944). Op deze begraaf plaats vonden 1.119 soldaten hun laatste rust plaats. Het merendeel van de gesneuvelden zijn Canadezen, namelijk 969. De militaire erevelden liggen aan de Ruytershoveweg in Bergen op Zoom. Bergen op Zoom is home to two military cemeteries that remind us of the war years. War Cemetery (British); most of the casualties that rest here, are air force servicemen who were killed in action in air raids over the Netherlands. Most of them are British. The cemetery comprises 1,284 graves. A few servicemen that were killed during the Great War have also been interred at this cemetery. Canadian War Cemetery; most of the servicemen that rest here fell during the Battle of the Scheldt (September – November 1944). This cemetery is the final resting-place of 1,119 servicemen. The majority of the casualties – 989 – are Canadians. The military cemeteries are situated at Ruytershoveweg in Bergen op Zoom. Liberation fietsroute / bike ride Bergen op Zoom/Woensdrecht (40 km) Fietstocht door het landschap van de Slag om de Schelde. De geallieerde Sherman-tank, de tankgracht van de Duitsers en de militaire erevelden zijn zichtbare herinneringen op deze route. On this route, you will cycle through the landscape of the Battle of the Scheldt. The Allied Sherman Tank, the German tank moat and the memorial graveyards are visible reminders of the battle on this route. 34 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

WATER- en NATUURGEBIEDEN / Wetlands and Scenic Areas De Brabantse Wal biedt water- en natuurliefhebbers volop mogelijkheden door de variatie in de landschappen. Van heide en bosgebieden tot vennen en moerassen; je vindt het allemaal op de Brabantse Wal. We brengen een aantal van de grotere en bijzondere natuurgebieden onder de aandacht in deze brochure. Bij VVV Brabantse Wal en de VVV Informatiepunten kun je een compleet overzicht van de gebieden krijgen. Ook informatie over de wandelroutes/excursies, die uitgezet zijn in de natuurgebieden, zijn hier verkrijgbaar. Een uitgebreide beschrijving van de gebieden vind je ook op www.vvvbrabantsewal.nl. Lovers of wetlands and the countryside will find lots of opportunities to enjoy the varied scenery in the Brabantse Wal region. You will find both moors and woods, pools and marshes on the Brabantse Wal. In this leaflet, we would like to draw your attention to some of the larger and more special scenic areas. VVV Brabantse Wal and the VVV Information points offer a full overview of all the areas. At VVV offices, you may also obtain information about the hiking trails and field trips in these scenic areas. Please visit www.vvvbrabantsewal.nl for a comprehensive description of these areas. 1 Brabantse Wal De regio ontleent zijn naam, de Brabantse Wal, aan het zandplateau dat zich, in het uiterste westen van de provincie Noord-Brabant, uitstrekt van de Belgische grens in het zuiden tot aan Steenbergen in het noorden en tot de Wouwse Plantage in het oosten. Het gebied valt op door een grote verscheidenheid in landschappen. De overgangen van klei naar zand, van bos naar heide en van droog naar nat maken het een uniek gebied. Bijzonder is het natuurlijke hoogteverschil; de steilrand verschijnt op de grens met België onder Ossendrecht in het landschap, klimt bij Hoogerheide en Woensdrecht naar + 20 m NAP, wordt lager bij Bergen op Zoom en Halsteren en verdwijnt bij de Kladde (Steenbergen) in de ondergrond. De grote verscheidenheid in landschapstypen biedt de Brabantse Wal een leefgebied aan verschillende soorten planten en dieren. 35

1 Brabantse Wal The region derives its name, the Brabantse Wal, to the sandy ridge on the western edge of the province of NoordBrabant, that stretches from the Belgian border in the south to the town of Steenbergen in the north and Wouwse Plantage in the east. The area’s most striking feature is the vast diversity of its scenery. Transitions from clay soil to sand, from woodland to heath and from wet to dry render this area unique. The natural height differences are remarkable; the steep ridge appears in the countryside on the Belgian border near the town of Ossendrecht. Near Hoogerheide and Woensdrecht it rises to approximately 20 m above NAP (a Dutch sea level indication), decreases near Bergen op Zoom and Halsteren and disappears into the soil near de Kladde (Steenbergen). The wide diversity of scenery at the Brabantse Wal offers a habitat to various species of plant and animals. 2 Het Markiezaatsmeer Tussen het bosrijke heuvelland van de Brabantse Wal en het druk bevaren Schelde-Rijnkanaal ligt het Markiezaatsmeer. Een prachtig zoetwatermoeras in ontwikkeling, ontstaan door de afsluiting van de Oosterschelde met de Markiezaatskade in 1984. Door de aantallen soorten vogels die er broeden of in de trektijd verblijven, wordt dit reusachtige moeras beschouwd als Nederlands belangrijkste ‘wetland’ en is zelfs aangewezen als waardevol Europees erfgoed ‘Natura2000gebied’. Wandelen: Het Markiezaatsmeer is vanaf bezoekerscentrum de Kraaijenberg gedeeltelijk te betreden. Op de rand van het Markiezaatsmeer starten bij het bezoekerscentrum twee routes; een gele route rond de Kraaijenberg, en een witte route naar de vogelkijkhut die een goed beeld van het moerasgebied geeft. Vertrek: Fianestraat 21 in Bergen op Zoom. 2 Lake Marquisate Lake Marquisate is located amidst the wooded hills of the Brabantse Wal and the Scheldt-Rhine channel with its busy shipping traffic. It is a beautiful fresh water marshland taking shape, as it only developed after the Eastern Scheldt river was closed off by the Markiezaatskade in 1984. Because of the numbers and species of birds that breed or spend their migration season there, this giant marshland is considered to be the most important wetland of the Netherlands. It was even designated as a valuable European Heritage site in the ‘Natura 2000 programme’ . Hiking: Lake Marquisate is partly open to the public from visitors centre Kraaijenberg (Crow´s mountain). Two trails start at the edge of Lake Marquisate near the visitors centre; a yellow trail around the Kraaijenberg and a white trail to the bird watching cabin which offers a fine overview of the marshland. 3 Zoommeer Het zoete Zoommeer dat grenst aan de Schelde-Rijnverbinding is een meer waar veel te doen is, zowel op als langs het water. Vissers, zeilers, kanoërs en surfers bevolken dit meer en er is een waterskibaan aan de Speelmansplaten vlakbij de Bergse Diepsluis. Het Zoommeer biedt schepen toegang tot de haven van Bergen op Zoom via een openstaande sluis en een klapbrug. 3 Zoommeer (Lake Zoom) Fresh water Zoommeer is adjacent tot the Scheldt-Rhine waterway and a lake which offers a lot of leisure activities, both on and around the water. Angling, sailing, canoeing and surfing is what you will see on this lake and there is also a water skiing track at Speelmansplaten near Bergse Diepsluis. Zoommeer allows ships access to Bergen op Zoom´s harbour by means of an open lock and a lift bridge. 4 De Binnenschelde De Binnenschelde is een recreatieplas die grenst aan woongebied de Bergse Plaat waar je kunt zwemmen, kanoën en windsurfen. Er is een strandzone aan gelegd met diverse facili teiten en er zijn aanlegsteigertjes. Ook is het een gewaardeerde spot bij kitesurfers. Wandelen: Rond de Binnenschelde loopt een route langs het water van ongeveer 7 kilometer. Ook is het mogelijk om deze route te fietsen. 4 The Inner Scheldt The Inner Scheldt is a leisure lake on the edge of residential area de Bergse Plaat which offers possibilities for swimming, canoeing and wind surfing. It features a beach area with various facilities and jetties. It is also a highly valued location for kite surfers. Hiking: Around the Binnenschelde, you will find a trail along the water of about 7 kilometres. You can also ride this trail by bike. 36 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

5 Halsters Laag 5 Halsters Laag Het Halsters Laag is een bijzondere plek. Een laagte tussen twee noordelijke uitlopers van de Brabantse Wal, de hoge zandwal van België tot aan Steenbergen. Tegelijkertijd ligt het Halsters Laag in de overgangszone waar zand- en kleigronden elkaar raken: de Naad van Brabant. Hierdoor komt grondwater van heel goede kwaliteit (kwelwater) aan het oppervlak. Het Halsters Laag heeft daarom de status ‘Natte Natuurparel’ gekregen. Het is een laaggelegen gebied dat bestaat uit (natte) graslanden, broekbosjes, elzensingels en poelen. Wandelen: In het Halsters Laag is een laarzenpad van vier kilometer uitgezet: het Frans-paadje. Deze wandeling leidt je door het prachtige gebied met twee gezichten. Vertrek: vanaf de parkeerplaats aan het Laageinde in Bergen op Zoom. Halsters Laag is a very special location. These lowlands lie between two spurs, protruding to the north from the Brabantse Wal, the high sandy ridge running from Belgium to Steenbergen. At the same time, Halsters Laag is located in the transition zone from sandy to clay soil: the Seam of Brabant. As a consequence, soil water of a high quality (seepage) rises to the surface. Therefore, Halsters Laag was awarded the status of ‘Natte Natuurparel’ (Wet Pearl of Nature). It is a lowland that consist of (wet) meadows, riparian woods, alder groves and puddles. Hiking: A four-kilometre welly-trail is signposted in Halsters Laag, it is called the French trail. This hike will take you through this beautiful two-faced scenery. 37

6 Landgoed Lievensberg 7 Groot Molenbeek Klimmen, klauteren, wandelen met of zonder schoenen, mountainbiken of recreatief fietsen, kuieren of stevig doorstappen, heerlijk op een terras vertoeven; het kan hier allemaal. Natuurpoort Lievensberg is het knooppunt voor vele fiets- en wandelroutes. Lievensberg is een oud landgoed en bestaat uit een park, zandverstuivingen, heidetuinen en dennenbossen. Het park en bos en de heide zijn dagelijks gratis toegankelijk van zonsopgang tot zonsondergang. Wandelen: Er is een blotevoetenpad van 2 km. Mountainbiken: Vanaf de Boslustweg starten 2 uitdagende mountainbikeroutes. De routebeschrijvingen zijn verkrijgbaar bij VVV Brabantse Wal. 6 Lievensberg estate Climbing, clambering, walking with or without shoes on, mountain biking or recreational biking, strolling or keeping up a stiff pace, lounging in an outdoor café; anything goes. Natuurpoort Lievensberg is the junction of many biking and hiking routes. Lievensberg is an ancient estate that consists of a park, sand drifts, heath gardens and pine woods. The park, woodlands and heath are freely accessible every day, from sunrise to sunset. Hiking: There is a Barefooted Trail of 2 km. Mountainbiking: Two challenging routes start at the Boslustweg. The brochures are available at VVV Brabantse Wal. Groot Molenbeek is een bebost landgoed dat gegroeid is uit een van de oudste nederzettingen van de streek (zeker vóór 1291). In het valleitje van de Molenbeek staan verspreid hoeven, welke schuil gaan onder zwaar loofhout. Het gebied is vrij toegankelijk op wegen en paden. 7 Groot Molenbeek Groot Molenbeek is a wooded country estate that originates from one of the oldest settlements in the area (before 1291). Under the heavy foliage of the broad-leaved trees, farms are scattered in the valley of the Molenbeek. Roads and trails in the area are open to the public. 8 De Bergse Heide Landschapspark De Bergse Heide is ontstaan op stuif duinen die door eeuwenlange invloed van de overheersende zeewind uit het zuidwesten omhoog zijn gestuwd. Nu wordt het zand bijeengehouden door gemengd bos. Het grote contrast tussen hoger gelegen droge beboste zandkoppen en de lager gelegen vochtige open plekken bieden veel leefruimte voor een grote diversiteit aan planten en dieren. Er zijn vele faciliteiten te ontdekken voor zowel actief als passief recreëren 8 De Bergse Heide Nature park De Bergse Heide developed on moving sand dunes that were pushed upwards after centuries of impact of the dominant sea wind from the south west. Currently, the sand is conserved by mixed woodland. The huge contrasts between elevated dry, sandy woodlands and low-lying, open wetlands offer a suitable habitat for a wide variety of flora and fauna. You can explore many facilities for either active or passive recreation. 9 Ongerepte wildernis in de Dintelse Gorzen Wandelend op de Dintelse Gorzen is de wereld aangenaam ver weg: rust en stilte zijn immens en weldadig. Het buitendijkse natuurgebied de Dintelse Gorzen, in beheer bij Natuurmonumenten, is een voormalig getijdengebied langs het Krammer Volkerak. Na het sluiten van de Philipsdam (1987) viel het getij weg en verzoette het. De plantengroei veranderde sterk. Zoute soorten verdwenen grotendeels; orchideeën, koninginnekruid, duinriet en allerlei (bloeiende) struiken kwamen er onder meer voor terug. 38 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Het is een kwart eeuw geleden dat de getijden hier grotendeels verdwenen, maar nog steeds is de structuur van slikken, schorren en kreken te zien. Op het lage slik groeien – dankzij de zoutvoorraad in de bodem – nog steeds zoutminnende planten als zeekraal en zilte schijnspurrie en zoeken kluten en lepelaars naar voedsel. Het slik kent ook zandige stukjes. Daar groeit duindoorn en bloeien ‘s zomers parnassia en duizenden orchideeën. Om te voorkomen dat bomen en struiken het gebied overwoekeren en orchideeën, roodborsttapuiten, ganzen en veel ander moois verdringen, zet Natuurmonumenten grote grazers in. Er grazen 135 Schotse hooglanders en 80 Shetlandpony’s. De dieren zijn gehard en zomer en winter buiten. Wandelen: Er is een 5 kilometer lange wandelroute uitgezet, gemarkeerd met blauwe en gele pijlen. Om grondbroedende vogels voldoende rust te geven bij het broeden is van 15 maart tot 15 juli alleen het blauw gemarkeerde gedeelte (2,5 km) van de wandelroute toegankelijk. In verband met de grote grazers mogen honden niet mee. Vertrek: Vlietdijk in Dinteloord. Wandelexcursies: Natuurmonumenten organiseert het hele jaar door wandelexcursies over de Dintelse Gorzen. Meer informatie over excursies via VVV Brabantse Wal of op www.natuurmonumenten.nl. 9 Unspoilt wilderness in Dintelse Gorzen When hiking in Dintelse Gorzen (Dinteloord’s saltings), the world is at a comfortable distance: peace and quiet are vast and salutary. The conservation area Dintelse Gorzen is located outside the dikes and managed by Natuurmonumenten (the Society for Preservation of Nature Conservation Areas in the Netherlands). It is a former tidal zone along the Krammer Volkerak. When the Philipsdam was closed in 1987, the tidal movements disappeared and the water became brackish and fresh. The fauna changed drastically. Salty species dissapeared largely; but other plants returned, including orchids, hemp-agrimony, wood small-reed and various (flowering) shrubs. More than 25 years have passed, since the tide disappeared, but the structure of silts, salt marshes and coves is still visible. Salt-loving plants such as glassworth and sand spurrey still grow on the silts, because of the salt content of the soil- and avocets and spoonbills still search for food on the silts. On the silts’ sandy parts, gorse grows and in summer grass of Parnassus and thousands of orchids flower there. To prevent trees and shrubs from overgrowing the area and oust the orchids, stonechats, geese and many other gems, Natuurmonumenten uses large livestock species. 135 highland cattle and 80 Shetland ponies graze the area in summer and winter. 39

Hiking: A five-kilometre trail is signposted with blue and yellow arrows. From 15th of March to 15th of July, only the blue-marked part of the trail (2.5 km in length) is open to the public, so ground-breeding birds will have some peace and quiet. Dogs are not allowed in the area because of the cattle. Field hikes: All year long, Natuurmonumenten organises field hikes in the Dintelse Gorzen. For more information on field hikes, please contact VVV Brabantse Wal or check www.natuurmonumenten.nl. 10 Slikken van De Heen en Steenbergsche Vliet Ook in beheer bij Natuurmonumenten zijn de natuurge bieden Slikken van De Heen en Steenbergsche Vliet. Ze liggen vlakbij de Dintelse Gorzen, en zijn te overzien, maar niet vrij toegankelijk. De Steenbergsche Vliet is een moerasgebied en een broedplaats voor veel vogels, onder andere de bruine kiekendief en rietzanger. Het is een belangrijke kraam kamer voor vissen door de verbinding met het Volkerak. Je kunt het gebied prima beleven vanaf het water. De adressen voor het huren van kano’s en fluister sloepen vind je op pagina 31. Ook kun je hier overnachten op het water. De West-Brabantse Dijken zijn levende cultuurhistorie! Ze horen bij het Brabantse dijkenlandschap dat vanaf 1700 gestalte kreeg. Natuurmonumenten onderhoudt een aantal dijken waarvan de Oude Vlietpolderdijk en de Kleine dijk de fraaiste zijn. Op of langs de meeste dijken is het heerlijk wandelen en fietsen. 10 Silts at De Heen and Steenbergsche Vliet Natuurmonumenten also manages the nature conservation areas Slikken van De Heen (Silts at De Heen) and Steenbergsche Vliet. They are adjacent to Dintelse Gorzen, and can be viewed from the outside, but are not open to the public. Steenbergsche Vliet is a marshland and a breeding ground for many birds, including the marsh harrier and reed warbler. It is also a fish breeding ground, due to the link to the Volkerak. You can enjoy the area from the water. You will find the addresses for renting canoes and low-noise aka ‘whispering’ sloops on page 31. You can also stay the night on the water. They belong to Brabants’ dike scenery which has taken shape from 1700 onwards. Natuurmonumenten maintains a number of dikes, of which the Oude Vlietpolderdijk and the Kleine dijk are the most picturesque examples. You can enjoy a quiet hike or bike ride along or on most of the dikes. 11 Grenspark Kalmthoutse Heide Grenspark Kalmthoutse Heide is een grensoverschrijdend natuurgebied van 6000 hectare, met heide, vennen, stuifduinen, weilanden en bossen. Vooral de ecologische en cultuurhistorische waarden maken het gebied uniek. In 2011 is het project om beide heidegebieden met elkaar te verbinden en grote zandduinen te herstellen, afgerond. Er ligt nu een robuust, grenzeloos natuurreservaat waar dieren zoals de gladde slang, nachtzwaluw en boomleeuwerik van profiteren. Ossendrechtse Duinen is een onderdeel van het Nationaal Park Grenspark Kalmthoutse Heide. Wandelen: In het Grenspark liggen verschillende wandelpaden. Met wandelroute Haas (4,6 km) kun je het natuurgebied Ossendrechtse Duinen bewonderen en van het uitzicht genieten op de grote open heidevlaktes. Natuurpoort de Volksabdij Ossendrecht is het knooppunt voor vele fiets- en wandelroutes. Het wandelpad Abdij start hier en leidt je door het parkbos, bos, heide en vennen. De kaart met alle wandelroutes is bij VVV Brabantse Wal verkrijgbaar. 11 Border park Kalmthoutse Heide Border Park Kalmthoutse Heide is nature conservation area of 6,000 hectares. It includes heath, pools, drifting sands, meadows and woodlands. The area is unique because of its ecological value and cultural history. In 2011 a project to link two heath lands and restore large inland dunes, is wrapped up. Many animals, such as smooth snake, nightjar and woodlark will benefit from the cross-border, solid nature conservation area. Ossendrechtse Duinen is a part of National Park Border Park Kalmthoutse Heide. Hiking: There are various trails in the Border Park. Hiking trail Haas (Hare) (4,6 km) will offer you a nice overview of nature conservation area Ossendrechtse Duinen. You can also enjoy the view of large open heath lands. Hiking trail Abdij (Abbey) will guide you from Volksabdij O.L.V ter Duinen through the park woods, forests, heaths and along the pools. The map with all hiking tracks is available at VVV Brabantse Wal. 40 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

12 De Stoppelbergen 12 De Stoppelbergen De Stoppelbergen maakt deel uit van het Grenspark Kalmthoutse Heide. Het bestaat uit gemengd bos, diverse hoogteverschillen (typerend voor de Brabantse Wal) en heidegebieden. In het gebied staan veel zeedennen. Ze zijn te herkennen aan de zeer lange naalden en zeer grote dennenappels. De bomen staan altijd scheef en de schors heeft een heel grove structuur. Stoppelbergen is part of Border Park Kalmthoutse Heide. It consists of mixed woodlands, various height differences (which are typical for the Brabantse Wal) and heath lands. Many maritime pines grow in the area. They can be recognized by their long needles and extremely large pine-cones. The trees are always crooked and the bask’s structure is very coarse. 41

13 Noordpolder van Ossendrecht De Noordpolder is een nat natuurgebied in de Ecologische Hoofdstructuur, de groene ruggengraat van Nederland. Natuurmonumenten en Waterschap de Brabantse Delta werken in de Noordpolder samen om vochtige en bloemrijke graslanden te ontwikkelen. De Brabantse Wal is als steilrand een aardkundig monument. Door de overgangen in de Noordpolder van hoog en laag, droog en nat, zand en klei vind je hier een uniek landschap met bijzondere planten en dieren. In het gebied broeden veel weidevogels en voor libellen en amfibieën zijn poelen aanwezig. Turend over het landschap zie je wellicht een bruine kiekendief jagend op zijn prooi, een ree langs de bosrand of een grazende kolgans. In het voorjaar is het kleurenspel van de dotterbloem, de echte koekoeksbloem en vlinders een lust voor het oog. Wandelen: Als je de blauwe ‘Langs de Brabantse Wal’-route (5 km) loopt, kom je langs de panoramatafel op de Schenkeldijk. Aan de rand van het Koepelbos staat een verrekijker, waarmee je de natuur dichterbij kunt halen. Op deze plek tref je meer informatie aan over de Noordpolder en heb je een schitterend uitzicht over het natuurgebied. 13 Ossendrechts’ Noordpolder Ossendrechts’ Noordpolder is a wet conservation area which belongs to the National Ecological Network, the ‘green spine’ of the Netherlands. Natuurmonumenten and the district water board Brabantse Delta cooperate in the Noordpolder to develop wet and florid meadows. The Brabantse Wal is a steep sandy ridge and a geological monument. Because the Noordpolder has a lot of transitions, from high to low, dry to wet and sand to clay, the scenery is unique and features special plants and animals. The area is a breeding ground for meadow birds, and puddles are available for dragon flies and amphibians. Gazing out on the scenery, you may see a marsh harrier hunt its pray, a roe along the fringe of the wood or a grazing white-fronted goose. In spring, the colours of the marsh-marigold, the ragged robin and the butterflies are a sight for sore eyes. Hiking: If you follow the blue trail ‘Along the Brabantse Wal’ (5 km), you will pass the panoramic table on the Schenkeldijk. On the fringe of the Koepelbos you will find a telescope, to zoom in on the countryside. At this site, you will find more information on the Noordpolder and you can enjoy a splendid view of the conservation area. 42 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

14 Vluchtheuvel De Vluchtheuvel ligt op de hoge zandgronden van Noord-Brabant. Er is ongeveer dertig meter hoogteverschil met de naastgelegen Noordpolder van Ossendrecht. In het bos staan Oostenrijkse dennen en er groeien ruwe berken en gewone vlier. Broedvogels hier zijn gaai, roodborst, koolmees en pimpelmees. Natuurmonumenten creëert open plekken in het bos waar loofbomen als ruwe berk en wilde lijsterbes kunnen ontkiemen. Met deze ingreep ontstaat een gevarieerder, natuurlijker bos. 14 Vluchtheuvel (refuge hill) The Vluchtheuvel is located on the high sandy soils of Noord-Brabant. The height difference with the adjacent Noordpolder in Ossendrecht is approximately thirty metres. The wood consists of Austrian pines, silver birches and ordinary elders. Local breeding birds are jay, robin, great tit and blue tit. Natuurmonumenten creates clearings in the woods, for deciduous trees such as silver birch and European rowan to germinate. These interventions guarantee a more diversified and natural woodland. 15 Kortenhoeff Kortenhoeff maakt deel uit van het Grenspark Kalmthoutse Heide. Het is een open gebied met droge en natte heide en vennen. Op Kortenhoeff liggen 3 vennen: Het Wasven, het Bronven en het Akkerenven. Er komen bijzondere plantensoorten voor, zoals zonnedauw en beenbreek. Kortenhoeff is een aangelegd ‘jong’ landgoed (vergeleken met bv. het oude Moretusbos). De aanleg van een jong landgoed had een andere reden dan de aanleg van oude landgoederen. Bij de oude ging het om de status, rijkdom en macht van de eigenaar. Een jong landgoed is een vorm van belegging en bracht inkomsten op. Zo is het landgoed in gebruik geweest t.b.v. de landbouw. Na de Tweede Wereldoorlog werd een fruitboomgaard aangelegd. In het gebied staat nog steeds een fruitschuur, met rode dakpannen. Ook zijn nog veel rechte lijnen terug te vinden, zoals de windsingels: bomen (veelal elzen) die rondom de fruitbomen werden gezet om de wind tegen te houden. Het beheer van Kortenhoeff werd in het verleden uitgevoerd met IJslandse pony’s en Nederlandse Landgeiten. Deze dieren hebben het gebied een natuurlijk karakter gegeven. Wandelen: Op Kortenhoeff liggen twee bewegwijzerde wandelroutes: Muis (1,7 km) en Uil (2,1 km). Deze routes zijn met elkaar te verbinden. 15 Kortenhoeff Kortenhoeff is part of Border Park Kalmthoutse Heide. It is an open area with dry and wet heath lands and pools. Kortenhoeff has 3 pools: Wasven, Bronven and Akkerenven. Special plant species such as bog asphodel grow there. Kortenhoeff is a cultivated ‘young’ estate (when compared to e.g. the old Moretusbos). Laying out a young estate had a different purpose than laying out an estate did in the past. Older estates were laid out to display status, wealth and power of its proprietor (see Moretusbos). A young estate was a means of investment and had to generate income. As such, the estate was used for agriculture. After WWII, an orchard was laid out. The area still features a fruit shed, with red tiles on the roof. Many straight lines are visible, such as the old windbreaks: trees (mainly alder trees) planted around the fruit trees to stop the wind. Kortenhoeff used to be maintained by using Icelandic ponies and Dutch Landrace goats. These animals have rendered the area its natural character. Hiking: Kortenhoeff has two signposted hiking trails: Muis (Mouse, 1.7 km) and Uil (Owl, 2.1 km). These trails can be linked up. 16 De Staartse Heide De Staartse Heide maakt deel uit van het Grenspark Kalmthoutse Heide. Het bestaat uit gemengd bos, enkele hoogteverschillen (typerend voor de Brabantse Wal) en heidegebieden. Op de Staartse Heide is een groot stuk bos gekapt. Dit wordt ook wel de grote verbindingszone genoemd. Het verbindt de gebieden Ossendrechtse Duinen en Kleine Meer (van Natuurmonumenten) en Kortenhoeff met elkaar. Het realiseren van deze verbindingszone is tot stand gekomen in samenwerking met het Grenspark. De Staartse Heide is een belangrijk gebied voor de nachtzwaluw. In de toekomst wordt verwacht dat de gladde slang ook voor zal komen. Deze zal waarschijnlijk profiteren van de aanleg van de verbindingszone. Wandelen: Er zijn twee bewegwijzerde wandelroutes: Vos (3,3 km) en Ree (Grensoverschrijdend, 7,6 km). De routes zijn met elkaar te verbinden. 43

16 Staartse Heide 18 Mattemburgh Staartse Heide is part of Border Park Kalmthoutse Heide. It consists of mixed forest, some height differences (which are typical for the Brabantse Wal) and heath lands. A large plot of woodland was felled at Staartse Heide, also known as the ‘large linking zone’. It connects the areas Ossendrechtse Duinen and Kleine Meer (owned by Natuurmonumenten) and Kortenhoeff. Realizing this linking zone was achieved by cooperation with the Border Park. Staartse Heide is an important area for the nightjar. It is expected that the smooth snake will also settle in the area, as this animal will probable benefit from the lay out of the linking zone. Hiking: There are two signposted hiking trails: Vos (Fox, 3.3 km) and Ree (Roe, cross-border, 7.6 km) These trails can be linked up. 17 Moretusbos Het Moretusbos is een juweel van een parkbos op de grens met België. Het bos maakt deel uit van de Brabantse Wal en heeft een rijke cultuurhistorie. Die komt tot uiting in de rechte lanen en sterke verhalen. Wandelen: Bij de ingang via de Canadalaan / Oud Broek vind je een informatiepaneel en start de wandelroute “Het pronkstuk van de jonker”, deze route is ongeveer 3,5 km lang en gemarkeerd met rode plaatjes van de Gloriëtte. Langs de route staan informatieborden bij de belangrijke, cultuurhistorische elementen. Vertrek: Oud Broek in Stabroek – Putte. 17 Moretus woods Moretusbos is a splendid park wood on the Belgian border. The wood is part of Brabantse Wal and boasts a rich cultural history, which is expressed by the straight avenues and tall stories. Hiking: At the entrance Canadalaan / Oudbroek you will see an information panel and the start of the trail “Het pronkstuk van de jonker” (The squire’s showpiece). This trail is about 3.5 km long and marked with red pictures of the Gloriëtte. Along the trail you will find information signs near sites with an important cultural history. Landgoed Mattemburgh ligt ten zuiden van Bergen op Zoom en is eigendom van Brabants Landschap. Mattemburgh wordt gerekend tot de vijf gaafst bewaard gebleven stijltuinen van ons land. Het oudste bosreservaat van ons land, waar al ruim 100 jaar doelbewust geen onderhoud meer plaatsvindt, maakt onderdeel uit van het landgoed. Op het landgoed zijn twee tuinstijlen. Rond de villa uit 1847 ligt een tuin in Engelse Landschapsstijl. Kronkelende paden, slingervijvers, verrassende doorkijkjes, een Chinees bruggetje en klassieke standbeelden. Hoogtepunt van deze tuin, letterlijk en figuurlijk, vormt een theekoepel op een kunstmatige verhoging. Onder de koepel bevindt zich een voormalige ijskelder, die nu dienst doet als winterverblijfplaats voor vleermuizen. De Franse tuin is heel anders van stijl. De bomen en heggen zijn strak geschoren. Twee rijen van reusachtige kuipen, met daarin citroen- en sinaasappelboompjes, sommige van wel 100 jaar oud, leiden naar restaurant Orangerie Mattemburgh. Wandelen: Er zijn 2 wandelroutes uitgezet door het bosgebied. De Franse en Engelse tuin zijn vrij toegankelijk, voor toegangstijden zie pagina 17. Vertrek: Beukendreef in Hoogerheide 18 Mattemburgh Mattemburgh country estate is located to the south of Bergen op Zoom and owned by Brabants Landschap. Mattemburgh is regarded to be one of the five best preserved formal gardens of our country. It includes the oldest forest nature reserve of the Netherlands. No maintenance is executed, which is a well-considered decision. You will find two different garden styles at the estate. The villa that was built in 1847 is surrounded by a garden in English Landscape style. It features winding paths, meandering ponds, unexpected vistas, a Chinese bridge and classical statues. A tea house on an artificial rise is the summit of these gardens, in a truly literal and metaphorical sense. Below the rise you will find a former icehouse which now serves as a hibernation room for bats. The French garden has a totally different style. Trees and hedges are neatly trimmed. Two rows of giant tubs are filled with lemon and orange trees – some of them over 100 years old – and lead to restaurant the Orangery. Hiking: The French and English Garden are open to the public, opening hours check page 17. 44 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

19 Wouwse Plantage Het bosgebied van de Wouwse Plantage is nog een oase van rust. Je hoort de vogels fluiten, de wind ruist door de bladeren en in de verte klinkt het getik van een specht of je hoort het gekoer van een bosduif. Langs hoge hagen van rododendrons wandel je richting het Woeste Gedeelte waarbij je langs heuvels komt die oprijzen tot twintig meter boven NAP. Van één van die heuvels wordt verteld dat het wel eens een prehistorische grafheuvel zou kunnen zijn. Het hele gebied van de Wouwse Plantage is circa 900 hectare groot en ligt op een zandrug die ongeveer 20.000 jaar geleden is gevormd. De Wouwse Plantage kent een rijke geschiedenis en er zijn door de eeuwen heen diverse eigenaren geweest. Het landgoed is inmiddels uitgegroeid tot een prachtig natuurgebied met verschillende bostypen. Voor enkele dieren zoals de wespendief, nachtzwaluw, zwarte specht en boomleeuwerik behoort het gebied tot de belangrijkste broedgebieden in Nederland. Wandelen: Langs de Plantagebaan, de weg van het dorp Wouwse Plantage naar Huijbergen, is een onbemand informatie centrum ingericht. Hiervandaan beginnen de wandelroutes. 19 Wouwse Plantage The woodlands of Wouwse Plantage are still a haven of peace. You can hear birds whistling, the rustling of the leaves and far off you can hear a woodpecker drumming or a pigeon cooing. Along high rhododendron hedges you walk to the Woeste Gedeelte (wild part) and pass along hills which rise to twenty metres above NAP (a Dutch sea level indication). It is said that one of these hills might be a prehistoric mound. The entire area of Wouwse Plantage measures about 900 hectares and is located on a sandy ridge which was developed some 20,000 years ago. Wouwse Plantage has a rich history and has had several proprietors in its history. Meanwhile, the estate has become a beautiful scenic area with various types of woodlands. For some animals, such as the honey-buzzard, nightjar, black woodpecker and the woodlark the area is one of the main breeding grounds in the Netherlands. Hiking: Along the Plantagebaan, the road from the village Wouwse Plantage to Huijbergen, you will find a unmanned information centre. This is where the hiking trails start. 45

Het Markiezenhof 46 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

Ravelijn Op den Zoom De Steilrand 47

ZIEN EN DOEN SPORTIEF EN ACTIEF / Sports and active leisure BOWLEN / Bowling Bowling & Resto-Lounge Familyland Markiezaatsweg 25, Bergen op Zoom, 0164 657 572, www.bowlingbergenopzoom.nl Groene Papegaai 19, Hoogerheide, 0164 613 155, www.familyland.nl E-CHOPPER VERHUUR / E-Chopper hire E-Chopper BoZ E-Chopper Fletcher Citycruisers E-Chopper Nieuw-Vossemeer E-Chopper Ossendrecht E-Chopper Wouwse Plantage ESCAPE ROOMS Escape The Gate Escape Room 0164 De Erfenis van Lievensberg (outdoor) Bunker Escape ’t Snoepwinkeltje Lievevrouwestraat 60, Bergen op Zoom, www.gevangenpoortboz.nl Kortemeestraat 18, Bergen op Zoom, 06 489 025 59, www.escaperoom0164.nl Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 0164 256 387, www.natuurpodium.nl Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.bunkerescape.nl Markt 13, Steenbergen, 06 147 689 91, www.escaperoom-snoepwinkeltje.nl HUIFKARVERHUUR / Covered wagon hire Stal Brooijmans Fam. J. Buijs 06 222 582 22, www.brooijmans.nl Putte, 0164 602 129 48 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover Klein Molenbeekseweg 10, Bergen op Zoom, 06 301 713 21, www.e-chopperboz.nl Gertrudisboulevard 200, Bergen op Zoom, 0164 260 202, www.fletcherstadsparkhotel.nl Grote Markt 13, Bergen op Zoom, 06 109 546 49, www.citycruisers.nl Hoogte 15-19, Nieuw-Vossemeer, 0167 502 475, www.e-choppernieuwvossemeer.nl Aanwas 17, Ossendrecht, 0164 672 405, www.grenshoteldejonckheer.nl Plantagebaan 187, Wouwse Plantage, 06 193 865 15, www.swingdoordepin.nl

FIETSEN / Biking De fiets is bij uitstek het vervoersmiddel om de Brabantse Wal te ontdekken. Tal van fietsroutes leiden je langs rustieke boerenerven, door open polderlandschappen en bos en heide, langs gezellige terrassen, voorbij prachtige monumenten en laten je genieten van de vele adembenemende uitzichten. Niet voor niets kent het gebied een rijke wielerhistorie met vele helden en tal van wielerevenementen. Met het fietsroutenetwerk fiets je via genummerde borden van knooppunt naar knooppunt. Op deze manier kun je zelf je route en afstand bepalen. Speciale themaroutes zijn ontwikkeld op basis van het routenetwerk: o.a. Brabantse Wal Aspergeroute, Rondje Bergen op Zoom, Heense Dijkenroute en Molenroute. Deze routes nemen je mee over de Brabantse Wal met leuke afstappunten onderweg. Ga de uitdaging aan! De Brabantse Wal is een walhalla voor mountainbikers, van Fort de Roovere in Halsteren tot de Leeuw van Vlaanderen net over de grens bij Zandvliet. Bijna alle routes op de Brabantse Wal zijn aan elkaar te lussen. Samen met de routes over het Grenspark Kalmthoutse Heide ontstaat één groot mountainbike-walhalla van dik 100 kilometer onverhard. Een hoogtepunt, letterlijk en figuurlijk, is het parcours op Col du Kragge. Op www.vvvbrabantsewal.nl vind je het complete overzicht en zijn diverse routes te downloaden. FIETSVERHUUR / Bicycle hire Rijwielstalling NS Hermes Fietsen Bravo deelfietsen Fletcher Hotel Stadspark Bicycles are the most adequate means of transport to explore the Brabantse Wal. A wealth of biking routes will guide you along pastoral farmyards, open polder scenery, woods and heath, along cosy street cafés, splendid listed buildings and they will present breath-taking views to you. You will instantly grasp why the area has a rich tradition in bicycle racing and boasts many sports heroes and a host of cycling events. The cycle-centre-network allows you to cycle from centre to centre along numbered signposts. In this way, you can map out your own route and travelling distance. Special themed routes have been developed based on the network. Take up the challenge! Brabantse Wal is a Walhalla for mountain bikers, all the way from Fort de Roovere in Halsteren to Leeuw van Vlaanderen just across the Belgian border near Zandvliet. Nearly all of the routes on Brabantse Wal can be linked up. Combined with the routes across Grenspark Kalmthoutse Heide (a cross-border park) this creates one comprehensive mountain-bike Walhalla of over 100 kilometres of unpaved tracks. The highest spot of the area is located at former land fill ‘de Kragge’. Enjoy the panoramic views from Antwerp to Willemstad. At www.vvvbrabantsewal. nl you will find our complete overview and you can also download various routes. Stationsplein 2, Bergen op Zoom Antwerpsestraatweg 25-27, Bergen op Zoom, 0164 241 844, www.hermespassievoorfietsen.nl diverse locaties in Bergen op Zoom, www.bravo.nl Gertrudisboulevard 200, Bergen op Zoom, 0164 260 202, www.fletcherstadsparkhotel.nl Mountainbiken Bergen op Zoom Antwerpsestraatweg 14, Bergen op Zoom, 0164 794 547, www.mountainbiken-boz.nl Fun4Family locatie Natuurpoort Lievensberg, Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 06 228 683 38, www.fietsverhuur-bergenopzoom.nl Het Poortje Fietsen Camping De Uitwijk Akkermans Leisure & Golf Multi-Bikes Fun4Family Pijnen Race Dorpsstraat 47, Halsteren, 0164 683 405, www.hetpoortjefietsen.nl Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.de-uitwijk.nl Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.akkermans.com Kerkstraat 59, Lepelstraat, 0164 681 328, www.multi-bikes.nl locatie Natuurpoort De Volksabdij, O.L.V. ter Duinenlaan 199, Ossendrecht, 06 228 683 38, www.fietsverhuur-bergenopzoom.nl Molenstraat 4, Ossendrecht, 0164 672 763, www.pijnentweewielers.nl 49

GOLF BILJARTGOLF / Billiard golf ’t Wagenhuis Hoogte 15, Nieuw Vossemeer, 0167 502 475, www.wagenhuis.nl GOLFBANEN / Golf courses Golfbaan Wouwse Plantage (18 holes) Zoomvlietweg 66, Bergen op Zoom, 0165 377 100, www.golfwouwseplantage.nl Akkermans Leisure & Golf (par 3) Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.akkermansgolf.nl MIDGETGOLF / Minigolf Midgetgolf Meilust Glow in the Dark Crazy Golf Camping De Uitwijk Treasure Island Adventure Golf Midgetgolf Halsteren STRAATGOLF / Streetgolf Joy Company Heesterbos 2, Bergen op Zoom, 06 826 247 60, www.midgetgolf-meilust.nl Markiezaatsweg 25, Bergen op Zoom, 0164 657 572, www.bowlingbergenopzoom.nl Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.de-uitwijk.nl Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.adventure-golf.nl Langstraat 5, Halsteren, 0164 851 888, www.monkeytown.eu 06 442 368 40, www.joy-company.nl (uitsluitend voor groepen) INDOORSKI/KLIMMEN / Indoor ski resort/climbing Ego Indoor Ski Klimbos Brabantse Wal Oude Wouwsebaan 14, Bergen op Zoom, 0164 211 495, www.egoindoorski.nl Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 088 554 66 36, www.klimbosbrabantsewal.nl > VVV-idee De lekkerste fiets- en wandeltochten! Trappen of stappen van koffie naar lunch naar diner en in de tussentijd genieten van het landschap wat aan je voorbij komt met interessante afstappunten op de Brabantse Wal. Dat kan met het culinaire en sportieve arrangement Happen & Trappen. 50 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

MANEGES / Riding schools Manege Molenzicht Manege De Paardenhoeve Ruitercentrum de Molen Wolfshoeve Boslustweg 15a, Bergen op Zoom, 0164 236 081, www.manegemolenzicht.nl Verlengde Zandstraat 7, Bergen op Zoom, 0164 236 339, www.manegedepaardenhoeve.nl Dennenlaan 29b, Hoogerheide, 0164 612 357, www.ruitercentrumdemolen.nl Staartsestraat 55, Huijbergen, 06 517 858 25, www.wolfshoeve.com STEPVERHUUR / Kick scooter hire Fun4Family Joy Company Akkermans Leisure & Golf SUPPEN / Sup Sup Surfari Supverhuur Akkermans Bobla Sup & Surf TENNIS / SQUASH Sportcentrum De Karmel (tennis) Sport & Slankstudio Hoogerheide Bergen op Zoom, 0164 700 238, www.supsurfari.nl Beneden Sasweg, De Heen, 0167 502 621, www.akkermans.com Kruislandsedijk 34, Steenbergen, 06 251 023 52, ww.boblasup.com Diverse locaties, 06 228 683 38, www.fietsverhuur-bergenopzoom.nl 06 442 368 40, www.joy-company.nl Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621, www.akkermans.com Karmel 4, Bergen op Zoom, 0164 254 777, www.sportcentrumdekarmel.nl Sportlaan 2a, Hoogerheide, 06 226 354 50, www.sportenslankstudio.nl Sport- en Recreatiecentrum De Knotwilg Wipstraat 2, Steenbergen, 0167 561 188, www.deknotwilg.nl 51

WANDELEN / Hiking De Brabantse Wal is dé plek om je wandelschoenen aan te trekken en erop uit te gaan! De natuurgebieden en monumenten vormen de achtergrond van de vele wandelroutes die over de Brabantse Wal lopen. Ga zelf op pad en bepaal je route aan de hand van het wandelroutenetwerk of ontdek het gebied met een van de gidsen. De forten in de omgeving spelen een grote rol in het lange-afstandswandelpad van de Zuiderwaterlinie. De route start in Bergen op Zoom en voert je 290km mee over de gehele linie. Inspiratie gekregen om te gaan wandelen? Start je wandeling bij een van de Natuurpoorten of download een wandelroute op www.vvvbrabantsewal.nl. En vergeet niet een verrekijker mee te nemen op de ontdekkingstocht! The Brabantse Wal is the excellent spot to put on your hiking boots and set out! Areas of natural beauty and monuments provide a lovely backdrop to the many hiking tours located on Brabantse Wal. Get out there yourself and choose your hike by means of the hiking network or discover the area with one of the guides. Fortresses in the area are a key feature of the long-distance hike of the Zuiderwaterlinie (Southern water defence line). The route starts in Bergen op Zoom and takes you along 290 kilometres of the entire defence line. Did you get inspired to take a hike? Start your hike at one of the Natuurpoorten (Nature’s Gates) or download a hiking route on www.vvvbrabantsewal.nl. And don’t forget to take your binoculars on your expedition! 52 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

WELLNESS Blue Wellness Stadspark Gertrudisboulevard 200, Bergen op Zoom, 0347 754 760, www.bluewellnessstadspark.nl ZWEMMEN / Swimming Zwembad De Schelp Zwembad Aquadintel Zwembad De Melanen Familyland Zwembad Laco Zwembad De Meermin De Boulevard Noord 45, Bergen op Zoom, 0164 230 799, www.zwembaddeschelp.nl Overdekt zwembad / indoor swimmingpool Dorus Rijkersstraat 2, Dinteloord, 0167 522 777, www.zwembadaquadintel-meermin.nl Openlucht zwembad / outdoor swimmingpool Langstraat 7, Halsteren, 0164 683 553, www.zwembaddeschelp.nl Openlucht zwembad / outdoor swimmingpool Groene Papegaai 19, Hoogerheide, 0164 613 155, www.familyland.nl Overdekt zwembad / indoor swimmingpool Sportlaan 4, Hoogerheide, 0164 612 590, www.laco.eu/hoogerheide Overdekt- en openluchtzwembad / indoor and outdoor swimmingpool Krommeweg 2c, Steenbergen, 0167 563 722, www.zwembadaquadintel-meermin.nl Openlucht zwembad / outdoor swimmingpool Sport- en Recreatiecentrum De Knotwilg Wipstraat 2, Steenbergen, 0167 561 188, www.deknotwilg.nl Overdekt zwembad / indoor swimmingpool 53

> VVV-idee Koopzondag: iedere laatste zondag van de maand met gratis parkeren in het centrum. Shopping Sunday: every last Sunday of the month with free parking in the city centre. ZIEN EN DOEN WINKELEN / Shopping SHOPPEN / Shopping De Brabantse Wal kent een gevarieerd winkelaanbod. In Bergen op Zoom, Hoogerheide en Steenbergen vind je de meeste van de bekende ketenbedrijven maar ook winkeltjes met een bijzonder aanbod. In Bergen op Zoom zijn vele winkeltjes gevestigd in één van de monumentale panden die de stad rijk is. Collectie, de inrichting en uitstraling van deze winkeltjes en de persoonlijke benadering van de klant maken van winkelen funshoppen! In en om de vele dorpen op de Brabantse Wal zijn er in het buitengebied mogelijkheden om boodschappen te doen bij boeren en boerderijwinkels. Zo krijg je de kans om de vele dagverse producten uit het gebied te kopen of zelfs te plukken. Dat wordt genieten aan tafel! The Brabantse Wal offers a wide and varied range of shops. In Bergen op Zoom, Hoogerheide and Steenbergen, you will find most of the well-known store chains, but also many small shops with special product ranges. In Bergen op Zoom, many shops are located in one of the city’s numerous listed buildings. The product range, design and character of these shops and the personal attention paid to customers turn shopping into fun shopping! In and around the many villages on the Brabantse Wal, you will find ample opportunity to shop at farms and in farmer’s shops in the countryside. This will allow you to buy or even pick the fresh produce on offer in the area. You will enjoy this excellent food! 54 VVV Brabantse Wal ZIEN EN DOEN / See and discover

KOOPAVONDEN / Late night shopping Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Gemeente Bergen op Zoom Gemeente Steenbergen Gemeente Woensdrecht Vrijdag » Friday Vrijdag » Friday Donderdag » Thursday KOOPZONDAGEN / Sunday opening hours Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Bergen op Zoom / Hoogerheide Putte Steenbergen Iedere laatste zondag van de maand » Every last Sunday of each month Iedere zondag » Every Sunday Wisselende zondagen » Several Sundays a year MARKTEN / Street Markets Kijk voor actuele openingstijden / check opening hours: vvvbrabantsewal.nl Wouwsestraat e.o., Bergen op Zoom Donderdag » Thursday Raadhuisplein, Dinteloord St. Lucasplein, Hoogerheide Jordaensplein, Putte Westdam, Steenbergen Donderdag » Thursday Vrijdag » Friday Woensdag » Wednesday Woensdag » Wednesday 55

UITGAAN A night out Ervaar de goede dingen van het leven op de Brabantse Wal Enjoy life’s treats on the Brabantse Wal 56 VVV Brabantse Wal UITGAAN / A night out

UITGAAN / A night out Wil je een avondje uit, naar het theater, muziek luisteren, of onderuit zakken bij de film? Op de Brabantse Wal zijn verscheidene uitgaansgelegenheden. Lekker eten bij een gezellig eetcafé of één van de vele restaurants gelegen in de binnenstad, aan de waterkant of in een bosrijke omgeving. Op culinair gebied is er van alles mogelijk. BIOSCOOP / Cinema Cinema Kiek in de Pot Burg. Van de Laarstraat 25, Bergen op Zoom, 0164 254 886, www.c-cinema.nl POPPODIUM / Popstage Gebouw-T RESTAURANTS A Aziatisch AF Afghaans B Burger BR Brasserie E Eetcafé F Frans FF Fast Food G Grieks GC Grand Café GR Groepsrestaurant I Italiaans IJ IJs Gemeente Bergen op Zoom A Jasmijn A Tang Dynasty A Indiaas Tandoori Handi A Thai by Chin AF Maza B Bistroclub De Stadsburger B Burger Stack Wouwse Tol BR In de Dikke Daan / Canise BR La Pucelle BR De Berk BR Marco’s Intermezzo BR Brasserie Leijnse BR La Place Wouwse Tol BR ‘t Geheim van Bergen BR Ministerie van Eten en Drinken BR Villa Heidetuin BR Saus BR Restaurant Oase BR Restaurant In de Zeeland BR Brasserie Bozlust L Lunchroom M Mexicaans P Pannenkoeken S Steaks SY Syrisch T Turks TA Tapas V Vis W Wereldkeuken Wilhelminaveld 96, Bergen op Zoom, 0164 253 122, www.gebouw-t.nl Would you like to spend an evening out, visit the theatre, listen to music, or relax at the cinema? The Brabantse Wal has various places of entertainment. You can enjoy a good meal in a cosy pub or one of the many restaurants located in the inner city, at the waterfront or in a woody scenery. You will find a range of culinary delights. Antwerpsestraatweg 211, Bergen op Zoom, 0164 245 201 Casper Fagellaan 71, Bergen op Zoom, 0164 248 133 Antwerpsestraat 1, Bergen op Zoom, 06 532 104 42 Korte Bosstraat 5, Bergen op Zoom, 06 287 864 43 Koepeldwarsstraat 4, Bergen op Zoom, 0164 253 097 Zuivelstraat 3, Bergen op Zoom, 0164 745 492 Mastendreef 85, Bergen op Zoom, 0165 370 530 Meeussenstraat 13, Bergen op Zoom, 0164 281 020 Hofstraat 2, Bergen op Zoom, 0164 266 445 Bemmelenberg 21, Bergen op Zoom, 0164 238 751 Stationsstraat 33, Bergen op Zoom, 0164 255 557 Grote Markt 4, Bergen op Zoom, 0164 245 822 Mastendreef 85, Bergen op Zoom, 06 528 361 65 Bosstraat 20, Bergen op Zoom, 0164 653 943 Zuidzijde Haven 39, Bergen op Zoom, 0164 820 391 Balsedreef 4, Bergen op Zoom, 0164 655 094 De Boulevard 65, Bergen op Zoom, 0164 856 779 Fortuinstraat 3, Bergen op Zoom, 06 524 110 10 Markiezaatsweg 25, Bergen op Zoom, 0164 657 572 Boslustweg 1, Bergen op Zoom, 0164 744 134 57

E Eetwinkel De Hollandsche Tuyn Huijbergsestraat 14, Bergen op Zoom, 0164 266 011 E Stadscafé Thalia E Café De Markies F Restaurant 1397 F Fletcher Hotel Stadspark F Moerstede F ‘t Spuihuis F De Hemel F Het Wolthuis FF De Kombuis FF McDonald’s FF Het Strandhuys FF De Zalm FF Broodjeszaak Het 4de FF Subway G Athene G Delphi G Knossos GC De Bourgondiër GC Stadscafé De Teerkamer GC Gastrobar De Moor GC Restaurant No5 GR Natuurlijk!Kloof GR De Raayberg GR Party Restaurant Rozenoord I Amore Mio I Ristorante La Grotta I Il Maccherone I Napoli I Trattoria da Maurizio IJ IJssalon Crusio IJ IJssalon Lik IJ Timo’s Foodbar L The Old Bakery L Het Lunchcafé L Hema Restaurant L Kaldi Koffie & Thee L Inspire Coffee Company L Leonidas L Brownies & Downies L Gewoon bij Sjuul L Multivlaai L Bagels & Beans L La Place Parade L Brasserie Bernard L Differance L Delifrance Koevoetstraat 31, Bergen op Zoom, 0164 239 679 Steenbergsestraat 7, Bergen op Zoom, 0164 726 996 Grote Markt 36, Bergen op Zoom, 0164 252 050 Gertrudisboulevard 200, Bergen op Zoom, 0164 260 202 Vogelenzang 5, Bergen op Zoom, 0164 258 800 Spui 1, Bergen op Zoom, 0164 233 196 Moeregrebstraat 35, Bergen op Zoom, 0164 210 108 Wouwsestraatweg 146, Bergen op Zoom, 0164 785 273 Vogelaar 31-32, Bergen op Zoom, 0164 630 566 De Boulevard Noord 8, Bergen op Zoom, 0164 263 720 De Boulevard 55, Bergen op Zoom, 0164 260 222 Bosstraat 11-13, Bergen op Zoom, 0164 242 983 Fortuinstraat 13, Bergen op Zoom, 0164 255 745 Mastendreef 85, Bergen op Zoom Fortuinstraat 18, Bergen op Zoom, 0164 266 604 Grote Markt 25, Bergen op Zoom, 0164 258 387 Lievevrouwestraat 4, Bergen op Zoom, 0164 242 607 Grote Markt 2-3, Bergen op Zoom, 0164 254 000 Grote Markt 13, Bergen op Zoom, 0164 239 345 Grote Markt 29, Bergen op Zoom, 0164 211 119 Beursplein 5, Bergen op Zoom, 0164 726 995 Zurenhoek 5, Bergen op Zoom, 0164 256 579 Antwerpsestraatweg 267, Bergen op Zoom, 0164 233 675 Beukenlaan 14, Bergen op Zoom, 0164 234 210 Kremerstraat 5, Bergen op Zoom, 0164 248 127 Grote Markt 30a, Bergen op Zoom, 0164 855 665 Korte Bosstraat 9, Bergen op Zoom, 0164 244 157 Kerkstraat 10, Bergen op Zoom, 0164 243 704 Steenbergsestraat 9, Bergen op Zoom, 06 588 029 30 Wouwsestraat 10, Bergen op Zoom, 0164 233 239 Fortuinstraat 7, Bergen op Zoom, 0164 657 116 De Boulevard 75, Bergen op Zoom, 0164 444 450 Bosstraat 9, Bergen op Zoom, 0164 211 924 Wouwsestraat 12, Bergen op Zoom, 0164 769 027 Sint-Josephstraat 72, Bergen op Zoom, 0164 241 454 Kremerstraat 14, Bergen op Zoom, 0164 201 248 Zuivelstraat 9, Bergen op Zoom, 06 273 282 57 Kremerstraat 11, Bergen op Zoom, 0164 750 803 Zuivelstraat 22d, Bergen op Zoom, 0164 315 974 Kortemeestraat 14, Bergen op Zoom, 0164 314 690 Huijbergsestraat 13, Bergen op Zoom, 0164 247 299 Lombardenstraat 1, Bergen op Zoom, 0164 321 063 St. Josephstraat 54-58, Bergen op Zoom, 06 183 453 11 St. Josephstraat 18, Bergen op Zoom, 0164 234 442 Van Konijnenburgweg 11, Bergen op Zoom, 0164 657 636 Zuivelstraat 13, Bergen op Zoom, 0164 265 037 58 VVV Brabantse Wal UITGAAN / A night out

M El Mundo de Carlita P Partycentrum ‘t Appeltje P De Nieuwe Drenck P Pannenkoekenparadijs S Amigo SY 1000 en 1 Nacht TA Bodega Waldolala TA Casa de Castro TA Brasserie ‘t Zusje V Bergsdiep W Kook. Plus W De Watertuin A Lotus BR 1633 Eten & Drinken BR De Nieuwe Ram IJ IJssalon Maddey’s L De Eetbare Tuin L Eeterij de Melanen L De Schaft L De Colweghe L Gasterij de Kladde Gemeente Steenbergen BR Beneden Sas E ‘t Goeleven GR Akkermans Leisure & Golf P De Uitwijk A Kota Radja BR Brasserie Overstag E Eetcafé Havenzicht F Thuis! BR De Commerce GR Zaal Koch E ‘t Wagenhuis E Eetcafé by ons A Foe Ho A Xin Hao A Kota Radja BR Brasserie De Kaai BR Bistro Bar Dok BR Landgoed Arcadia Beursplein 7, Bergen op Zoom, 0164 234 760 Balsedreef 5, Bergen op Zoom, 0164 257 949 Zuidgeest 17, Bergen op Zoom, 0164 265 745 Grote Markt 31, Bergen op Zoom, 0164 854 919 Grote Markt 17, Bergen op Zoom, 0164 652 411 Kremerstraat 30, Bergen op Zoom, 0164 314 576 Moeregrebstraat 84, Bergen op Zoom, 0164 743 120 Steenbergsestraat 1, Bergen op Zoom, 0164 657 965 Blokstallen 2, Bergen op Zoom, 0164 726 999 Blokstallen 2e, Bergen op Zoom, 0164 858 243 Grote Markt 26, Bergen op Zoom, 0164 256 908 Markiezaatsweg 29, Bergen op Zoom, 088 440 2600 Dorpsstraat 172, Halsteren, 0164 682 940 Dorpsstraat 22, Halsteren, 0164 652 775 Steenbergseweg 1, Halsteren, 06 156 368 89 Dorpsstraat 174a, Halsteren, 0164 440 207 Halsterseweg 65a, Halsteren, 0164 650 050 Langstraat 5, Halsteren, 0164 851 888 Ligneweg 3a, Halsteren, 06 100 584 61 Dorpsstraat 30, Halsteren, 088 259 33 65 Kladde 12, Lepelstraat, 0164 652 816 Beneden Sasweg 2-4, De Heen, 0167 503 224 Heensedijk 49, De Heen, 0167 566 069 Heense Molenweg 23, De Heen, 0167 502 621 Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000 Havenweg 7, Dinteloord, 0167 523 835 Sasdijk 2y, Dinteloord, 0167 522 844 Havenweg 19, Dinteloord, 0167 522 445 Westvoorstraat 6, Dinteloord, 0167 528 577 Markt 5, Kruisland, 0167 532 485 Molenstraat 120, Kruisland, 0167 532 435 Hoogte 15-19, Nieuw-Vossemeer, 0167 502 475 Voorstraat 13, Nieuw-Vossemeer, 0167 501 128 Smidstraat 1, Steenbergen, 0167 566 258 Westdam 6-8, Steenbergen, 0167 534 114 Blauwstraat 9, Steenbergen, 0167 564 432 Kaaistraat 1, Steenbergen, 0167 563 140 Kade 2, Steenbergen, 0167 563 072 Afgeslechtedijk 12, Steenbergen, 06 109 380 87 59

BR Puur BR Restaurant De Watertoren E Z’Onder Zeil F In de Oude Stempel G Kreta I Amore Mio IJ IJssalon Boon L Theetuin De Pallemoes L Jerome L Broodjesbar D’n Jayce S Maxima GR ’t H@rt van Welberg Gemeente Woensdrecht A HR Tasty World A Zhong BR D’Ouwe Leeuw F Orangerie Mattemburgh F Het Raedthuys FF Kwalitaria GC Bij de Pastorij GR Familyland I La Cucina IJ Pastor IJs M El Sueño S Boove & Beneeje BR Fleurian E De Kroon E Trapke Op F De Wolfshoek A Lotus E Eetcafé de Boulevard F Jagersrust F HR Dekkers F Grenshotel De Jonckheer S Steakhouse Puts Meuleke A Tin Sing BR De Duinpan E De Roskam E Grenszicht GR MFC De Biezen P De Heusche Bollaert Kaaistraat 19, Steenbergen, 0167 567 381 Nassaulaan 33, Steenbergen, 0167 500 586 Kade 3, Steenbergen, 0167 538 399 Kaaistraat 21, Steenbergen, 0167 567 381 Kleine Kerkstraat 9-11, Steenbergen, 0167 562 515 Grote Kerkstraat 36, Steenbergen, 0167 564 972 Blauwstraat 76, Steenbergen, 0167 565 597 Boomdijk 6, Steenbergen, 0167 567 312 Blauwstraat 68, Steenbergen, 0167 567 547 Markt 20, Steenbergen, 06 200 211 78 Markt 8, Steenbergen, 0167 566 476 Kapelaan Kockstraat 55, Welberg, 06 434 045 11 Antwerpsestraatweg 100, Hoogerheide, 0164 615 882 Raadhuisstraat 111, Hoogerheide, 0164 614 750 Ossendrechtseweg 2, Hoogerheide, 0164 613 058 Antwerpsestraatweg 181, Hoogerheide, 0164 660 834 Ouwe Raedthuysplein 8, Hoogerheide, 0164 652 060 Raadhuisstraat 69b, Hoogerheide, 0164 660 988 Raadhuisstraat 132, Hoogerheide, 0164 660 822 Groene Papegaai 19, Hoogerheide, 0164 613 155 Ossendrechtseweg 1, Hoogerheide, 0164 616 715 Raadhuisstraat 130, Hoogerheide, 0164 660 822 Oude Raedthuysplein 2, Hoogerheide, 0164 858 000 Raadhuisstraat 139, Hoogerheide, 0164 612 520 Dorpsstraat 21, Huijbergen, 0164 642 680 Boomstraat 2, Huijbergen, 0164 657 453 Weg naar Wouw 17, Huijbergen, 0165 379 225 Staartsestraat 57, Huijbergen, 0164 642 704 De Brouwerij 6, Ossendrecht, 0164 673 819 Koningin Wilhelminastraat 1, Ossendrecht, 0164 672 316 Putseweg 21, Ossendrecht, 0164 672 481 Zr. M. Adolphinestraat 6, Ossendrecht, 0164 679 900 Aanwas 17, Ossendrecht, 0164 672 405 Putseweg 50, Ossendrecht, 0164 655 364 Antwerpsestraat 61, Putte, 0164 603 262 1e Verdelingsweg 6, Putte, 0164 602 103 Antwerpsestraat 23, Putte, 0164 603 294 Antwerpsestraat 1, Putte, 0164 856 362 Schoolstraat 42, Putte, 0164 315 560 1e Verdelingsweg 6, Putte, 0164 602 103 60 VVV Brabantse Wal UITGAAN / A night out

BR Non Plus Ultra Grindweg 2, Woensdrecht, 0164 612 165 Wouwse Plantage BR Bistro Douwe Schuur F Kwizien Plantagebaan 225, Wouwse Plantage, 0165 329 785 Schouwenbaan 4, Wouwse Plantage, 0165 329 785 SNOOKER/POOL/BILJART ’t Provoosthuis THEATER / Theatre Theater De Maagd Theater Den Enghel Podium Kloosterhof Grote Markt 32, Bergen op Zoom, 0164 700 219, www.demaagd.nl Grote Markt 19, Bergen op Zoom, 06 303 393 69, www.theaterdenenghel.nl Huijbergseweg 3b, Hoogerheide, 0164 620 221, www.podiumkloosterhof.nl 3 A’s van de Brabantse Wal In april gaat op de Brabantse Wal een waar culinair feest van start. Rond die periode komen namelijk de eerste asperges en aardbeien van het land die, in combinatie met de befaamde ansjovis, dé ingrediënten vormen van het AAA-menu. Veel restaurants laten zich door dit thema inspireren en schotelen een uniek staaltje van hun kookkunsten voor. Asperge De Brabantse Wal Asperge is een Europees erkend streekproduct. De onderscheidende zilte smaak dankt het aan het zuivere grondwater van de Kalmthoutse Heide en de Zeeuwse zeelucht. Vanaf half april kun je de asperges vers van het land bij de telers aan huis kopen. Ansjovis Familie Van Dort uit Bergen op Zoom vangt als enige in Nederland ansjovis. Zodra het bordje met de tekst ‘Verse ansjovis verkrijgbaar’ aan de Artilleriestraat 63 verschijnt, ontstaat er een ware run op dit goddelijke visje. Ze worden op traditionele wijze gevangen in fuiken. Aardbei De aardbei maakt het trio compleet en wordt meestal verwerkt in het nagerecht van het AAA-menu. Dit heerlijke fruit wordt aan huis verkocht bij diverse boerenbedrijven in de regio. Aardbei (strawberry) Strawberries complete the trio and are mainly used in deserts of the AAA menu. These delicious fruits are sold at various farm shops in the region. 61 The 3 A’s at Brabantse Wal In April, a real culinary feast is kicked off at the Brabantse Wal. For that is the time of the year when the first asparagus and strawberries (aardbeien in Dutch) are harvested. Together with the famous anchovy these are the three ingredients of the AAA menu. Many restaurants are inspired by this theme and present a masterly example of their cooking skills. Asparagus Asparagus from the Brabantse Wal are a regional product that has been acknowledged by Europe. The distinctive salty taste is due to the fresh underground water of Kalmthoutse Heide and the sea air from Zeeland. As of mid-April you can buy asparagus fresh from the fields at the local farm shops. Anchovy The Van Dort family from Bergen op Zoom are the only Dutch fishermen that catch anchovy. As soon as they put up the sign ‘Fresh anchovy available’ at Artilleriestraat 63 in Bergen op Zoom, a tremendous run on the divine fish starts. They are caught in traditional fyke nets. Potterstraat 36, Bergen op Zoom, 0164 257 978 Multifunctioneel Centrum De Kloosterhof Huijbergseweg 3b, Hoogerheide, 0164 652 309

BEWONDER DE BRABANTSE WAL VAN BOVEN Wil je de Brabantse Wal van een andere kant bekijken en heb je geen hoogtevrees? Beklim dan een van de acht uitkijkpunten! ADMIRE BRABANTSE WAL FROM ABOVE Do you want a different perspective on Brabantse Wal and are you not afraid of heights? Do climb one of the eight vantage points! Fort Henricus – Steenbergen In eerste instantie zie je nog weinig bijzonders, maar wanneer je de uitkijktoren beklimt verschijnt voor je ogen ineens de indrukwekkende vorm van het eeuwenoude fort. At first sight, nothing special emerges, but the impressive shape of the age-old fortress appears out of the blue as soon as you climb the obser vation tower. Bunkertreppe – De Heen De balancerende trap rust op een bunker uit de Tweede Wereldoorlog en torent maar liefst negen meter boven de dijk uit en biedt een prachtig uitzicht over het Volkerak. The balancing stairs lean on a German bunker from WWII and tower no fewer than nine meters over dike level to provide splendid views of the Volkerak waters. Pompejus – Halsteren Trotseer de 129 treden van de toren op Fort de Roovere en geniet van het indrukwekkende uitzicht over de West Brabantse Waterlinie. De bijzondere toren is maar liefst 25 meter hoog. Defy the 129 steps of the tower on Fort de Roovere and enjoy the magnificent views of the West Brabantse Waterlinie, a strip of land that could be flooded as a defence line. The remarkable tower has an impressive height of 25 metres. 62 VVV Brabantse Wal

Lievensberg – Bergen op Zoom Beklim de treden van de 17 meter hoge obser vatietoren bij Natuurpoort Lievensberg en geniet van het uitzicht over het landgoed. Bovendien is het een ideale plek om vogels te spotten. Climb the stairs of the 17-metre high observationtower at Natuurpoort Lievensberg and enjoy the views of the country estate. Moreover, it is an excellent site to spot birds. Kraaijenberg – Bergen op Zoom Aan het Markiezaatsmeer, een van de vogelrijkste broedgebieden van Nederland, vind je bezoekerscentrum de Kraaijenberg met een uitkijktoren en vogelobservatiehut. Along Markiezaatsmeer, one of the nesting grounds of the Netherlands that is most rich in birdlife, you will find Kraaijenberg visitor centre with a watch tower and a bird observation hut. Peperbus – Bergen op Zoom Via de smalle trap met 183 treden beklim je hét icoon van de stad. Bovenaan wacht je een adembenemend uitzicht over het historisch centrum en de streek. Climb all 183 steps of the narrow stairs in the city’s icon. At the top you will find breath-taking views of the historic city centre and the surrounding area. Noordpolder en de Rijzendeweg In de gemeente Woensdrecht zorgt de natuurlijke glooiing van de Brabantse Wal voor twee geweldige plekken om de vergezichten te bewonderen. The natural slopes of Brabantse Wal provide two marvellous sites to enjoy the panoramas in the municipality of Woensdrecht. Col du Kragge – Bergen op Zoom Het hoogste punt van de omgeving vind je op de voormalige vuilstortplaats de Kragge. Geniet van de weidse uitzichten van Antwerpen tot Willemstad. The highest spot of the area is located at former land fill ‘de Kragge’. Enjoy the panoramic views from Antwerp to Willemstad. 63

GROEPEN EN ZAKELIJK Parties and business Laat je verrassen door de vele mogelijkheden voor een dagje uit met collega’s, familie, vrienden, vereniging of zakenrelaties op de Brabantse Wal! Are you in for a surprise? Try our vast range of outings and spend a day with your colleagues, relatives, friends, club members or business relations on the Brabantse Wal! 64 VVV Brabantse Wal GROEPEN EN ZAKELIJK / Parties and business

GROEPEN EN ZAKELIJK / Parties and business GROEPSARRANGEMENTEN / Group packages Voor een gezellig dagje uit met een gezelschap, biedt VVV Brabantse Wal diverse groepsdagtochten aan. Je kunt de binnenstad van Bergen op Zoom verkennen onder leiding van een gids. Maar ook begeleide wandelingen in de natuur, rondleidingen bij boerenbedrijven op de Brabantse Wal, sportieve activiteiten, diverse workshops en culinaire hoogstandjes behoren tot de mogelijkheden. Tijdens een georganiseerd arrangement maak je kennis met het veelzijdige aanbod op de Brabantse Wal. Verschillende activiteiten zijn met elkaar te combineren tot een compleet verzorgde dag. De medewerkers van VVV Brabantse Wal stellen graag een programma op maat samen. Voor een groot of klein gezelschap: de Brabantse Wal biedt unieke mogelijkheden! Kijk voor het complete overzicht van groepsarrangementen op www.vvvbrabantsewal.nl VVV Brabantse Wal offers several group excursions for a lovely day out with your company. A custom-made programme will introduce you to the varied leisure opportunities of the Brabantse Wal. Several activities can be combined into a well-organised day-programme. VVV Brabantse Wal’s staff are keen to help you choose your preferred programme. You can explore Bergen op Zoom’s inner city on a guided walk. Other possibilities include: guided countryside walks, guided tours of farms on the Brabantse Wal, sports activities, various workshops and culinary feasts. The Brabantse Wal offers unique opportunities for small and larger companies. VERGADER- CONGRESLOCATIES / Meeting and conference venues Een meeting of congres organiseren in een theater, volksabdij, poppodium, landgoed, museum of orangerie? De Brabantse Wal heeft unieke en sfeervolle locaties. Wij bieden verschillende congreslocaties; in een prachtige groene omgeving of goed bereikbaar gelegen aan de snelweg, in de nabijheid van een industriegebied of in het levendige centrum van Bergen op Zoom. Ook voor kleine bijeenkomsten kun je uitstekend terecht op de Brabantse Wal. Diverse restaurants, zalencomplexen en hotels bieden volop mogelijkheden. De centrale ligging in de Delta en de gastvrije ontvangst maken van een meeting op de Brabantse Wal een succes! Het complete aanbod van locaties vind je op www.vvvbrabantsewal.nl en heb je advies nodig voor het organiseren van bijvoorbeeld partnerprogramma’s, neem dan contact op met de VVV. Would you like to organise a meeting or a conference in a theatre, abbey, on a pop stage, an estate, in a museum or an orangery? The Brabantse Wal features many unique and stylish locations. We offer various conference venues; in a lovely green setting or well accessible from the motorway, close to an industrial estate or in Bergen op Zoom’s bustling centre. The Brabantse Wal also caters for smaller sessions. Various restaurants, venues and hotels provide a wide range of opportunities. Our central position in the Delta and a warm welcome to your guests will ensure a successful meeting at the Brabantse Wal! The comprehensive offer of venues is available at www.vvvbrabantsewal.nl and if you require advice on organising events such as partner programmes, VVV will be most happy to assist you. 65

EVENEMENTEN Events Er is altijd wat te doen op de Brabantse Wal. There’s always something going on at the Brabantse Wal. Kijk op / Please visit www.vvvbrabantsewal.nl 66 VVV Brabantse Wal EVENEMENTEN / Events

EVENEMENTEN / Events De Brabantse Wal kent een keur aan evenementen. Sportief, cultureel, modern of juist historisch: we hebben het allemaal. In de regio vinden met regelmaat belangrijke wielerevenementen plaats. Bergen op Zoom is vooral bekend van de grote historische en culturele evenementen die daar plaatsvinden. De jaarlijkse dankstoet de Maria Ommegang, met meer dan 800 figuranten, en de openluchtspektakels van De Vierschaar zijn voorbeelden van historische evenementen die meer dan het bezoeken waard zijn. Maar in alle steden en dorpen op de Brabantse Wal vinden evenementen plaats, variërend van jaarmarkten tot muziekfeesten en van kermissen tot straattheater. De Bietentocht, Lichtstoet, Vlietsail, Brabantse Wal Marathon en (internationale) fietsevents zijn evenementen die een vaste plaats op de kalender hebben. Op de hoogte zijn van wat er te doen is tijdens je verblijf? Bezoek dan www.vvvbrabantsewal.nl voor een uitgebreid overzicht van de activiteiten. The Brabantse Wal hosts a choice of events. Be it sports, cultural, modern or historical events: we host any of them. Important cycle racing events take place in this region. And Bergen op Zoom is renowned for the large historical and cultural events that take place. Examples of historical events well worth visiting are the annual religious procession, Maria Ommegang (Our Lady Procession), with over 800 participants and the open-air performances of De Vierschaar Foundation. But all towns and villages of the Brabantse Wal host events, ranging from annual fairs to music festivals and from fun fairs to country fairs. The Bietentocht (Sugar Beet Sail), Lichtstoet (Light Procession), Vlietsail, Brabantse Wal Marathon and (international) cycle events are a number of events that are on the agenda every year. Would you like to know which events are on during your stay at the Brabantse Wal? Please visit www.vvvbrabantsewal.nl and find a comprehensive overview of all events. 67

OVERNACHTEN Staying overnight Van een eenvoudige boerencamping tot een luxe 4 sterren hotel of overnachting op het water. Kom en ervaar het zelf op de Brabantse Wal. The range includes simple farmer camp sites, luxurious 4-star hotels or even accommodation on the water. Come and discover it yourself at the Brabantse Wal. 68 VVV Brabantse Wal OVERNACHTEN / Staying overnight

OVERNACHTEN / Staying overnight Wie van zijn verblijf op de Brabantse Wal een meerdaags uitstapje wil maken, kan terecht in accommodaties in elke categorie en prijsklasse. De spreekwoordelijke Brabantse gastvrijheid tref je overal, zodat je je snel op je gemak zult voelen. Hotels en B&B’s Gemeente Bergen op Zoom Hotel De Draak De Bourgondiër Hotel Old Dutch Fletcher Hotel Stadspark Cityhotel Hotel De Blauwe Vogel B&B De Stadspoort B&B Suite De Noordt B&B De Zoom B&B Villa Heidetuin B&B Hoeve Hildernisse B&B Slapen op 11 B&B DownTown 46 B&B De Zinken Gieter B&B Rozenhof Boutique Hotel No5 B&B Op de Brabantse Wal B&B De Vijver B&B Gasterij de Kladde Gemeente Steenbergen Thuis! Pension Havenzicht B&B Margreth en Loek Hotel De Kaai Bistro Bar Dok B&B Studio Sis Grote Markt 30+36-38, Bergen op Zoom, 0164 252 050, www.hoteldedraak.nl Grote Markt 2-3, Bergen op Zoom, 0164 254 000, www.grandcafehoteldebourgondier.nl Stationsstraat 29-31, Bergen op Zoom, 0164 271 888, www.hotel-olddutch.nl Gertrudisboulevard 200, Bergen op Zoom, 0164 260 202, www.fletcherstadsparkhotel.nl Antwerpsestraat 56, Bergen op Zoom, 0164 820 000, www.cityhotelbergenopzoom.nl Stationsplein 5-7, Bergen op Zoom, 0164 255 557, www.marcosintermezzo.nl Gevangenpoortstraat 2a, Bergen op Zoom, 0164 250 035, www.bbstadspoort.nl Noordzijde Haven 6, Bergen op Zoom, 06 301 863 32, www.suitedenoordt.nl Halsterseweg 308, Bergen op Zoom, 0164 210 155, www.bnbdezoom.nl Balsedreef 4, Bergen op Zoom, 06 547 385 45, www.villaheidetuin.eu Hildernisse 1, Bergen op Zoom, 0164 655 868, www.hoevehildernisse.com Bredasestraat 11, Bergen op Zoom, 06 144 765 97, www.slapenop11.nl Steenbergsestraat 46, Bergen op Zoom, 06 255 426 91, www.downtown46.nl Steenovenweg 6, Bergen op Zoom, 06 249 139 78, www.benbdezinkengieter.nl Parallelweg 108, Bergen op Zoom, 06 397 829 41, www.rozenhofbergenopzoom.nl Beursplein 5, Bergen op Zoom, 0164 726 995, www.no5boz.nl Kannewielseweg 16b, Halsteren, 06 202 559 02, www.opdebrabantsewal.nl Vijverdonk 19, Halsteren, 06 838 331 18, www.bbdevijver.nl Kladde 12, Lepelstraat, 0164 652 816, www.gasterijdekladde.nl Westvoorstraat 4, Dinteloord, 0167 528 577, www.hotelrestaurantthuis.nl Havenweg 19, Dinteloord, 0167 522 445, www.eetcafehavenzicht.nl Schoolstraat 9, Nieuw-Vossemeer, 0167 503 208, www.margreth-loek.nl Kaaistraat 1, Steenbergen, 0167 563 140, www.hoteldekaai.nl Kade 2, Steenbergen, 0167 563 072, www.doksteenbergen.nl Kade 7, Steenbergen, 06 213 302 05, www.slapeninsteenbergen.nl If you prefer to spend several days on the Brabantse Wal, you can choose any type of accommodation in any price range. Brabant’s proverbial hospitality is available everywhere, so you will soon feel at ease. 69

Gemeente Woensdrecht HR Tasty World B&B Domaine Haute Bruyère B&B Friendship B&B Huize Tijdsat Grenshotel De Jonckheer Hotel Dekkers B&B In d’Ouwe Vlaamse Schuur Anneke’s Bed & Boterhammeke Wouwse Plantage B&B Ouwerveldezicht B&B Aan de Groene Zoom Antwerpsestraatweg 100, Hoogerheide, 0164 615 882, www.tastyworld.nl Nijverheidsstraat 28b, Hoogerheide, 0164 615 966, www.horstinkwijn.nl Nijverheidsstraat 28, Hoogerheide, 0164 615 966, www.slapenineenvliegtuig.nl Staartsestraat 4, Huijbergen, 0164 642 090, www.huizetijdsat.nl Aanwas 17, Ossendrecht, 0164 672 405, www.grenshoteldejonckheer.nl Zr. M. Adolphinestraat 6, Ossendrecht, 0164 679 900, www.hoteldekkers.nl Calfven 91, Ossendrecht, 0164 671 187, www.vlaamse-schuur.nl Marktje 41, Woensdrecht, 06 415 956 02, www.bedenbotterhammeke.nl Schouwenbaan 10, Wouwse Plantage, 0165 379 204, www.ouwerveldezicht.nl Hollandsedreef 10, Wouwse Plantage, 0165 329 155, www.aandegroenezoom.com Groepsaccommodaties / Group Accommodations Gemeente Bergen op Zoom Molenzicht Vakantieboerderij Zomerhof Gemeente Woensdrecht Ruitercentrum de Molen Boslustweg 15a, Bergen op Zoom, 0164 236 081, www.manegemolenzicht.nl Groenewoudseweg 22, Bergen op Zoom, 0164 256 376, www.zomerhof.eu Dennenlaan 29b, Hoogerheide, 0164 612 357, www.ruitercentrumdemolen.nl 70 VVV Brabantse Wal OVERNACHTEN / Staying overnight

Bungalowparken / Bungalow Parks Gemeente Steenbergen Camping & Chaletparc De Uitwijk Gemeente Woensdrecht Familyland Vakantiehuis ’t Opkikkertje Recreatiecentrum Hazeduinen Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.campingdeuitwijk.nl Groene Papegaai 19, Hoogerheide, 0164 613 155, www.familyland.nl Groene Papegaai 19, Hoogerheide, 0164 613 155, www.opkikkertje-hoogerheide.nl (3 aangepaste bungalows gelegen op Familyland) 1e Verdelingsweg 6, Putte, 0164 602 535, www.hazeduinen.nl Campings / Campsites Gemeente Bergen op Zoom Camping de Dassenplas Camping De Bergse Hoeve Minicamping De Nieuwe Drenck Camping Zoomland Camping Uit en Thuis Gemeente Steenbergen Camping & Chaletparc De Uitwijk Natuurkampeerterrein De Kreek De Oudlandse Hoeve Laagweg 6, Bergen op Zoom, 0165 307 774, www.dassenplas.nl Bergsebaan 44, Bergen op Zoom, 0164 240 830, www.bergsehoeve.nl Zuidgeest 17, Bergen op Zoom, 0164 265 745, www.denieuwedrenck.nl Weststraat 8, Bergen op Zoom, 0165 379 279, www.camping-zoomland.nl Heimolen 56, Bergen op Zoom, 0164 233 391, www.campinguitenthuis.nl Dorpsweg 136, De Heen, 0167 560 000, www.campingdeuitwijk.nl Moorseweg 1b, Nieuw-Vossemeer, 0167 503 480, www.bijdekreek.nl Moerstraatseweg 147, Steenbergen, 06 218 323 74, www.oudlandsehoeve.nl Gemeente Woensdrecht Minicamping Aan de Groene Papegaai Groene Papegaai 8, Hoogerheide, 0164 612 021, www.aandegroenepapegaai.nl Minicamping Costa Kabrita Caravanpark De Staartse Duinen Boerderijcamping De Meet Naturistencamping Athena Kampeerboerderij De Boskeelen Recreatiecentrum Hazeduinen Wouwse Plantage Camping Wouwse Plantage Landgoed Ottermeer Camping ’t Schouwke Weg naar Wouw 1, Huijbergen, 0164 642 395, www.costakabrita.nl Putsebaan 30, Huijbergen, 0164 642 359, www.staartseduinen.nl Bredestraat 2, Huijbergen, 0164 642 241, www.boerderijcampingdemeet.nl Zandvlietseweg 15, Ossendrecht, 0164 672 489, www.naturisme-athena.org Laagstraat 4, Ossendrecht, 0164 674 401, www.deboskeelen.nl 1e Verdelingsweg 6, Putte, 0164 602 535, www.hazeduinen.nl Schouwenbaan 6, Wouwse Plantage, 06 557 310 54, www.campingwouwseplantage.nl Ottermeerweg 2, Wouwse Plantage, 0165 364 818, www.ottermeerhoeve.nl Schouwenbaan 1, Wouwse Plantage, 06 243 262 38, www.t-schouwke.nl 71

Origineel overnachten en bijzondere locaties Original accommodations and special locations Slapen in een heuse Fokker, in een wijnvat, pipowagen of Safaritent. Je kunt het zo gek niet bedenken of de gastvrije ondernemers bieden het aan. Ook bijzondere locaties en je eigen boot meebrengen behoort tot de mogelijkheden. Op www.vvvbrabantsewal.nl vind je het overzicht. Sleep in a real Fokker aircraft, in a wine cask, a gipsy wagon, or a safari tent. Any venue you can think off is available from hospitable local entrepreneurs. Special sites are on offer too and you can also bring your own boat. Check www.vvvbrabantsewal.nl for an overview. Boulevard Noord METO Terrein In de Wei Camperplaatsen / Motorhome parking Bergen op Zoom Huijbergseweg, Hoogerheide Jachthaven Steenbergen Dun Achtertuin Havenpad 1, Steenbergen, 06 512 426 31, www.jachthavensteenbergen.nl Molenstraat 120, Kruisland, 06 149 217 89, www.zaalkoch.nl Schouwenbaan 1, Wouwse Plantage, 06 243 262 38, www.t-schouwke.nl Je kunt ook bij een aantal campings en recreatiebedrijven terecht met een camper. Kijk voor het complete aanbod op www.vvvbrabantsewal.nl You are also welcome at a great number of campsites and leisure enterprises. Check www.vvvbrabantsewal.nl. 72 VVV Brabantse Wal OVERNACHTEN / Staying overnight

BESTE BEWONERS EN BEZOEKERS, GASTEN VAN ONZE BRABANTSE WAL Wij, de ondernemers in deze fraaie regio, heten je van harte welkom en vinden het een eer en genoegen om de Brabantse Wal in al haar facetten aan je te laten zien en te laten beleven. Of je nu gaat varen rond Steenbergen, de stad Bergen op Zoom gaat bezoeken of al fietsend de bossen en polders in het zuiden rond Woensdrecht aandoet; overal vind je pleisterplaatsen om de inwendige mens te verwennen of het vermoeide hoofd in de kussens te laten zakken. Het zit in onze aard om gasten te vertroetelen. De rijke historie is zichtbaar in onze musea, op landgoederen en tijdens evenementen als ProefMei. De beschermde natuurgebieden met hun hoogteverschillen zijn tastbaar en de sportieve fietsroutes laten je voelen hoe de grote wielerkampioenen hun zeges hebben behaald. Tel daarbij op de goed gevulde dis met streekproducten als asperges, ansjovis, aardbeien, aardappelen, kazen en walnootproducten en dan kunnen we met recht spreken over ons Brabants Walhalla. Mag ik je uitnodigen? Esther Slootweg, Voorzitter ondernemersvereniging Toerisme & Recreatie Brabantse Wal ondernemersverenigingBrabantseWal 73 Dear citizens and visitors, guests of our Brabantse Wal We, the entrepreneurs of this fine region, welcome you wholeheartedly and find it an honour and a pleasure to highlight all aspects of the Brabantse Wal for you to experience. Whether you sail around Steenbergen, visit the city of Bergen op Zoom or hike or bike in the woods and polders to the south of Woensdrecht, you will find halfway houses everywhere. Either to fortify the inner man or to rest your weary head on feathery pillows. It’s just in our nature to pamper guests. You can see the rich history in our museums, on country estates and during events such as ProefMei (Taste May). The nature reserves with varied height levels are tangible and our challenging bike rides show you how regional sportsmen became great cycling champions. And let’s not forget our copious dishes of regional products such as asparagus, anchovy, strawberries, potatoes, cheeses and walnut products. We can truly call this our Brabants Valhalla. May I invite you? Esther Slootweg, Chair of the Society of Entrepreneurs Tourism and Leisure Brabantse Wal

Trefwoordenlijst / Subject Index 7 Bergen op Zoom 16 Bezienswaardigheden 30 Bezoekerscentra 57 Bioscoop 16 Boerderijwinkels 31 Boot- en kanoverhuur 48 Bowlen 71 Bungalowparken 72 Camperplaatsen 71 Campings 48 E-chopper verhuur 48 Escape Rooms 67 Evenementen 49 Fietsen 49 Fietsverhuur 16 Galeries 50 Golf 65 Groepen en zakelijk 70 Groepsaccommodaties 69 Hotels en B&B’s 48 Huifkarverhuur 50 Indoorski / Klimmen 31 Jachthavens 33 Kamperen op het water 29 Kinderen 29 Kinderboerderijen 21 Kleine monumentenroutes 29 Klimbos 55 Koopavonden 55 Koopzondagen 17 Landgoederen, kastelen en tuinen 34 Liberation Route 51 Maneges 55 Markten 29 Midgetgolf 19 Molens 19 Monumenten 26 Musea 35 Natuurgebieden 32 Natuurpoorten 34 Oorlogsbegraafplaatsen 72 Origineel overnachten 69 Overnachten 57 Poppodium 57 Restaurants 31 Rondvaarten 54 Shoppen 61 Snooker 29 Speeltuinen 29 Speurtocht 48 Sportief en actief 21 Stadswandeling 10 Steenbergen 51 Stepverhuur 51 Suppen 51 Tennis / Squash 61 Theater 57 Uitgaan 33 Vissen 5 VVV Informatie 52 Wandelen 35 Watergebieden 53 Wellness 22 West Brabantse Waterlinie 11 Woensdrecht 53 Zwemmen 33 Angling 57 A night out 7 Bergen op Zoom 49 Biking 49 Bicycle hire 31 Boat and canoe hire 31 Boattrips 48 Bowling 33 Camping on the water 71 Campsites 29 Children 29 Children’s farms 57 Cinema 21 City walk 29 Climbingpark 71 Cottages 17 Country estates, castles and gardens 48 Covered wagon hire 48 E-Chopper hire 48 Escape Rooms 67 Events 16 Farmer’s Shopping Spree 16 Galleries 74 VVV Brabantse Wal BRABANTSE WAL 50 Golf 70 Group accommodations 52 Hiking 21 Historical sights’ trail 69 Hotels and B&B’s 50 Indoor ski resort / Climbing 51 Kick scooter hire 55 Late night shopping 34 Liberation Route 31 Marinas 29 Minigolf 19 Monuments 72 Motorhome parking 26 Museums 32 Natuurpoorten 72 Original accommodations 65 Parties and business 29 Playgrounds 57 Popstage 57 Restaurants 51 Riding schools 35 Scenic areas 54 Shopping 16 Sights 61 Snooker 48 Sports and active leisure 69 Staying overnight 10 Steenbergen 55 Street markets 55 Sunday opening hours 51 Sup 53 Swimming 51 Tennis / Squash 61 Theatre 5 Tourist information office (VVV) 30 Visitor’s centres 34 War Cemeteries 35 Wetlands 53 Wellness 22 West Brabant’s water defences 19 Windmills 11 Woensdrecht

Colofon Uitgave Eindredactie Ontwerp Fotografie VVV Brabantse Wal, mei 2022 VVV Brabantse Wal FraaieDingen, Concept & Ontwerp VVV Brabantse Wal, Nick Franken, Frank van Es, Albert Joosen, Vermeulen Steenbergen / Steenbergse Courant, Corné de Weert & Weyts Architecten, Chris van Klinken, Staatsbosbeheer, Buitendijk- West.nl, Gijs Proost, Grenspark, Etiënne Homs, Natuurmonumenten, Peter Braakmann, Visit Brabant e.a. Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie. Bij de samenstelling van deze brochure is uiterste zorgvuldigheid betracht. De redactie kan geen verantwoordelijkheid nemen voor eventuele onjuistheden.

www.vvvbrabantsewal.nl

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76

Home