» Vrienden Dienst mei 2022 N°29 WWW.VRIENDENNSM.NL
» Index COLOFON VAN DE REDACTIE AAKONDIGING ALV INTRODUCTIE VAN MAARTEN KLONT VERENIGING VRIENDEN VAN HET SPOORWEGMUSEUM Opgericht 26 mei 1970 BESTUUR R. Weurding - Voorzitter P.W. van der Vlist - Secretaris M.J.C Bogaard - Penningmeester F. Storm van Leeuwen - Lid E.J. Numann - Lid J.G.P. Van Dorp - Lid M.P.J.F. Bijvoet - Lid SECRETARIAAT Kamperzand 13 1274 HK huizen secretaris@vriendennsm.nl LEDENADMINISTRATIE Van Hogendorplaan 23 3332 JD zwijndrecht ledenadministrateur@vriendennsm.nl REDACTIE Peter van der Vlist | redacteur@vriendennsm.nl FOTO’S IN DE VRIENDENDIENST Peter van der Vlist | Tenzij anders aangegeven Facebook en Instagram Martijn Bijvoet | facebook@vriendennsm.nl Twitter Richard Weurding | twitter@vriendennsm.nl Website Willem Voet | webmaster@vriendennsm.nl Digitale Vriendendienst Rick Meijer | redactie@vriendennsm.nl Bankrekeningnummer NL24 FVLB 0699 3103 18 T.n.n. Penningmeester Vrienden Spoorwegmuseum www.vriendennsm.nl facebook.com/vriendennsm instagram.com/vriendennsm twitter.com/vriendennsm ONTWERP www.klikkracht.nl hi@klikkracht.nl Coverfoto: Bk kop van DE3 27; Blerick; 21 november 2021 (foto Rolf van Gent) 2 DRUK Torendruk Grafi sche Producties B.V. Nijkerk | www.torendruk.nl VOORTGANG WERKZAAMHEDEN IN BLERICK AAN DE 252... ...EN DE PEC 1902 OVERBRENGING PEC 1902 VAN BLERICK NAAR UTRECHT AFSCHEID BLAUWKAPELSE KRUIS SUBSIDIE VAN DE VRIENDEN VOOR RESTAURATIE TREINSTEL 252 PRIKBORD 14 16 17 18 19 20 HEEFT U?? POSTZEGELS ‘EXPEDITIE POSTTREIN’ POSTERS EN BANNERS WISSELING VAN DE WACHT LOCOMOTIEF 2104 65 JAAR GELEDEN IN MUSEUM 85 JAAR GELEDEN: EERSTE TREINSTELLEN MAT’36 OP DE BAAN 3 4 4 5 5 6 8 10 13
» Van de redactie Dit eerste nummer van 2022 is wat de vormgeving betreft het eerste dat is verzorgd door het bureau ‘Klikkracht’. Al vele jaren werkte de redactie tot volle tevredenheid samen met Bianca Striesenau die echter heeft aangegeven om gezondheidsredenen te moeten stoppen met haar werkzaamheden. Ook op deze plaats een dankwoord aan Bianca voor de vele fraai vorm gegeven nummers van ons magazine. De redactie heeft er alle vertrouwen in dat deze lijn met het bureau Klikkracht zal worden voort gezet. In dit nummer is er verhoudingsgewijs veel aandacht voor (de restauratie van) treinstel 252. Niet alleen wordt u weer nader geïnformeerd over de voortgang van de werkzaamheden in Blerick, maar heel belangrijk in dit verband is de mededeling dat het bestuur van de Vereniging unaniem heeft ingestemd met een financiële bijdrage aan dit project. Ook in deze uitgave van de Vriendendienst enkele personele zaken. U kunt kennis maken met Willem Voet en Charlotte Weber, de opvolgers van onze webmaster Piet Meijer. En Maarten Klont introduceert zich, hopelijk kan hij in de komende ledenvergadering worden benoemd als bestuurslid van de Vrienden. Ook nieuw, maar in geheel ander verband, zijn de attributen die we gaan gebruiken bij beurzen: fraaie banners een een professioneel tafellaken. Hierbij past ook (en misschien heeft u hem al gezien bij een bezoek aan het museum) de mooie poster op het middenperron. Naast de vele nieuwigheden ook aandacht voor het verleden. In januari was het 65 jaar geleden dat locomotief 2104 (Blikken Tinus) in het Spoorwegmuseum arriveerde. In dit nummer wordt beknopt ingegaan op de geschiedenis van deze serie markante locomotieven. En dit jaar is het in mei 85 jaar geleden dat het eerste treinstel van het type mat’36 op de baan kwam. Er volgde indertijd een uitgebreid pakket proefritten in het kader van de historische gebeurtenis in mei 1938: de indienstelling van het geëlektrificeerde middennet en het park treinstellen mat’36. « VRIENDENDIENST - MEI 22 N° 29 3 Zal er volgens de huidige plannen volgend jaar in een tentoonstelling uitgebreid aandacht worden geschonken aan deze gebeurtenis, op kortere termijn is er natuurlijk de op 16 mei geopende tentoonstelling ‘Expeditie Posttrein’. Ook op deze plaats alvast de aankondiging van de Algemene Ledenvergadering en de traditionele Vriendenrit. U leest daar elders meer over. De vergadering staat gepland op zaterdag 2 juli in het Museum. De Vriendenrit vindt plaats op zaterdag 1 oktober. Bij de afronding van de proefdruk van deze Vriendendienst ontving de redactie een aantal foto’s van actuele gebeurtenissen waar uiteraard alsnog ruimte voor werd gemaakt in het concept. Op het traditioneel op de laatste bladzijde geplaatste prikbord deze keer een paar foto’s van materieel dat een rol heeft gespeeld bij het postvervoer, het thema van de momenteel in het museum lopende tentoonstelling. Met redactionele groet, Peter van der Vlist
Op 2 juli: Algemene Ledenvergadering Op 1 oktober: Vriendenrit De ALV zal dit jaar plaats vinden op zaterdag 2 juli. De vergadering is in het Spoorwegmuseum, in de wachtkamer 3e klasse. Er is voor gekozen om de combinatie met de traditionele Vriendenrit dit keer los te laten. En dat heeft een reden. Al lange tijd staat op ons verlanglijstje om de Vrienden uit te nodigen in het museumdepot Blerick. Dit plan moest worden uitgesteld vanwege de asbestproblematiek in Blerick. Het bestuur heeft bij het museum aangeklopt en overlegd over een bezoek aan en rondleiding in de loods Blerick. Omdat een treinreis, een ledenvergadering en een rondleiding in Blerick teveel was om op een zelfde dag te organiseren is besloten deze activiteiten los van elkaar te plannen. De Vriendenrit zal plaats vinden op 1 oktober. De vergaderstukken voor de ALV zijn vanaf 15 juni te downloaden na inloggen op de website van de vereniging: www.vriendennsm.nl. Toezending per post is op verzoek ook mogelijk. Een berichtje naar de ledenadministratie is voldoende: Van Hogendorplaan 23; 3332 JD Zwijndrecht. Ook verdere bijzonderheden van de Vriendenrit en het bezoek aan Blerick zullen t.z.t. bekend worden gemaakt via onze website en uiteraard in de digitale Nieuwsbrief die u elke maand kunt ontvangen als uw emailadres bij ons bekend is. Het plan voorziet in ieder geval in een ‘dag op stap’. Introductie van Maarten Klont Het is mij een grote eer en een waar genoegen mij aan u te mogen voorstellen. Mijn naam is Maarten Klont, ik ben 35 jaren oud en woon gelukkig samen met mijn Franse vriendin in Utrecht. Als mij vroeger gevraagd werd wat ik worden wilde, antwoordde ik steevast “machinist”! Mijn collectie houten en elektrische treinen werd dan ook vanaf jonge leeftijd opgebouwd. Maar kleine jongetjes worden met de jaren vanzelf groot. Na een studie architectuur heb ik besloten om mijn loopbaan eerst maar te starten binnen de bouwsector. Inmiddels werk ik al enkele jaren voor een groot ingenieursbureau en heb van daaruit de connectie met het spoorse weten te vinden. Naast het velen reizen met de trein heb ik in het afgelopen jaar met veel plezier enkele opdrachten mogen uitvoeren voor het Spoorwegmuseum. Ik vind het leuk om met een creatieve blik naar vraagstukken binnen de Vriendenvereniging te kijken en deze met een flinke dosis aan enthousiasme op te pakken. Dit wil ik graag als bestuurslid inzetten voor de vraagstukken die er nu en in de toekomst voor de vereniging liggen. Met vriendelijke groet, Maarten Klont 4
» Heeft U?? In de dependance van het Spoorwegmuseum in Blerick is na het beëindigen van de asbestperikelen een inventarisatie gemaakt van destijds gedemonteerde onderdelen uit Mat’36-treinstel 252. Daarbij is gebleken dat verschillende aluminium noodremkapjes ontbreken. U kent ze vast nog wel: de zilverkleurige aluminiumkapjes die boven de vensters zitten en waar de rode noodremketting doorheen loopt. Nu de restauratie met rasse schreden richting fi nale gaat (medio 2023 is de streefdatum) stellen de vrijwilligers die wekelijks bezig zijn met “hun en ons” project u de volgende vraag: bent u misschien nog in het bezit van zo’n aluminium noodremkapje. En, zo ja, wilt u het afstaan om het interieur van de 252 weer compleet en origineel te maken? U kunt uw reactie sturen naar de redactie van de Vriendendienst (redacteur@vriendennsm.nl) die zorgt voor doorzending naar Peter-Paul de Winter, conservator van het Museum. » Postzegels Postvervoer Letterlijk bij het afsluiten van deze Vriendendienst kreeg de redactie bijgaande illustratie: het defi nitieve ontwerp van de postzegels die door het museum worden uitgegeven ter gelegenheid van de op 16 mei geopende tentoonstelling ‘Expeditie Posttrein’. Het is het ontwerp van zegels die ongetwijfeld op veel belangstelling zullen kunnen rekenen. VRIENDENDIENST - NOVEMBER 2019 N° 24 VRIENDENDIENST - MEI 22 N° 29 5
» Posters en banners Het was een proces van de lange adem. Na veel over en weer mailen en bellen over de stijl, kleur en het materiaal van de poster was het in maart eindelijk zover. Sedert enkele maanden prijkt er inderdaad een prachtige poster van de Vrienden op het middenperron van het Spoorwegmuseum. De foto van de RD is afkomstig uit het archief van de Stichting NVBS Railverzamelingen en professioneel ingekleurd door Nico Spilt. Alle reizigers die per trein naar het museum komen zien nu na het uitstappen al dat er een mogelijkheid is om Vriend te worden. Het bestuur had al enige tijd de wens om het bestaan van de Vereniging prominenter in het museum te laten zien. Niet alleen met folders achter de kassa en enkele bordjes maar ook een concrete wervingsposter stond op ons verlanglijstje. Ook willen wij ons als Vrienden nadrukkelijker profileren bij spoor gerelateerde evenementen. Bijvoorbeeld op OnTraXS en wellicht in de toekomst ook op andere beurzen en plaatsen waar mensen komen die affiniteit met het spoor en het museum hebben. Om onze stand goed aan te kleden hebben wij twee zogenaamde trekbanieren ontwikkeld en besteld. Deze hebben de huisstijl van het Spoorwegmuseum maar verwijzen uiteraard naar de Vrienden. De foto van de 252 op de ene banner is beschikbaar gesteld door Harry Peters, die van de 1125 door Peter van der Vlist. Ook is er een prachtig laken ontwikkeld dat op de tafel in de stand kan worden gelegd waarop wij dan onze folders en modellen kunnen tonen. Ons eerste evenement is inmiddels gepland! Op OnTraxs (van 23 - 25 september) zullen we aanwezig zijn met onze stand. Wij zoeken nog Vrienden die deze dagen willen meehelpen met bemensen van de stand. Heeft u interesse om ons een dag(deel) te helpen? Geef u op bij ons bestuurslid Martijn Bijvoet, via facebook@vriendennsm.nl. 6
VRIENDENDIENST - MEI 2022 N° 29 7
» Wisseling van de wacht Al in 2017 deed het bestuur een oproep onder de leden om hulp te bieden bij de verschillende activiteiten binnen de vereniging die al waren of nog moesten worden ondernomen. Gelukkig meldden toen een aantal enthousiaste Vrienden zich bij het bestuur. In gesprekken met Piet Meijer en het duo Willem Voet en Charlotte Weber kijken we terug en vooruit. Piet: ‘Ik reageerde, naar later bleek samen met ons latere bestuurslid Martijn Bijvoet, op die oproep van het bestuur omdat ik meende wel te kunnen helpen. Op 11 april vloeide daar een ontmoeting uit voort met de secretaris van onze vereniging. Die ontmoeting vond plaats op Amsterdam CS. We vergaderden daar in de bekende stationsrestauratie waar ik met Peter kennis maakte’. 8 Het werd een open, maar vooral aftastend gesprek. Piet heeft daar zijn plannen en zienswijze duidelijk kunnen maken. Piet: ‘Er was helaas geen wifi aanwezig zodat ik niet mijn voorbereidingen kon laten zien. We spraken wel af dat ik later terug zou komen op wat er allemaal mogelijk was met de door mij voorgestelde website’. De vereniging werkte al enige tijd met een website die was ontworpen door Frans Heijnen, de toenmalige penningmeester. Piet startte medio april 2017 met het ontwerp en de bouw van wat nog steeds onze huidige website is. Piet werd uitgenodigd deel te nemen aan een bestuursvergadering en hij herinnert zich zijn optreden nog goed: ‘Op 27 mei was ik uitgenodigd aan te schuiven met als doel mijn gefröbel daar te presenteren. Wat ik kon laten zien was eigenlijk een spin off van de toenmalige museumsite’.
Zo goed als het gehele bestuur zag het wel zitten met het voorstel. Er was nog wel enige scepsis met betrekking tot de inhoud van de site. Het was niet de bedoeling dat er ten nadele van het museum zou worden bericht! Tot dan bevond de website van de Vrienden zich namelijk onder de vleugels van (de webmaster van) het museum. Piet kijkt met enige trots om: ‘Ik ben van mening dat ik heb geleverd wat ik indertijd in de stationsrestauratie allemaal in het vooruitzicht heb gesteld. En dat is mij ook meerdere keren bevestigd door bestuursleden en leden van de vereniging’. Piet heeft het bestuur al enige tijd geleden aangekondigd het wat rustiger aan te willen gaan doen. De reden hiervoor ligt voornamelijk op het sociale vlak. In de jaarvergadering heeft onze voorzitter dit voornemen van Piet kenbaar gemaakt en meteen gevraagd of er enthousiaste Vrienden zijn die Piet niet alleen konden assisteren, maar misschien zijn rol van webmaster konden overnemen. Piet: ‘Het doet mij goed dat twee Vrienden zich bereid hebben getoond mijn taken te gaan overnemen. Dat betekent overigens niet dat ik meteen van het toneel verdwijn. De taak van webmaster houdt namelijk veel meer in dan het alleen maar bijhouden van de website!’. Passend in de overdracht van de verantwoordelijkheid zegt Piet: ‘Aan hen de opdracht mijn taken geleidelijk over te nemen én (in eigen tempo) een geheel nieuwe website te ontwikkelen/ bouwen in Joomla 4. Dat moet dan een website worden die weer echt een spin off zal zijn van de huidige museumsite’. Ook het bestuur is blij met deze ontwikkeling. Tijdens de laatste Vriendenrit heeft de voorzitter al kennis gemaakt met Willem Voet en Charlotte Weber. Op zondag 20 februari 2022 hebben zij in huize Meijer in Gouda al diverse onderwerpen met Piet besproken. In een kennismakingsgesprek met hen gaan zij nader in op hun plannen. Willem stelt zich nader voor: ‘Mijn naam is Willem Voet, ben 37 jaar en woon in het altijd mooie Soest. In het dagelijks leven ben ik werkzaam in de IT, per 1 april als senior systeembeheerder. Daarnaast ben ik ook voor de lokale volleybalvereniging de IT-er van dienst: voor zowel de website als de livestream van de wedstrijden op Youtube ben ik het eerste aanspreekpunt’. Hij vervolgt: ‘Mijn vriendin en ik werken allebei in de IT en hadden zodoende het idee te kunnen gaan bijdragen. En in de Vriendenrit na de vergadering hebben wij ons daarom voorgesteld bij het bestuur om Piet te gaan ondersteunen’. Uiteraard zijn we ook benieuwd naar de relatie met spoorwegen. De toelichting is duidelijk: ‘Mijn passie voor treinen is als kind ontstaan: vroeger heb ik vaak genoeg met mijn vader op station Soest gestaan om de passerende treinen voorbij te zien komen’. Willem herinnert zich het nog steeds bestaande kenmerk van Soest: ‘Het enige punt met dubbel spoor in Soest, dus de treinen moeten daar ook altijd even wachten’. Ook de kleine treinen hebben zijn belangstelling: ‘Mijn vader had een kleine verzameling Märklin modellen, dus ook de zolder werd met enige regelmaat door mij bezet’. Zijn Märklin verzameling is gelukkig in de loop der tijd aardig uitgebreid, met wederom een (kleine) baan op zolder. Aan de orde komt de bijdrage aan de communicatieclub van de vereniging: ‘De komende tijd zullen wij Piet Meijer assisteren in het uitvoeren van de huidige werkzaamheden. Waar dat mogelijk is gaan we die straks overnemen’. Zoals door Piet al werd gemeld zal er ook gewerkt gaan worden aan de bouw van een website met een nieuw uiterlijk. Piet zal worden ondersteund door een duo, waarbij Willem aan het woord is geweest. Zijn compagnon (en vriendin) is Charlotte Weber (33 jaar). Ook aan haar de vraag zich nader voor te stellen: ‘Na mijn studie biologie in Utrecht ben ik in de IT gaan werken. De laatste vier jaar als systeembeheerder. Via het werk ben ik Willem tegengekomen en we zijn al zeven jaar gelukkig samen. Hij heeft me met de treinenhobby in aanraking gebracht en we gaan nu graag samen naar het museum en naar beurzen’. Net als Willem heeft ook Charlotte zin in de klus voor de Vrienden: ‘Meehelpen met de Vrienden website vind ik een unieke kans om hobby met beroep te combineren. De komende tijd hoop ik mee te helpen met het ontwerp van de nieuwe website in Joomla 4 en Piet verder helpen met periodiek terugkerend werk’. Charlotte erkent dat ze geen eerdere ervaring met webdesign heeft: ‘Maar ik heb gelukkig veel kennis om mij heen waar ik gebruik van kan maken. Samen maken we er wat moois van!’ VRIENDENDIENST - MEI 2022 N° 29 9 »
» Locomotief 2104 kwam 65 jaar geleden naar het Spoorwegmuseum De 2104 met een reizigerstrein in Den Haag SS; oktober 1927 (foto J.J.B.Vellekoop) De door ir. W. Hupkes ontworpen locomotieven van de serie 500 (NS 2100) waren de laatste grote lijnlocomotieven die in opdracht van de HSM werden gebouwd, dit als reactie op de 700-serie (later NS 3700) van de SS. De serie 501 - 535 (asindeling 2’B) werd door HSM-ingenieur W. Hupkes ontworpen voor het trekken van de steeds zwaarder wordende personen- en sneltreinen. De locomotieven werden gebouwd door de Berliner Maschinenbau (voorheen Schwartzkopff ) in Berlijn en Werkspoor in Amsterdam. Bij de samenvoeging van het materieelpark van de HSM en de SS in 1921 kregen de locomotieven van deze serie de NS-nummers 2101 - 2135. De 504 onderweg met een trein naar Leiden; bij Haarlem; 1916 (fotograaf onbekend) 10 De machine kreeg de maximaal toelaatbare aslast van 17 ton en grote drijfwielen (2100 mm). De
drijfwielen van de Staatsspoorseries 300 en 800 (latere NS 1300 en 1700) waren met 2134 mm net iets groter. De 500’n waren bij uitstek geschikt voor sneltreinen. De machines bleken zeer geschikt te zijn voor het trekken van internationale treinen, zoals de Etoile du Nord, die gewoonlijk uit niet meer dan zes rijtuigen bestonden. Vanwege die grote drijfwielen konden ze goed snelheid maken en door hun binnenliggende drijfwerk hadden ze daarbij ook nog een rustige loop. Wel maakten de lange koppelstangen van de machines bij hogere snelheden een rammelend geluid, waardoor ze de bijnaam ‘Blikken Tinus’ kregen, een bijnaam die ze heel hun carrière lang behielden. Deze machines hebben de taak om het aanzien van de internationale treinen hoog te houden goed volbracht, maar ze hoefden het toen nog niet op te nemen tegen het opkomende weg- en luchtverkeer. De 2100-serie was ook bij de tractie-opzichters populair bij het afnemen van machinistenexamens. De 2104 (met tender 2133) bij de locloods in Utrecht; 18 februari 1956 (foto J.A.Bont Het waren namelijk niet de gemakkelijkste machines om te rijden en te stoken. Zoals bijna alle HSM-machines hadden zij een naar voren afl opend rooster, waardoor, als de stoker ruw aan het stoken was, de kans bestond op een opeenhoping van as en kolen tegen de pijpenplaat, wat de stoomvorming belemmerde. Door hun grote wielen hadden ze zeker bij vochtig weer de neiging om door te slaan. En de kleine vulopening van de tender vergde bij het remmen veel vakmanschap, want er moest precies naast de waterkolom gestopt worden om water in te kunnen nemen. Maar desondanks waren het volgens veel machinisten geweldige machines en geknipt voor hun taak. Het is dan ook geen wonder dat ze tot het einde van het Nederlandse stoomtijdperk werden ingezet. De meeste hadden toen al meer dan 43 dienstjaren achter de rug! Paul Henken beschrijft in zijn boek Stoomlocomotieven serie HSM 501De 2104 in het Spoorwegmuseum; 10 februar 11 »
535 (later NS serie 2100) de situatie in de laatste jaren van het bestaan van de serie 2100. Geciteerd wordt uit een verslag dat verscheen op 29 oktober 1946, een moment waarop de gehele serie 2100 op papier nog intact was. Op dat moment was de verdeling alsvolgt: 14 machines in dienst, 7 machines in behandeling in de werkplaats, 4 die wachten op opname in de werkplaats, 3 zwaar beschadigd, maar eventueel nog herstelbaar, 4 onherstelbaar en 3 nog in Duitsland. De verwachting was dat per 1 mei 1947 de serie 2100 nog uit 26 dienstvaardige machines zou bestaan, het werden er 23. Het voornemen was om vanaf 1952 vijf machines per jaar af te voeren, zodat dan in 1956 de gehele serie verdwenen zou zijn. In werkelijkheid resteerden er al begin 1954 nog slechts vijf 2100’n: de 2104, 2105, 2107, 2119 en 2122. Deze machines waren voor het eind van 1954 buiten dienst gesteld. Op initiatief van dr.ir. F.Q. den Hollander, de toenmalige presidentdirecteur van NS, bleef een machine bewaard. Uitverkorene werd de 2104 (ex-HSM 504, gebouwd in 1914), de laatste ‘Blikken Tinus’ die in oktober 1954 in Hengelo ‘defect’ werd gemeld. De beslissing van Den Hollander kan worden gezien als blijk van eerbetoon aan de ontwerper van de 2100. Dat was ir. Hupkes die tot 1947 de president-directeur van NS was. De 2104 wordt achter DEloc 2251 van Utrecht naar Tilburg gesleept; 21 oktober 1956 (foto: J.Lub) Helaas werd het door Den Hollander beschikbaar gestelde budget voor herstel van de loc bij herhaling verlaagd. Er was een begroting opgesteld van fl . 24.770 om de loc in HSM-toestand te restaureren. Dat bedrag werd te hoog bevonden. In januari 1956 was dit bedrag verminderd tot fl . 16.070 en op 7 februari van dat zelfde jaar nog eens verder verlaagd tot fl . 10.000. Den Hollander gaf aan dat bij de herstelling van de 2104 de uiterste soberheid in acht was te nemen en het te verwerken bedrag was terug te brengen tot ten hoogste fl . 4000. Al op 30 oktober 1954 was de 2104 van Hengelo naar de Tilburgse werkplaats gebracht. Door het nu beperkte budget was niet alleen het in oorspronkelijke toestand herstellen onmogelijk geworden, er moest nu ook worden De 2104 is op weg van Tilburg naar het Spoorwegmuseum; doorkomst Den Bosch; 3 januari 1957 (foto J.A. Bonthuis) afgezien van het lichten van de loc en het richten van de frame- en voetplaten. De werkzaamheden beperkten zich nu tot een grondige schoonmaakbeurt en het vervangen van de meest ingeteerde delen van bekleding en machinistenhuis door het inlassen van stukken plaat en het op eenvoudige wijze schilderen van de loc. De 2104 werd tijdelijk opgeborgen in Utrecht en kwam op 21 oktober 1956 naar Tilburg terug voor het uitvoeren van de werkzaamheden. Op 4 januari 1957, dit jaar dus 65 jaar geleden, werd de 2104 als inventarisnummer 10230 in de collectie van het Spoorwegmuseum opgenomen. De 2104 houdt de herinnering levend aan een locomotiefontwerp dat gedurende 40 jaar zijn kwaliteiten heeft bewezen in dienst van achtereenvolgens de HIJSM en de NS. Met dank aan Paul Henken Bronnen: • • • Wikipedia Nederlandse Museummaterieel Database Stoomlocomotieven serie HSM 501-535 (later NS serie 2100); Paul Henken; Uitgeverij Uquilair (ISBN 90-71513-45-9) • 12 De zwartwit foto’s: archief van de Stichting NVBS Railverzamelingen (SNR)
» 85 jaar geleden: het eerste treinstel mat’36 komt op de baan Nieuwe treinstellen 212 en 211 op het terrein van Werkspoor Utrecht; mei 1937(foto Werkspoor; archief Stichting NVBS Railverzamelingen) (foto Werkspoor; archief Stichting NVBS Railverzamelingen) Volgend jaar komen we natuurlijk uitgebreid terug op het historische moment van een voor NS nog niet eerder voorgekomen wijziging in dfe dienstregeling bij de indienststelling van het geëlektrifi ceerde middennet. En natuurlijk de komst van het stroomlijnmaterieel mat’36. Het is dit jaar 85 jaar geleden dat de eerste treinstellen al op de baan komen. Op maandag 22 februari 1937 wordt het eerste (derde klas) rijtuig van de serie driewagenstellen die bij Beijnes en Allan in aanbouw zijn afgeleverd. Ir. Hupkes heeft daarom de pers uitgenodigd om in de fabriek in Haarlem te komen kijken. De ‘algemene inrichting’ van het toekomstige materieel komt overeen met het al in dienst zijnde elektrische materieel, de Hoek van Hollanders. Deze serie van acht treinstellen kan worden gezien als proto serie van de bestelde 53 tweewagenstellen (te bouwen door Werkspoor) en 37 driewagenstellen (koprijtuigen bij Beijnes, tussenrijtuig bij Allan). In totaal gaat het bij het materieeltype mat’36 dus om 217 rijtuigen, de tot dan grootste bestelling van nieuw materieel. Het eerste tweewagenstel, de 211, verschijnt eind mei 1937, het eerste driewagenstel, de 601, een maand later. VRIENDENDIENST - NOVEMBER 2019 N° 24 Van deze grote serie stroomlijnmaterieel is tweewagenstel 252 als enige bewaard. In Blerick wordt momenteel hard gewerkt aan de restauratie van dit treinstel. U leest daarover meer in deze Vriendendienst. Het bestuur van de Vrienden heeft besloten dit project fi nancieel te steunen en ook daarover leest u meer elders in dit nummer. Tijdens de afl evering van het mat’36 bestelt NS in september 1937 ook zes gestroomlijnde postrijtuigen. Van de serie 8501-8506 worden de eerste drie gebouwd door Werkspoor Amsterdam, de laatste drie door Beijnes in Haarlem. Van dit voor de geschiedenis van het stroomlijnmaterieel belangrijke materieeltype wordt rijtuig 8502 in ons Spoorwegmuseum bewaard. Volgend jaar april is het 85 jaar geleden dat een begin werd gemaakt met het rijden van reizigerstreinen met het nieuwe elektrische materieel. In de uitgave van de Vriendendienst van mei volgend jaar wordt nader ingegaan op deze belangrijke ontwikkeling en de ter gelegenheid van hiervan ingerichte tentoonstelling. 13
» Voortgang werkzaamheden aan treinstel 252…… (foto Rolf van Gent) Aansluitend op de eerder in de Vriendendienst vermelde stand van zaken rond de restauratie van treinstel 252 hieronder een samenvatting van al het werk dat in Blerick werd gedaan in de afgelopen periode. Vele vrijwilligers zijn op weliswaar wisselende dagen actief in en rond het materieel in Blerick. Eén van de twee cabinedeuren in het Ck-rijtuig is passend gemaakt, inkepingen voor de scharnieren zijn gefreesd en de deur, inclusief scharnieren, is gemonteerd. De deur hangt nu netjes op z’n plek. Op 25 februari werd de 252 met speciale hefb okken op jukken geplaatst. Zo kon onder het treinstel makkelijker worden gewerkt en waren onderdelen beter bereikbaar. Ook was dit de kans om de draaistellen nog eens goed na te kunnen kijken. De schortplaten zijn daartoe verwijderd en ook werd alle bekabeling tussen bak en draaistellen losgemaakt. De afdekplaten aan de onderkant van het treinstel werden, om daar werkzaamheden uit te voeren, tijdelijk gedemonteerd. Hiermee zijn enkele vrijwilligers bezig geweest nadat alles was gelabeld. De afdekplaten werden tijdelijk elders in de loods opgeslagen zodat deze niet beschadigd zouden raken. Omdat de bakken nu op bokken staan konden de draaistellen ook goed nagekeken worden. Een van de vrijwilligers heeft de draaikommen en schuifstukken nader bekeken. Bij de motordraaistellen zijn de leidingen en aansluitingen aanwezig en de kommen hoeven alleen maar schoongemaakt te worden en van nieuw vet voorzien. Dat gold ook voor het middendraaistel. Met een endoscoop zijn de (foto A. v.d. Donk) 14
binnenkanten van een hoofdreservoir en een aantal remleidingen bekeken. Het hoofdreservoir zag er perfect uit, er was geen roest te zien. In de remleidingen is op sommige plekken wel lichte roest aangetroff en die verwijderd zal worden. In de elektra- en luchtwerkplaats werden ook de nodige zaken aangepakt. De rijweerstanden moeten geheel opnieuw worden opgebouwd en de benodigde onderdelen uit plukstellen zijn daartoe verzameld en bij de werkruimte neergezet. Voor het opbouwen van de weerstanden zijn de schema’s ook klaar en binnenkort wordt een proefexemplaar in elkaar gezet voor een controlemeting. De voor de rijtuigverlichting noodzakelijke fi ttingen werden gedemonteerd en gereinigd. Midden maart werd de inventarisatie van de plafondplaten die eventueel nog vervangen en/of bijbesteld moesten worden afgerond. Enkele platen zijn toch nét teveel beschadigd zodat monteren hiervan niet handig zou zijn. Er is hard gewerkt aan enkele elektrotechnische componenten zoals een drukknoppenkast, enkele puntenborden en borden met zekering (foto Kees Mooy) houders. Deze onderdelen zijn zorgvuldig schoongemaakt en waar nodig voorzien van een nieuw laagje verf. De raammechanismes, bedoeld om de bovenramen in de reizigersafdelingen naar boven en beneden te kunnen bewegen, waren in een eerder stadium al in orde gemaakt. Toch bleek dat enkele mechanismes stroef bewogen bij het opendraaien met het raamzwengeltje. Deze zijn allemaal nog een keer beproefd: bij een aantal was een beetje extra vet nodig en bij sommigen moest er nog eens kritisch naar de componenten gekeken worden. Dit was nu extra belangrijk omdat als alles defi nitief afgetimmerd en beplakt is met wandbekleding, het lastig zou zijn om nog aan de mechanismes te werken zonder beschadigingen aan te richten. De onderramen van het treinstel zijn uit elkaar gehaald. Het rubber dat om de ramen zat is bros geworden en wordt vernieuwd. De kit die tussen de twee tegen elkaar geplaatste ramen zit is ook verwijderd. Hierdoor werd het dubbelglas nu even enkelglas. Dit om vuil en stickers te verwijderen. De ramen worden later weer tegen elkaar aan ‘’geplakt.’’ De rubberen omranding volgt daarna ook weer. Vervolgens kunnen de ramen weer in de sponningen gezet worden. De schuifdeuren werden verwijderd zodat die ook goed nagekeken konden worden. Samen met de extern ingehuurde mankracht zijn er vorderingen gemaakt in de reizigerscoupés. Van de dakplaten die eerder al gemonteerd waren is een aantal een klein beetje verschoven en opnieuw vastgeschroefd. Bij die platen zouden namelijk de schroefgaten niet onder de sierlatjes verdwijnen. Daarna is verder gegaan met het aanbrengen van sieren afwerkhout, alles om te inventariseren of het geheel compleet is. In de cabine is isolatie aangebracht en wordt het houtwerk rondom aangebracht door een timmerman. Ook zijn de houten frames van de cabineramen passend gemaakt en de oorspronkelijke scharnieren van de klapraampjes aan de buitenzijde gemonteerd. Alvast voor de zekerheid zijn van Sprinter slooptreinstellen op de Watergraafsmeer onderdelen gedemonteerd voor de GSMR installatie voor de 252, waaronder de dak antennes en daarnaast nog een fl inke partij met diverse kranen voor het lucht- en remwerk. (met dank aan Maykel Kastelijn; foto’s Harry Peters, tenzij anders aangegeven) VRIENDENDIENST - NOVEMBER 2019 N° 24 VRIENDENDIENST - MEI 2022 N° 29 15 »
»... en postrijtuig Pec 1902 De 1902 op 15 april 2022 (foto Rolf van Gent) Op de 1902 is het verroeste en scheve koppeloog opnieuw vast gelast. Het rijtuig kreeg een grote opknapbeurt aan de buitenzijde. Er is geschuurd waardoor veel slechte geplamuurde plekken en oude verf verwijderd is. Oneff enheden zijn weer opnieuw vlak geplamuurd en geschuurd aan de lange zijdes van het rijtuig. De koppen volgden spoedig en na enkele weken werd er een nieuwe laag verf op het rijtuig aangebracht zodat de Pec er weer netjes uitzag voor de tentoonstelling ‘Expeditie Posttrein’ die vanaf 17 mei in het Museum te zien is. De werkzaamheden aan de 1902 werden uitbesteed aan een extern bedrijf. Van belang was dat de deadline van die tentoonstelling werd gehaald. Om de schilder te helpen hebben de vrijwilligers in Blerick de schuifdeuren en klapramen gedemonteerd. Ook de deuren werden geschuurd, geplamuurd en geschilderd. 16
Rangeren in Blerick (foto: Rolf van Gent) » Pec 1902 van Blerick terug in Utrecht Op vorige bladzijde heeft u kunnen lezen over de uitgebreide opknapbeurt van de Pec 1902. Op 6 mei werd het rijtuig in Blerick opgehaald door de tweewagenstellen Mat’54 en Mat’46. Ingeklemd tussen deze twee museale collega’s werd begin van de middag uit Blerick vertrokken. De route was gepland via Utrecht, Amsterdam Bijlmer en Hilversum naar het Spoorwegmuseum. Dat betekende dat de 1902 (misschien wel voor de eerste keer in zijn loopbaan) in deze richting het Blauwkapelse kruis overstak. Vanaf 17 mei is de Pec te bewonderen in de tentoonstelling ‘Expeditie Posttrein’. Aankomst in het Spoorwegmuseum (foto NSM) 17
» Afscheid van het ‘Blauwkapelse kruis’ De gelijkvloerse kruising in Blauwkapel is wat betreft de constructie van de bovenleiding een unicaat. De bovenleiding is beweegbaar waarbij wisselstellers de bovenleiding in de richting Hilversum – Utrecht Maliebaan op en neer kunnen bewegen. Als er een rijrichting wordt ingesteld gaan de wisselstellers om en door het stangenstelsel zakt de beschermschoen in de rijdraad over de doorgaande rijdraad (Utrecht – Amersfoort) en kan de trein (de pantograaf) kruisen. Vanwege het intensieve onderhoud is besloten om het kruispunt te saneren, inclusief de beweegbare bovenleiding boven dit kruis en dit te vervangen door doorgaand spoor. ProRail wilde samen met het Spoorwegmuseum en NS zichtbaarheid geven aan de sanering van dit kruis. Omdat het een uniek stuk infra betreft, ontstond het idee om een aantal laatste symbolische ritten te laten plaatvinden die het kruis passeren. Vanuit het Spoorwegmuseum reden op 14 mei de Kameel en de tweewagenstellen 386 en 273 via Soest, Baarn en Hilversum weer terug naar het museum. De werkzaamheden in Blauwkapel vinden plaats in het Hemelvaartsweekend. De buitendienststelling is van 26 mei 01.00 u t/m 30 mei 05.00 u en dan wordt er 24 uur per dag gewerkt. (foto’s Martijn Bijvoet) 18
» Subsidie van de Vrienden voor restauratie treinstel 252 Het treinstel 252 werd in 1972 op particulier initiatief van de sloop gered en later aan de goede zorgen van vrijwilligers van de in 1979 opgerichte Stibans toevertrouwd. Deze enige vertegenwoordiger van het in 1938 in dienst gestelde stroomlijnmaterieel (zie elders in deze Vriendendienst) werd in 2009 in eigendom overgedragen aan het Spoorwegmuseum. Op 11 november 2011 komt de 252 aan in het museum na de caasco revisie Dankzij vele donaties in het verleden en de bijdragen van de donateurs van de Stibans konden vervolgens het casco en de draaistellen in Duitsland worden hersteld. Na enige tijd in het museum in Utrecht gestaan te hebben is het treinstel verhuisd naar Blerick. Daar is begonnen met de opbouw van het interieur. Laatste tijd was nog maar een klein aantal vrijwilligers actief met de restauratie. Dat kwam ook omdat veel onderdelen als gevolg van de asbest problematieklange tijd onbereikbaar waren, een planning en noodzaak ontbrak en er nog vele andere projecten in uitvoering waren. De werkplaats kon bovendien alles behalve optimaal gebruikt worden door ruimtegebrek. Nu de omstandigheden drastisch verbeterd zijn wil het Spoorwegmuseum heel graag dat treinstel 252 begin 2023 weer op de baan kan komen. Hierbij is ‘in rijvaardige staat’ het ideaal plaatje. Er is verspreid over de jaren door verschillende partijen aan het treinstel gewerkt. Belangrijk was de casco revisie bij SFW Delitzsch, waarna de 252 in 2011 tijdelijk in het museum terugkeerde. Op dit moment wordt in Blerick de verdere afb ouw ter hand genomen. Het kan mogelijk zijn dat bepaalde zaken opnieuw of anders uitgevoerd gaan worden dan voorheen voorzien was. Niet iedere wens en origineel detail is haalbaar, er zullen compromissen nodig zijn. Er zal zoveel mogelijk gebruik moeten worden gemaakt van bestaande onderdelen, ook als dat wat meer moeite kost dan nieuw aanmaken. Dat is ook geen bezwaar, het is immers een oud treinstel dat gerestaureerd wordt, het is geen nieuwbouw. Niet eerder heeft het Spoorwegmuseum zelf een vrijwel geheel kaal treinstel, zonder elektrische installatie, aandrijving of interieur toch weer weten op te bouwen tot een rijdend pronkstuk! Een belangrijk punt bij dat afb ouwen was en is het beschikbare budget. Nu resteert de donatie van de Stibans, de stichting die als fondsenwerver nog actief is. Het is moeilijk om meer budget vrij te maken. Geld op betekent ‘project klaar’. Subsidies worden alleen gegeven bij nieuwe projecten, vrijwel nooit bij iets dat al in uitvoering is. Maar gelukkig zou het budget (net) voldoende moeten zijn voor een rijdend, afgebouwd treinstel. In dat verband is het goed te melden dat het bestuur van de Vrienden in de bestuursvergadering op 23 april unaniem besloten heeft een substantieel bedrag beschikbaar te stellen als bijdrage aan de restauratie van de 252. Op korte termijn zal verder overleg plaats vinden met Peter-Paul de Winter, hoofd collecties van het Spoorwegmuseum. In de komende Ledenvergadering zullen nadere bijzonderheden worden gemeld. VRIENDENDIENST - NOVEMBER 2019 N° 24 VRIENDENDIENST - MEI 2022 N° 29 19 »
» Prikbord Op 16 mei werd de tentoonstelling ‘Expeditie Posttrein’ geopend. Dit jaar is het 25 jaar geleden dat een eind kwam aan het postvervoer per spoor. In de tentoonstelling is aan het postvervoer gerelateerd materieel opgesteld, waarvan deze maand op het prikbord een aantal foto’s Postrijtuig P 7920 in het Museum; 4 juni 2019 Turquoise postrijtuig P 7012; Utrecht; 19 april 1951 (foto J.A.Bonthuis; archief archief NVBS Railverzamelingen) Per winterdienst 1979 eindigde de inzet van de Pec’s. De 1902 in Amsterdam; 28 september Pec 1902 wordt overgebracht van Leidschendam naar Utrecht; 17 december 2008 Motorpost mP 3031 in het museum; 22 juni 2019 (foto Martijn Bijvoet) Interieur van de museum Pec; Roosendaal; 20 januari 1981 20 Per 22 mei 1979 werden 62 speciale postwagens in dienst gesteld; 2 exemplaren zijn bewaard in het museum; 23 april 2022 (foto Martijn Bijvoet) Museaal postmaterieel in Roosendaal. P 7920 naast Pec 1902; 12 januari 1984 mP’s 9232+9234 in Venlo op 5 september 1958 (foto J.A.Bonthuis; archief SNR)
1 Online Touch