IMPULS&WOORTBLIND MAGAZIN IMPULS & WOORTBLIND, VOOR MENSEN MET ADHD, ADD, DYSLEXIE EN DYSCALCULIE BEWEGEN IS GEZOND OOK VOOR JE BREIN! (PAG. 18) HUISARTS MET DYSLEXIE? ZEKER! (PAG. 10) ADD EN UITSTELGEDRAG: TIPS VAN EEN EXPERT (PAG. 24) JAARGANG 11 • NUMMER 1 • MAART 2024 DYSCALCULIE – OVER DE IMPACT ÉN DE PLUSSEN (PAG. 28)
IN DIT NUMMER ARTIKELEN 6 Interview – I & W-voorzitter 10 13 16 18 20 24 28 30 32 Rob Pereira neemt afscheid. ‘Maar ik ben nog niet weg’ Werken met dyslexie: Huisarts Sacha doet het op haar manier ADHD-medicatie: Soms mag het een beetje meer Podcastma(k)kers Jasper (ADD) en Steven (dyslexie): we hebben veel gemeen Bewegen is gezond – dus fiets mee op 21 april! Als leren niet meer leuk is Uitstelgedrag uitstellen? Tips van een ADD’er Dyscalculie gaat vaak samen met AD(H)D of dyslexie Zo informeer je werkgevers over neurodiversiteit DRUKS 2 van Francien Regelink: lees dat boek! 3 4 17 23 27 34 VASTE RUBRIEKEN Van het bestuur – voorwoord Nieuws Over inclusie: Hoe inclusief is het hoger onderwijs? Column Susan Sliep: vakantie Column Agnes Keizer: school Verenigingsnieuws – Wat doet de Werkgroep Wetenschap? OVERIG 3 36 38 Colofon Overzicht activiteiten & werkgroepen Algemene informatie & AD(H)D / Dyslexie Cafés 2 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 PAG 16 PAG 10 PAG 32
PAG 28 VAN DE DEMISSIONAIR VOORZITTER N COLOFON NR 1 - 2024 IMPULS & WOORTBLIND MAGAZINE IS EEN UITGAVE VAN VERENIGING IMPULS & WOORTBLIND EN VERSCHIJNT DRIE KEER PER JAAR DIGITAAL EN ALS PODCAST. REDACTIE/REDACTIECOMMISSIE Julie Houben (hoofdredacteur), Rob Pereira, Karin Jahromi, Annemarie van Essen, Saskia Elswijk. MEDEWERKERS Ingrid Schorsch, Evert van Waegeningh, Jorna Postma, Taco Scheltens, Anne-Marie Hartmann, Susan Sliep, Manon Bimbergen, Agnes Keizer, Annemie Desoete, Patricia van Casteren. BEELD Mariëlle van Aart (ECIO), Hans van de Velde, Francien Regelink. VORMGEVING In Commun, Harderwijk. REDACTIE-ADRES Impuls & Woortblind, Postbus 1058, 3860 BB Nijkerk, info@impulsenwoortblind.nl. ISSN 2405 - 8211 LID WORDEN Leden van Impuls & Woortblind ontvangen automatisch Impuls & Woortblind Magazine. Het lidmaatschap loopt per kalenderjaar en kost € 43,- per jaar. Voor een lidmaatschap van Impuls & Woortblind, ga naar www.impulsenwoortblind.nl, of bel: 033 247 34 84. ADRESWIJZIGING DOORGEVEN Adreswijzigingen ontvangen wij bij voorkeur per e-mail,via info@impulsenwoortblind.nl. Per post kan ook: Postbus 1058, 3860 BB, Nijkerk. OPZEGGEN LIDMAATSCHAP Per mail of schriftelijk (zie redactieadres) en uiterlijk vóór 1 november. Anders is nog een jaar lidmaatschap verschuldigd. Opname van artikelen betekent niet dat de vereniging de meningen daarin altijd onderschrijft. Ze blijven geheel voor rekening van de auteurs of andere genoemde bronnen. De redactie houdt het recht om artikelen niet te plaatsen of in te korten. Voor de inhoud van de advertenties draagt de vereniging geen verantwoordelijkheid. © Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie. a10 jaar is mijn termijn echt op. Wel jammer, maar ik laat een gezonde vereniging achter met een stevig bestuur. Tijdens de Algemene Ledenvergadering (8 juni) draag ik het stokje over aan mijn beoogd opvolger. Onze kabinetsformatie duurt gelukkig niet zo lang als in de politiek. Wij zijn het eens over democratische besluitvorming, financiën en beleid. Ons bestuur is wel neurodivers maar heeft maar één kleur: we gaan voor het individu met ADHD en/of dyslexie in de breedste zin. De afgelopen jaren kenmerken zich door een stabiel ledenaantal. Ondanks moeilijke tijden voor verenigingen weten wij ons toch goed te handhaven. Dat zegt wat: kennelijk leveren wij een goede bijdrage aan de informatievoorziening, belangenbehartiging en het faciliteren van contact met ‘lotgenoten’. Voor sommigen in onze vereniging is zijn of haar neurodiversiteit een lot uit de loterij, voor anderen is het meer een last. Actieve leden zijn altijd welkom want er is nog veel te doen op het gebied van het stigma dat plakt aan mensen die andere breineigenschappen hebben dan gemiddeld. Veel mensen lijden onnodig omdat zij niet precies passen in de gemiddelde baan of het gemiddelde curriculum van de studie. Of omdat zij de wegen niet vinden voor passende hulp. Voor de toekomst hoop ik stiekem op (nog) meer samenwerking met andere verenigingen met een vergelijkbaar doel, want samen sta je veel sterker. Als kinderarts zeg ik tenslotte: focus op preventie, probeer ellende te voorkomen! Het ga de vereniging goed! (en natuurlijk blijf ik betrokken) Rob Pereira – demissionair voorzitter 3 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 PAG 24
NIEUWS HOE CREATIEF BEN JIJ? DOE DE TEST! Mensen met AD(H)D en/of dyslexie zijn vaak bovengemiddeld creatief. Denken we. Of dit ook écht zo is, is heel lastig te onderzoeken. Maar, goed nieuws: wetenschappers hebben nu een ultrakorte onlinetest ontwikkeld die wél je creativiteit meet. Of in elk geval een aspect van dit veelkoppige begrip. Zo lazen we in dit artikel van Science Alert. Tip van de auteurs: doe meteen de test via deze link, en lees daarna pas meer over de opzet van de test. We zijn benieuwd naar jouw score! APP DUBBII HELPT JE MET HUISHOUD VIDEO’S Het huishouden: een struggle voor de meesten van ons en al helemaal voor mensen met AD(H)D. De Britse Rox (zelf ADHD) ontwikkelde daarom samen met haar partner Rich de app dubbii: een body doubling app, waarin je het stel aan de slag ziet met alle huishoudelijke k..klusjes. Lekker korte video’s om je te helpen met de taak starten, de taak doen én hem afmaken! Dus ook die was weer UIT de machine halen na afloop. Grappige video’s waarbij je voelt: zij snappen mij! Je krijgt ook beloningen als je je taakjes netjes hebt gedaan én een herinnering als je de app een tijd je niet meer gebruikt hebt, zodat je hem op tijd kunt opzeggen. Hij is NIET gratis. Wat ie kost, hangt af van het soort abonnement wat je neemt. Je kunt 1 video gratis proberen. dubbii | Dubbii. 12 MAART: WEBINAR ADHD, DYSLEXIE EN BURN-OUT ● Wanneer wordt een beetje gezonde spanning ongezonde stress? ● Wat is eigenlijk het verschil tussen overspannen en burnout? ● Hoe beïnvloeden ADHD en/of dyslexie het risico op burn-out en het herstel ervan? In dit webinar leer je wat burn-out is, hoe je ervan kunt herstellen en, beter nog, hoe je een burn-out kunt voorkomen. De focus ligt hierbij op burn-out bij mensen met ADHD en/of dyslexie. Spreker: Patricia van Casteren psycholoog Arbeid & Gezondheid Tijd: dinsdag 12 maart van 19.30 tot 21.00 uur. Aanmelden: via deze link. Gratis voor jou als lid. NB: maak wel eerst een account aan als je dat nog niet gedaan hebt! Anders kun je je niet aanmelden. Dat kan met de aanmeldlink in onze mail van 19 februari. 4 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
FIETS MEE OP 21 APRIL EN MAAK DE 2E ADHD FAMILIEDAG MOGELIJK! Op zondag 21 april organiseren Specialized en Impuls & Woortblind weer de Special Brains Toertocht in de mooie omgeving die Arnhem te bieden heeft. Hierbij kun je kiezen uit een route op de race-, of mountainbike. Het startpunt van de toertocht is bij het hoofdkantoor van Specialized, op Arnhem’s Buiten in Arnhem. De volgende afstanden zijn beschikbaar: Race: 60 km of 120 km MTB: 35 km of 70 km Deelname aan de toertocht kost slechts 10 euro. Voor 20 euro kun je de toertocht doen inclusief drankje en burger als lunch. Wij zeggen: fiets mee! Schrijf je hier in voor de Special Brains Toertocht. Van de opbrengst organiseren we samen met Balans de 2e ADHD Familiedag, dit keer in Archeon, op zondag 22 september. Op de website van Specialized vind je meer info. Moeten we je nog overtuigen waarom zo’n fietstocht niet alleen leuk maar ook gezond is voor je lichaam én je (ADHD)-brein? Lees het artikel ‘Bewegen is gezond’ op pagina 18. SAVE THE DATE: 8 JUNI – AFSCHEID VAN ROB PEREIRA Op 8 juni kun je als lid afscheid nemen van Rob Pereira, tijdens de Algemene Ledenvergadering. Bijna 10 jaar was hij onze voorzitter. Maar aan alles komt een eind. Met enige weemoed nemen we afscheid van deze allrounder, verbinder, supernetwerker en medicatie-expert. Man van de inhoud maar ook van de mensen. Met een vlotte pen bovendien, waarmee hij ook in dit magazine weer een waardevol artikel schrijft over onnodige angst voor te hoge doses methylfenidaat (pag 13). Rob blijft ons zeker helpen met informatie over medicatie. Zo blijft hij zijn medicatie-folder ‘De deskundige, dat ben je zelf’ updaten. Lees ook het interview met Rob op pagina 6. ONZE WEBSITE IS VERNIEUWD! Als het goed is heb je al wat mails voorbij zien komen en heb je al een account aangemaakt. En meteen even een kijkje genomen op onze vernieuwde website. Niet? Maak dan alsnog dat account aan via de aanmeldlink in onze mail van 19 februari. En kijk wat je van onze nieuwe site vindt. Hij is een stuk overzichtelijker en veel ‘mobiel-vriendelijker’. We zijn uiteraard benieuwd naar jouw mening. Mail ons als je ergens een foutje/ verbeterpuntje ziet. Complimentjes ontvangen we ook graag . info@impulsenwoortblind.nl. 5 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
interview ‘Ik wil schade bij mensen voorkomen’ 6
R ob Pereira (77) is kinderarts, gespecialiseerd in ADHD. Hij is nu ruim 10 jaar voorzitter van Impuls & Woortblind en neemt in juni afscheid. Gelukkig blijft hij wel actief betrokken bij de vereniging en is hij altijd bereid om in een ADHD-café iets over ADHD te vertellen. Geen echt afscheid dus. Wel reden voor een gesprek over wat hem drijft. TEKST: ANNEMARIE VAN ESSEN In oktober van dit jaar is Rob 50 jaar kinderarts. Daarnaast was hij van 2000 tot 2015 voorzitter van het Nederlandse ADHD Netwerk en is hij nog steeds betrokken bij een aantal wetenschappelijke projecten over ADHD. In zijn jarenlange ervaring heeft hij veel gezien en meegemaakt. ‘In de opleiding leerde ik niet veel over ADHD en de psyche. Focus lag op het lichaam en de lichaamsfuncties. Veel van mijn kennis heb ik mezelf geleerd door goed te luisteren, congressen te bezoeken en vakliteratuur te lezen. Als je ouder wordt, zie je ook dat ggz-problematiek vaak behoorlijk allesomvattend is. Zo zitten er ook veel somatische aspecten aan ADHD, zoals invloed van voeding en hormonen. En mogelijke relaties met bloeddruk, migraine en zindelijkheid. Als je als psychiater bent opgeleid, leer je veel van dat soort dingen niet. Een gemiste kans. Ik vind dat je ADHD en neurodiversiteit holistisch moet benaderen en bekijken.’ Van de wieg tot het graf Rob vertelt hoe hij na zijn pensionering de vraag van een collega kreeg om in de kinderartsen/ggz-praktijk Medisch Centrum Kinderplein in Rotterdam te komen werken. Het was een logische stap. Vooral omdat hij daar volgens zijn visie kan werken en zijn kennis en 7 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
inzichten rondom ADHD maximaal kan inzetten. Hij doet het met veel plezier. Het geeft nog veel energie, hij is gezond genoeg en zijn partner kan zich er ook goed in vinden. En de mogelijke bijwerkingen op lange termijn? ‘Medicatie geeft mogelijke bijwerkingen, maar het niet geven van medicatie kan soms ook problemen veroorzaken. Alles heeft bijwerkingen in het leven.’ Robs moeder was huisarts. Zij had families en patiënten waar ze jarenlang mee optrok. Ook Rob heeft patiënten die nu met hun (klein)kinderen bij hem in de praktijk komen. Niet zo gek. ADHD heeft ook een erfelijke component. Hij heeft soms hele gezinnen in behandeling. Neurodiversiteit blijft je hele leven, ‘van de wieg tot het graf’. Hij is dan ook een groot voorstander van een vaste hulpverlener, een levensloopbehandelaar. ‘Als je lang met iemand oploopt, leer je iemand goed kennen en kan je beter helpen en ondersteunen.’ ‘Alles heeft bijwerkingen’ De splitsing van jeugdzorg en volwassenenzorg en de eigen financiering boven de 18 is onlogisch en complex, vindt Rob. Dat komt de behandeling niet ten goede. Medicatievergoeding is ook een klein drama. Veel medicatie wordt niet of minimaal vergoed. Daarnaast is het een oerwoud van regels. ‘Soms kost een tablet van een bepaald merk bij 5mg 2 euro per pilletje, terwijl 20 mg volledig vergoed wordt. Het is ook niet goed voor de zorg, want zo krijgen mensen met minder geld niet wat ze eigenlijk nodig hebben.’ Rob is voor medicatie, maar daar praat hij het liefst genuanceerd over. Die nuancering ontbreekt vaak in de publieke discussie. Hij is minder van de oneliners en meer van subtiele uitleg. Want er zijn voor- en nadelen. ‘Ik ben zeker voor medicatie als het nodig is. Maar ik ben ook tegen als het niet nodig is. Ik zeg nooit: je moet die pil nemen. Ik gun het iemand wel om het te proberen. Daarna kun je een weloverwogen beslissing nemen.’ 8 Allergie voor negativiteit Voor Rob is de kern van zijn werk en van de zorg voor zijn patiënten gestoeld op een belangrijk streven: hoe kan ik iemand beschermen tegen schade. Dat ziet hij bij al zijn neurodiverse patiënten. Dat moet hij me uitleggen. Schade? ‘Bij dyslexie hebben ze het ook wel over toxic learning. Dat je dingen moet doen die je niet kan en die je toch moet. Dat er veel onbegrip is voor hoe jij bent, wat weer leidt tot negativiteit. Dat er telkens maar dingen van je worden verwacht die niet altijd haalbaar zijn. Niet omdat je niet wil, maar omdat je niet kunt. Of omdat je systeem overvraagd wordt of je te veel prikkels krijgt en overbelast raakt. Dat is enorm schadelijk voor je zelfbeeld en de manier waarop je in het leven staat. Het leidt uiteindelijk tot ‘allergie voor negativiteit’. Je hebt dan al zoveel negativiteit over je heen gekregen dat je ‘om weinig’ al in de weerstand schiet. Wat vervolgens tot weerstand bij de ander leidt, waardoor er een negatieve spiraal ontstaat. Deze schade zie ik eigenlijk bij alle neurodiverse eigenschappen. Bij dyslexie, dyscalculie, AD(H)D, autisme, DCD. In het Engels noemen ze dat ‘Rejection Sensitivity Dysphoria’ (RSD), in het Nederlands ook wel afwijzingsgevoelige stoornis. Het betekent heel in het kort dat iemand hypergevoelig is voor kritiek, afwijzing of het gevoel om te falen. Die schade wil je iemand besparen.’ Preventie is cruciaal Wat wel helpt? Probeer iemand te zíen. Heb oog voor het verschil tussen
‘Heb oog voor het verschil tussen onmacht en onwil’ onmacht en onwil en zorg dat je met elkaar op een lijn zit hierover. Robs concrete tips voor naasten: benoem positieve acties direct en spaar ze niet tot de avond op. Niet te veel regels, 5 huisregels maximaal. Preventie is belangrijk. Want met preventie kun je schade beperken voor jezelf, maar ook voor de volgende generatie. Rob: ‘Het is toch enorm verdrietig als je je hele leven lang boos bent en onnodig schade hebt opgelopen. En dat je kinderen daardoor ook last krijgen van die schade. Daarom is het zo belangrijk om die cyclus te doorbreken.’ Wat daarbij helpt, is vroege observatie van problemen door ouders, overheid en deskundigen. En op tijd starten met begeleiden of behandelen. ‘Preventie is niet alleen gericht op het nu, maar ook op volgende generaties.’ Nog werk genoeg Na 50 jaar in het vak, is nog steeds veel onduidelijk. ‘Wat is ADHD nou eigenlijk? Dat blijft nog heel moeilijk om te definiëren. Hoe kom je eraan en wat gebeurt er dan precies in je hoofd? Onze hersenen zijn een groot mysterie. Net als de rest van de natuur. Als ik een mooie natuurfilm zie, denk ik: hoe is het toch mogelijk dat alles zo op elkaar is aangepast.’ Rob stopt als voorzitter maar er is nog werk genoeg. ‘Er heersen nog zoveel misvattingen en onbegrip over neurodiversiteit. Gelukkig is Impuls & Woortblind er. Als vereniging vind ik ons echt zichtbaarder en moderner geworden. We hebben een website met enorm veel informatie, we werken aan bewustwording en hebben goede contacten in diverse netwerken zoals de Europese Dyslexie- en ADHDnetwerken. Hoe meer voorlichting je krijgt over hoe je met je neurodiverse eigenschappen kunt omgaan, hoe beter je functioneert. Daarmee bevorder je je autonomie. Mijn bijdrage hieraan blijf ik zo lang mogelijk doen. 9 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
Rolmodel met dyslexie Werken met dyslexie. Welke uitdagingen kom je tegen? Waarin ben je juist goed, dankzij je dyslexie? In ‘rolmodel met dyslexie’ vertelt een werkende met dyslexie zijn of haar verhaal. Laat je inspireren door de ervaringen en tips van een mede-dyslect. Deze keer huisarts SaschaKuiper. ‘Een spelfout maakt mij geen slechte dokter’. TEKST: INGRID SCHORSCH 10 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 I k ben Sascha Kuiper, een 38-jarige huisarts met dyslexie. Mijn jeugddroom was dokter worden, waarbij ik in eerste instantie dacht aan dierenarts. Maar vanwege mijn dyslexie waarschuwde mijn oom me voor deze zeer moeilijke opleiding. Tijdens de middelbare school gaf ik deze droom op. Ik zag mezelf daar als een (onder)gemiddelde leerling. Na mijn vwo-diploma ben ik wel gaan studeren: Pedagogische Wetenschappen en Onderwijskunde aan de Radboud Universiteit. Het eerste jaar verliep zo goed dat ik met hulp van een vriend de moed verzamelde om mee te doen met de loting voor geneeskunde. Ook een zware studie, maar ik wist nu dat ik dit echt wilde en ging ervoor. En ik werd ingeloot! Ik specialiseerde me tot huisarts, een functie die ik nu al vier jaar vervul. Binnenkort start ik mijn eigen praktijk. Dit maakt me trots. De studie – leve het beelddenken De studie was pittig. Gelukkig kon ik bij het leren mijn visuele talenten inzetten. In de universiteitsbibliotheek maakte ik samen met een vriendin tekeningen van de anatomie. Een aanpak die voor mij perfect werkte. Puur lezen bleef niet hangen, dus las ik alles standaard drie keer: eerst globaal, dan inhoudelijk en tot slot de belangrijke elementen samenvattend. Kleurgebruik en kleine kriebeltjes waren mijn geheime wapens; het maakte de tekst vrolijk en positief. Belangrijke informatie viel zo meer op en bleef daardoor beter hangen in mijn geheugen. De voortgangstoetsen vormden de grootste uitdaging. Dit waren meerkeuzevraagtoetsen met 200 vragen die we in 4 uur tijd moesten afronden. Die pasten niet bij mijn denk- en leerstijl.
- De huisarts SASCHA KUIPER Ondanks mijn inmiddels grondige begrip van ziektebeelden en mogelijke behandelingen, worstel ik nog steeds met het onthouden van losse feitenkennis binnen mijn vak. Ik denk vooral in ‘grotere verbanden’ en van hieruit weet ik dan de details weer naar boven te halen. Het werk – Ik doe het op mijn manier In mijn beroep geniet ik het meest van het spreekuur draaien, de gesprekken, kleine ingrepen doen en de praktische taken van de praktijk. Daarnaast vind ik het contact met patiënten en mede zorgverleners erg boeiend. Elke dag biedt veel afwisseling, dat past bij mij. Ik krijg energie van de variatie in mijn werk, de breedte van het vak, alle leeftijden en vele aandoeningen zien. Om het kwartier iemand anders, die korte spanningsboog werkt prima voor mij. Ik denk dat mijn dyslexie me hierbij helpt om mensen snel te doorgronden en aan te voelen wat ze nodig hebben. Ook mijn vermogen om te associëren, snel te schakelen en breed informatie te checken komt me hierbij goed van pas. Ik heb regelmatig wat tijd nodig om gesprekken te laten bezinken en om zo overzicht te houden in bij- en hoofdzaken. Wat mij helpt zijn korte pauzemomenten tussen de patiënten die ik zie, om zo informatie te verwerken. Dan lijkt het soms voor de assistenten dat ik niks doe maar eigenlijk ben ik juist hard aan het werk. Te veel drukte in mijn hoofd brengt me uit balans. I&W MAGAZINE NR1 - 2024 Onverwachte spoedgevallen geven me veel energie, maar als de planning uitloopt, kan ik grip verliezen. Gelukkig weet ik dit snel weer te herpakken. Mijn autonomie en de ruimte om mijn werk te doen zoals ik denk dat het voor mij werkt, zijn daarom essentieel. De administratie en taalverwerking kosten mij extra energie, dit komt door mijn dyslexie. Het moeilijkste voor mij is het typen tijdens een consult als de patiënt meekijkt. Helaas zit er geen spellingcontrole in het systeem waar ik op werk, dus ik moet alles teruglezen en hopen dat ik de fouten eruit haal. Het uitwerken van een consult doe ik daarom liever achteraf, maar dan moet ik het in mijn eigen tijd doen en dus 11
ROLMODEL MET DYSLEXIE: KWALITEITEN Naam:Sascha Kuiper Leeftijd: 38 jaar Beroep: Huisarts (4 jaar) Kwaliteiten: CREATIEF, oprecht, nieuwsgierig, RUIMTELIJK INZICHT/3D, vooruitdenken, DOORZETTER, grote geheel zien, VISUEEL STERK, eigen praktijk/zelfstandige, PRAKTISCH, associatief denken, SNEL OPLOSSINGEN HEBBEN, empathisch/aanvoelen ook ‘op eigen kosten’. De administratie op orde hebben, geeft mij wel structuur en rust. Sterke kanten Ik ben flexibel, schakel makkelijk tussen gesprekken en tussen verschillende patiënten zonder de draad kwijt te raken. Creativiteit is een van mijn troeven. Soms ga ik in mijn denken te snel voor mijn collega’s. Verder profiteer ik van mijn ruimtelijk inzicht en mijn visuele talenten. Ik hoef iets maar één keer te zien! Tenslotte is er natuurlijk mijn doorzettingsvermogen. Anders was ik nu geen huisarts geweest. Dyslexie voelt grotendeels als een kracht, hoewel ik me altijd bewust ben van lezen en schrijven als uitdagingen. Het was vooral een uitdaging tijdens mijn opleiding, met zoveel theoretische leerstof en weinig praktijkgericht leren. Soms voel ik nog onzekerheid. Heb ik wel voldoende kennis? Maar na vier jaar positieve feedback van mijn patiënten, weet ik dat ik een goede huisarts ben, ondanks deze uitdagingen. Onzekere momenten De reactie van mijn omgeving speelt stiekem nog steeds een grote rol. Bijvoorbeeld van mensen 12 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 die spelfouten in brieven als onprofessioneel beschouwen. Hoewel ik het begrijp, snap ik het aan de andere kant ook weer helemaal niet. Het is geen slordigheid. Een spelfout maakt mij geen slechte dokter. Toch triggeren dit soort reacties mijn onzekerheid. En dat terwijl taal, schrijven niet het belangrijkste is voor dit vak. Mijn tips Tips voor lastige taken: schrijf beknopt en puntig voor collega's. Maak puntsgewijze aantekeningen en omarm autonomie. Het is cruciaal voor werkplezier en energiebehoud. Dyslexie hindert je slechts in een klein aspect van je baan als arts, het vak bestaat uit zoveel meer. Voor jongvolwassenen die de arbeidsmarkt betreden: volg je interesses, ongeacht het leeswerk of de meningen van anderen. Als iets je boeit, duik erin. Erken je kwaliteiten, inclusief die gekoppeld zijn aan dyslexie. Begrijp dat niet iedereen deze sterke kanten heeft en zie dit als jouw gave. Zie jouw dyslexie als een element van een groter geheel. Durf daar een percentage aan te hangen en weet dat dit géén 100% beslaat. Een mens is meer dan alleen zijn of haar dyslexie!
Is hoog doseren van stimulantia slecht? TEKST: ROB PEREIRA Stimulantia (methylfenidaat en dexamfetamine) zijn de 1e keus in de behandelrichtlijnen voor ADHD. Het is voor de meesten een gedoe om goed ingesteld te raken. Soms komt dat door een onterechte angst voor hoge doseringen. H oe weet je of je de juiste dosis neemt? Door goed te zoeken en te overleggen met je behandelaar. Sommige mensen hebben heel weinig nodig, anderen hebben juist veel meer nodig dan gemiddeld. Een goede behandelaar bepaalt de hoeveelheid niet aan de hand van gewicht of leeftijd, maar alleen op basis van effect en bijwerkingen. Bij het instellen op stimulantia begin je met een lage dosis en hoog je geleidelijk op tot je voelt dat er goed effect is en géén bijwerking. Er zijn mensen die met 2x 2,5 mg kortwerkende methylfenidaat al veel effect ervaren. Maar er zijn ook mensen die veel te lang een te lage dosering krijgen. Simpelweg omdat 54 mg methylfenidaat retard of 70 mg lisdexamfetamine de hoogste dosis is die te koop is. Maar dat betekent niet per definitie dat je maar maximaal één zo’n dosis per keer ‘mag nemen’. Zo hebben met name mensen met ernstige ADHDklachten en mensen die verslaafd zijn geweest, soms meer nodig. Hiervoor zijn twee opties: ● De frequentie van inname verhogen. Dit kan zowel bij de kortwerkende methylfenidaat (bijvoorbeeld elke 1,5 uur een dosis) als bij de langwerkende pillen of capsules. Je hebt dan bijvoorbeeld 3x 70 mg lisdexamfetamine nodig om goed te functioneren. ● Een hogere dosering nemen. Soms werkt vaker innemen namelijk niet. Dan kan het zijn dat je toch een hogere dosering nodig hebt. Een enkele keer ben je pas goed ingesteld op een paar honderd milligram. Werkt dit allemaal niet voor je en/of krijg je te veel bijwerkingen? Probeer dan een ander medicijn. Tot slot: stel, jij bent zo iemand die pas effect voelt bij hoge doseringen, moet je je dan zorgen maken over eventuele gezondheidseffecten, bijvoorbeeld op de langere termijn? Het antwoord is nee, die zijn er niet, voor zover bekend. Meer over ADHD-medicatie, doseringen, werking en bijwerkingen? Kijk op onze website. 13 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . TEKST : KARIN JAHROMI BEELD: MARIËLLE VAN AART (ECIO) Hoe staat het met Inclusief Onderwijs? In november vorig jaar publiceerde ECIO het rapport ‘De Staat van Inclusief Onderwijs 2023’. Een jaarlijkse thermometer over het welzijn en de studeeromgeving van de Nederlandse student met een functiebeperking en/of ondersteuningsvraag. AD(H)D, dyslexie en dyscalculie vallen hier ook onder. Conclusie: universiteiten en hogescholen worstelen met de uitvoering van het VN-Verdrag handicap. E 14 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 CIO is het expertisecentrum inclusief onderwijs. Zij adviseren en faciliteren hoger onderwijsinstellingen en onderwijsprofessionals met voorlichting en informatievoorziening over relevante thema’s die bijdragen aan een inclusievere leeromgeving en studentenwelzijn. Diversiteit als norm Wat is inclusief onderwijs precies? ECIO zegt hierover: ‘Met inclusief onderwijs voelt élke student zich thuis op de universiteit, hogeschool of mbo-instelling. Dit betekent een veilig studieklimaat en onderwijs dat zich aanpast aan de student in plaats van dat de student zich aanpast aan het onderwijssysteem. Hierbij zien we diversiteit als norm, waarbij je bij voorbaat uitgaat van een studentenpopulatie zonder én met ondersteuningsvraag en dat het onderwijs hierop is ingericht.’ Zelf organiseren Dat klinkt mooi. Maar hoe staat het met de praktijk? In Nederland hebben we geen ‘speciaal hoger onderwijs’ en er is ook geen wet Passend Onderwijs zoals die in het primair en voorgezet onderwijs geldt. Hierdoor is de vraag naar inclusief onderwijs misschien juist nog groter. Want je ADHD, dyslexie of andere ondersteuningsbehoefte is niet weg na de middelbare school. Onderwijsinstellingen moeten hun inclusieve onderwijs dus veel meer zelf organiseren. En dat gaat niet vanzelf, zo blijkt ook dit jaar weer uit het genoemde rapport van ECIO. Grote doelgroep, kleine actie We hebben het trouwens niet over een kleine groep die gebaat is bij inclusief onderwijs. Maar liefst 38 procent van de studenten in het hoger onderwijs in Nederland heeft een functiebeperking en bijna de helft daarvan ervaart veel tot heel veel belemmeringen bij het studeren, zo blijkt uit het rapport. ECIO constateert dat 35 van de 54 hogescholen en universiteiten een intentieverklaring hebben ondertekend om hun onderwijs toegankelijk te maken voor studenten met een functiebeperking of ondersteuningsvraag. Maar ondanks een toename in bewustzijn en draagvlak bij deze ondertekenaars, blijft de implementatie achter. Hieronder een paar resultaten uit het onderzoek: • Driekwart van de hoger onderwijsinstellingen ervaart knelpunten bij de implementatie van inclusiever onderwijs. Vaak door te
OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE . OVER INCLUSIE weinig tijd en/of te weinig mensen. Ook ontbreekt het aan duidelijkheid over eigenaarschap. Wie is er precies verantwoordelijk, welke taken liggen bij wie en wie heeft de tijd en behoefte om de taken op te pakken? Deze knelpunten belemmeren concrete actie. En dus is er zelden een instellingsbreed beleid op het gebied van inclusie en ondersteuning. • Studenten horen vaak dat er geen beleid is voor hun specifieke ondersteuningsvraag en dat de onderwijsinstelling daarom niks voor hen kan betekenen. Uit de praktijk blijkt dat de mate van ondersteuning die een student krijgt vooral afhangt van de toevallige betrokkenheid van een medewerker. • Prestatiedruk en stress blijft ook een grote klacht en studenten met een ‘onzichtbare’ ondersteuningsbehoefte zijn vaak niet tevreden over de geboden ondersteuning. Ervaringsdeskundigen inzetten Ervaringsdeskundigheid van studenten inzetten en feedback hierover is ook een nuttig verbeterpunt. Toch wordt dit maar mondjesmaat ingezet. Studenten die dit willen, zijn moeilijk te vinden. En als ze het doen, ervaren ze vaak (te) weinig waardering voor hun activiteiten. Ook missen ze duidelijke afspraken en een zinvolle terugkoppeling. Een ‘inclusie-standaard’ Als één van de belangrijkste verbeterpunten voor goed inclusief onderwijs wordt een ‘nationale standaard voor inclusief onderwijs’ 15 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 genoemd in het rapport. Een standaard waarbij een aantal componenten worden opgenomen zoals basisondersteuning, faciliteiten, toegankelijkheid gebouwen en digitale leermiddelen. Met diversiteit als norm voor alle studenten. Als die er ooit komt, is dat inderdaad een mooi houvast. Universal Design for Learning Toch is er al veel waar onderwijsinstellingen mee aan de slag kunnen. Een belangrijke bouwsteen voor inclusief onderwijs is bijvoorbeeld UDL. Dit begrip begint langzaam maar zeker bekender te worden. UDL staat voor Universal Design for Learning en is een onderwijsontwerp dat de verschillen in leerbehoeftes en talenten ondersteunt en neurodiversiteit als uitgangspunt neemt. Concreet betekent dit aandacht voor: • Het aanbieden van informatie op verschillende manieren • Het controleren van voortgang op flexibele wijze • Het vergroten van betrokkenheid via verschillende leerstrategieën. ECIO besteedt hier regelmatig aandacht aan en geeft hierover heldere informatie op haar website. Ook in de vorm van een poster zoals hieronder, met goede voorbeelden van hoe je de principes van UDL in de praktijk kunt brengen. In ons blad hebben wij al eens uitgebreid stilgestaan bij de mogelijkheden van UDL. Als je dit nog eens terug wilt lezen, kan dat via deze link. Meer over het Rapport: De Staat van Inclusief Onderwijs 2023 - ECIO
Podcastmakers en soulmates H Ze kennen elkaar van hun bijbaan in een sportwinkel en zijn sindsdien vrienden. Inmiddels maken Jasper Buitenhuis (ADD) en Steven van Koeverden (dyslexie) allebei een podcast waarin ze de sterke kanten van ADD en dyslexie benadrukken. Ze herkennen veel in elkaar. ‘We gaan allebei head first een gesprek in.’ TEKST: JULIE HOUBEN 16 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 et gesprek met Jasper (34) en Steven (33) is online, vanwege de volle agenda’s van beide heren. Jasper heeft een goed lopende AD(H)D-coachingpraktijk en bewaakt daarnaast nadrukkelijk zijn agenda om ook voldoende ‘me-time’ te hebben. Steven is portretfotograaf en geeft regelmatig presentaties op scholen over de positieve kanten van dyslexie. En ze hebben dus allebei een podcast. Waarin ze elkaar ook over en weer als gast hadden. Want ze herkennen veel in elkaar. Jasper: Jij was net met NLP bezig toen we in 2019 collega’s werden en ik had meteen door dat je graag de diepte in ging. ‘Dat moet mijn vriend worden’, wist ik. Steven: We delen eenzelfde snelle en associatieve manier van denken en praten. Jasper: Ja, head first een gesprek in, meteen bam naar de kern. En dat moeiteloos drie uur lang, en dat zonder alcohol hè. Maar ze hebben nog meer gemeen. Zo mag je hen beiden laatbloeiers noemen. Die nu vanuit hun talenten leven en werken maar tot een paar jaar terug nog dachten: het wordt nooit wat met mij. Faalangst Ja..dat thema kennen ze maar al te goed. Jasper: Ik was tot mijn 25e Koning Uitstel. Ik kreeg niets voor elkaar, presteerde chronisch onder mijn kunnen. Als je niks doet, kun je ook niet falen, was het idee. Het was een bescherming die me natuurlijk niets bracht. Mijn ADD-diagnose tien jaar geleden, zag ik in het begin vooral als extra excuus voor mijn passieve gedrag. Gelukkig heb ik die spiraal doorbroken. Steven: Onzekerheid is mij als dyslect met de paplepel ingegoten. School was een worsteling. Mijn ouders zeiden wel tegen me dat ik goed was in andere dingen. Maar ik kreeg toch al vroeg de overtuiging dat die dingen er kennelijk niet toe deden. En omdat
met een missie JASPER EN STEVEN meer oefenen met lezen en schrijven zo weinig effect had, kreeg ik faalangst. Mijn best doen hielp niet en ging ik dus liever uit de weg. In die tijd was er ook nog nul oog voor de positieve kanten van dyslexie. Wat werkt voor jou? Beiden zien ADD en dyslexie niet als stoornis, maar als een vorm van neurodiversiteit waar ook sterke kanten bij horen. Leer die kennen en benut ze. Steven: Het is bijvoorbeeld een misvatting dat mensen met dyslexie niet kunnen lezen. Ja, je moet er wel wat meer moeite voor doen. Iets lezen dat je boeit helpt al. Daar kan school veel winst maken. Maar wist je dat je beter leest als je je boek rechtop houdt? Dan richt je je ogen meer vanuit het visuele deel van je brein. Mij helpt dit in elk geval. Jasper: Ik heb ontdekt dat ik als ADD’er enorm kan profiteren van mijn talent voor hyperfocus. Als ik iets echt leuk en boeiend vind, lukt het me gewoon. Uitdagingen Jasper: Natuurlijk heb ik nog wel eens shit maar ik raak er nu niet meer van uit balans. Zo kan ik soms nog eindeloos dubben over dingen. Vroeger raakte ik in paniek, vond mezelf een besluiteloze zak en deed niets. Nu hak ik sneller de knoop door. Steven: Onzekerheid blijft bij mij wel een ding. Bijvoorbeeld over typefouten. Of als ik, door mijn snelle en associatieve manier van denken, te snel ga voor anderen. Die kunnen mij dan niet altijd volgen. Mijn eerste reactie is nog steeds dat ik me dom en onbegrepen voel. Waarom een podcast? Steven: Dit is voor mij een ideale manier om mensen te bieden wat is miste: informatie over de positieve I&W MAGAZINE NR1 - 2024 kanten van dyslexie. Ik sta zelf niet graag in de spotlights maar draag via de gesprekken in mijn podcast wel bij aan meer kennis over dyslexie, die verder gaat dan ‘het is een probleem waar je mee moet dealen.’ Jasper: Ik praat makkelijker dan dat ik schrijf, vandaar dat mijn keuze viel op het maken van een podcast. Met mijn podcast wil ik anderen inspireren om ook hun talenten te ontdekken. Want echt, jij hebt ze ook, al zitten ze soms diep verstopt onder een laag zelfbeeld. Jasper Buitenhuis: Succesvol leven met ADD: Succesvol leven met ADD-podcast - Jasper Buitenhuis Steven van Koeverden: Had ik maar dyslexie: Had Ik Maar Dyslexie | Podcast on Spotify 17
KOM IN BEWEGING EN ZEKER OP 2 1 APRIL Bewegen is goed. Niet alleen voor je lichaam maar ook voor je brein. Zeker als je ADHD hebt. Is fietsen jouw ding? Of ben je juist iemand die een drempel over moet om in actie te komen? Schrijf je dan snel in voor onze Special Brains Toertocht! Zodat je op zondag 21 april in elk geval een rondje gaat fietsen! TEKS T: JULIE HOUBEN B 18 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 en je nog niet overtuigd van de positieve effecten van deze tocht? Of van bewegen in het algemeen? Lees dan even verder. Onderstaande Impuls & Woortblind-leden zweren bij hun portie beweging. En de wetenschap geeft hen groot gelijk. We zijn gemaakt om te bewegen Mijn naam is Taco Scheltens en ik heb ADHD. Sinds 2020 werk ik vanuit mijn praktijk Karate Based Coaching als ADHD coach. Daarbij maak ik gebruik van mijn ervaring als mens met ADHD, mijn kennis als psycholoog en van de tools die ik heb gehaald uit karate. Tijdens mijn studie psychologie was ik erg geïnteresseerd in het effect van beweging op onze geest. Het is al breed bekend dat het veel goede dingen doet voor onze hart en longen, kracht en conditie. Maar minder bekend is hoe groot de effecten zijn voor onze mentale toestand. Zo bleek uit onderzoek dat 20 minuten fietsen al een positief effect heeft op impulsbeheersing en volgehouden aandacht. Ook las ik in een onderzoek dat mensen die meer bewegen, sterkere emotieregulatie laten zien. We zijn echt gemaakt om te bewegen. Bij voldoende bewegen is de kans groter dat we beter in ons vel zitten. Voor mensen met ADHD geldt dit misschien nog extra, omdat wij juist moeite hebben met de hiervoor genoemde mentale dingen. Het is dus niet alleen als psycholoog of als vechtsporter, maar vooral als mens met ADHD dat ik iedereen wil aanraden een sport te zoeken. Voor mij is dat karate. Het brengt me TACO SCHELTENS emotionele veerkracht en balans. Ik kan nu ook prima zonder medicatie functioneren. Ik ben ervan overtuigd dat er altijd iets is wat bij je past. Het balletje moet even gaan rollen, maar als het rolt zul je ook steeds meer prettige effecten merkenof als vechtsporter, maar vooral als mens met ADHD dat ik iedereen wil aanraden een sport te zoeken. Voor mij is dat karate. Het brengt me
JORNA POSTMA EVERT VAN WAEGENINGH emotionele veerkracht en balans. Ik kan nu ook prima zonder medicatie functioneren. Ik ben ervan overtuigd dat er altijd iets is wat bij je past. Het balletje moet even gaan rollen, maar als het rolt zul je ook steeds meer prettige effecten merken. Meer over Taco en zijn karate-coaching? Kijk hier. NB: als lid krijg je 10% voordeel als je bij hem gaat bewegen! Een extra shotje dopamine Als ADHD-vrouw die NIET erg van het sporten is, is dit toch mijn mantra: 'Bij twijfel bewegen'. Als je het even niet meer weet, als je vastzit in je emoties, als het je gewoonweg niet lukt om aan de gang te gaan met wat je eigenlijk moet doen. Beweeg dan even. Het maakt niet uit wat je doet. Of je nu een paar keer de trap op en neer loopt. Door de kamer danst, of even op de trampoline springt. Het helpt! Door te bewegen maak je dopamine en noradrenaline aan. Met een extra ‘shot’ van die stofjes is het makkelijker om dat ene probleem op te lossen. Om weer controle te krijgen over je emoties en om te starten aan die ene vervelende taak. Als alle andere strategieën niet goed meer werken, ga dan bewegen. Al onthoud je alleen maar deze, dan ben je al heel goed bezig! Jorna Postma – ADHD coach en podcastmaker ADHD bij vrouwen De beste ideeën Tijdens het mountainbiken in de natuur heb ik de beste ideeën. Dat het goed is voor mijn lichaam, hoef ik niemand uit te leggen. Ik doe dan ook zeker mee aan de Special Brains Toertocht. Dit evenement organiseren we samen met Specialized, een toonaangevend Amerikaans fietsenmerk. Leuk om te vermelden dat medeoprichter Mike Sinyard van Specialized zelf ADHD heeft. De opbrengsten van de toertocht zetten we in voor de organisatie van de tweede ADHD-Familiedag op 17 september 2024 in Archeon. Vorig jaar organiseerden we, samen met Oudervereniging Balans, onze eerste succesvolle familiedag in de dierentuin van Amersfoort. Door deelname aan de Special Brains Toertocht draag je niet alleen bij aan je eigen gezondheid, maar ook aan het creëren van begrip en acceptatie voor neurodiversiteit. We moedigen je aan om vrienden, familie en collega's uit te nodigen om samen deel te nemen aan dit sportieve evenement. Fiets mee en maak een verschil! Evert van Waegeningh – bestuurslid I & W Inschrijven voor de tocht kan via de volgende link: Wil je nog meer ‘evidence’ over de positieve effecten van bewegen op ADHD? Check onderstaande onderzoeken: • The efficacy of physical exercise interventions on mental health, cognitive function, and ADHD symptoms in children and adolescents with ADHD: an umbrella review - PubMed (nih.gov) • Single Exercise for Core Symptoms and Executive Functions in ADHD: A Systematic Review and Meta-Analysis - PubMed (nih.gov) 19 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
ALS LEREN NIET MEER LEUK IS Kinderen willen groeien, leren en zijn nieuwsgierig van zichzelf. Toch zijn er veel kinderen die niet met plezier naar school gaan. Vaak zijn dit kinderen die ‘anders leren’. Zoals bijvoorbeeld leerlingen met dyslexie of ADHD. Voor sommigen van hen zijn negatieve leerervaringen aan de orde van de dag. Hoe kan dit? En hoe kan het beter? TEKS T: ANNE-MARIE HARTMANN D 20 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 e mal van het onderwijs Om te beginnen is elk kind okay. Een brein is niet kapot of heeft een stoornis. Er hangt geen bordje ‘stoornis’ in de hersenen zoals wetenschapster Trudy de Hue ooit zei (Volkskrant, 2017). Ieder brein is uniek en heeft verschillende zwakke en sterke kanten. Dat, samen met de natuurlijke wil om te leren die wij als mensen hebben, zou school tot een leeromgeving moeten maken waarin iedereen tot bloei kan komen. Helaas is de realiteit veel weerbarstiger en zijn jonge kinderen met een ander ‘type’ brein hiervan de dupe. Hun manier van leren sluit niet aan bij het schoolsysteem en zij worden voortdurend getest en afgerekend op hun zwakke kanten. Dag zelfbeeld en zelfvertrouwen. Is dit de bedoeling van onderwijs? Iedereen door dezelfde mal, ten koste van alles? Het lijkt mij niet. Leervoorwaarden Om te kunnen leren zijn er drie belangrijke leervoorwaarden: 1) dat je kan leren vanuit je interesse. Dit zorgt voor motivatie 2) dat er oog is voor jouw leerstijl, zodat je je de leerstof kunt eigen maken op een manier die voor jou werkt 3) dat je brein er klaar voor is. Helaas werkt het onderwijs al vanaf de basisschool volgens een methode die sterk gericht is op automatiseren. Iets waar kinderen met dyslexie nu juist zwak in zijn (Nicolson, 2019*). Ook leerlingen met AD(H)D vinden dit soort taken vaak saai en eentonig. Hierdoor raken ze verveeld, afgeleid en kruipen in hun schulp kruipen of gaan juist herrie schoppen. Daarnaast start het leren lezen op een leeftijd waarop jonge kinderen met dyslexie er vaak nog niet klaar voor zijn. Hun executive functies zijn nog niet ver genoeg ontwikkeld om te leren lezen, terwijl die juist nodig zijn voor het leerproces. Gevolg: deze kinderen hebben vanaf het prille begin op school nauwelijks succeservaringen en veel faalervaringen (Nicolson). Van leren naar overleven Volgens Nicolson leidt een enkele
ANNE-MARIE VAN ESSEN faalervaring tot een mentale deuk waarvan je weer goed kunt herstellen. Maar bij veel dyslectische kinderen blijven de faalervaringen komen, omdat het lezen maar doorgaat op school. Dit leidt tot wat Nicolson een ‘mentaal abces’ noemt, te vergelijken met een traumatische ervaring. Gevolg is dat dyslectici in leersituaties vaak in een staat van aangeleerde hulpeloosheid belanden, continu proberen zich aan te passen of nerveus worden, stress opbouwen en in een vecht- vluchtmodus komen. In deze modus kan je brein helemaal geen informatie meer opslaan en ben je nog verder van huis. Er is geen sprake meer van leren, maar van overleven. Leerlingen met dyslexie, ADHD en/of met andere leerbehoeftes ervaren dit regelmatig op school. Dat kan zijn doordat je altijd de laatste bent die het werk af heeft, extra werk moet maken, onder het gewenste niveau leest, steeds te horen krijgt dat je stil moet zitten of op de gang moet zitten en ga zo maar door. Kinderen die in de overlevingsstand komen door hun negatieve ervaringen op school, ervaren onbewust dat hun leerbehoeftes niet belangrijk zijn. En dat zij zélf niet belangrijk zijn. Dit is schadelijk voor hun zelfbeeld, zelfvertrouwen en hun ontwikkeling. Hun intelligentie wordt niet gezien en erkend, ze worden daardoor vaak onder hun niveau uitgedaagd en zo blijft het een negatieve spiraal naar beneden. Succeservaringen voor elk kind Om leerlingen uit deze neerwaartse spiraal te halen, is het signaleren en begrijpen van hun gedrag cruciaal. Het is namelijk niet zo dat leerlingen niet willen of kunnen, het is met name de faalangst en de eerdere negatieve ervaringen die hun leervermogen en leerplezier platleggen. Waardoor ze helemaal niet meer functioneren op school. Het is de hoogste tijd dat we bewust kiezen voor een kindgerichte aanpak. Dat we het systeem niet leidend maken maar mensgericht onderwijs creëren. 21 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
Onderwijs waarin er maar één norm is: die van neurodiversiteit. Onderwijs waarin we werken aan zelfvertrouwen en waarin we succeservaringen creëren voor alle kinderen. *Dyslexie360. Een totaalplaatje - Gompel&Svacina (gompel-svacina.eu) De school van de toekomst bestaat al Goed voorbeeld doet goed volgen, dus laten we eens kijken welke best practises er zijn in het onderwijs. Onderstaande scholen bieden al verschillende leerwegen en ruimte aan de diverse leerbehoeftes met een kindgerichte aanpak. Zo doet Spring High in Amsterdam het anders dan anders. Je kan op deze school voor zowel basisonderwijs als voorgezet onderwijs terecht. Ze hebben een doorlopende leerlijn vanaf 4 jaar. Dat betekent dat als je toe bent aan de stof van het voortgezet onderwijs, je daar mee kan starten. Je volgt hier elk vak op jouw niveau, ongeacht je leeftijd. Daarnaast zijn er bij verschillende vakken geen standaardtoetsen maar bepaal je zelf wanneer je wilt weten hoe je ervoor staat. Zo kan je bijvoorbeeld bij Engels een luistervaardigheidstest doen om te kijken hoe dat gaat. Het onderwijs is projectmatig en thematisch, met daarin ruimte voor creativiteit en eigen interesses. Een heel nieuw initiatief is de Mango school in Nijmegen. Je kan hier spelenderwijs leren, op eigen tempo en zonder toetsen. Je leert samen, alleen, achter de computer of in de natuur. De wereld om je heen wordt gebruikt als school, dus hier zit je niet standaard in de schoolbanken, maar je gaat erop uit. Hoewel de school nieuw is, heeft oprichter Marlies Naus ruime ervaring in het onderwijs en wil ze op deze manier bijdragen aan een menselijke maatschappij. Ze heeft een heldere visie en een duidelijk schoolplan. Een echte school van de toekomst. Op de website van-binnenuit.com vind je een kaart van scholen die vernieuwend bezig zijn en de ruimte willen geven aan de eigen ontwikkeling van het kind. Niks is perfect uiteraard en onderwijs blijft prachtig mensenwerk. Laten we dat menselijke aspect boven de regels en het systeem stellen. En met plezier en vertrouwen kijken naar de jonge mensen en hun natuurlijk behoefte om te leren en groeien. 22 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
Vakantie COLUMN SUSAN SLIEP H ij had in de voorjaarsvakantie nog niets aan school gedaan maar toen we aan het einde ervan voor twee nachten naar Amsterdam vertrokken nam hij al zijn schoolboeken mee. Het gaf hem het gevoel goed bezig te zijn. In Amsterdam lopen we iedere dag minstens veertienduizend stappen. Van het hotel naar de metro, van de Dam naar de gracht, langs die ene pop-up store, in de rij staan om een winkel in te mogen, in de rij staan om er weer uit te mogen, ergens koffiedrinken en dan worstelend door de toeristenstroom weer terug naar de metro. De overdaad aan coffeeshops en wietluchten brengen het gesprek op zijn eigen druggebruik. Een aantal maanden geleden werd ik midden in de nacht door een van zijn vrienden gebeld met het verzoek om hem op te komen halen. Hij had spacecake gegeten en voelde zich beroerd en angstig. Ik trof een lijkbleke en bezwete jongen aan die moeite had om op zijn benen te staan. Bij het ophalen viel hij mij om de nek en vroeg mij om hem mee naar huis te nemen. Hij moest er een paar dagen van bijkomen en besloot daarna om nooit meer spacecake te gebruiken. Al lopend door de stad vertelt hij dat hij hierdoor ook gestopt is met blowen. De gesprekken met zijn verzuimcoördinator op school hebben hem ook inzicht gegeven. Tijdens terugkom-uren vertelt zij uitgebreid over haar ervaringen met psychotische jongeren in de verslavingszorg. Over het verlies van controle en de gevolgen van drugs op je brein en de leerprestaties. Hij wil er alles van weten en blijft regelmatig na de lessen nog even bij haar op kantoor hangen. En zo hebben de terugkom-uren een onverwacht gunstig effect op zijn middelengebruik. Ook binnen zijn vriendengroep heeft de discussie iets opgeleverd. De rest is ook gestopt met blowen en ze steunen elkaar daarin. Drinken doen ze nog wel, ze vinden dat ze het niet moeten overdrijven. Dat de schoolboeken de hele vakantie toch onaangeraakt zijn gebleven is natuurlijk bijzaak. 23 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
UITSTELGEDRAG UITSTELLEN? TIPS VAN EEN (BIJNA EX) - UITSTELLER Een ADD’er in hart, nieren én hersenpan. Dat is Manon (32). Als tekstschrijver heeft ze wekelijks meerdere deadlines in haar agenda. En met chronisch uitstelgedrag is dat op z’n zachtst gezegd geen pretje. Gelukkig kun je uitstelgedrag uitstellen. Hoe? Manon vertelt er in dit artikel meer over. TEKS T: MANON BIMBERGEN Y 24 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 ep, het was weer eens zover. Werken in het holst van de nacht. Met een bak dampende koffie, zak Nibb-it Rings en chocoladekoekjes binnen handbereik, was ik flink gestrest een artikel voor de krant aan het tikken. Over de gloednieuwe sanitair collectie en spetterende klantenservice van de plaatselijke badkamerspecialist. En dat was niet het enige stuk dat af moest. Ook het verhaal over de prijswinnende rookworst van de slager en even grandioze klantvriendelijkheid wachtte op mij. Helaas waren deze nachtelijke schrijfsessies niet uitzonderlijk. Elke week herhaalde dit ritueel zich. Je snapt, dit ging niet lang goed. Al helemaal toen ik het ouderlijk nest verliet en een appartementje met mijn toenmalige vriend betrok. Het huishouden voegde zich aan het lange rijtje verantwoordelijkheden toe. Het was jongleren op glad ijs en wachten tot ik op mijn plaat ging. En hard op mijn plaat ging ik. Uitgestelde burn-out Mijn ontslag bij de krant was in mijn hoofd de oplossing. Met wat rust, een paar handvatten van een coach en het stellen van mijn grenzen, kon ik zo weer aan de slag bij een verse werkgever. Nope. Die gedachte heb ik de afgelopen drie jaar vaak moeten bijstellen. Aanmodderen, jobhoppen en van het ene uit het andere diepe dal klimmen, werden ongewild routine. Daarnaast was mijn zelfvertrouwen ver onder het nulpunt gezakt. Uiteindelijk moest ik het toch onder ogen zien: ik had een burn-out. En zelfs die had ik uitgesteld. ADD en nu? Tussen het aanmodderen, jobhoppen en van het ene uit het andere diepe dal klimmen door, begon er in mijn bovenkamer een ADD-balletje te rollen. Nu ik geen deadlines meer had, was ik nog steeds queen in uitstellen en optimistische tijdschema’s. Had ik misschien ADD? Jazeker! De diagnose kwam niet als een verrassing, maar was eerder een bevestiging. De
MANON BIMBERGEN dienstdoende psycholoog had het na onze kennismaking vrij snel in de smiezen. Maar ja, wat nu? Zak Harlekijntjes Natuurlijk werd het eerst erger. Kort na mijn diagnose kreeg ik een nieuwe baan, die gepaard ging met een hoop bewijsdrang en mijn nog immer presente lage zelfvertrouwen. Een gouden combo om het welbekende ritueel van stal te halen. De nachtelijke schrijfsessies begonnen weer. Bak dampende koffie voor m’n neus, vergezeld door links een zak Harlekijntjes en rechts een chocoladereep karamel. De angst op een terugval lag constant op de loer. Het wonder met mijn medicatie bleef intussen uit. Heel eerlijk: ik had een Mount Everest aan verwachtingen gevestigd op Ritalin. Gehoopt dat de 10 mg methylfenidaat Hét Verschil maakte. Niet dus. Het was wachten tot de ADD-coach een plekje vrij had in z’n drukke schema. Na vier maanden strugglen, kon ik eindelijk op bezoek bij de beste man. Issues en tissues Ja, dat was zielenknijpen. Een doorlopende Niagara Falls aan issues en tissues. Tussen de tweewekelijkse tranenstroom door vielen de puzzelstukjes langzaam op hun plaats. Ik snapte waar mijn bewijsdrang, uitstelgedrag en het pleasen vandaan kwamen. Leerde mijn ADD steeds beter te accepteren. En vond de juiste dosering Ritalin. Om van mijn chaos een georganiseerde chaos te maken, bezocht ik naast mijn ADD-coach een structuurcoach. Vanaf nul penden we schools een wekelijks takenlijstje neer op een A4’tje. Alle werktaken en dagelijkse bezigheden brachten we in kaart met de hoeveelheid tijd die een taak kostte. Het papiertje bood houvast en maakte inzichtelijk hoeveel tijd ik per taak kwijt was. Kwam er lastminute een klus bij? Dan zag ik in een oogopslag of dit in mijn agenda paste. Ik leerde mijn tijd in te delen en ‘nee’ te zeggen als het niet haalbaar was. Uit mijn schelp De allerbelangrijkste les? Communiceren. Waar ik voorheen als een dichtgeklapte mossel door het leven ging, probeer ik nu meer uit mijn schelp te kruipen. Als ik een deadline dreig te missen, geef ik dit op tijd aan. Vaak is er meer mogelijk dan je denkt. 25 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
Ook bespreek ik het als ik ergens tegenaan loop en zoek meer de samenwerking op. Je hoeft niet alles alleen te doen en op te lossen. Daarbij weet iedereen in mijn omgeving dat mijn brein zo nu en dan in brand staat. En dat de vlammen blussen soms even kan duren. Brandende vraag En om antwoord op de brandende vraag te geven die je waarschijnlijk had tijdens het lezen van dit verhaal: ja, ik heb dit artikel op tijd aangeleverd zonder een nachtelijke schrijfsessie. Met een dampende bak koffie en voordeelzak Wokkels paprika in de buurt. 112 BIJ UITSTELLEN DEEL JE TO-DO LIJST OP IN KLEINERE TAKEN Maak het jezelf makkelijk door je werk op te delen in kleinere klussen. Je kunt zo vlugger iets van je lijstje schrappen en krijgt meteen een extra dopamineshot. Dubbele winst! KOST EEN TAAK TWEE MINUTEN? Doe ‘m meteen. Het blijft zo niet liggen en je bent blij als het achter de rug is. ÉÉN VOOR ÉÉN Een klus tussendoor of een aanhoudende stortvloed aan mail die je afleidt? Maak eerst af waar je aan bent begonnen, de rest komt later. WEES LIEF VOOR JEZELF Goed is goed en het hoeft niet perfect te zijn. Lukt het even niet? Ga naar buiten, haal een frisse neus en ga met vernieuwde energie aan de slag. Helpt dit niet? Morgen is er weer een dag. MEER INFORMATIE EN TIPS? Check de video van het I & W-webinar ‘Uitstelgedrag’ van ADD-coach en ADD’er Jasper Buitenhuis. Deze kun je opvragen via: info@impulsenwoortblind.nl. COMBINEER VERVELENDE TAKEN MET LEUKE BEZIGHEDEN Geniet van een heerlijke kop koffie terwijl je de saaie administratie wegwerkt of luister naar een podcast tijdens de wekelijkse poetsronde. Maakt de boel een stuk aangenamer. VERTEL OVER JE ADD Dit heeft mij persoonlijk het meest geholpen. Doordat mijn omgeving weet dat het zo nu en dan hapert in mijn hoofd, houden ze hier rekening mee en snappen ze het als ik even van de wap ben. 26 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
School COLUMN AGNES KEIZER Als kind was ik al een eigengereid typje. Alles ‘zelluf doen’, zoals kinderen dat kunnen zeggen. Ik was allergisch voor regels. Zelf ontdekken, daar hield en hou ik nog steeds van. Op de lagere school werd ik vaak gezien als einzelgänger. Maar ik hield ook wel van een uitdaging. Avontuur opzoeken en mijn onzekerheid maskeren met loltrappen en grapjes uithalen. Vaak ook uit mijn concentratie en dromerig om mij heen kijken. E r was een juf die het in de gaten had. Vaak mocht ik de borstels van het schoolbord uitkloppen, dan kon ik naar buiten. Even door school rennen en alleen zijn. Of ze liet mij een kopje koffie halen bij de conciërge. Op het toilet kwam ik ook vaak. Ik vond de zeep zo interessant, die zat om een stuk ijzer heen, knalgeel en kon rondjes draaien. Gym vond ik leuk, bewegen en spellen doen. Maar de speeltijd was ook zo weer voorbij, dan kwam het stilzitten weer. Toen de middelbare school. Ik wist veel, maar stak mijn vinger niet op als er een vraag kwam. In het begin wel, maar dat veranderde snel. Er werd veel gezucht omdat ik ook vaak vroeg of iets nog een keer uitgelegd kon worden. Onzekerheid had de overhand dus ik stopte met vragen. Dan maar verder met de vakken waar ik geen hulp bij nodig had. En de clown uithangen bij vakken waar ik eigenlijk hulp bij nodig had. De directeur heeft mij vaak begroet en ik hem ook. Al met al wordt er soms gezien wat iemand nodig heeft, soms ook niet. Bij mij was dat niet altijd het geval. AGNES KEIZER Ik weet nu dat ik ADHD en ASS heb. Ik ben nog maar 47 en heb mogelijkheden genoeg! Zoveel meer dan vroeger. Nu ik zoveel sterker ben geworden en mezelf steeds beter begrijp, raak ik soms erg enthousiast. Als ik nu in gezelschap iets weet, durf ik mij te laten horen. Ook durf ik veel meer te vragen. In mezelf moet ik dan soms lachen, dan zie ik mijzelf voor me met mijn vinger omhoog, de ene arme die de andere hierbij ondersteunt. Enthousiasme van een leergierig kind in een volwassen verpakking. Leren is leuk. 27 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
Dyscalculie is lastig D Wat is dyscalculie precies? Wat is de impact ervan en waarom gaat het vaak samen met ADHD of dyslexie? De Vlaamse hoogleraar orthopedagogiek en dyscalculie-expert Annemie Desoete geeft antwoord. En stelt ook: ‘Heb oog voor de sterke kanten’. TEKST: ANNEMIE DESOETE 28 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 yscalculie is een ‘hardnekkig probleem met het leren en vlot/accuraat oproepen/toepassen van reken-/ wiskundekennis’1. Bij dyscalculie verloopt o.a. het leren hoofdrekenen, onthouden van de tafels, klokkijken, minder vlot en automatisch. Ook blijven deze problemen levenslang in zekere mate aanwezig. Ze geven moeilijkheden bij het studeren, maar ook tijdens het dagelijkse leven (betalen, klokkijken, plannen, iets opzoeken). Hoe hardnekkiger de problemen, des te waarschijnlijker is er sprake van dyscalculie2. “Waarom de school een helse periode was? Omdat ik altijd een enorme druk op me voelde. ‘Doe je boek open op pagina 68’. Daar gaan we weer! Waar is die pagina 68? Ondertussen hebben zij de titel al opgeschreven, terwijl ik nog op zoek ben naar die pagina 68”3. Dyscalculie heeft dus ook in de middelbare school en vervolgopleidingen een grote impact op vakken zoals wiskunde, maar ook op tal van andere vakken zoals geschiedenis (tijdslijnen, tijdsnoteringen), natuurkunde, (tussenaanduidingen), scheikunde (verhoudingen en proporties van volumes), aardrijkskunde (breedtelijnen, tijdzones) en boekhouding (een balans opmaken) enz. “In de middelbare school had ik zeer goede punten voor alle taalvakken. Ik vond die vakken leuk en ik was daar goed in. Ik had echter drie keer meer tijd nodig dan de anderen voor wiskunde. Hoofdrekenen, werken met breuken en kommagetallen, procenten uit het hoofd uitrekenen, dat ging helemaal niet. Anderen hadden daar geen problemen mee, bij mij ‘ging dat er maar niet in”4 Comorbiditeit Dyscalculie gaat vaak samen met dyslexie (bij 11% - 70% van de kinderen met dyscalculie5) of ADHD (bij 5% - 30% van de kinderen met dyscalculie6). Toch wordt deze comorbiditeit (dubbeldiagnose) vaak niet herkend. Comorbiditeit zou vooral voorkomen bij kinderen met ADHD van het inattentieve subtype7. Comorbiditeit komt vaker voor dan men kan verwachten op basis van toeval. Hiervoor zijn een aantal mogelijke verklaringen. Het
…maar zie ook de plussen lijkt niet zo te zijn dat het ene (bijv. de ADHD) het andere veroorzaakt (de ‘fenokopie’ hypothese, wat sommigen geen ‘echte dyscalculie’ zouden noemen). Het is ook niet zo dat de dyscalculie bij comorbiditeit een volledig andere oorzaak zou hebben dan bij geïsoleerde dyscalculie. Er lijkt verder een genetische overlap te zijn tussen ADHD en leerstoornissen, waardoor familieleden van bijvoorbeeld kinderen met ADHD ook meer kans hebben op een leerstoornis, en andersom8. Comorbide stoornissen maken de diagnose van dyscalculie complexer. De behandeling bij comorbiditeit (zoals ADHD/dyscalculie of dyslexie/dyscalculie) moet zich bovendien op beide problemen richten om zo effectief mogelijk te zijn. Wat kun je doen? Er zijn een aantal ‘good practices’ waarmee je leerlingen met dyscalculie het beste tot hun recht kunt laten komen, zoals: inzetten op vaak foutloos oefenen (‘reken-kilometers’ maken), ‘autonome motivatie’9(keuzes geven over bijv. wanneer of hoe je dingen doet) en zorgen dat wiskunde zinvol en behapbaar blijft. Daarbij zijn er ‘redelijke aanpassingen’ die je kunt geven. Zoals: 20 tot 30% meer tijd, een opzoekboekje met formules e.d. en een rekenmachine laten gebruiken. Zo kunnen leerlingen laten zien waartoe ze in staat zijn. Creatieve doorzetters Dyscalculie gaat nooit over. Er blijven ook voor volwassenen drempels bestaan10. “Als ik bijvoorbeeld vriendinnen moet terugbetalen, is dat lastig. Als die een briefje van 20 of 50 geven omdat ik nog 3 euro moet … Geldzaken zijn echt moeilijk voor mij.” (E. 20 jaar) “Bij mijn allereerste sollicitatie, kreeg ik een blad met cijferreeksen en veranderende geometrische figuren. Ik bakte er werkelijk niets van. Bij een volgende sollicitatie werd mijn kandidatuur verworpen op basis van een redeneerproef met kloklezen en munten. Ik kon dat niet.” (L. 58 jaar) Toch vertellen volwassenen vaak dat zij door alle drempels ‘heel sterk geworden zijn’. “Mijn dyscalculie helpt me innovatief te zijn”11. “Ik ben vaak de persoon die de oplossing vindt, omdat ik leerde doorzetten en alles opnieuw herbekijken.”12 Wie op volwassen leeftijd denkt dyscalculie te hebben: onthoud dat we alle talenten (ook die van jou!) nodig hebben in onze maatschappij. Het feit dat jij goed (genoeg) functioneert ondanks de drempels die dyscalculie voor jou betekenden, maakt je erg waardevol. Heb je er toch last van? Denk na of, hoe en I&W MAGAZINE NR1 - 2024 ANNEMIE DESOETE wanneer je aan je werkgever vertelt dat je dyscalculie hebt. TIP: leg op dat moment ook je troeven op tafel. Dat je leerde om niet op te geven bij de minste hindernis, dat je creatiever bent, socialer, etc. Geef aan hoe je hierdoor een meerwaarde bent voor het bedrijf13. Neurodiversiteit is een troef die door standaardtests en selectieprocedures helaas niet gezien wordt, waardoor we ‘hidden potentials’ dreigen te missen. Ook die met dyscalculie. Daar moet meer aandacht voor komen. Voor NOTEN en BRONNEN van dit artikel klik op DEZE LINK. 29
WERK GENOEG VOOR DE NEURODIVERSITEITSAMBASSADEUR Steeds meer werkgevers hebben oog voor neurodiversiteit. Ze willen hun werknemers met ‘bijzondere breinen’ tot hun recht laten komen. Maar hoe doe je dat? Wat heeft iemand met ADHD of dyslexie nodig? Hoe ga je om met een collega die ADHD heeft? Hans van de Velde geeft al jaren workshops bij werkgevers waarin hij deze vragen beantwoordt. ‘De meesten weten echt nog weinig’. TEKS T: JULIE HOUBEN D 30 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 e lijst met bedrijven en organisaties waar Hans van de Velde als ‘neurodiversiteitsambassadeur’ uitleg geeft, is lang. Dit gaat van overheidsinstanties zoals het OM en Rijkswaterstaat tot bedrijven als Cargill (voeding), bedrijfsartsen en ook regelmatig afdelingen van de Rotary of de Lions Club. Hans: ‘Dat zijn heel actieve netwerken waar veel ondernemers zitten. Zij nodigen vaak sprekers uit. Via via komen ze dan bij mij uit, omdat er altijd wel een lid bij zit dat ‘iets heeft’ met ADHD, autisme of dyslexie.’ Schoolvoorbeeld Hans heeft een vaste Powerpoint presentatie*, die hij per workshop aanpast. Al naar gelang de doelgroep, de beschikbare tijd en de vraag, kan het gaan over dyslexie, ADHD, autisme of hoogbegaafdheid. ‘Ik begin altijd met een slide van mijzelf, als jonge griffier bij de Rechtbank. mijn manager gelukkig ook. Hij gaf mij een project waarbij ik die kon inzetten.’ Een schoolvoorbeeld van hoe het moet, aldus Hans. 1979: Mijn manager zag mijn kwaliteiten Griffier Ik had toen nog geen diagnose (nu wel: ADHD en dyslexie), maar was overduidelijk niet goed in sommige zaken, gerelateerd aan mijn latere diagnoses. Daarnaast had ik ook bovengemiddelde kwaliteiten. Die zag Zo veel…. Wanneer ADHD het onderwerp is, begint hij met uitleggen wat ADHD is. De meeste werkgevers hebben toch nog vooral een clichébeeld van ADHD, dat van de chaoot en druktemaker. ‘Als ik ze vertel dat sommige AD(H)D’ers ter compensatie van hun interne chaos juist extreem geordend zijn, zijn ze stomverbaasd. Dat er kwaliteiten bij diezelfde ‘stoornis’ horen, weten de meesten ook niet. De grote overlap met bijvoorbeeld dyslexie en autisme is ook vaak nieuw voor ze. En als ik ze dan mijn dia laat zien met percentages neurodiverse
mensen in de samenleving (zo’n 10 %) en hen voorreken hoeveel het er dus in hun organisatie moeten zijn, zijn ze steevast onder de indruk. Zo veel…’ Na de uitleg over wat ADHD (en ADD!) is, krijgt Hans meestal wel van iemand de vraag: ‘maar hoe moet ik nou omgaan met die collega met ADHD?’ Dan zegt hij: • Bespreek het open met die persoon. Vraag bijvoorbeeld wat hij/zij aan plussen en minnen ervaart van de ADHD HANS VAN DE VELDE • Schiet niet in de zorgmodus van ‘hij kan er niks aan doen als hij dit of dat niet goed doet’, dus ik mag geen kritiek meer hebben • Als je last hebt van zijn/haar gedrag, probeer het toch te bespreken. Realiseer je dat iemand met ADHD zelf vaak niet doorheeft dat hij bijvoorbeeld te lang aan het woord is, of iemand te snel onderbreekt. Als je dit op een begripvolle manier aankaart, is iemand daar vaak alleen maar blij mee. Goed op hun plek Nog zo’n vraag die HANDICAP altijd voorbijkomt: ‘De werknemer moet zelf toch ook wel iets doen?’ Jazeker! Wees open over je grenzen/ beperkingen, benoem je kwaliteiten (en leer die kennen!), leg uit hoe jouw brein werkt. Kijk ook of je kunt samenwerken met iemand die juist sterk is in datgene waar jij zwak in bent en omgekeerd. Daarmee komt Hans op een volgend punt dat hij altijd meegeeft: mensen met ADHD, maar ook met autisme, zijn gewoon een bepaald type mens. Met hun eigen talenten en uitdagingen die de meeste ‘neurotypische’ collega’s niet in die mate hebben. Een paar van zulke mensen in je team is echt een pré. Als ze goed op hun plek zitten. Hoe zorg je daar dan voor? Kijk of de functie echt past bij die persoon. Maar ook praktische aanpassingen helpen, zoals een plantenscherm in kantoortuinen. Fijn voor álle prikkelgevoelige mensen overigens. Wat ook helpt: een stilteruimte, duidelijke taakomschrijvingen en deadlines. Dyslexie Hoe zit het eigenlijk met dyslexie? ‘Daar krijg ik opvallend veel minder workshop-aanvragen voor en ook nauwelijks vragen over’, aldus Hans. ‘Kennelijk levert ‘pure’ dyslexie voor een werkgever zelden problemen op. Het taalprobleem van dyslexie heeft in de regel ook minder impact op het gedrag van mensen. En voor eventuele problemen met lezen en schrijven zijn er tegenwoordig veel hulpmiddelen. Mijn tip aan werkgevers is vaak: als jouw werknemer met dyslexie toch vastloopt, zit er vaak ook een ADHD- of autisme-component bij. Het is een goed idee om daar eens naar te kijken, ook voor de werknemer zelf. *Heb jij interesse in het geven van neurodiversiteitsworkshops zoals Hans die geeft? Meld je bij ons. Hans van de Velde stelt graag zijn basispresentatie beschikbaar, die je kunt aanpassen naar jouw inhoudelijke focus en publiek. Begrijp dit : “Je bent een diamant.” I&W MAGAZINE NR1 - 2024 “Je hebt veel facetten; één daarvan is ….. én je reflecteert de kleuren van je omgeving” 31 QUALITIES
DRUKS 2 – F Francien Regelink is back! Nadat haar eerste boek DRUKS drie jaar geleden verscheen, is er veel in haar leven gebeurd. Op haar Franciens deelt ze haar ervaringen en levenslessen en de invloed van haar ADHD erop weer schaamteloos openhartig in haar tweede boek, DRUKS 2. TEKST: ANNEMARIE VAN ESSEN 32 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 WEBSITE FRANCIEN rancien windt er geen doekjes om. Dat deed ze in het eerste boek niet, en in DRUKS 2 doet ze daar nog een schepje bovenop. Onverbloemd praat ze over seks en hoe dat voelt. Ze zegt niet voor niets 'Pap, mam en broers, deze keer graag het hoofdstuk 'Dopaminestoot' overslaan'. Op z'n zachtst gezegd een bijzonder expliciet hoofdstuk. Tegelijkertijd is het ook juist door de openheid en onverbloemde eerlijkheid dat ik dingen lees over seksualiteit en hoe je ADHD daar een rol in kan spelen, die ik nog nooit ergens eerder heb gelezen. Maar je kunt, net als haar ouders, dit hoofdstuk natuurlijk ook gewoon overslaan . In de eerste hoofdstukken lees je over hoe het ‘EUREKA, ik heb ADHD en nu snap ik alles!' langzaam verandert in ‘Ik heb ADHD, maar ik ben niet mijn ADHD’. Een proces waarin ik me erg herken. Omdat je met de sticker nog steeds te dealen hebt met hoe dat van unieke invloed is op jou. Een sticker -voor zover je die wilt of niet wiltbepaalt niet hoe jij je leven leidt. Of zoals mijn oudste zoon dat laatst treffend zei: 'Het is geen excuus voor alles mam!' Daar heeft hij helemaal gelijk in. Zoektocht Als je hoort dat je ADHD hebt, volgt bij de meesten vroeg of laat de zoektocht naar het in eigendom nemen van dat wat van jou is. Begrijpen wat voor jou wel of niet werkt is het proces waarin je werk zit. En in die zoektocht neemt Francien je mee. Het is het verhaal van
‘Zonder shit geen succes’ een hoogopgeleide vrouw, zoekend naar haar werkplek, zoekend naar een huis en hoe ze dat moet doen met kopen en inrichten en organiseren, een badkamer die niet zo perfect uitpakt als ze hoopte. Zoekend ook naar een weg in een relatie en samenwonen, gewoontes die haar leven gemakkelijker (en soms volgens mij ook wat ingewikkelder) maken, een weg in haar kinderwens en een weg uit de studieschuld. Laat ik ook haar voortdurende liefde voor de Samla-bak van IKEA niet vergeten. FRANCIEN REGELINK Sommige thema’s zullen niet iedereen aanspreken en dat is oké. Een boek hoeft voor mij ook geen kopie van mijn leven te zijn. Maar de herkenning van je weg zoeken in het leven met ADHD, soms springen en soms struikelen, soms lachen en soms huilen, omgaan met hoop en met het verlies ervan, dat zijn thema's die we allemaal kennen. Ze belicht deze thema’s juist ook vanuit het ADHD-perspectief en hoe dit haar leven positief en negatief beïnvloedt. Hoe ze dealt met haar ADHD op al deze gebieden. Tikkie terug aan DUO Alleen al het hoofdstuk over hoe je een aanvraag kunt doen bij DUO om je eventuele studieschuld (vanwege ADHD) te verlagen, is het kopen van dit boek waard. Het biedt geen garantie, maar wel een verdraaid heldere handleiding. Met daarnaast ook nog eens de boodschap dat schaamte een slechte raadgever is bij dit soort dingen en ook nog eens onnodig. Soms is studeren met ADHD gewoon extra zwaar en dat is niet altijd jouw schuld. CEO van je eigen leven Dat is ook precies wat het hele boek voor mij zo bijzonder en uniek maakt. Franciens openheid, inclusief haar kwetsbaarheid, onzekerheid en ongebreidelde enthousiasme: dat alles is enorm geruststellend en bevrijdend. Er zit veel lach in dingen die ook een traan verdienen. En een nuchterheid naast haar emoties die zorgen voor een balans in haar hectiek. In haar inleiding legt ze het loepzuiver uit: 'Ik hoop je met dit boek een stukje herkenning te geven, maar ook te motiveren en inspireren om je eigen (soms niet zo) zorgvuldig aangelegde systemen eens onder de loep te nemen. Je kunt jezelf altijd opnieuw uitvinden, er is altijd iets wat je kunt doen. Wat dat is, is persoonlijk…. Eigenlijk de CEO van je eigen leven worden, zijn en I&W MAGAZINE NR1 - 2024 blijven. En een CEO heeft niet alleen de touwtjes in handen, maar moet ook dealen met alle shit. Zonder shit geen succes’. ‘Succesvol dealen met AD(H)D’ is de subtitel van het boek. Het gaat over Franciens zoektocht naar succes en laat me tegelijkertijd zien dat succesvol ook maar een begrip is. Want succes is voor iedereen weer wat anders. Dat is persoonlijk en uniek. Net zoals Francien dat is. DRUKS 2 – Francien Regelink. Te bestellen via: DRUKS 2 (druksdeal.nl) 33
VERENIGINGSNIEUWS DE WERKGROEP WETENSCHAP – IETS VOOR JOU? De Werkgroep Wetenschap bestaat uit leden van I&W die zelf een wetenschappelijke achtergrond hebben of op een andere manier affiniteit hebben met de wetenschap. De meesten hebben ook zelf dyslexie, dyscalculie en/of ADHD. Momenteel bestaat de groep uit ongeveer 15 mensen die op verschillende manieren hun bijdrage leveren aan ons doel: een brug te slaan tussen wetenschap en praktijk. We geven op allerlei manieren invulling aan dit doel. Onder andere door het kritisch volgen van de stand van de wetenschap op het gebied van ADHD, dyslexie en dyscalculie en deze nieuwe kennis ook zoveel mogelijk toegankelijk te maken voor de leden van I&W. Daarnaast is het actief aangaan van interactie met wetenschappers heel belangrijk. Zo zijn er expertmeetings geweest waarin we kennis en ideeën hebben uitgewisseld en is er een mooi onderzoek gepubliceerd naar de positieve kanten van ADHD waaraan I&W actief heeft bijgedragen. Ook is er een begin gemaakt met het platform ADHD waarbinnen ervaringsdeskundigen en wetenschappers samen verschillende projecten oppakken. Vanuit de werkgroep faciliteren we dus op verschillende manieren onderzoek waar onze doelgroepen werkelijk iets aan hebben. Door het verwoorden van het perspectief van mensen die leven met dyslexie, dyscalculie en ADHD in onderzoeksplannen, het werven van deelnemers aan onderzoek en het aandragen van onderzoeksthema`s. Ook begeleiden we afstudeerders van HBO en universiteit bij hun onderzoek. De komende tijd gaan we verder invulling geven aan het platform ADHD en komen er nieuwe expertmeetings. We streven ernaar om via het magazine en de website wat vaker over onderzoek te communiceren en ons meer te profileren als de partij waarmee je in gesprek gaat als onderzoeker, journalist of beleidsmaker. Binnen de werkgroep houden we ons momenteel o.a. bezig met thema`s als werk, contact met justitie en neurodegeneratieve aandoeningen. Maar ook zaken rondom medicatie, diagnostiek en ‘wat is nu eigenlijk een goede definitie van dyslexie/ ADHD’ staan op de agenda. Heb je een gerichte vraag aan de werkgroep of lijkt het je leuk je aan te sluiten, neem dan gerust contact op via: werkgroepwetenschap@impulsenwoortblind.nl. Patricia van Casteren, namens de Werkgroep Wetenschap 34 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
VERENIGINGSNIEUWS LEVE HET AD(H)D-CAFÉ! Veel AD(H)-cafés werken met een thema. Hieronder wat tips en ervaringen als opbrengst van deze avonden: wat te gaan doen. Dan speel ik mijn eigen muziek, en al gauw ga ik lekker meezingen en zo draait mijn stemming wel weer bij. • In een wachtruimte kan ik bijna niet stil zitten. Ik ga bijvoorbeeld tegeltjes tellen op de muur, zoek afleiding, maar tenslotte doet het bijna pijn om niet te bewegen en braaf stil te zitten. Soms dreig ik in te slapen. AD(H)D-café Eindhoven – Thema ‘Haalbare goede voornemens’ Een vrouw vertelde dat ze meer gestructureerd wil zijn op haar werk en meer oog wil hebben voor haar collega’s. Ze was ook trots op zichzelf omdat ze daar durfde te vertellen dat ze ADD heeft. Een man zei dat zijn behandeling was stopgezet door gebrek aan hulpverleners en hij wou nu zoeken naar groepstherapie want de structuur van een groep werkt goed voor hem. Verschillende gasten gaven hem contactgegevens van hun behandelaars. Anderen vertelden over hoe goed ze zijn in lijstjes maken, maar soms moeite hebben met eraan vast te houden. En een man nam zich voor om beter voor zichzelf te zorgen, zich beter uit te spreken en niet de moed te verliezen als zijn medicatie minder werkt. Tenslotte werden twee tips gedeeld: een stel volgt een Amerikaanse online cursus over ADHD en partnerrelaties, ADHD Roller Coaster, en een man vond de video ‘Wat is de impact van een ADHD-diagnose?‘ met psychiater Andreia Hazewinkel heel verhelderend. AD(H)D-café Amersfoort – Thema over- en onderprikkeling ERVARINGEN MET ONDERPRIKKELING: • Bij onderprikkeling baal ik, ik weet niet goed ERVARINGEN MET OVERPRIKKELING: • Op feestjes ben ik vrijwel altijd overprikkeld. Ik probeer ze te vermijden. • Op feestjes in de privésfeer ga ik na verloop van tijd glazen of kopjes afwassen in de keuken. Een welkome helpende hand. Maar het is zeker ook een vorm van ontvluchten van de geluidsdruk en vele gelijktijdige gesprekken (en muziek) om me heen. • Voor mij is het verkeer in de avond veel prikkeling. Straatlantarens, eindeloze aantallen autolichten, knipperlichten, weerspiegelingen daarvan, en bij regen: miljoenen glitterdruppetjes. En dan: zóveel en harde geluiden (zoals bij regen de snerpende suis van autobanden over nat asfalt). • Ik kan me in restaurants, winkelcentra en noem maar op bijna niet onttrekken aan de (als achtergrond bedoelde) muziek. Ook als ik dan met iemand samen, leidt me dit enorm af. 35 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
IMPULS & WOORTBLIND WERKGROEP ONDERWIJS WAT: belangenbehartiging voor alle vormen van onderwijs WIE: Karin Jahromi – (bestuurslid portefeuille onderwijs) DYSLEXIELIJN WAT: de dyslexielijn is een hulpdienst voor vragen over dyslexie. WIE: dyslexielijn@ ONDERSTEUNINGSGROEP DYSLEXIE WAT: belangenbehartiging voor dyslectici en advisering bestuur WIE: Peter Millenaar - peter.w.millenaar@gmail.com (voorzitter) ACTIEVE WERKGROEPEN WERKGROEP VOLWASSENEN WAT: klankbordgroep voor initiatieven en projecten rond actuele thema’s mbt AD(H)D, dyslexie en/of dyscalculie WIE: we zoeken nieuwe leden en een voorzitter! Iets voor jou? Mail ons. EN VRIJWILLIGERS I & W Impuls & Woortblind is actief voor en met mensen met Ad(H)d, dyslexie en dyscalculie. Heb je vragen? Heb je een idee voor een actie of een activiteit? Wil je ergens aan meedoen? Hier zie je bij wie je terecht kunt met je vraag of idee! impulsenwoortblind.nl DYSLEUK: PR EN LOBBYGROEP DYSLEXIE WAT: Dyslexie zichtbaar maken vanuit I en W WIE: Nel Hofmeester dysleuk@impulsenwoortblind.nl 36 I&W MAGAZINE NR1 - 2024 WERKGROEP WETENSCHAP WAT: expertmeetings, begeleiding van studenten, eigen onderzoeken onder achterban, internationale contacten WIE: Patricia van Casteren – via info@impulsenwoortblind.nl (voorzitter)
AD(H)D-CAFÉS EN DYSLEXIE CAFÉS WAT: maandelijkse bijeenkomsten voor en door mensen met AdHd en/of dyslexie (zie pag. 39) AMERSFOORT WIE: Saskia Elswijk – (bestuurslid portefeuille cafés) REDACTIECOMMISSIE FONDSENWERVING WAT: zorgen voor stabiele extra inkomsten voor I en W WIE: Evert van Waegeningh (penningmeester) WAT: zorgt samen met hoofdredacteur voor inhoud van I & W magazine WIE: Julie Houben – julie.houben@ impulsenwoortblind.nl (hoofdredacteur) CONTACTPERSONEN WAT: ervaringsdeskundige vrijwilligers per telefoon en/of mail bereikbaar WIE: zie de lijst op http://www.impulsenwoortblind.nl/onze-vrijwillige-contactpersonen/ BESTUUR WAT: Ook elk bestuurslid heeft een eigen aandachtsveld. Wil je één van hen benaderen met een vraag of idee? stuur dan een mail naar info@impulsenwoortblind.nl WIE: Rob Pereira - bestuursvoorzitter, wetenschap, ADHD Evert van Waegeningh - penningmeester, dyslexie Annemarie van Essen – AD(H)D, ledenwerving, media en communicatie Karin Jahromi – dyslexie, onderwijs, vrijwilligersbeleid Saskia Elswijk – AD(H)D, cafés 37 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
OVERIGE INFO ONZE LEDENVOORDEELCOACHES SNAPPEN JOU! Kun je soms nog wel wat hulp gebruiken om je leven en/of werk goed op de rails te houden? Op deze pagina van onze website vind je een aantal zorgverleners die jou als lid korting geven op hun coaching, workshops en (1 op 1) begeleiding. Het zijn (bijna) allemaal ervaringsdeskundigen, die jou soms beter snappen dan ‘reguliere zorgverleners’. Doe er dus je voordeel mee! ONZE CONTACTPERSONEN Heb je een vraag over ADHD, ADD, dyslexie, dyscalculie of jouw unieke variant van neurodiversiteit? Bijvoorbeeld over passende hulp of behandeling? Of zoek je tips voor omgang met bepaalde zaken in het dagelijks leven? ZELF EEN AD(H)D CAFÉ OF DYSLEXIE CAFÉ OPZETTEN? WIJ HELPEN JE! Is er geen AD(H)D-café of dyslexie-café bij jou in de buurt? Zoek een partner en start er eentje. Impuls & Woortblind kan je helpen met een duidelijke handleiding over de aanpak. Bel of mail ons voor meer informatie: 033 247 34 84 / info@impulsenwoortblind.nl Je vindt ze op deze pagina van onze website: https://impulsenwoortblind.nl/ onze-vrijwillige-contactpersonen De (telefonische) contactpersonen van Impuls & Woortblind zijn vrijwilligers, die kennis hebben van een of meer specifieke onderwerpen. De meesten van hen zijn ervaringsdeskundigen. BEHOEFTE AAN ONDERLING CONTACT? DOE EEN OPROEP! Heb jij behoefte aan contact met iemand uit jouw omgeving om ervaringen te delen? Je kunt via onze digitale nieuwsbrieven een oproepje doen. Mail je oproep + woonomgeving naar: info@impulsenwoortblind.nl. Dan sturen wij de reacties aan je door. 38 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
& DYSLEXIE CAFÉS AD(H)D CAFÉS Door het hele land organiseren wij AD(H)D-CAFÉS EN DYSLEXIE CAFÉS. Dé ontmoetingsplek voor iedereen uit onze doelgroep en direct betrokkenen. Voor en door ervaringsdeskundigen. Hieronder vind je al onze cafés bij jou in de buurt en onze ONLINE CAFÉS. Voor adres- en contactgegevens per AD(H)D-café, kijk op onze site. Dyslexie Cafés vind je op deze webpagina. KIJK IN ONZE AGENDA VOOR DE ACTUELE SITUATIE PER CAFÉ. ALLEEN ONLINE VRAGENUURTJE ADHD/ADD ONLINE Iedere donderdagavond vanaf 20.15 uur onl Ine DYSLEXIE CAFÉ ONLINE Iedere derde zaterdag van de maand onl Ine van 13.30 tot 16.00 HET AD(H)D VROUWEN CAFÉ ONLINE Iedere eerste vrijdag van de maand onl Ine van 20:00 tot 22:00 ZUID HOLLAND AD(H)D-CAFÉ DEN HAAG Iedere tweede woensdagavond van de maand ONL INE, iedere vierde maandagavond op locatie AD(H)D-CAFÉ BARENDRECHT Iedere derde dinsdag van de maand van 20.00 tot 22.30 ZEELAND AD(H)D-CAFÉ VLISSINGEN Iedere tweede woensdag van maand van 20.00 tot 22.30 NOORD-BRABANT AD(H)D-CAFÉ BREDA Iedere derde donderdag van de maand van 19.30 tot 22.30 AD(H)D EN DYSLEX IE CAFÉ HEUSDEN Iedere eerste woensdag van de maand van 19.00 tot 21.30 AD(H)D-CAFÉ EINDHOVEN Iedere derde woensdag van de maand van 19.30 tot 21.00 NOORD HOLLAND AD(H)D-CAFÉ AMSTERDAM Iedere tweede maandagavond van de maand vanaf 20.00 DYSLEXIE CAFÉ AMSTERDAM 6 x per jaar op dinsdagavond. om en om op locatie en onl Ine AD(H)D CAFÉ KOP VAN NOORD-HOLLAND Iedere derde maandag van de maand van 19.00 tot 21.30 DRENTHE AD(H)D-CAFÉ ASSEN Iedere laatste vrijdag van de maand van 19.00 uur tot 22.30 OVERIJSSEL AD(H)D-CAFÉ HENGELO Iedere tweede woensdag van de maand van 20.00 tot 22.30 UTRECHT AD(H)D-CAFÉ AMERSFOORT Iedere tweede vrijdagavond van de maand op locatie, iedere 4e vrijdagavond on l Ine. AD(H)D-CAFÉ UTRECHT Iedere eerste woensdag van de maand van 21.00 tot 23.00 GELDERLAND AD(H)D-CAFÉ ARNHEM EN OMSTREKEN Iedere eerste maandag van de maand vanaf 19.30 LIMBURG AD(H)D-CAFÉ MAASTRICHT Iedere eerste vrijdag van de maand van 19.00 tot 21.30 39 I&W MAGAZINE NR1 - 2024
SPECIALIZED Special Brains Toertocht Voor het goede doel Ontdek de vreugde van buiten zijn en laat je energie vrij op de fiets, vooral als je ADHD hebt. Doe mee met de Special Brains Toertocht, een samenwerking tussen Specialized en Impuls & Woortblind, om bewustzijn te creëren over ADHD. Inschrijfgelden en donaties gaan naar Impuls & Woortblind, die met de opbrengst in 2024 een speciaal evenement voor kinderen met ADHD en hun ouders organiseren. Schrijf je vanaf februari in voor de toertocht op de racefiets of mountainbike. Kies uit diverse routes, startend bij het hoofdkantoor van Specialized NL/BE op Arnhems Buiten in Arnhem. Sluit de dag af met een smakelijke burger en een (alcoholvrij) biertje! Klik hier om je in te schrijven voor deze Toertocht Wanneer: Zondag 21 april 2024 Wat: Met een toertocht op de racefiets (60 of 120 km) of mountainbike (35 of 70 km) is er voor ieder wat wils. Tijd: Om 8:30 uur en 10:00 uur kun je vanaf het hoofdkantoor van Specialized op het terrein Arnhems Buiten (Utrechtseweg 310, Arnhem) starten met de toertocht op de racefiets of mountainbike. Kosten: Voor slechts €10,- kun je al meedoen aan de toertocht en ontvang je een goodiebag. Wil je er ook een drankje en lekkere lunch bij De Kookplaats? Dit kan al voor €20,-. Uiteraard is er ook de mogelijkheid extra te doneren voor het goede doel. Lees hier meer over stichting Impuls & Woortblind. Kom je met de auto? Er is voldoende parkeergelegenheid, tot dan!
Noten en bronnen bij ‘Dyscalculie is lastig… maar zie ook de plussen’ NOTEN: 1. Ruijssenaars et al., 2021, p. 17 2. Ruijssenaars & Ruijssenaars-Elshoff, 2021 3. Desoete et al., 2020, p. 43 4. Desoete et al., 2020 5. Willcutt et al., 2019 6. Capano et al., 2008; DuPaul et al., 2013 7. Desoete & Warreyn, 2019 8. Pennington, 2006 9. Desoete, 2022; Desoete et al., 2020 10. Lissens et al., 2020; Desoete et al., 2020 11. lingerieontwerper Murielle Scherre in Desoete et al., 2020, p. 95 12. Desoete et al., 2020, p. 56 13. Desoete et al., 2020 BRONNEN: Capano, L., Minden, D., Chen, S. X., Schachar, R. J., & Ickowicz, A. (2008). Mathematical learning disorder in school-age children with attention-deficit hyperactivity disorder. Canadian Journal of Psychiatry, 53(6), 392–399. Desoete, A. (2022). Inzetten op autonome motivatie en betrokkenheid bij reken- en wiskundeprestaties, ook bij leerlingen met dyscalculie. Remediaal, 22 (2-3) 38-42 Desoete, A., Baccarne, B., Robaeyst, B., Duthoo, W., Haenebalcke, A., Lissens, F., Al Asmar, M, Willems, D. , & Brysbaert, M. (2020). Slagen met dyscalculie in het hoger onderwijs. OWL Press. Desoete, A., & Warreyn, P. (2019). ADHD-plus. Als ADHD samen voorkomt met dyslexie en/of dyscalculie. Magazine over ADHD en leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen. Driemaandelijks magazine Zit stil, 155,14-17 Lissens, F., Al Asmar, M., Willems, D., Van Damme, J., De Coster, S., Demeestere, E., Maes, R., Baccarne, B., Robaeyst, Duthoo, W., & Desoete, A. (2020). Het stopt nooit…De impact van dyslexie en/of dyscalculie op het welbevinden en studeren van (jong)volwassenen en op de transitie naar de arbeidsmarkt: een bundeling van Vlaamse pilootstudies. Tijdschrift voor Logopedie, 2020/6, 10-28. Pennington, B. F. (2006). From single to multiple deficit models of developmental disorders. Cognition, 101, 385-413. Ruijssenaars, W., & Ruijssenaars-Elshoff, C. (2021). Berekend! Van rekenprobleem tot dyscalculie. Niet-geautomatiseerde basiskennis als centraal probleem. Gompel & Svacina. Ruijssenaars, Van Luit, Van Lieshout, & Kroesbergen (2021). Handboek dyscalculie en rekenproblemen. Een dynamisch ontwikkelingsperspectief. Lemniscaat. Willcutt, E. G., McGrath, L. M., Pennington, B. F., Keenan, J. M., DeFries, J. C., Olson, R. K., & Wadsworth, S. J. (2019). Understanding comorbidity between specific learning disabilities. New Directions for Child and Adolescent Development, 2019(165), 91–109.
1 Online Touch