0

WARMTEBELEID RAAD STAAT BUITENSPEL 6 GEEN KAZERNE ZEELAND LIKT DE WONDEN 24 SPECIAL FINANCIËN HERSTART NA CORONA 58 1 oktober 2021 | week 39 | jaargang 42 18 2021 BINNENLANDS BESTUUR GEERT MAK OVER DE UITDAGINGEN VAN HET PLATTELAND JORWERT, 25 JAAR LATER Het Publieke Domein VAN EN VOOR DE PUBLIEKE SECTOR Als het om arbeidsmobiliteit gaat hetpubliekedomein.nl | info@hetpubliekedomein.nl | 030 - 208 1153 Septembercirculaire: een zonnig najaar. Accres stijgt met 750 miljoen in 2025. Lees de analyse van de circulaire op op www.bmc.nl/septembercirculaire ONAFHANKELIJK MAGAZINE VOOR BETROKKEN AMBTENAREN EN BESTUURDERS

Arbeidscontractovername conflicten, ziekteverzuim o Met onze Nu van Werk naar Werk trajecten nemen wij arbeidscontracten over tegen nagenoeg dezelfde condities. Wij bieden medewerkers een contract aan voor onbepaalde tijd. Benieuwd hoe wij dat doen? Download de whitepaper op www.nuvanwerknaarwerk.nl 088-24 contact@every ‘Van baan naa

b of 46 ybod ar b bij boventalligheid, f reorganisatie PROFIELSCHETS FUNCTIEPROFIEL MATCHEN VOORSTELLEN PLAATSEN 6 04 55 dygroep.nl Onderdeel van Everybody Groep www.everybodygroep.nl baan zonder inkomensverlies’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 04 COLOFON REDACTIONEEL Binnenlands Bestuur is een uitgave van de Sijthoff Media Groep en verschijnt tweewekelijks op vrijdag. REDACTIEADRES Postbus 75462, 1070 AL Amsterdam tel: 020 - 5733669 e-mail: info@binnenlandsbestuur.nl www.binnenlandsbestuur.nl HOOFDREDACTIE Eric de Kluis REDACTIE Hans Bekkers (chef redactie), Wouter Boonstra, Sjoerd Hartholt, Martin Hendriksma, Adriaan de Jonge, Yolanda de Koster, Alexander Leeuw, Michiel Maas, José Salhi. COLUMNISTEN Geerten Boogaard, Jan Verhagen ILLUSTRATOR Berend Vonk Coverbeeld: Peter Hilz / ANP-HH VASTE MEDEWERKERS Cristina Bellon, Ton Bestebreur, Martijn Delaere, René Didde, Wilma van Hoeflaken, Yvonne Jansen, Michel Knapen, Harry Perrée, Maurice Swirc, Marjolein van Trigt, Simon Trommel. BASIS-ONTWERP: Studio Room VORMGEVING VRHL Content en Creatie, Alphen aan den Rijn DRUK Senefelder Misset, Doetinchem ADVERTENTIEAFDELING Jan-Willem Hulst, tel. 06-22663674 Marcel van der Meer, tel. 06-23168872 Sandra de Vries, tel. 020-573 3656 E-MAIL ALGEMEEN traffic@binnenlandsbestuur.nl DIRECTIE Willem Sijthoff MARKETING Lindsay Duijm ABONNEMENT Voor een (gratis) abonnement zie de website: www.binnenlandsbestuur.nl en ga naar abonnementen. Heeft u nog vragen, mail dan naar klantenservice@binnenlandsbestuur.nl of bel 020 – 573 3600. Betaalde abonnementen voor bedrijven en professionals buiten de doelgroep: jaarabonnement 1e jaar € 87,- (normaal € 229,-). Abonnementen voor raadsleden en leden van Provinciale Staten zijn gratis. Los nummer € 9,75. De prijzen zijn exclusief btw. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever(s) geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor gevolgen hiervan. ISSN 0167-1146 OPLAGE 43.000 © Het is niet toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever artikelen, onderzoeken of gedeelten daarvan over te nemen. Er wordt met smart naar een nieuw kabinet uitgekeken Binnenlands Bestuur is een onafhankelijk magazine voor de hoger opgeleide decentrale ambtenaar en lokale bestuurder. FINANCIËLE ONZEKERHEID GEMEENTEN DE ZWEEP EROVER Bijna iedereen is het zat dat er nog steeds geen nieuw kabinet is. Ook gemeenten balen. Prinsjesdag leverde hen dan wel wat extra geld op, maar het is slechts incidenteel geld. Noodzakelijke langjarige investeringen en verplichtingen kunnen niet worden aangegaan. ‘De Miljoenennota lijkt wel een sneak preview op wat er komen gaat. We kunnen niet wachten op de première’, stelde Paul Depla, voorzitter van het stedennetwerk G40 in een eerste reactie op de Miljoenennota. ‘We kunnen door, maar we kunnen niet echt doorpakken.’ Terwijl dat wel nodig is. Iedereen kent de grote opgaven voor de komende jaren, zoals het woningtekort, de klimaat- en energietransitie, de stikstofcrisis en de jeugdzorg. Ja, er komt komend jaar financiële ruimte voor gemeenten. Vooral omdat de rijksuitgaven stijgen, waaraan de algemene uitkering van het gemeentefonds is gekoppeld. Daarnaast krijgen gemeenten de al in juni toegezegde 1,3 miljoen euro extra voor de jeugdzorg. Nieuw in de Miljoenennota was de 70 miljoen euro voor de energietransitie. Een fractie van wat de decentrale overheden daarvoor nodig hebben, berekende de Raad voor het Openbaar Bestuur eerder. Het is op zich opmerkelijk dat een demissionair kabinet zo diep in de portemonnee tast. Maar omdat het eenmalig geld is, duurt de onzekerheid voor gemeenten voort. Pas een nieuw kabinet neemt structurele besluiten over de jeugdzorg, de energietransitie, het al dan niet schrappen van de door gemeenten verfoeide opschalingskorting en het Wmo-abonnementstarief. Er wordt kortom met smart naar een nieuw kabinet uitgekeken. Misschien moet er een maximale termijn voor de kabinetsformatie worden ingesteld. Druk kan geen kwaad. Ook niet voor gemeenten, overigens. Tot maart 2002 moesten gemeenten binnen twee maanden na de raadsverkiezingen een nieuw college hebben. Uit onderzoek van Groningse wetenschappers blijkt dat de gemeentelijke formaties in 2018 met gemiddeld 64 dagen veel langer duurden dan de 49 in 2014. Het is te hopen dat die trend zich na de verkiezingen van maart niet doorzet. ADVERTENTIE YOLANDA DE KOSTER REDACTEUR BINNENLANDS BESTUUR

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 INHOUD 05 16 COVERSTORY JORWERT Een kwart eeuw geleden verscheen ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’. Het boek van Geert Mak zette de schijnwerper op het platteland. Hoe ging het er verder? ‘Het landschap interesseert Friese bestuurders geen bal.’ 12 MARCEL THIJSEN FLAPUIT IN STIL DRENTHE ‘Niemand zit te wachten op een nobody’, zegt de burgemeester van Tynaarlo, Marcel Thijsen. Zeker niet als het gaat over gevoelige kwesties als asielzoekers of het handhaven van de landelijke coronaregels. 27 RIJKSBELEID ZADELT GEMEENTEN OP MET TEKORTEN 30 SERIE KLIMAAT EINDHOVEN DE WARMSTE Eindhoven is de warmste stad van Nederland. Maar ook op Almere na het groenst. Er moet nog veel meer groen bij om de Bravantse hitte in de toekomst beter te beteugelen. De toename van inwoners die huishoudelijke hulp via de Wmo bij hun gemeente aanvragen, leidt tot financiële tekorten en wachtlijsten. Maar maatregelen om inwoners met een goed inkomen geen huishoudelijke hulp te geven, pikt minister De Jonge (VWS) niet HUISHOUDELIJKE HULP RAAKT IN DE KNEL NIEUWS Raad absent bij discussie over warmtekeuzes ACHTERGROND Zonder pas niet welkom op kantoor Kroniek van een mislukte verhuizing Vangnet voor jonge geldezels SPECIAL FINANCIËN ABONNEMENT Voor een (gratis) abonnement zie de website: www.binnenlandsbestuur.nl. Klik vervolgens op Abonnementen en kies de vorm die bij u past. ‘Samen in actie tegen tweedeling’ Investeren om schade te voorkomen Essay: van stress naar shock 41 46 50 20 24 34 6 VERDER COLOFON / REDACTIONEEL 4 BEREND VONK GEERTEN BOOGAARD NIEUWS IN BEELD IN DE CLINCH JAN VERHAGEN BOEK PERSONALIA 7 9 10 23 49 55 58

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 06 NIEUWS RUIMTE DOOR: MICHIEL MAAS Gemeenteraadsleden moeten beter worden betrokken bij de Transitievisies Warmte. Nu gaan vooral ambtenaren en bestuurders daarover. Dat is fnuikend voor het publieke draagvlak, betogen Merel Ooms en Nico van Buren van Platform31. TRANSITIEVISIE WARMTE RAAD ABSENT BIJ DISCUSSIE OVER WARMTEKEUZES In de transitievisie warmte (TVW) geven gemeenten aan op welke manier ze denken het aardgasvrij maken van woningen en gebouwen aan te pakken. Bijvoorbeeld met welke wijken of buurten wordt begonnen en welke vormen van duurzame warmte geschikt zijn om op die plek te gebruiken als vervanging voor het aardgas. Maar ook moet worden gekeken naar betaalbaarheid voor bewoners, en de kansen om grote investeringen in warmte- en energie-infrastructuur te combineren met andere ruimtelijke en sociale opgaven. Eind dit jaar moet iedere gemeente een eerste versie van de transitievisie klaar hebben. Maar waar de Regionale Energiestrategie (RES) in veel gemeenten heeft geleid tot diverse inhoudelijke politieke discussies in de gemeenteraad – bijvoorbeeld over de plekken voor zonneparken en windmolens – komt de discussie over de TVW nog niet van de grond. De betrokkenheid van raadsleden is in het algemeen vrij laag. ‘De informatie die nu beschikbaar is over de transitievisie is vooral op ambtenaren gericht en wordt erg technisch aangevlogen’, zegt Merel Ooms. ‘Bestuurders en ambtenaren willen ‘de vaart erin houden’ en zien de raad meer als een lastige hobbel in een complex proces.’ Maar de gemeenteraad als volksvertegenwoordiging moet juist een centrale rol spelen in het maken van het beleid en keuzes maken voor de verschillende oplossingen, stellen Ooms en Van Buren. ‘Transitievisie Warmte is een politiek proces’ Vooral als het gaat om de keuzes die voor verschillende wijken, buurten en woningen moeten worden gemaakt. Van Buren: ‘Voor elk soort vastgoed kan een andere oplossing mogelijk zijn; of dat financieel haalbaar is, heeft te maken met de schaal waarop je dat doet. Dat geldt bijvoorbeeld voor een warmtenet. Maar of je uiteindelijk die keuze maakt voor zo’n warmtenet, of kiest voor een andere oplossing, is niet alleen gebaseerd op technische feiten. Het is ook een politiek proces.’ EERSTE VERSIE In de eerste versie van de transitievisie staat nog niet hoe alle woningen in een gemeente verduurzaamd moeten worden. De eerste wijken en buurten worden aangewezen die voor 2030 in beeld zijn om van het aardgas af te halen. En het zal nog tientallen jaren duren voordat iedere bewoner daadwerkelijk de woning verwarmt zonder aardgas. Toch waarschuwen Van Buren en Ooms ervoor dat ook aan het begin van het proces besluiten worden genomen die gevolgen hebben voor de rest van de energietransitie. Als een woning van het aardgas af gaat, dan is de kans groot dat de bewoner voor het verwarmen van de woning alleen kan aansluiten bij een eerder gekozen alternatief. Als wordt besloten om in de eerste aardgasloze wijk bijvoorbeeld geen warmtenet aan te leggen, dan wordt de kans dat het net er in de naastgelegen wijk wél komt, een stuk kleiner. Ooms: ‘En gemeenteraadsleden worden door hun kiezers aangesproken op dit soort keuzes. Dan is het des te belangrijker dat zij er ook een grote betrokkenheid bij hebben gehad en kunnen uitleggen waarom voor een bepaalde oplossing is gekozen.’ Van Buren: ‘Bovendien kunnen raadsleden nu nog afspraken maken met het gemeentebestuur over zaken als koppelkansen, door bijvoorbeeld het fysieke werk voor de energietransitie samen uit te voeren met de herinrichting en vergroening van de openbare ruimte. Zoiets moet je regelen voordat de weg opengaat. Maar de raad kan de eigen invloed ook vergroten door het stellen van kaders voor burgerparticipatie of betaalbaarheid. Daar kunnen ze later in het proces dan op toetsen.’ HARD NODIG Ambtenaren en bestuurders hebben de volksvertegenwoordiging hard nodig om dit proces succesvol af te ronden, zeggen Ooms en Van Buren. De warmte

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 RUIMTE NIEUWS 07 De raad kan een brug slaan naar bewoners transitie heeft gevolgen voor iedere inwoner van een gemeente, en de gemeenteraad kan juist aan de voorkant van het proces de brug slaan tussen bewoners en het gemeentelijk apparaat. Het optuigen van participatietrajecten is vaak een taak van ambtenaren. Raadsleden zijn vaak afwezig, terwijl zij juist de sleutel kunnen zijn naar wederzijds begrip. Ooms: ‘Ook als ze het niet eens zijn met het gemeentelijk beleid, kunnen ze bewoners wel uitleggen waarom die keuzes zijn gemaakt. En de andere kant op: raadsleden kunnen er ook op toezien dat tegengeluiden door de gemeente serieus worden genomen en waar nodig dit vertalen in kaders voor het optreden van College en ambtenaren.’ Het betrokken blijven van de gemeenteraad bij de transitievisie kan bovendien lastiger worden door de Omgevingswet, CARTOON BEREND VONK die medio volgend jaar (waarschijnlijk) zal worden ingevoerd. Onder die nieuwe regelgeving ligt de vaststelling van programma’s in eerste instantie bij het college van B&W. Officieel wordt de raad dan pas betrokken als er voor de juridische inbedding een omgevingsplan moet worden vastgesteld. Ooms: ‘Dat is wel heel laat voor een inhoudelijk inbreng op dit onderwerp. Op die manier wordt de grip van raadsleden alleen maar kleiner en moeten ze daarna zwaardere politieke druk inzetten om grip te houden. Het is wat dat betreft beter om de transitievisie voor eind dit jaar door de raad te laten vaststellen. Dat gebeurt ook in veel gemeenten.’ GRIP KRIJGEN Maar de gemeente moet raadsleden wel helpen bij het krijgen van grip op het onderwerp. In eerste instantie door het verstrekken van toegankelijke informatie over de (politieke) keuzes die gemaakt kunnen worden. Platform31 ontwikkelde hiervoor de Wegwijzers Warmtetransitie met basiskennis voor raadsleden. Ooms: ‘Het gaat over voldoende ambtelijke ondersteuning, maar ook dat raadsleden regelmatig worden bijgepraat door de wethouder en ambtenaren.’ Volgens Van Buren hoeven bestuurders en ambtenaren niet bang te zijn dat een complex onderwerp als de energietransitie de raadsleden boven de pet gaat. ‘Je kunt erop vertrouwen dat raadsleden prima hun eigen afwegingen kunnen maken.’

INGEZONDEN MEDEDELING

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 GEERTEN BOOGAARD COLUMN 09 GRONDWETSGRAFFITI IS DE NIEUWE TREND Hoe houdt u regie op gemeente      het Rijk zijn net gepresenteerd. Maar wat betekent dat voor uw gemeente? Eén ding is duidelijk: de  blijven onder druk staan. Hoe houdt u de regie op   Wij zetten onze opleidin    u op een rij. Grotten beschilderen doet de mensheid al een tijdje. En de neiging om op de binnenkant van toiletdeuren te schrijven, zit kennelijk ook heel diep. Maar de wens om in raadszalen grondwetsartikelen in steen te beitelen, is volgens mij relatief nieuw. Toch is het een nieuwe trend. Althans, ik krijg steeds vaker persberichten van nieuwe onthullingen. Ons aanbod     wethouders 29 oktober   2 november Cursus:    medewerkers 5 november &   Workshop:  verantwoording 16 november VNG Congres  29 november Ons hele aanbod vindt u op vngconnect.nl Pas nog in Culemborg, waar men voor de Stadszaal van artikel 1 Grondwet een kunstwerk in de kleuren van de regenboog had laten maken. Meteen ook maar met de verboden gronden ‘handicap’ en ‘seksuele gerichtheid’ erbij, zag ik, hoewel het voorstel daarvoor pas in eerste lezing is goedgekeurd. Een beetje misleiding voor de goede zaak. In Apeldoorn kwam een vergelijkbaar voorstel niet uit de startblokken. Kunstwerken over artikel 1 suggereren een hiërarchie in grondrechten, terwijl die er staatsrechtelijk nadrukkelijk niet is, reageerde de VVD. Artikel 1 is evenmin de basis van de Grondwet, voegde de ChristenUnie daaraan toe. En dat klopt op zich. Het discriminatieverbod kreeg pas in 1983 zijn huidige vorm en plaats in de Grondwet. Ons oudste grondrecht is de godsdienstvrijheid, die met een beetje goede wil kan worden teruggeleid tot de Unie van Utrecht uit 1579. In Apeldoorn heeft het college dan ook de opdracht gekregen om meerdere grondwetsartikelen op de muur aan te brengen. Ondertussen slaat de grondwetsgrafitti over naar politiek Den Haag. Het Kamerlid Bosma probeerde Kamervoorzitter te worden met de belofte het inlichtingenrecht uit artikel 68 Grondwet in de muur te slijpen. En bij de laatste algemene politieke beschouwingen diende Omtzigt een motie in om de hele Grondwet op de muur van de plenaire zaal te schilderen. Inclusief dus het altijd inspirerende artikel 128: ‘Behoudens in de gevallen bedoeld in artikel 123, kan de toekenning van bevoegdheden, als bedoeld in artikel 124, eerste lid, aan andere organen dan die, genoemd in artikel 125, alleen door provinciale staten onderscheidenlijk de gemeenteraad geschieden.’ In Amerika, waar ze zich bij gebrek aan een fatsoenlijk koningshuis al veel langer moeten behelpen met het aanbidden van grondwetsteksten, circuleren mopperige academische stukken over dit verschijnsel. Al die kunstwerken en grondwetsbanken leiden niet tot een robuuste rechtsstatelijke cultuur, is de kritiek, maar tot een cult of constitutionalism. Een grondwetsartikel aan de muur is het eindpunt van de ontwikkeling van een gedeelde waarde. En meteen ook het beginpunt van het verval ervan. In het oog, uit het hart, zo gezegd. De norm is grafisch geworden. Wat mij betreft hangen we de publieke ruimte vol met grondwetskunst GEERTEN BOOGAARD IS HOOGLERAAR DECENTRALE OVERHEDEN (THORBECKE LEERSTOEL) AAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN Ik vind dat Amerikaanse gemopper echter allemaal zwaar overdreven. Ooit deed de Universiteit Leiden onderzoek naar de de opvattingen van gewone Nederlanders over onze Grondwet. Men was er uitermate content mee, bleek meteen al bij vraag 1. Maar men had geen idee wat erin stond. Bij zo’n vertrekpunt kan het alleen maar mooier worden. Al die blanco grondwetsliefhebbers kunnen tijdens hun wachttijd bij de balie van burgerzaken iets nuttigs over de Grondwet leren. Met een tekst uit de Grondwet op de muur. Of beter nog: met iets wat in de Grondwet had kunnen staan. Meer nog dan een stel aangekoekte spelregels uit het verleden is de Grondwet immers het brandpunt van de verwachtingen voor de toekomst. Wat mij betreft leeft elke gemeenteraad zich uit en hangen we de publieke ruimte vol met grondwetskunst. Historici spreken over de 19e eeuw als de eeuw van de grondwet, omdat we toen ons parlementair stelsel hebben gevormd. Voermans noemt de 20e eeuw de eeuw van de grondwet, omdat driekwart van de grondwetten ter wereld van na 1975 dateert. Maar als ze ooit de scherven van deze tijd opgraven, dan zullen ze zien dat de eeuw van de grondwet de 21e was.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 NOORD-HOLLAND ZUID-HOLLAND UTRECHT FLEVOLAND OVERIJSSEL GELDERLAND NOORD-BRABANT LIMBURG FRIESLAND GRONINGEN ZEELAND DRENTHE 10 NIEUWS IN BEELD ARBEIDSMARKT DOOR: HANS BEKKERS HET REGENT VACATURES GELDERLAND IN DE TOP 3 Opnieuw nam het aantal gemeentelijke vacatures in alle provincies kwartaal-opkwartaal toe. De meeste vacatures staan uit in Zuid- en Noord-Holland. Anders dan in eerdere edities van de Vacaturemonitor lag het aantal nieuw geplaatste vacatures in Gelderland dit keer hoger dan in Noord-Brabant. Normaal vormt Brabant samen met de provincies Zuid- en Noord-Holland de top3 in aantal vacatures. Groningen en Drenthe tellen opnieuw het laagste aantal vacatures, met het allerlaagste aantal in Drenthe. Het grootst was de groei Overijssel, Friesland en Groningen, respectievelijk 156, 126 en 84 procent. Daartegenover staan Brabant en Zuid-Holland, waar de groei zich beperkte tot respectievelijk 27 en 36 procent. Ook in Limburg bleef de groei – met 41 procent – verhoudingsgewijs beperkt. 38,1 36,9 33,2 28,2 27 19,7 16,3 16 15,8 15,8 14,9 11,4 De drie Randstedelijke provincies lopen voorop in het gemiddelde aantal openstaande vacatures per gemeente. In Noord-Holland waren dat er bijna veertig (zie grafiek hiernaast). In de provincie Utrecht stonden in het tweede kwartaal van 2021 het meeste aantal vacatures per inwoner uit: één gemeentelijke vacature per 1.575 inwoners. De noordelijke provincies telden het laagste aantal vacatures in verhouding tot het aantal inwoners, namelijk één op 3.714 in Groningen en één op 3.611 in Drenthe. Friesland vormt de uitzondering, met één vacature voor elke 2.286 inwoners. Ook in Overijssel lag het aantal hoog, één op 1.726. VACATURES PER GEMEENTE TABEL 1.3 AANTAL NIEUW GEPLAATSTE VACATURES PER PROVINCIE IN HET EERSTE EN TWEEDE KWARTAAL VAN 2021 Provincie Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Aantal vacatures in 2021-Q1 86 126 91 264 127 651 539 1.082 1.411 100 780 352 Aantal vacatures in 2021-Q2 158 285 137 676 169 1.004 864 1.793 1.921 194 993 496

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 NIEUWS IN BEELD 11 In het tweede kwartaal van 2021 zijn door gemeenten 8.757 vacatures op internet gepubliceerd. In het tweede kwartaal van 2021 lag het aantal door gemeenten geplaatste vacatures 40 procent hoger dan een kwartaal eerder en 173 procent hoger dan hetzelfde kwartaal in 2020. Uit de Vacaturemonitor tweede kwartaal 2021 van het A&O fonds Gemeenten blijkt dat de groei uit het eerste kwartaal doorzet. ACCENTEN VACATURES PER PROVINCIE NAAR BEROEPSGROEP NOORD-HOLLAND: ‘algemene functies’, ‘automatisering/ict’ en ‘ruimtelijke ordening en milieu’ FLEVOLAND: ‘financieel/ economisch’ en ‘algemene functies’ UTRECHT: ‘algemene functies’ en ‘financieel/ economisch’ ZUID ZUID-HOLLAND: ‘algemene functies’ en ‘financieel/ economisch’ GELDERLAND: ‘ruimtelijke ordening/milieu’, ‘automatisering/ict’ en ‘welzijn/jeugdzorg’ NOORD-BRABANT: ‘algemene functies’ en ‘ruimtelijke ordening/milieu’ ZEELAND: ‘financieel/ economisch’ en ‘buitendienst/ groenvoorziening’ MANAGERS VEELGEVRAAGD Gemeenten zijn het meest op zoek naar de invulling van algemene functies. Daaronder vallen bijvoorbeeld coördinatoren, team- en projectleiders en consultants. Waar in de eerste drie maanden van dit jaar binnen die categorie meer vraag bleek te zijn naar adviserende dan leidinggevende functies, is in het tweede kwartaal het beeld omgekeerd. Leidinggevende functies beslaan 43 procent van de vacatures voor algemene functies. Het aandeel voor adviserende functies ligt op 37 procent. De resterende 20 procent betreft de werving van beleids- en projectmedewerkers. LIMBURG: ‘welzijn/jeugdzorg’ en ‘automatisering/ict’ OVERIJSSEL: ‘automatisering/ict’ en ‘financieel/ economisch’ NOORD FRIESLAND: ‘bouwkunde/ civiele techniek’ en ‘buitendienst/ groenvoorziening’ Ameland Vlieland Terschelling Schiermonnikoog GRONINGEN: ‘administratief’ en ‘welzijn/jeugdzorg’ GRONINGEN DRENTHE: ‘welzijn/jeugdzorg’ en ‘verkoop/inkoop’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 12 INTERVIEW MARCEL THIJSEN DOOR: MARTIJN DELAERE Marcel Thijsen is volgens het Dagblad van het Noorden een ‘markante volksburgemeester’. ‘Niemand zit te wachten op een nobody’, zegt de burgemeester van Tynaarlo zelf. Zeker niet als het gaat over gevoelige kwesties als asielzoekers of het handhaven van coronaregels. MARCEL THIJSEN, FLAPUIT TUSSEN DE DRENTEN ‘IK ZEG VRIJUIT WAT IK DENK’ ‘Ik neem geen blad voor de mond en ik kies niet altijd voor de gangbare weg, maar ben ik daarmee een Fortuynist? Een populist? Wat versta je daar trouwens onder? Is het een geuzennaam of een scheldnaam’, vraagt Marcel Thijsen (53), de opvallende burgemeester van de Drentse gemeente Tynaarlo. We hebben het over zijn, uit Gelderland overgewaaide, bijnaam ‘Rode Fortuyn’. ‘Het Fortuynisme verdeelt mensen’, zegt Thijsen. ‘Zo wil ik geen Fortuynist genoemd worden. Maar als het gaat om het begrijpen van de mensen en hen een stem geven, dan weer wel. En ja, rood, dat ben ik wel. Ik geloof in gelijke kansen en in gelijke behandeling. Ik heb niet voor niets bij de ingang van het gemeentehuis een groot raambiljet laten ophangen met daarop het eerste artikel van de Grondwet.’ Marcel Thijsen (53) is geen Drent, hij is een geboren en getogen Wijchenaar. En niet zomaar eentje. Thijsen is een politiek en bestuurlijk zwaargewicht in zijn geboorteplaats als hij in 2014 naar Drenthe verhuist. Niemand kan om hem heen in Wijchen. Hij begint er in 1994 als raadslid voor de PvdA en in 2006 wordt hij voor die partij wethouder. Dat blijft hij tot 2009 als hij Kernachtig Wijchen opricht. Bij haar eerste deelname aan de raadsverkiezingen in 2010 wordt de partij prompt de grootste in de raad. Thijsen keert terug in het college, nu dus voor Kernachtig Wijchen. Bij de raadsverkiezingen van 2014 gaat de partij onder zijn aanvoering van acht naar elf zetels (de raad van Wijchen heeft 27 raadszetels). Thijsen wordt weer wethouder in Wijchen. Maar eind 2014 wordt bekend dat hij bijna 200 kilometer verderop in het noorden van Drenthe burgemeester wordt. Bij zijn afscheid in Kasteel van Wijchen noemt burgemeester Hans Verheijen, thans burgemeester van Weert, Thijsen een ‘aaibare knuffelbeer’. Waarom hij uit Wijchen vertrok? Marcel Thijsen: ‘Ik kende Tynaarlo van vakantie. Een soort van vakantiegevoel bracht mij hier. Prachtige omgeving, aardige mensen. Ik vind de omgeving rond Trier in Duitsland trouwens ook heel erg mooi. Mocht daar een vacature komen, dan zou ik dat fantastisch vinden’, lacht Thijsen. Hij vervolgt: ‘Je kunt dat moeilijk over jezelf zegen, maar ik had in Wijchen veel invloed. Ik was er bijna tien jaar wethouder en in de regio was ik ook actief. Maar na tien jaar voeg je niet zo veel meer toe. De uiterste houdbaarheidsdatum komt in zicht. Je wordt nonchalanter. De goeie dingen van jezelf heb je al gegeven, dus gaan steeds meer mensen zich storen aan je minder goede kanten.’ RANDSTAD Het noorden van ons land stond heel hoog op zijn verlanglijstje, zegt Thijsen. ‘In een nieuwe regio kun je dan weer tien jaar het beste van jezelf geven. Een nieuw begin, een nieuw thuis.’ En dat met zíjn tongval en bourgondische inslag? Voelt hij zich niet lekkerder beneden de grote rivieren? Thijsen: ‘O nee, absoluut niet. De enige plek waar ik niet thuishoor, is in de Randstad. Ik hoor niet thuis in een stedelijke omgeving. Mevrouw Halsema heeft de kwaliteiten voor Amsterdam. Ik durf te zeggen dat ik voor Tynaarlo de beste kwaliteiten heb. Ik moet het hebben van de persoonlijke contacten en de benaderbaarheid.’ Drenthe, Brabant, Zeeland, maakt niet uit? Thijsen: ‘Het verschil tussen Drenthe en ‘Ik hoor niet thuis in een stedelijke omgeving’ Brabant of het zuiden wordt erg overdreven. Daar loopt de scheidslijn in Nederland niet. Die loopt langs de grootstedelijke cultuur in de Randstad en, zoals de Randstad enigszins denigrerend zegt, de provincie. Daar zijn de laatste jaren de échte cultuurverschillen ontstaan.’ Toch moet Thijsen in Vries, de hoofdzetel van Tynaarlo (bijna 34.000 inwoners), merken dat hij niet meer in Wijchen zit. De politieke mores zijn er vast anders. De in Drenthe geboren burgemeester van Doetinchem Mark Boumans zei een paar jaar geleden in Binnenlands Bestuur: ‘Drenten zijn net Achterhoekers. Een Drent zal nooit rechtstreeks communiceren. Hij is niet direct en zal je ook niet vertellen dat hij het niks vindt. Dat was voor mij dé overgang toen ik ging studeren in Groningen.’ Herkent Thijsen die overgang? ‘Wij zitten in de kop van Drenthe, hè, tegen Groningen aan. Maar ik ben denk ik van nature wat directer dan de Drent. Als een grens is overschreden blijf ik direct hoor, maar ik heb veel kunnen leren van de beleefdheid en de netheid van de Drenten.’ Zoals gezegd: Marcel Thijsen domineerde jaren lang de politiek van Wijchen, eerst als fractievoorzitter en later als wethouder. Dus laat aan hem maar de vergelijking over tussen de plaatselijke politiek daar en

INTERVIEW 13 CV MARCEL THIJSEN (Wijchen, 1968) studeerde geschiedenis aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Van 1994 tot 2006 was hij leraar en werkte hij in het managementteam van het Ds. Pierson College in Nijmegen. Hij was in die jaren raadslid voor de PvdA in de Gelderse gemeente Wijchen. Van april 2006 tot december 2014 was Thijsen wethouder in Wijchen, eerst voor de PvdA en later voor Kernachtig Wijchen. Hij was in 2009 medeoprichter van deze partij. In december 2014 werd Marcel Thijsen burgemeester van de Drentse gemeente Tynaarlo. Vorig jaar december werd hij herbenoemd BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

Auditplicht: werk aan de winkel voor gemeenten met boa’s De verwerking van persoonsgegevens door buitengewoon opsporings ambtenaren (boa’s) valt gedeeltelijk onder de AVG en gedeeltelijk onder de Wet politiegegevens (Wpg). Maar wat betekent dit dan voor gemeenten die boa’s in dienst hebben? Alex Commandeur en Julius Duijts, managing consultants bij BMC, geven tekst en uitleg. Sinds 25 mei 2018 valt de verwerking van persoonsgegevens in het kader van opsporing door boa’s niet meer onder de AVG, maar onder de Wpg. ‘Er is nu één wettelijk regime voor de verwerking van persoonsgegevens in de strafrechtketen’, legt Alex Commandeur uit. Zijn collega Julius Duijts vult aan: ‘Voor het toezicht door boa’s valt de verwerking van persoonsgegevens nog steeds onder de AVG. Maar hebben we het over de verwerking van persoonsgegevens door boa’s in het kader van hun opsporingstaak, dan gaat het om de Wpg. Best ingewikkeld dus.’ Wpg-verplichtingen Commandeur en Duijts geven aan dat de werkgever van de boa’s verantwoordelijk is en blijft voor de verwerking van persoonsgegevens. ‘Voor gemeenten is dit het college van b en w. Zij zijn dus verantwoordelijk voor de gegevensverwerking en het voldoen aan de verplichtingen uit de Wpg.’ Maar wat zijn deze verplichtingen dan? Commandeur en Duijts geven een overzicht van de belangrijkste. ‘Ten eerste’, zo vertelt Duijts, ‘moet de verwerking van persoonsgegevens in het kader van opsporing duidelijk gescheiden zijn van de verwerking van persoonsgegevens in het kader van toezicht.’ Commandeur vult aan: ‘Dit betekent ook dat er onderscheid moet worden gemaakt in autorisaties. Alleen als er een functionele noodzaak is om toegang te krijgen tot opsporingsgegevens, kan een autorisatie worden verleend.’ Verwijderingstermijnen Voor de persoonsgegevens die boa’s verwerken in het kader van opsporing gelden ook duidelijke verwijderingstermijnen. Commandeur: ‘In principe zijn politiegegevens voor de uitvoering van de dagelijkse politietaak gedurende een jaar breed beschikbaar. Daarna alleen via gericht zoeken. Na vijf jaar moeten de gegevens worden verwijderd.’ De Wpg verplicht de verwerkingsverantwoordelijke ook om elke vier jaar een externe IT-audit uit te laten voeren. ‘Deze audit moet op systematische wijze toetsen of de bepalingen van de wet op een adequate manier zijn uitgevoerd’, vertelt Commandeur. ‘Het gaat kortom om een volledige toets op de Wpg. De uitkomsten van de externe IT-audit moeten worden gerapporteerd aan de toezichthouder, de Autoriteit Persoonsgegevens (AP).’ Werk aan de winkel Commandeur en Duijts waarschuwen gemeenten dat zij in 2021 hun eerste externe IT-audit moeten uitvoeren. Daarnaast moeten ze elk jaar – dus ook in 2021 – een interne IT-audit doen. Duijts: ‘Een interne audit is een uitgelezen kans om te kijken waar gemeenten staan met de toepassing van de Wpg en welke verbeteringen er het afgelopen jaar zijn doorgevoerd. De uitkomsten moeten worden meegenomen in de externe audit. Er moet dus eerst een interne audit plaatsvinden, gevolgd door de externe audit.’ Er is kortom werk aan de winkel voor gemeenten die boa’s in dienst hebben. Commandeur: ‘Niet alleen moeten ze een interne audit uitvoeren voorafgaand aan de externe audit. Ook moeten gemeenten aan de slag met de implementatie van de Wpg, voor zover zij deze nog niet hebben afgerond.’ Meer weten? Veel gemeenten beschikken niet over de tijd of de kennis voor het implementeren van de Wpg of het uitvoeren van de verplichte IT-audits. BMC kan u hierbij helpen. Neem voor meer informatie contact op met onze adviseurs of download de informatiebrochure op www.bmc.nl/auditplicht. Alex Commandeur managing consultant alex.commandeur@bmc.nl 06 - 82 12 03 17 Julius Duijts managing consultant julius.duijts@bmc.nl 06 - 29 52 55 31 Partners in verbetering

INTERVIEW 15 die in Tynaarlo. Thijsen: ‘In de gemeenteraad van Wijchen zijn de revolvers geladen als het over de belangrijke politieke onderwerpen gaat. Tijdens de raadsvergadering worden die leeggeschoten. Dan is het pang-pang-pang. In Tynaarlo wordt eerst een klein granaatje gegooid. De raad kijkt vervolgens wat het effect daarvan is. Als dat niet bevalt en de harmonie wordt verstoord, gaat niemand verder. Iedereen zoekt dan naar een oplossing – oppositie en coalitie. De politieke cultuur is daardoor indirecter, maar je hebt ook veel minder bijkomende schade.’ DIEPER Voor de burgemeester is het de kunst om in die (indirecte) politieke cultuur te zien wanneer een discussie tóch dieper moet, zegt Thijsen. ‘Als een raadsvergadering weinig vuurwerk oplevert, betekent dat namelijk niet automatisch dat iedereen daar blij mee is. Drenten zijn echt ongelofelijk netjes naar elkaar toe. Je moet de signalen leren lezen.’ Je kunt ook denken: zo is de politieke cultuur nu eenmaal, niets aan doen. Thijsen: ‘Zolang het geen kwaad kan, is dat waar. Maar als er ondergronds van alles speelt, dan moet ik dat als burgemeester wel naar boven halen.’ En daarin is Thijsen, blijkens de regionale media en wat zijn vakgenoten zeggen, dan toch weer een aparte vogel. Het Dagblad van het Noorden schrijft in de zomer van 2015: ‘Ze haalden ‘de Rode Fortuyn’ naar Vries, maar nu schrikken veel raadsfracties in Tynaarlo toch van de ongezouten uitspraken van burgemeester Marcel Thijsen.’ De burgemeester: ‘Dat schreef de krant naar aanleiding van de mogelijke komst van asielzoekers in Zuidlaren. Ik had gezegd dat asielzoekers die 35.000 euro hebben betaald om hier te komen zelf wel een hotelkamer konden bekostigen. Ik zei toen óók dat je asielzoekers niet moet willen opvangen in tenten en hallen met tussenschotten. Ik was blij met de ophef die ontstond over mijn uitspraken. Er mogen geen taboes zijn, en dat vind ik niet populistisch. Ik zeg wel vaker iets wat men niet normaal vindt. Ik zeg vrijuit wat ik vind, soms tot wanhoop van de gemeentevoorlichting. Mensen kunnen ook met alles bij mij terecht en ze krijgen geen ideologische preek.’ Een burgemeester moet zich volgens Thijsen laten zien en thema’s benoemen. ‘Het is niet je taak om zonder risico je jaren uit te zitten en je kaken op elkaar te houden, terwijl er van alles speelt onder de bevol‘Drenten zijn ongelofelijk netjes naar elkaar toe’ king. Niemand zit te wachten op een nobody. Je moet ergens voor staan. Als burgemeester van Tynaarlo moet je staan voor de inwoners Tynaarlo.’ Thijsen noemt het voorbeeld van de mogelijke komst vorig jaar van extra uitbehandelde tbs’ers naar het Witte Huis in Zuidlaren. ‘Je kunt niet zeggen: we maken van een psychiatrische instelling een forensische kliniek. Zo van: bij jou in het dorp is het lekker leeg, dus hier krijg je alle ellende. Dat kan niet. Dat wil niet zeggen dat je hier geen tbspatiënten kunt huisvesten, er zijn er nu ook vijftien extra, maar je kunt en mag je inwoners niet vergeten.’ WARM Een burgemeester is daarbij in de ogen van Marcel Thijsen voor 90 procent burgervader en voor 10 procent burgemeester. ‘Als meester, ik ben leraar geweest, moet je streng zijn, want anders verlies je de orde. Als je als vader niet warm bent, dan lopen de kinderen het huis uit.’ De burgemeester is er hoe dan ook níet voor inhoud van het beleid. Thijsen: ‘Je kunt adviezen geven, maar de inhoud is voor de politiek. Ik moet alle dossiers kennen, want anders kan ik de wethouders niet adviseren, maar ik bemoei mij niet met de besluitvorming. Het grootste gevaar in het openbaar bestuur is namelijk dat jouw waarheid dé waarheid wordt. Vroeger vond ik alleen wethouders goed die op mij leken, en nu denk ik: daar moet je er niet te veel van hebben. Eerlijk gezegd maakt het mij ook niet uit welke keuze wordt gemaakt. Als alles maar op tafel ligt. Ik leg het ook niet uit, die verantwoordelijkheid hebben de wethouders.’ Burgemeester Thijsen heeft dezer dagen wel één duidelijke verantwoordelijkheid: de Zuidlaardermarkt. Op dinsdag 19 oktober is het zover, voor de 820ste keer, met een warenmarkt, kermis op de Brink en natuurlijk de paarden. Voor hetzelfde geld bezoeken net als in 2019 150.000 mensen de grootste en oudste najaarsmarkt van Europa voor paarden. En het Dagblad van het Noorden weet het in de krant van 17 september zeker: burgemeester Thijsen gaat weer voor heisa zorgen. Immers: ‘Volksburgemeester Marcel Thijsen van Tynaarlo wil de sluitingstijd van cafés tijdens de Zuidlaardermarkt op 2 uur ‘s nachts zetten. Hij tart daarmee het regeringsbeleid en maakt het zijn collega’s moeilijk.’ DOOIE MUS Thijsen had de cafés in Zuidlaren inderdaad graag tot 2 uur gegeven. ‘We hadden vorige maand in Eelde het bloemencorso. Tot 2 uur werd alcohol geschonken in de feesttent. Dat ging hartstikke goed, ook met de coronabestemmingen.’ Maar die mooie tijd is voorbij. Om middernacht is het uit met de pret. Thijsen: ‘De coronaversoepeling is in werkelijkheid een beperking. De mensen zijn blij gemaakt met een dooie mus, inclusief ikzelf. Ik vind dat je dat als burgemeester moet kunnen zeggen en ook dat je de grenzen mag opzoeken, maar je mag er niet overheen.’ En dus komt er geen Zuidlaardernacht, maar een Zuidlaarderavond. Thijsen: ‘En dat vind ik echt ontzettend jammer.’ De paardenmarkt wordt ook kleiner. Er is geen export van paarden en er zijn alleen gereserveerde plekken voor de vaste handelaren. Maar beter een kleinere Zuidlaardermarkt dan helemaal geen markt, vindt Thijsen, en met hem gans Tynaarlo. ‘De markt is een knipoog naar het verleden, maar is ook van grote economische betekenis. De markt zit ingebakken in de cultuur van de streek’, aldus Thijsen, die er net na zijn benoeming voor pleitte om hem op de UNESCO-lijst van immaterieel erfgoed te zetten. Dat is niet gebeurd. Paardenmarkten liggen politiek gevoelig. Thijsen: ‘In sommige kringen worden paardenmarkten gezien als dierenmishandeling. Voor een deel hadden die mensen gelijk. Je moet geen paarden pal naast de kermis houden. Het is aan ons om te laten zien dat paardenmarkten ook diervriendelijk kunnen worden georganiseerd.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

16 ACHTERGROND RUIMTE DOOR: MARTIN HENDRIKSMA FOTO: DIETER TELEMANS / ANP-HH Precies een kwart eeuw geleden verscheen ‘Hoe God verdween uit Jorwerd’. Het boek van Geert Mak zette voor het eerst de schijnwerpers op de onttakeling van het platteland. Hoe ging het er verder? ‘Het landschap interesseert Friese bestuurders geen bal.’ JORWERT, EEN KWART EEUW LATER ‘ SHOWBESTUUR’ GIJZELT HET PLATTELAND Een vlucht duiven stuift op van de klinkers bij het binnenrijden van Jorwert. Langs de weg vertellen borden dat er zondag in het dorpscafé wordt gekaart en er extra plaatsen beschikbaar zijn voor het Iepenloftspul, de voorstelling waar het halve dorp in figureert. Befaamd, in Friesland. Dat Jorwert met zijn boerenhuizen, de monumentale pastorie en de kerk uit elfhonderdzoveel niet alléén dat gezellige Swiebertje-dorp is, werd 25 jaar geleden pijnlijk duidelijk. Toen publiceerde Geert Mak het boek dat de stille revolutie op het platteland beschreef. Toen de machines kwamen, de subsidies en de banken, en wat er, als gevolg daarvan, allemaal verdween. God, ja, maar in diens voetspoor ook de winkels, de scholen, de boerencultuur. De leefbaarheid op het platteland bleek zwaar onder druk te staan en vrijwel niemand, ook niet in bestuurlijk Nederland, die het zag. Hoe God verdween uit Jorwerd (toen nog met een d) werd een bestseller. ‘Ik merkte gelijk dat ik een open zenuw had geraakt’, blikt Mak terug. Niet alleen in Nederland. ‘Het boek was populair in Duitsland; in Beieren werd het stukgelezen. In GrootBrittannië en Frankrijk heeft het ook veel gedaan. Het is een Europees boek geworden. Heel veel mensen op het platteland herkenden de situatie van dat kleine dorpje Jorwert, omdat overal in Europa in de kern dezelfde problematiek speelt.’ We hebben afgesproken om het vervolg door te nemen. Hoe is het een kwart eeuw later met het platteland gesteld? Nu de stikstofcrisis om zich heen grijpt en windmolens en zonneparken er een plek moeten krijgen. Om over de honderdduizenden woningen nog te zwijgen. Deze maand verschijnt een aangepaste versie van zijn boek, met actueel nawoord. Ook de auteur is in de tussentijd een tikje veranderd. De ras-Amsterdammer van 25 jaar geleden woont inmiddels (parttime) in Jorwert. Van outsider is Mak een insider geworden of, op z’n minst, direct betrokkene. KLEM GEGROEID Hij hoeft maar z’n raam uit te kijken om vast te stellen dat het boerenprobleem ‘alleen maar verder is geëscaleerd’. Drie boeren telt Jorwert anno 2021, dat waren er in 1996 nog zes, zeven. Mak: ‘Het drama van de boeren is dat ze klem zijn gegroeid. Dat piepkleine Nederland is het op twee na grootste exportland van agrarische producten. Het lijkt te mooi om waar te zijn – en dat is het ook. De prijs die daarvoor moet worden betaald, is te hoog.’ Hij doelt op de stikstofuitstoot, de verschraling van het landschap. ‘Er zijn veel boeren die verdomd goed doorhebben dat dit zo niet langer kan. Dat je geen worm meer ziet, als je een spade in de grond steekt. Dan gaan bij een echte boer alle alarmbellen af. Maar het is moeilijk om uit dat gareel te breken. Er bestaat een lobby van gevestigde belangen die dat op allerlei manieren blokkeert, variërend van toeleveranciers tot de Rabobank en de Ahold. Een vriend van mij die daartussen zit zegt: “Het is gewoon een vesting”.’ De vesting kent een vluchtweg: het uitkopen van boeren. Het zal vele miljarden kosten, en hoe krijg je de boeren in dat proces mee? Het zelfbewustzijn van de agrariërs lijkt door hun netelige positie slechts aangewakkerd. In zijn nawoord memoreert Mak het woord ‘trots’, dat een boer tegenwoordig op de lippen lijkt bestorven. Hij zegt: ‘Een kwart eeuw geleden nam geen enkele boer het in de mond. Trots was vanzelfsprekend, een natuurlijk zelfbewustzijn. Als je de hele tijd moet roepen: “Ik ben trots op mijn vak”, dan zit er iets niet lekker. Het is wanhoop. De financiële onafhankelijkheid van boeren is ondermijnd. Bij de klassieke boerenstructuur hoorde dat je zo min mogelijk schulden maakte, omdat je buffers nodig had met die grillige natuur. Nu zitten ze vaak tot hun nek in de schulden en gaat het minder om de natuur, maar vooral om wereldmarkten. Als China inklapt, zijn een heleboel Friese boeren de sigaar. En er is een sterke afhankelijkheid van de overheid. Een derde van het boereninkomen bestaat uit subsidies.’ De halvering van de boerenstand, zoals die zich sinds 1996 in Jorwert voltrok, ziet Mak overal in Nederland. Dus kijkt hij

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 17 ‘ Van de twee windmolens die we hadden is er eentje omgewaaid’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 18 ACHTERGROND RUIMTE ‘ Het Friese cultuurlandschap is naar de gallemiezen geholpen’ niet vreemd op van woedende boeren op het Malieveld, ‘allemaal op hun allernieuwste trekkers. Het is één grote Landbouw RAI, ook weer gefinancierd met investeringssubsidies en belasting aftrek. Maar je moet wel beseffen dat gemiddeld een derde van die boeren over tien jaar geen boer meer zal zijn. En voor een boerenfamilie ligt dat anders dan voor een fietsfabrikant. Ze zijn vaak al generaties boer. Het zijn enorme breuken als er geen opvolging is, als een zoon of dochter ermee moet stoppen. Drama’s.’ SOCIAAL TRAUMA Het drama reikt verder dan de boeren alleen. Mak: ‘Hoewel Friesland een provincie is die op allerlei manieren probeert te vernieuwen, zetten boeren er vaak nog de toon. De massale sluiting van boerenbedrijven veroorzaakt dat er op het platteland iets ontstaat wat je ook ziet in Engelse mijnwerkersstadjes: een sociaal trauma. Dat gebeurt als door een noodzakelijke economische sanering tegelijk de kern van alle activiteiten in zo’n regio wegvalt. Niet alleen de economische activiteiten, ook verenigingsverbanden, politieke bewegingen, het complete bestaan. Daarom lopen de emoties ook zo hoog op. Er zijn na de oorlog enorme campagnes geweest dat de boer meer moest produceren, op het dolle af. Je kunt op dezelfde manier de andere kant op draaien. Door ervoor te zorgen dat een biologische boer met 45 tot 60 koeien ook een nette boterham kan verdienen. Boeren hebben bewezen dat ze het kunnen. De enige echt innovatieve sector in Friesland is de boerensector. Maar je moet wel met een Roosevelt- achtige dynamiek door de lobby’s heen durven beuken.’ En de Jorwerter dorpskern dan? Daar waar de verschraling een kwart eeuw geleden net zo hard leek te zijn toegeslagen met het sluiten van winkels en andere bedrijvigheid. De kindergeluiden vanuit de basisschool verdwenen, een recente aderlating, maar verder, stelt Mak, ‘heb ik dat wegzakken de afgelopen 25 jaar niet meer zo gezien. Dat was daarvóór. In Jorwert kún je ook geen bakker hebben, daar is het dorp domweg te klein voor. In omliggende kerndorpen zijn de winkelvoorzieningen redelijk op peil gebleven.’ Wel veranderde de gemeente. ‘Friesland is een paar jaar geleden op een puur ambtelijke en ahistorische manier als een oranjekoek opgesneden, maar allez, het zij zo.’ Het dorp Jorwert, in 1996 nog onderdeel van Littenseradiel, werd zo een stukje van de stad Leeuwarden. Toch vooruitgang, vindt Mak. ‘Je ziet de kwaliteit van bestuur met sprongen verbeteren. Het schoonmaken van de straat. Als er iets kapot is, komt er gelijk iemand. Littenseradiel was een heel kleine gemeente, dan krijg je niet het sterkste ambtenarenapparaat. Vaak was het ons-kent-ons. Een door de bestuursrechter in een naburig dorp opgelegde dwangsom werd bijvoorbeeld door de gemeente stomweg niet geïnd. Vriendjespolitiek. Wij kregen juist om de haverklap controle. Had je een populier getopt, kwam er iemand langs of het niet een beschermde boom was. En was er trouwens wel een vergunning voor dat kippenhok in de tuin? Zulke geintjes. Daar is sinds we onderdeel zijn van Leeuwarden geen sprake meer van.’ AANSPREEKBAAR De opschaling gaat volgens Mak ook niet gepaard met afnemende betrokkenheid vanuit het gemeentebestuur. ‘De dorpen zijn geen vergeten gebieden. Er is een ambtenaar die aanspreekbaar is. Leeuwarden beseft ook dat je dorpen anders moet benaderen dan een stadswijk. In Jorwert wordt veel door vrijwilligers gedaan, zoals het onderhoud van het sportveld en de bomen rond het kerkhof. Als je daar als gemeente een dorp voor beloont met een paar extra faciliteiten is iedereen blij.’ Maar wat voor faciliteiten? De komende decennia zal de energietransitie zich voor een niet onbelangrijk deel op het platteland voltrekken, waar immers meer ruimte is voor wind- of zonnepark. Tot nu toe gaat die transitie aan Jorwert voorbij. Mak, lachend: ‘Van de twee windmolens die we hadden is er eentje omgewaaid en de andere is volgens mij ook alweer verdwenen. Het Nimby-effect hebben we hier niet, maar ik begrijp het goed. Die turbines zijn waanzinnig groot. Als er een zo’n ding tweehonderd meter van je achtertuin komt te staan, is dat slikken. Mijn gevoelens zijn daarover zeer gemengd. Ik besef dat het nodig is. Maar als er een windpark naast je deur verschijnt, heeft dat een enorme invloed op de kwaliteit van leven. Dat geldt voor stadswijken als IJburg. Maar ook dorpen zijn zeldzaam kwetsbaar.’ WOEST PLAN En dan die andere opgave die elk dorp raakt, de woningbouw. Mak: ‘De noordelijke provincies bieden aan dat ze desnoods honderdduizend woningen willen bouwen. Het is een woest plan, maar tegelijk toch de vraag: waar? Het zal de provincies enorm kunnen veranderen. En waar moeten al die mensen werken? Het is niet voor niks dat de Randstad zo veel mensen trekt. Daar zit een boel dynamiek.’ Ja, als gevolg van corona werken meer mensen thuis en doen afstanden er minder toe, ‘maar die dynamiek schuift niet automatisch met de mensen mee’. Mak noemt de plannen om het noorden dankzij een hslverbinding door de polders beter te ontsluiten ‘illusiepolitiek’. ‘Die lijn is van zijn leven niet rendabel te krijgen. Ze zouden hem willen doortrekken naar Hamburg en Scandinavië, maar de Duitse minister van Transport ziet daar niks in. En als Duitsland niet meedoet, is zoiets kansloos.’ Om zich heen zag hij de afgelopen jaren ‘flink wat’ van dergelijke ‘droomplannen’. Mak: ‘Een regio die bezig is met een fundamentele overgang heeft de neiging tot showbestuur. Leeuwarden 2018 was daar een typisch voorbeeld van – kijk ons eens de Culturele Hoofstad van Europa zijn – terwijl wérkelijk bestuur vaak een heel saaie bezigheid is: met pijn en moeite een instelling overeind houden. Friesland was vroeger een rijke provincie omdat het een soort een uitgesmeerde stad was. In de kleinste dorpen zaten orgelbouwers en zilversmeden – je houdt het niet voor mogelijk. Ik zou zeggen:

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 19 pak dat als regionaal bestuur opnieuw op. Zorg om te beginnen dat je de beste internetverbindingen ter wereld hebt.’ De duizenden huizen om de woningnood een halt toe te roepen moeten wat Mak betreft beter worden gepland. ‘Begin niet met huizen bouwen, maar met mogelijkheden ontwikkelen. Bijvoorbeeld in Gaasterland of aan de Friese punt van de Afsluitdijk, beide nauwelijks een uur van Amsterdam. Hoe kun je door te clusteren bepaalde groepen mensen aantrekken die het leuk vinden om daar met elkaar te wonen? Hoe ontstaat zo’n voorstad zonder slaperig te worden? Wat voor voorzieningen heb je nodig?’ PROBLEEMGEBIED En Jorwert, kunnen daar nog mensen bij? Mak: ‘Het naburige Mantgum is geschikter. Dat heeft een net iets grotere kern en ligt aan de spoorlijn. Maar ook in dorpen als Jorwert kun je nog best een paar huizen neerzetten. Zo zou je wellicht de school net overeind kunnen houden.’ Nieuwe mensen en nieuwe activiteit zijn sowieso in Friesland hard nodig, bleek Mak. ‘Ik dacht dat het hier economisch aardig ging, totdat ik de statistieken en regio-analyses ging nalopen. Je schrikt je een biet. Het is een probleemgebied. Afgezien van de landbouw is er weinig innovatie. Geen snel groeiende bedrijven. De vergrijzing is verdubbeld, de jeugd trekt weg. Je snapt best dat de provincie van alles doet om het tij te keren.’ Het bestuur zet vooral in op infrastructuur en toerisme. Onvoldoende, vindt Mak. ‘Wil je het toerisme stimuleren, dan moet je de mensen iets bieden. Varen is hier fantastisch. Maar als je je kop boven het riet uitsteekt, heb je niet zelden het idee dat je door een agrarisch industrieterrein vaart. Je moet niet alleen de natuur bewaken, maar ook het landschap. Overal is het typische Friese cultuurlandschap de afgelopen 25 jaar naar de gallemiezen geholpen. Friese politici en bestuurders kunnen tranen met tuiten huilen als ze het over het landschap hebben – in werkelijkheid interesseert het ze geen bal.’ De Friese bestuurscultuur draagt volgens Mak ook niet aan een oplossing bij. ‘Er is hier, zoals in veel kleine gemeenschappen, ADVERTENTIE veel sociale corruptie. Men is hier niet al te kritisch, volgende maand kun je elkaar immers weer nodig hebben, op welke manier ook. Dat heeft grote invloed op het publieke debat en de regionale journalistiek. Als je een statement maakt, is het alsof je een steen in een emmer modder gooit. Plop, verder niks. Iedereen is erg tevreden met zichzelf en met elkaar. Kritiek wordt als gevaar gezien, in plaats van als verbetering. Neem de discussie rond de snelweg naar Dokkum. Een actiegroep verzamelde prima alternatieven, want het is mallotig om een vierbaansweg aan te leggen naar een stadje van 13.500 inwoners. Dat snapt iedereen in Nederland, behalve in Friesland. Had dat extra geld gebruikt om in die kwetsbare regio de voorzieningen overeind te houden, de scholen, een ziekenhuis. In zo’n situatie mist men de bestuurskracht om het roer om te gooien.’ Een aardige graadmeter volgens Mak is of de hoofdredacteur van de Leeuwarder Courant of een regionaal bestuurder op een receptie wel minstens drie boze mensen op zich afkrijgt. ‘Als dat te weinig gebeurt, heb je een serieus probleem.’

20 ACHTERGROND CORONA DOOR: CRISTINA BELLON FOTO: ANP/HH Italië neemt het voortouw in Europa: vanaf 15 oktober wordt de ‘Green Pass’ er verplicht voor alle werknemers, zowel in de publieke als in de particuliere sector. Wie zich er niet aan houdt, wacht een boete en een schorsing. Maar… niemand kan worden ontslagen. GREEN PASS OF CORONATEST VERPLICHT VOOR ITALIAANSE AMBTENAAR ZONDER PAS NIET WELKOM OP KANTOOR Italië telt 3,2 miljoen ambtenaren. In minder dan een maand zullen zij zich moeten aanpassen aan de nieuwe wetgeving die van kracht is tot eind dit jaar. Wie de regels overtreedt, riskeert een boete die kan oplopen tot 1.500 euro. Een ambtenaar die de gebouwen niet kan betreden, wordt beschouwd als een ‘ongeoorloofde afwezige’ tot de overhandiging van de groene kaart; na vijf dagen afwezigheid wordt de arbeidsverhouding tijdelijk opgeschort en wordt ook het salaris opgeschort – en dat geteld vanaf de eerste dag van afwezigheid. Het decreet bepaalt wel dat ‘er geen tuchtrechtelijke gevolgen zijn en dat het recht om de arbeidsverhouding te behouden gehandhaafd blijft’. De minister van Overheidsadministratie, Renato Brunetta, benadrukt dat ‘het in geen geval mogelijk is de werknemer te ontslaan’. Maar Sandro Colombi, algemeen secretaris van de Italiaanse Unie van Ambtenaren (UILPA), een democratische vakbond die lid is van International Public Services en van European Federation of Public Service, countert: ‘In de overheidsadministratie is BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 21 ‘ Dit alles dreigt echt onhanteerbaar te worden’ tietafel met de vakbonden duidelijk wordt hoe aan complexe situaties een einde kan worden gemaakt.’ een schorsing van de dienst een zeer ernstige daad. Het is een tuchtprocedure, het blijft in het persoonlijk dossier van de werknemer; en bijvoorbeeld een schriftelijke aanmaning is voldoende om de werknemer te beletten aan de economische vooruitgang deel te nemen.’ En wie zonder groene pas wordt aangetroffen, riskeert een boete van tussen de 600 en 1.500 euro. Voor de leidinggevenden die niet hebben gecontroleerd of de regels zijn nageleefd en die de controleprocedures niet hebben voorbereid, is een boete van 400 tot 1.000 euro voorzien. CONTROLES Het is de verantwoordelijkheid van de leidinggevenden om na te gaan of de voorschriften worden nageleefd en de werkprocedures vast te stellen om de controles te organiseren, ook al worden deze steekproefsgewijs uitgevoerd. Met het verwachte volgende decreet zullen meer specifieke richtlijnen worden vastgesteld wat betreft de controleacties. In ieder geval moeten de overheidsmanagers een afgevaardigde aanwijzen aan wie zij de controle toevertrouwen. ‘Als de systeemfouten niet worden opgelost, is er geen doorkomen aan: het risico is dat er een nieuwe technische en controledienst wordt opgericht. We hebben te maken met heel veel verschillende gevallen, aangezien we te maken hebben met 3.200.000 werknemers – iets wat heel moeilijk te managen is. Wij kennen medewerkers die op bureaucratische problemen stuiten en die, ondanks het feit dat zij gevaccineerd zijn, hun groene pas niet hebben kunnen krijgen. Hoe kan een manager voor hen beslissen?’, verklaart vakbondsman Colombi. Deze nieuwe regels leiden bovendien tot organisatorische problemen omdat geschorste werknemers, zij het tijdelijk, moeten worden vervangen. ‘Degenen die worden geschorst, worden intern vervangen door degenen die al een andere functie hebben. Dit alles dreigt echt onhanteerbaar te worden. Wij pleiten er al lang voor dat alleen door het hervatten van de vakbondsonderhandelingen en een confrontaTEST: 15 EURO Hoe kun je een groene kaart krijgen? Gevaccineerd zijn met ten minste een eerste dosis, maar de pas vervalt als men de tweede dosis niet krijgt; niet langer dan negen maanden genezen zijn van Covid; een snel uitstrijkje laten maken niet langer dan 48 uur van tevoren, wat nu 72 uur is geworden voor moleculaire tests, waaronder de speekseltest. Die test is niet gratis. Hij kost 15 euro (8 euro voor jongeren onder de 18). Een uitzondering wordt gemaakt voor personen met een gecertificeerd gezondheidsprobleem: die moeten een medisch document laten zien. ‘Het is ondenkbaar dat een werknemer de test moet betalen! Het is alsof iemand die op een bouwplaats gaat werken een helm en veiligheidsschoenen moet betalen’, zegt Sandro Colombi. ‘Er zit een fout in het besluit van de regering. Die had blijkbaar niet de moed om vaccinatie verplicht te stellen vanwege interne problemen bij de regeringspartijen. De emmer is vervolgens doorgeschoven naar de werk nemers.’ In 2017 heeft een wet vaccinaties voor kinderen onder de 16 jaar verplicht gesteld voor 4 tot 10-jarigen. ‘Dat voorbeeld is voor herhaling vatbaar’, zegt de vakbondsman. ‘De testkosten van ambtenaren moeten door de Staat worden gedragen, omdat de kosten een onderwerp van discriminatie onder werknemers dreigen te worden.’ Premier Draghi heeft het verzoek afgewezen met als argument dat hij de voortgang van de vaccinatie niet wenst af te remmen. Gratis tests voor werknemers zouden het doel kunnen ondermijnen dat de regering zich voor het najaar heeft gesteld, namelijk om 90 procent van de 12-plussers te laten vaccineren en zo groepsimmuniteit te bereiken. De groene pas is bedacht als compromis. Het verplicht je niet, maar het duwt je in een bepaalde richting. Degenen die niet zijn gevaccineerd, vinden een reeks hobbels op hun weg. Volgens minister Brunetta is dat een goede logica: wie wordt gedwongen om zich elke 48 tot 72 uur te testen, heeft behalve financiële kosten ook een psychologische last. Daarom kan het verhogen van de kosten de harde kern van degenen die zich niet willen laten vaccineren, verkleinen. POLARISATIE Waarom heeft de regering niet meteen besloten vaccins verplicht te stellen? Sommigen beweren dat het een democratische keuze was, hoewel art. 32 van de Italiaanse grondwet bepaalt: ‘De Republiek beschermt de gezondheid als een fundamenteel recht van het individu en het belang van de gemeenschap, en garandeert gratis medische zorg aan behoeftigen. Niemand kan tot een bepaalde gezondheidsbehandeling worden verplicht dan door de wet.’ Het Italiaanse Constitutionele Hof heeft dus geoordeeld dat gezondheid niet alleen een ‘recht van het individu’ is, maar ook een ‘collectief belang’. VOORKOMEN RIGIDE MAATREGELEN Het doel dat de Italiaanse regering zich heeft gesteld, is veiligheid op het werk en verhoging van het aantal vaccinaties. Na het gebod van begin september, dat de verplichte groene pas uitbreidde tot schoolpersoneel en werknemers in bejaardentehuizen, is het nieuwe decreet van medio september een nieuwe stap op een route die de regering-Draghi heeft uitgestippeld: het weer openstellen van het stadsleven, slimmer werken beperken door terug te keren naar de werkplek en het vermijden van rigide maatregelen om het coronavirus te bestrijden. Giorgi Gori, de burgemeester van de door corona zwaar getroffen stad Bergamo, kan de maatregel billijken: ‘Het is een recht om je veilig te voelen op het werk. Ik geloof dat de groene pas voor ambtenaren het instrument is om de voorwaarden te scheppen voor een terugkeer naar werken in overheidsgebouwen.’ De burgemeester waardeert slim werken als een model voor de ambtelijke organisatie. Hij was al met een dergelijk experiment begonnen voordat corona arriveerde en besefte hoe het in feite mogelijk is om zelfs vanuit huis goed te werken. ‘Maar ik denk dat dit model moet worden opgenomen in een ontwerp van een moderne manier van werken en dat het niet mag afhangen van een noodsituatie. De veiligheid in de openbare diensten geldt voor de medewerkers, maar ook voor de burgers die er betrekkingen mee onderhouden. Ik ben van mening dat de groene kaart wel degelijk nodig is.’ Wel wordt als gevolg van het nieuwe decreet een reactie verwacht uit de hoek van de ook in Italië actieve anti-vaxxers. De laatste tijd vallen die journalisten lastig, ze proberen virologen en politici met doodsbedreigingen te intimideren en ze belegeren krantenredacties.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 22 ACHTERGROND CORONA ‘Wij weten dat vaccinatieplicht zou leiden tot een verdere Enerzijds beschermt deze regel de burger in zijn recht op gezondheid en in zijn vrijheid om behandelingen te kiezen, anderzijds erkent hij een openbaar en collectief belang wat de gezondheid betreft, dat voor het individu de verplichting kan meebrengen om zich te onderwerpen aan behandelingen die bij wet zijn geregeld en binnen de grenzen die worden opgelegd door de eerbiediging van de menselijke persoon. ‘Wij weten dat vaccinatieplicht zou kunnen leiden tot een verdere polarisatie van de standpunten op dit gebied. Het vormt een muur, een groef tussen degenen die ja zeggen en degenen die nee zeggen’, geeft de minister van Volksgezondheid Roberto Speranza toe. OVERPLAATSING Toch heeft de Raad van Ministers in april decreet nr. 44 goedgekeurd. Dat verplicht alle gezondheidswerkers zich te laten vaccineren. Het decreet voorziet polarisatie van de standpunten’ ook in de situatie waarin de werknemers zouden komen te verkeren indien zij de verplichte vaccinatie niet zouden willen ondergaan. Voor overtreders golden en gelden dan sancties of overplaatsing. Er zijn zelfs gevallen bekend van artsen en gezondheidswerkers die uit hun functie zijn ontheven. ‘Omdat ik de eerste, tweede en derde golf heb meegemaakt en leiding heb gegeven aan een intensivecareafdeling die het grootste aantal coronaviruspatiënten heeft opgevangen, ben ik voorstander van vaccinatie in alle omgevingen waar de mogelijkheid bestaat dat er mensenmassa’s zijn’, zegt Elena Bignami. Zij is hoogleraar anesthesie en reanimatie aan de universiteit van Parma en directeur van de tweede afdeling anesthesie en reanimatie van het ziekenhuis van Parma. Dat ligt op enkele ADVERTENTIE kilometers van Lodi, dat het epicentrum van het coronavirus in Italië was. ‘Vaccinatie is momenteel het enige middel dat beschikbaar is om zowel de rondgang van het virus als de klinische gevangenschap die erdoor wordt opgelegd te helpen verminderen. Op dit moment hebben we alleen preventie, onze therapeutische strategieën zijn niet goed genoeg bekend. Alles wat we hebben, zijn vaccins, maskers en afstand houden. Tijdens de vierde golf, die in feite gelijkloopt met de vaccinatiecampagne, hebben we – ook al hebben we de groepsimmuniteit nog niet bereikt – voordelen gezien’, zegt ze. ‘Momenteel is 95 procent van de patiënten die aan corona overlijden ongevaccineerd.’ Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van het mediafonds van de Europese Unie.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 MICHEL KNAPEN JURIDISCH 23 Als tal van Limburgse ambtenaren overgaan IN DE CLINCH naar een gemeenschappelijke regeling, krijgen ze minder verlofuren. Dat wordt gecompenseerd met een afkoopsom. Te weinig, vindt een van hen. Deugt die overgangsregeling eigenlijk wel? AFKOOPSOM HOEFT NIET TE WORDEN AANGEVULD De oprichting in 2013 van de Regionale Uitvoeringsdienst Zuid-Limburg (RUD-ZL) heeft ook gevolgen voor gemeenteambtenaar Cindy Oudeweg*. De RUD-ZL is een gemeenschappelijke regeling voor vergunningverlening, toezicht, handhaving en milieuadvies voor de provincie Limburg en achttien gemeenten, waaronder die van Oudeweg. Vanaf dat moment is al het provinciale en gemeentelijke personeel (ook Oudeweg) op detacheringsbasis werkzaam op het RUD-kantoor in Maastricht, in afwachting van een definitieve plaatsing. In het sociaal plan staat dat eventuele verschillen tussen de arbeidsvoorwaarden van de oorspronkelijke gemeente en die van de RUD-ZL worden opgelost door de gemeente, aan de hand van een eigen sociaal plan of maatwerkafspraken. Als Oudeweg bij haar gemeente eervol wordt ontslagen, krijgt zij een afkoopsom van 1.385 euro bruto, ter compensatie van het geringere aantal verlof- en dienstvrije uren bij de RUD-ZL. Dat is zo bepaald in de Regeling overgang medewerkers naar RUD Zuid-Limburg. Dat vindt zij echter te weinig: de afkoopsom betreft de jaren 20192022, Oudeweg wil een afkoopsom ontvangen tot aan haar AOW-gerechtigde leeftijd. De rechtbank Limburg bepaalt dat de afkoopsom één jaar langer mag lopen, tot en met 2023. Nog steeds onvoldoende, vindt Oudeweg, en ze tekent hoger beroep aan. Ze verwijst naar het sociaal statuut van haar vorige (gemeentelijke) werkgever: dat gaat Het aantal vrije uren bij de RUD is geringer dan bij de gemeente uit van ‘gelijkwaardige arbeidsvoorwaarden’ bij een organisatiewijziging. Omdat het aantal vrije uren bij de RUD-ZL geringer is dan het aantal uren dat voor Oudeweg zou gelden bij voortzetting van het dienstverband bij haar gemeente, lijdt zij groot nadeel, vindt zij. De gemeente moet het geringe aantal verlof- en dienstvrije uren tot aan haar AOW betalen. De Centrale Raad van Beroep wijst dat af. De rechter toetst of het besluit over de afkoopsom wel kan berusten op de Overgangsregeling, en of deze niet strijdig is met hogere regelgeving. Daarbij let de rechter op algemene rechtsbeginselen en de algemene beginselen van behoorlijk bestuur. Alleen het feit dat er (eventueel) strijd is met het beginsel van zorgvuldige besluitvorming en het motiveringsbeginsel maakt niet dat de Overgangsregeling onverbindend is. Deze is ADVERTENTIE CLOUD SECURITY MAANDAG 11 OKTOBER 2021 DEN HAAG MELD JE GRATIS AAN VIA CLOUD-SECURITY.NL tot stand gekomen in het Georganiseerd Overleg tussen werkgever en vakbonden. Vijf medewerkers wezen dit af, waaronder Oudeweg. Maar de Lokale Advies- en Arbitragecommissie vond dat de rechtspositionele voorzieningen uit het Sociaal Plan redelijk zijn. Kortom, volgens de Raad is de Overgangsregeling niet strijdig met het Sociaal Statuut (uitspraak 9 september 2021). Daarin staat ook dat de nieuwe werkgever (RUD-ZL) een arbeidsvoorwaardenpakket aanbiedt dat in zijn totaliteit ten minste gelijkwaardig is aan het pakket dat bij de gemeente gold. Dat een bepaald aspect van dat pakket, zoals de afkoopsom voor minder vrije uren, financieel niet volledig gelijkwaardig is voor een bepaalde ambtenaar of groep van ambtenaren, is het gevolg van keuzes die bij de totstandkoming van het onderhandelingsakkoord zijn gemaakt. Het financiële nadeel dat Oudeweg zou hebben geleden, betekent niet dat om die reden aan de Overgangsregeling dermate ernstige gebreken kleven dat deze niet aan het besluit over de afkoopsom ten grondslag mocht worden gelegd. Ook hoefde het college niet te kiezen voor maatwerk afspraken met de individuele medewerkers in plaats van de Overgangsregeling. Het sociaal statuut biedt immers de vrije keuze aan de werkgever. Oudeweg hoeft niet te rekenen op een riantere afkoopsom. * De naam is gefingeerd. ECLI:NL:CRVB:2021:2235

24 ACHTERGROND BESTUUR DOOR: ALEXANDER LEEUW FOTO: SEM VAN DER WAL / ANP-HH Het is lastig om fouten toe te geven, ook op overheidsniveau. Dat zorgde ervoor dat de komst van de marinierskazerne naar Vlissingen, die een boost had moeten zijn voor Zeeland, eindigde in een sof. Een speciaal adviseur kwam langs om de boel te lijmen. Hoe kijken de betrokkenen terug? LESSEN VAN DE ZEEUWSE KAZERNE-AFFAIRE KRONIEK VAN EEN MISLUKTE VERHUIZING LEGE WEIDEN De plek waar de marinierskazerne had moeten komen

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 25 aan lokale kennis. ‘Zeeland heeft sterke, maar ook zwakke punten’, gaat Polman verder. ‘Niet alleen wat betreft de inhoud, maar ook bestuurlijk. Je moet heel goed kijken waar de kracht zit en waar je rekening mee moet houden.’ Het rijk schiet hierin tekort. Soms is er onvoldoende belangstelling. De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) stelde in het advies ‘Rol nemen, ruimte geven’ al vast ‘dat bij het rijk sprake is van te weinig inhoudelijke kennis over wat er speelt in de regio’s en te weinig blijk van intrinsieke belangstelling voor de zorgen en noden van de regio’s.’ Het was een dieptepunt in de relatie tussen Zeeland en het rijk. De mariniers kazerne kwam niet naar Vlissingen, terwijl de provincie daar wel op rekende. Zeven jaar eerder was de afspraak gemaakt, en Zeeland was al volop bezig met de voorbereidingen. Zonder overleg was het ministerie van Defensie achter de schermen bezig met een alternatieve locatie. Financiële schade en verzuurde relaties waren het gevolg. ‘Onder onze neus voerden ze een geheime operatie uit om zich niet aan het contract te houden’, fulmineerde de Vlissingse burgemeester Bas van den Tillaar in maart 2020 in Binnenlands Bestuur. ‘Dit kabinet heeft het beeld gesanctioneerd dat je niet in zo’n tweederangs provincie moet zijn.’ De komst van de kazerne was al een goedmakertje in ruil voor de uit de provincie verdwenen rijksdiensten, en ineens besloot het rijk wat anders te doen. Terwijl keer op keer werd bevestigd dat men zich zou houden aan de afspraken uit 2012. ‘Het geschade vertrouwen is groot’, zei de Zeeuwse commissaris van de koning Han Polman. Daar ging de werkgelegenheid. En wat te denken van de imagoschade? Meerdere overheden stelden het rijk in gebreke, die krijgen een deel vergoed en er komen honderden miljoenen naar de provincie. Maar sommige dingen zijn niet met geld te repareren. Hoe kon er zo’n gebrek aan open communicatie en eerlijkheid ontstaan? ‘Ook op rijksniveau zit je soms in zo’n modus dat je het goed wilt doen en concrete oplossingen wilt als er een probleem is’, zegt Polman, terugblikkend op het debacle van de kazerne. ‘Als er dan iets slecht loopt, als er een dilemma is, kan het lastig zijn om dat te vertellen. De werkelijkheid komt dan pas naar buiten wanneer de oplossing klaar is.’ Eerlijk zijn en op tijd fouten toegeven dus. Het rijk moet eerlijk zijn over het gebrek DEZELFDE UITKOMST Het is een bekend probleem, erkent staatssecretaris Raymond Knops (Binnenlandse Zaken, CDA). ‘Ik moet eerlijk zeggen dat ik het vaak heb gezien. In de afgelopen vier jaar, maar ook daarvoor, ben ik veel bezig geweest met grensoverschrijdende samenwerking. Heel vaak zag ik dat in Den Haag het beleid werd bedacht en dat er niet automatisch werd nagedacht over de regio. Heel simpel gezegd zit dat hem in de rekenmethodieken: wat in de regio gebeurt, is eigenlijk altijd minder rendabel en komt lager op lijstjes te staan. Het zijn telkens prikkels met dezelfde uitkomst.’ Iemand die de rijksoverheid met haar neus op de lokale feiten drukte, was speciaal adviseur Bernard Wientjes, die de boel moest lijmen. Hij was lokaal in Zeeland aanwezig en wist wat er speelde. ‘Hij was adviseur, maar kon ook tegenspreken’, zegt Knops. ‘Hij vroeg van plannen of ze wel echt iets bijdroegen. Zo’n oliemannetje in het veld met zo’n heel team eromheen – dat heeft een heel belangrijke rol gespeeld.’ Polman beaamt dat. ‘Hij kon ook richting Zeeland kritisch zijn en prikte zo door sommige voorstellen heen. Dat heb je nodig. Het is prettiger als een onafhankelijke dat doet in plaats van dat het rijk ergens gehakt van maakt. Tegelijkertijd moet die persoon ook kritisch kunnen zijn richting het rijk: “Dat zeg je nu wel, maar hoe ga je het doen?” Daar is een kritische buitenstaander voor nodig.’ Naar aanleiding van Wientjes’ advies over compensatie (in het rapport Wind in de zeilen) wordt er 650 miljoen euro in de regio gestoken, komt er een groot justitieel complex naar Zeeland, krijgt Vlissingen een Delta Kenniscentrum en komt er een snellere treinverbinding tussen Zeeland en Noord-Brabant en de Randstad. ‘Over tien jaar hadden er in Zeeland zo’n 1.800 mariniers kunnen werken en wonen en had Vlissingen, naast een trotse havenstad ook een bruisende mariniersstad kunnen zijn’, schreef Wientjes in het rapport. ‘Met het compensatiepakket is hier een minstens zo sterk perspectief voor teruggekomen.’ Mooi, maar het zou nog mooier zijn als zulke incidenten in de toekomst zouden kunnen worden voorkomen. Zeker omdat, zoals de staatssecretaris opmerkt, dergelijke samenwerking in de toekomst nog veel vaker zal voorkomen. Bijvoorbeeld bij de energietransitie, het woningtekort, de klimaatuitdagingen en de kansenongelijkheid in Nederland. ‘Allemaal grote zaken, en daarom hebben het rijk en de regio elkaar meer dan ooit nodig. Daar moet je afspraken over maken en dat kan alleen maar met vertrouwen.’ LESSEN Dat zijn alvast enkele lessen: op tijd fouten erkennen en zorgen voor vertrouwen. En lokale kennis. Een belangrijke les van deze affaire is volgens Polman dat die lokale kennis niet mogelijk is zonder dat de overheden in de regio nauw bij het proces betrokken blijven. ‘Ze moeten aan tafel zitten en geïnformeerd blijven. Zo zorg je dat de volksvertegenwoordigers meedoen.’ Want het gaat hier om de inwoners. ‘Ze trokken met bussen naar Den Haag om duidelijk te maken dat wat hier gebeurde, echt niet kon. De inwoners betrekken we er goed bij. Via alle overheden, om te zorgen dat wat we hebben afgesproken ook echt gebeurt. Nu groeit het vertrouwen weer, stap voor stap.’ Een centraal aanspreekpunt is belangrijk voor dat vertrouwen. ‘Er is toch verkokering door de verdeling in ministeries’, zegt Knops. ‘Maar je kunt het niet door een rietje bekijken. Door de coördinerende bevoegdheid bij één bewindspersoon te plaatsen, hebben we kunnen voorkomen dat Zeeland al die torens af moet lopen.’ Wind in de zeilen heeft volgens Knops en ‘ Soms komt de werkelijkheid pas naar buiten als de oplossing al klaar is’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 foto: Marco de Swart / ANP-HH 26 ACHTERGROND BESTUUR Polman die verkokering doorbroken. Het hele kabinet nam de verantwoordelijkheid voor een samenhangende oplossing, maar er was één coördinerend bewindspersoon aangesteld die het aanspreekpunt was voor het kabinet én de regio. Hiermee onderschrijft het kabinet het advies van de ROB om in het nieuwe regeerakkoord de grote opgaven duidelijk aan te wijzen en daar dan één minister verantwoordelijk voor te maken. Waarom werd Knops eigenlijk de verantwoordelijke bij Wind in de zeilen, terwijl zo veel om Defensie draaide? ‘Er was natuurlijk sprake van een situatie met weinig vertrouwen. En Defensie had besloten dat ze niet naar Vlissingen zouden gaan. Dus werd er gezocht naar een plan B. Ik was in die tijd minister van Binnenlandse Zaken en de premier vroeg of ik dat wilde oppakken, vanwege mijn eerdere grensoverschrijdende samenwerking met Zeeland. Ik was al actief in die regio en er moet enig raakvlak zijn. Maar je moet ook het mandaat hebben, en daar zit het interessante, want normaal ligt de ministeriële verantwoordelijkheid bij de minister. Zeeland zei echter, en dat begrijp ik wel, dat ze een bestuurder aan tafel willen. Dus ik kreeg het mandaat van de ministerraad om namens alle departementen te kunnen spreken.’ VERTRAGING De samenwerking heeft ook de neiging doorbroken van ministeries om zoveel mogelijk opties open te houden. Deze neiging beschermt bewindspersonen, omdat ze kunnen wachten met de beslissing, maar besluiten worden hierdoor laat genomen. Dat levert vertraging op en zet druk op de samenwerking. Wientjes begon juist bij de ministers, om te zorgen voor hun betrokkenheid, en ambtenaren vulden dat vervolgens in. ‘Zo kon een proces dat normaal jaren zou duren in drie of vier BESTUURSAKKOORD Staatssecretaris Knops (links) en cdk Han Polman na het tekenen van het bestuursakkoord maanden worden afgerond’, zegt Knops. Bij de aankomende grote opgaven is ook vanaf het begin gezamenlijke bestuurlijke betrokkenheid nodig. ‘Zodra de urgentie afneemt en het op uitvoering aankomt, moeten bestuurders niet terugvallen op routines. Ook daarvoor is een centraal bestuurlijk aanspreekpunt namens het kabinet noodzakelijk.’ De aanwezigheid van Wientjes in Zeeland, ondersteund door rijks- en regioambtenaren, zorgde volgens de betrokkenen voor wederzijds begrip – zij waren er speciaal om de verkokering te bestrijden. En door niet te proberen de eigen oplossingen af te dwingen, maar te beginnen met de gedeelde belangen, konden ze uitkomen bij wat de ROB ‘de maatschappelijke meerwaarde’ noemt. Als voorbeeld noemen ze het Justitieel Complex Vlissingen: de regio had belang bij werkgelegenheid en Justitie en Veiligheid zocht een locatie voor een rechtbank. Of het inmiddels in Vlissingen gevestigde Strategisch Kenniscentrum voor Georganiseerde Ondermijnende Criminaliteit. Polman: ‘Dit past goed bij de problemen waar de Zeeuwse havens tegenaan lopen.’ En de schade aan de imago’s? ADVERTENTIE Het ‘imagoverlies dat Zeeland heeft geleden’ was volgens de Vlissingse burgemeester Van den Tillaar ‘onbetaalbaar’. Is dat nu allemaal weer goed? ‘Dat is de kort door de bocht’, zegt Van den Tillaar. ‘Het pakket moet nog gerealiseerd worden. Maar het is een goed pakket. Er wordt een fors bedrag geïnvesteerd en het leidt tot veel banen in de regio. Wientjes heeft ook bewust gezegd dat hij geen losse flodders wilde, maar een samenhangend geheel. We zien vanuit de stuurgroepen ook echt wel dat er resultaten worden geboekt: er zijn afspraken over nieuwe treinverbindingen en er is een concrete locatie voor het kenniscentrum.’ ‘Toentertijd gaf ik aan dat het niet zo makkelijk rechtgezet zou kunnen worden. Ik merk echter wel dat het traject als een voorbeeld wordt gezien voor de samenwerking tussen rijk en regio. Terecht. De werkwijze haakt aan op de kenmerken van de regio, er was een aanspreekpunt in Wientjes, een coördinerend bewindspersoon in Knops, en het ging over de grenzen van ministeries en departementen heen. Het is een aanpak om vaker te gebruiken.’ Atlas voor gemeenten heet vanaf nu Atlas Research  Een nieuwe naam en huisstijl  Met nog steeds scherpe inzichten en analyses  Opdrachtgevers: gemeenten | provincies | overheidsorganisaties ministeries | bedrijven meer informatie: www.atlasresearch.nl ONDERDEEL VAN

foto: Marco de Swart / ANP HH BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 DOOR: YOLANDA DE KOSTER FOTO: PATRICIA REHE / ANP-HH SOCIAAL ACHTERGROND 27 De toename van inwoners die huishoudelijke hulp via de Wmo bij hun gemeente aanvragen, leidt tot financiële tekorten en lange wachtlijsten. Het Wmo-abonnementstarief is volgens gemeenten de boosdoener. Gemeentelijke maatregelen om inwoners met een goed inkomen geen huishoudelijke hulp te geven, pikt minister De Jonge (VWS) niet. GEVOLG INKOMENSONAFHANKELIJKE EIGEN BIJDRAGEN WMO HUISHOUDELIJKE HULP IN DE KNEL In Amsterdam is het aantal aanvragen voor huishoudelijke hulp de laatste twee jaar zo hard gestegen dat er forse wachtlijsten zijn ontstaan. Een Amsterdammer die in april aanklopte bij het Wmo-loket van de gemeente, kan over anderhalf jaar voor het eerst hulp krijgen. Als iemand zich begin 2022 meldt, mag hij in zijn handen wrijven als hij over drie jaar aan de beurt is. ‘Onhoudbaar en onwenselijk’, stelt wethouder Simone Kukenheim (zorg, D66). ‘De kwetsbare mensen in onze stad met een kleine portemonnee staan in de kou.’ Zij hebben geen geld om de wachttijd te overbruggen door zelf hulp te regelen en betalen; mensen met een be‘ Mensen met voldoende geld zijn voldoende zelfredzaam’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 28 ACHTERGROND SOCIAAL ter inkomen wel, verduidelijkt ze. En juist bij die groep zit de groei. ‘Tot twee jaar geleden was het aantal Amsterdammers met hulp bij het huishouden stabiel. Sinds 2019 zien we een enorme groei in het aantal aanvragen in welvarende wijken als centrum, Zuid en Buitenveldert. Voorheen regelden en betaalden deze mensen particuliere hulp. Sinds de invoering van het Wmo-abonnementstarief is het voor hen financieel aantrekkelijk om de hulp via de Wmo te regelen’, aldus Kukenheim. De oorzaak van de toename in aanvragen (1.200 in de afgelopen twee jaar), ligt volgens het gemeentebestuur dan ook hoofdzakelijk of zelfs helemaal in het Wmo-abonnementstarief. Dat is de inkomensonafhankelijke eigen bijdrage van maximaal 19 euro per maand. De groei zorgde vorig jaar in Amsterdam voor een budgetoverschrijding van 4 miljoen euro; zo’n 10 procent van het totaalbudget. Als er niets gebeurt, lopen de overschrijdingen op tot bijna 14 miljoen euro in 2024. Eind dit jaar staan er naar verwachting 1.600 Amsterdammers op de wachtlijst, een jaar later zo’n 2.800. Er is in 2022 10,4 miljoen euro extra nodig om de verwachte wachtlijst weg te werken. ONHOUDBAAR Kukenheim heeft minister Hugo de Jonge (VWS) voor de zomer een indringende brief gestuurd over de situatie in Amsterdam. De hoofdbood‘We zitten in een patstelling die doorbroken moet worden’ schap: de situatie onhoudbaar. Het kabinet moet gemeenten compenseren voor de extra kosten die zij maken sinds de invoering van het abonnementstarief. De Jonge heeft nog niet gereageerd, maar er is sinds de brief wel ambtelijk overleg. ‘De houding van VWS wijzigt echter niet. Het ministerie stelt dat de Wmo een basisvoorziening is, waarbij het inkomen geen rol mag spelen. Het ministerie ziet geen aanleiding om gemeenten extra te compenseren. We zitten in een patstelling die doorbroken moet worden.’ Het Wmo-abonnementstarief is in 2019 voor Wmo-maatwerkvoorzieningen en in 2020 voor algemene Wmo-voorzieningen ingevoerd. Tot die tijd hing de hoogte van de eigen bijdrage af van het inkomen. De maatregel is tegen de zin van gemeenten ingevoerd; zij vreesden een flinke toeloop van Wmo-cliënten. Die vrees is uitgekomen. In 2018 kregen bijna 391.000 Nederlanders huishoudelijke hulp; in 2020 was dat toegenomen tot ruim 496.000, zo blijkt uit de meest actuele CBS-cijfers (mei 2021). Een deel van die groei komt op het conto van mensen met midden- en hoge inkomens, zo blijkt uit die cijfers (zie tabel). Eind november publiceert het CBS nieuwe gegevens over het Wmo-gebruik over de eerste helft van dit jaar, waarbij de nu nog voorlopige cijfers over 2020 worden bijgesteld. Al geruime tijd lobbyt de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) voor afschaffing van het Wmo-abonnementstarief of om volledige compensatie door het rijk van de zogeheten aanzuigende werking. VNG-directeur Leonard Geluk hoopt dat dit aan de formatietafel voor een nieuw kabinet wordt geregeld. Over 2019 heeft de VNG een claim van 105 miljoen euro bij het kabinet neergelegd. Dit ter compensatie van minder inkomsten uit eigen bijdragen en meer uitgaven op vooral de huishoudelijke hulp. Een toenemend aantal gemeenten wacht niet af en neemt maatregelen om de groei in toekenningen aan mensen met een middenof hoger inkomen een halt toe te roepen. In Amsterdam is sinds oktober vorig jaar een instroombeperking ingesteld. Alleen de meest kwetsbare cliënten die dringend hulp bij huishouden nodig hebben, krijgen die hulp nog. Anderen, voor wie de hulp wel nodig, maar niet urgent is, komen op een wachtlijst terecht. Kukenheim werkt daarnaast aan een werkwijze om aanvragen van mensen die de hulp zelf zouden kunnen betalen af te wijzen. ‘Schaarse middelen moeten we inzetten voor mensen die het echt nodig hebben.’ MOREEL APPÈL Leusden weegt sinds april het inkomen mee bij de beoordeling van een Wmo-aanvraag, Krimpen aan den IJssel neemt het sinds juli ook mee bij de afweging van de maatwerkvoorziening. In Beesel is de raad medio juni akkoord gegaan met het voorstel een inkomenstoets te hanteren; waarbij een inkomensgrens van 150 procent van het bruto wettelijk minimumloon geldt. Alphen aan den Rijn wil vanaf januari een inkomenstoets invoeren. Verschillende gemeenten doen een moreel appèl op inwoners om de hulp uit eigen zak te betalen als ze dat best kunnen, zoals Voorschoten. Inwoners krijgen daar ook geen huishoudelijke hulp als zij eerder op eigen kosten een hulp hadden. In Goes geldt die regel ook. ‘Gemeenten zijn van nature niet geneigd om de grenzen van de wet op te zoeken. Dat ze dit toch doen, laat de financiële nood zien’, stelt Geluk. Net zoals in Amsterdam nemen ook in Beesel de kosten voor huishoudelijke hulp een ‘flinke hap uit de begroting’, aldus wethouder Bram Jacobs (Wmo, CDA). Hij zag het aantal aanvragen voor huishoudelijke hulp stijgen van 277 in 2018 naar 488 dit jaar. In 2018 bedroegen de uitgaven hiervoor 861.000 euro tegen bijna 1,3 miljoen euro vorig jaar. De totale begroting van de gemeente omvat 36 miljoen euro. Om het tij te keren, heeft ook Beesel eerder dit jaar een inkomenstoets ingevoerd. ‘Tijdens het keukentafelgesprek wijst de Wmo-consulent op de inkomenstoets en legt uit dat we de maatregel nemen om de kosten te beheersen. Met een handvol mensen is sinds de nieuwe maatregel inmiddels een gesprek gevoerd en er is alom begrip voor. Ze vonden het eigenlijk bij nader inzien volstrekt logisch om de hulp zelf te regelen.’ Deze mensen hebben na het keukentafelgesprek geen officiële aanvraag voor een voorziening ingediend. ‘Die mogelijkheid wordt hen wel geboden, zodat ze met een afwijzing in bezwaar kunnen gaan’, verzekert Jacobs. ‘We willen een vangnet kunnen blijven bieden voor de meest kwetsbare inwoners, ook in de toekomst.’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 29 AANTALLEN WMO-CLIËNTEN MET HUISHOUDELIJKE HULP 2018 2019 86.545 237.490 50.290 15.445 < 15.000 euro 15.000-30.000 euro 30.000-50.000 euro > 50.000 euro Ook van de inwoners krijgt Jacobs veel bijval voor de inkomstentoets. ‘Er is breed maatschappelijk draagvlak. Veel mensen die ik spreek, zeggen dat het van de gekke is dat iemand die huishoudelijke hulp kan betalen, daar toch voor bij de gemeente aanklopt.’ Die ervaring heeft ook wethouder Hugo van der Wal (sociaal domein, SGP) van Krimpen aan den IJssel. ‘Ik word regelmatig, letterlijk, met applaus begroet.’ Zijn gemeente is samen met Leusden deze zomer door minister Hugo de Jonge (VWS) hard op de vingers getikt. De gemeenten handelen volgens de minister in strijd met de Wmo 2015, omdat het inkomen niet mag worden meegewogen. Beide gemeenten moeten hun besluit terugdraaien en als dat niet gebeurt, draagt De Jonge ze ter vernietiging aan de Kroon voor. Voor 15 oktober moeten de twee gemeenten hem laten weten wat ze doen. NIET TERUGDRAAIEN ‘Het college is niet van plan om de raad voor te stellen het besluit terug te draaien’, stelt wethouder Van der Wal vastberaden. ‘Volgens het gedachtegoed van de Wmo hebben gemeenten de plicht om inwoners te ondersteunen die niet zelfredzaam zijn. Als een inwoner voldoende inkomen heeft, kan hij of zij zelf huishoudelijke hulp regelen en betalen en is dus voldoende zelfredzaam.’ Ook de Leusdense wethouder Fenneke van der Vegte (zorg, GroenLinks-PvdA) is niet van plan in te gaan op het verzoek van de minister. ‘Wij vinden dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen.’ In haar gemeente zijn vier op de tien aanvragers naar schatting financieel draagkrachtig genoeg om zelf een hulp te regelen en te betalen. Als de minister gaat ingrijpen, gaat Krimpen aan den IJssel tegen het besluit tot vernietiging van de Wmo-verordening in beroep bij de Raad van State, stelt Van der Wal. De voorbereidingen daartoe worden al getroffen. Leusden zal zich op dat moment gaan beraden. ‘Als VNG steunen we gemeenten die 61.137 275.855 70.470 25.780 2020 65.680 303.280 89.980 35.855 maatregelen nemen volledig’, stelt VNG-directeur Geluk. Het gaat wel om morele steun. ‘Met het invoeren van een inkomenstoets of andere maatregelen die in de ogen van VWS wettelijk niet kunnen, lopen gemeenten risico. Wij vinden dat ze dat risico moeten nemen.’ Eind vorig jaar heeft de VNG gemeenten opgeroepen de grenzen van de wet op te zoeken. Dat was nadat uit de tweede monitor abonnementstarief Wmo bleek dat de invoering van de inkomensonafhankelijke eigen bijdrage heeft geleid tot een forse stijging van het beroep op vooral de huishoudelijke hulp. Het kabinet wil gemeenten daarvoor niet extra compenseren. In 2019 was er ten opzichte van 2018 een stijging van 17,4 procent, en vorig jaar daarop nog eens een stijging van 11,8 procent. ‘En mogelijk heeft corona een dempende werking op het aantal aanvragen gehad’, stelt Marc Timmerman, senior-adviseur van BDO. ‘Dat zou ook voor cijfers over 2021 kunnen gelden.’ Hij stelt dat het ‘aannemelijk’ is dat de stijging van het aantal aanvragen voor huishoudelijke hulp een-op-een verband houdt met de invoering van het Wmo-abonnementstarief. De vergrijzing neemt weliswaar toe, maar niet zo veel. BDO constateerde eerder dit jaar, op basis van de gemeentelijke jaar rekeningen over 2019, dat de nettolasten voor de Wmo in 2019 harder zijn gestegen dan die op de jeugdzorg. Een soortgelijk onderzoek over 2020 is volop aan de gang. GOED VERHAAL Wethouder Jacobs is niet bang dat minister De Jonge ook in Beesel gaat ingrijpen. ‘We hebben een goed verhaal. Het schaarse geld moet beschikbaar blijven voor de kwetsbaren in de samenleving. Mensen met voldoende geld zijn voldoende zelfredzaam. Gemeenten hebben volgens de Wmo 2015 alleen een zorgplicht voor inwoners die niet zelfredzaam zijn.’ Hij vindt, evenals andere wethouders en de VNG, dat gemeenten niet serieus worden genomen. ‘De minister blijft bij zijn argumenten en staat niet voor andere open’, aldus Van der Vegte. Het zit de gemeenten dwars dat het rijk met de invoering van het Wmo-abonnementstarief sturingsmogelijkheden van gemeenten heeft afgesneden, maar dat niet (voldoende) compenseert. Zij stellen tevens dat De Jonge telkens naar jurisprudentie verwijst, maar die is achterhaald. ‘De rechtelijke uitspraken dateren van voor de invoering van het Wmo-abonnementstarief’, benadrukt Van der Wal. Van der Vegte: ‘In tegenstelling tot wat er in de Memorie van Toelichting van de Wmo 2015 staat, heeft het rijk de eigen bijdrageregeling gewijzigd. Voorheen werd het inkomen wel meegewogen. Nu het kabinet dat heeft geschrapt, is er volgens ons juist ruimte ontstaan om het inkomen mee te wegen.’

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 30 SERIE KLIMAATCRISIS DOOR: RENÉ DIDDE FOTO: FLIP FRANSSEN / ANP-HH Eindhoven is de warmste stad van Nederland. Maar ook op Almere na de groenste. Er moet nog veel meer groen bij om de hitte beter te beteugelen. Slot van een drieluik over de gevolgen van de klimaatcrisis voor gemeenten. BERICHT UIT DE HEETSTE STAD EINDHOVEN MOET LEREN TOCHTEN HITTERECORD In Eindhoven werd op 24 juli 2019 het nationaal warmterecord verbeterd tot 39,3 graden Wie vanaf station Eindhoven over de Vestdijk het stadscentrum inloopt, ziet een breed fietspad dat aan beide zijden wordt geflankeerd door een groenstrook. Daarin zijn uitbundig groeiende siergrassen als zegge, het pijpenstrootje en vingergras te zien. De blauwviolette bossalie is een blikvanger, net als het blauwe longkruid. Dennen en berken vormen de hoge begroeiing. Het wegdeel voor de auto’s is betrekkelijk smal en in het midden opnieuw gescheiden door een verdiepte groenstrook. ‘Onder dit deel ligt een bergingsbassin voor regenwater’, wijst beleidsmedewerker water en klimaatadaptatie Luuk Postmes van de gemeente Eindhoven. ‘Waar mogelijk zijn regenpijpen van winkels en woningen hier afgekoppeld. Het water bezinkt in een bed van grind. We vangen hier het regenwater van de straat op. En de planten zijn uitgekozen omdat ze zowel goed tegen periodes van droogte als tegen nattigheid kunnen.’ Aan de andere zijde van het centrum loopt de Keizersgracht. Steen en asfalt overheersen. Het is de bedoeling dat de gemeente Eindhoven binnenkort ook deze verkeersader vergroent. Autoverkeer wordt gereduceerd. Klinkerstroken langs de weg transformeren tot robuuste groenvakken. Het in de herfst gevallen blad mag als compost blijven liggen tot vreugde van de insecten. Bewoners en winkeliers worden aangespoord en geholpen met de aanleg van geveltuintjes. Terug richting station lopen we langs nog enkele voorbeelden van de oude aanpak versus de nieuwe. Het voorheen grauwgrijze Clausplein waaraan de befaamde Witte Dame ligt, is vergroend met plantenperken en grasstroken. De uitbater van een café in dit voormalige Philips productiecomplex met kantoren heeft deze septemberdag het terras vol. Een eindje verderop liggen mensen op het heuvelachtige grasveld met bomen. ‘Deze vergroening heeft plaatsgevonden boven op de parkeergarage. Heuvels bieden voldoende ruimte voor de wortelvorming bij de bomen’, legt Postmes uit. Verderop zullen het Wilhelminaplein en Victoriaplein eenzelfde gedaantewisseling ondergaan. HITTE-EILANDEN De voorzieningen zijn niet alleen bedoeld voor berging van regenwater en bestrijding van de droogte. Ze dienen in de stenige binnenstad ook om de oplopende temperatuur en hittestress tijdens hittegolven te bestrijden. Want Eindhoven was tijdens de langdurige hittegolven in 2018, 2019 en 2020 al enkele keren de heetste stad van Nederland. ‘En dat is een

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 SERIE 31 KLIMAATKEUZES K He kli De Ine Bi ge Ein Het IPCC-rapport maakt duidelijk dat het klimaat sneller verandert dan we dachten. De kans op extreem weer neemt toe. Ineen driedelige serie inventariseert Binnenlands Bestuur de gevolgen voor gemeenten. In deel drie: de warmste stad, Eindhoven. ten’ van asfalt en beton. Er ontstaan in dergelijke versteende plekken ‘hitte-eilanden’ waar de temperatuur omhoogschiet, zo blijkt uit ‘hittestresskaarten’, deels gebaseerd op satellietwaarnemingen. De armste wijken zijn de warmste wijken, heet het al. In de stad is het tijdens een hittegolf gemakkelijk acht graden warmer dan op het platteland. En ook binnen de stad zijn er grote verschillen tussen een lommerrijk park met waterpartijen en een stenig stadscentrum. Vijf graden hoger, in alle steden. Wie vanaf een koel park de stad in fietst of loopt, krijgt op hete dagen een warme dweil in het gezicht. Daar komt bij dat de luchtverontreiniging door autoverkeer langer blijft ‘hangen’ in een hete atmosfeer. Op het stadhuis legt Thijs de vergroeningsplannen uit die de hitte dragelijker moeten maken. Voor een enorme kaart van de stad wijst hij op drie groene wiggen die langs drie assen de stad in wijzen. ‘Brainport Park vanuit het noorden, de Karpen/Dommelpark in het oosten en de Genneper Parken vanuit het zuiden’, zegt hij. ‘Zij vormen samen Eindhovens groene longen en we werken eraan om de drie wiggen in het centrum te laten samenkomen, zodat er tijdens hittegolven luchtstromen zijn die de stad “doortochten” en zorgen dat er als het ware flinke ventilatiekanalen ontstaan.’ titel die we liever niet willen hebben’, zegt wethouder Rik Thijs (klimaat & energie, GroenLinks). Niet alleen behoort Eindhoven samen met Arcen, Venlo en Venray volgens de KNMI-cijfers gemiddeld tot de warmste steden van de laatste dertig jaar. De vijfde stad van Nederland (236.000 inwoners) is na Almere tevens de groenste stad van Nederland, en dat weerspiegelt de ambitie van de gemeente om zich te wapenen tegen de klimaatverandering. De stijging van de temperatuur komt vooral hard aan in grote steden, met dichtbebouwde stadscentra en ‘arbeidersbuurDERTIG VOETBALVELDEN Er is nog veel werk aan de winkel. Volgens de hittestresskaarten die Eindhoven zoals veel gemeenten heeft laten maken, beschikken liefst 41 van de 109 buurten en wijken van de stad over minder dan 75 vierkante meter openbaar groen. ‘Die wijken gaan we flink vergroenen en in de binnenstad geven we iedere projectontwikkelaar en bouwer de opdracht mee om bij elke woning acht vierkante meter groen aan te brengen. Dat is een eis’, zegt Thijs. Ongeveer 21.000 nieuwe woningen in het centrum zouden op die manier dertig voetbalvelden extra groen opleveren. Dat lijkt een onmogelijke opgave als je naar de woontorens kijkt die rond het NS-station zullen verschijnen. De gemeente denkt evenwel dat er met groene daken, groene balkons en groene gevels veel is te bereiken. Ook de eerste tien tot vijftien meter van zo’n woontoren kan worden ingericht als een groene plint, met hangende tuinen. Een voorbeeld daarvan wordt het nieuwbouwcomplex de ‘Nieuwe Bergen’, een vijftal gebouwen met 235 huur- en koopwoningen aan de westkant van de binnenstad met groene daken, in 2024 gereed. Over de extra kosten van de hittemaatregelen is de wethouder laconiek. ‘Veel ontwikkelaars en woningcorporaties hebben het licht gezien en maken een combinatieslag met de energietransitie. Als we de dwingende regelgeving gewoon overal en aan iedereen opleggen, krijg je een gelijk speelveld. Ze bouwen graag, hier in Eindhoven.’ Een van die corporaties is ’Thuis, met 3.600 sociale woningen in Eindhoven. ‘Voor het tegengaan van hittestress moet je rekening houden met de woonomgeving, de woning en bewoner’, zegt Olaf van Dijk, hoofd projecten van ’Thuis. In de oude arbeiderswijk Vredesplein zijn vierhonderd woningen uit 1920 gesloopt. ‘Het waren woningen met grote achtertuinen, oorspronkelijk door verlichte werkgevers bedoeld om groente te verbouwen en de was op te hangen’, zegt Van Dijk. In het nieuwbouwplan is er grond tussen corporatie en gemeente geruild, waardoor de versteende tuinen en nauwe straatjes zijn omgetoverd tot groenstructuren, aldus Van Dijk. ‘Deze groene vingers dragen bij aan koeltegebiedjes.’ De woningen zijn al in 2010 gasloos gemaakt. De warmte komt van een zogeheten warmte-koude-opslag in de bodem. Met een warmtepomp wordt in de winter de warmte uit de bodem opgewerkt. ‘En in de zomer zorgt het systeem voor koeling uit de bodem. Een airco is het niet, maar het scheelt wel een paar graden.’ MEDITERRAAN En dat brengt Van Dijk bij de bewoner. ‘Zij moeten nog steeds wennen aan het systeem. Als je tijdens een hittegolf ‘s ochtends de ramen en deuren openzet, is het effect van de warmtepomp nul.’ Mensen moeten met andere woorden leren in deze perioden ‘mediterraan’ te wonen. Ramen, deuren en gordijnen dicht. ‘Pas dan heeft koeling uit de bodem zin’, zegt ook Claudia Bouwens, programmaleider Klimaatadaptie en Natuur

presenteert 3 gratis webinars + live event (invite only)     Webinar 1 Digitale soevereiniteit 7 oktober 2021 16.00 - 16.45 uur Webinar 2 Energietransitie    16.00 - 16.45 uur Webinar 3  20 januari 2022 16.00 - 16.45 uur Live event (invite only)    De digitale infrastructuur in Nederland behoort tot een van de beste ter wereld. Maar de noodzakelijke versterking ervan staat                                                  en techbedrijven over de regels voor vestiging en noodzakelijke energietransities. Nederland heeft een heldere visie nodig. Meld u aan en praat en denk mee over de toekomst              in samenwerking met: Dutch Digital Infrastructure Associaon

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 Foto: Sem van der Wal / ANP-HH SERIE 33 inclusief bouwen (KAN) namens de NEPROM, Bouwend Nederland en Woningbouwers.nl. ‘Iedereen weet dat je de ramen van je auto dicht moet houden als je de airco aan hebt.’ Dat simpele bewustzijn is belangrijk. Bouwens ziet een grote rol weggelegd om goed geïsoleerde nieuwbouw of gerenoveerde woningen milieuvriendelijk te koelen met koude uit de bodem. ‘Dat kan voor een blok woningen of hoogbouwappartementen met een collectieve voorziening als warmte-koude-opslag in de bodem. Of bij individuele woningen met een bodemwarmtepomp.’ Er is evenwel nog een slag te maken. ‘We weten dat zonwering werkt om de warmte buiten te houden, en dat begroeiing aan de gevel en een vegetatiedak, liefst in een dik pakket, de hitte dempt’, aldus Bouwens. Natuurlijk moeten bewoners hun tuin zo inrichten dat er veel groen in staat en water kan wegzakken. ‘Stenige tuinen zijn funest voor hitte en droogte.’ Nieuwe eisen in onder meer de provincie Zuid-Holland, metropoolregio Amsterdam en in Utrecht verordonneren gemeenten om te zorgen voor een koele plek binnen driehonderd meter van elk huis. Dat zal zijn weerslag hebben op de stedenbouw. ‘We zouden de huizen en straten bovendien zo kunnen oriënteren dat er altijd een verkoelend briesje kan waaien, een wijsheid die de Romeinen al in de praktijk brachten’, vertelt Claudia Bouwens. Ook de aandacht voor de keuze van het type en dichtheid van bomen is belangrijk. ‘Een te dicht beplante bomenrij houdt de verkoelende wind tegen.’ KWETSBARE GROEPEN Niet alleen stedenbouwkundigen, ook architecten moeten meer aandacht besteden aan temperatuuroverschrijding binnenshuis. De traditionele voorkeur voor veel glas bevordert ‘s zomers hittestress binnenshuis. Het kan leiden tot ernstige gezondheidsklachten bij bewoners. Hoge temperaturen leiden tot slecht slapen, agressie en verminderde arbeidsproductiviteit. Tijdens hittegolven gaan in Nederland volgens TNO ongeveer veertig mensen per dag extra dood, vooral ouderen. Ook kinderen, vooral baby’s, behoren tot de kwetsbare groepen. ‘Wie de stad in fietst, krijgt een warme dweil in zijn gezicht’ Voor heel Noord-Brabant maakt het team Gezondheid, Milieu en Veiligheid van de drie GGD’s in de provincie een omgevingsscan. ‘Daarin brengen we de ruimtelijke leefomgeving in verband met de beleving van bewoners en gezondheidseffecten’, zegt Rob van Aalburg van het team. ‘We voeren met alle gemeenten, waaronder Eindhoven, goede gesprekken in welke wijken de leefomgeving het beste kan worden vergroend om daarmee de vorming van hitte-eilanden in versteende stadswijken en pleinen tegen te gaan’, aldus Van Aalburg. De GGD wijst gemeenten ook op mogelijke risico’s van de vergroening in relatie tot de gezondheid van de inwoners. ‘Wat zijn de effecten van meer planten op mensen die gevoelig zijn voor hooikoorts? Wat betekenen wadi’s en waterpartijen voor de muggenplagen? En de aanleg van groenblauwe voorzieningen is één, maar beheer en onderhoud is minstens zo belangrijk.’ AANGENAAM Op het stadhuis is wethouder Rik Thijs zich daarvan bewust. Hij wijst trots op het Inwonersplein, de nieuwe ontsluiting van de hoogbouw van het gemeentehuis. Er is veel groen en ruimte voor regenwateropvang. Zelfs op de groene daken van bijgebouwen zijn omgevallen boomstammen neergelegd. ‘Op dat plein kan water verdampen, het biedt koelte en schaduw. Gaan we aan de voorzijde, bij het nu nog stenige plein ook doen. Niet ontwerpen met de vraag “waar kan hier nog een boom staan”, maar “hoe past het plein in de groene basis”.’ Achter het stadhuis verplaatst een bob-cat stapels grond. ‘We kiezen hier, langs de Dommel, in samenspraak met het waterschap voor groen dat past bij de begroeiing van het Dommeldal’, zegt Thijs. De gemeente gaat ook de Gender, een oude afgedamde beek, weer meer door het centrum laten lopen. Aanpassen aan de klimaatverandering is een transitie die tijd kost. ‘De stenen stad omvormen naar een groene stad moet nog meer tussen de oren komen’, zeggen Thijs en Postmes. ‘De rottijd van corona heeft veel bewoners bewust gemaakt dat de aandacht voor groen in de directe leefomgeving belangrijk is. Het zal straks nog veel meer mensen hier gaan opvallen dat het ook in het centrum van Eindhoven echt aangenaam en koel is geworden.’

34 ACHTERGROND SOCIAAL DOOR: WOUTER BOONSTRA FOTO: MAARTEN BRANTE / ANP-HH Veel burgerschapsdocenten in het mbo zien studenten met financiële problemen in hun klas. In de vier grootste steden geldt dat voor vier op de vijf docenten. Slechts 16 procent denkt dat 18-jarigen in staat zijn om juiste financiële keuzes te maken. Tijd voor actie, vinden Amsterdam en Rotterdam. DRINGEND BEHOEFTE AAN FINANCIËLE EDUCATIE MBO’ERS VANGNET VOOR JONGE GELDEZELS ‘Mijn nichtje mocht geen telefoonabonnement van haar ouders, dus toen heb ik het maar gedaan’, hoorde de Amsterdamse wethouder Marjolein Moorman (PvdA, onderwijs en armoede) onlangs van een jongere met schulden. ‘Dat is heel lief, maar toen zat zij dus vast aan twee abonnementen, wat ze niet kon betalen.’ Jongeren die in de financiële problemen raken, omdat ze verkeerde financiele keuzes maken, hebben niet alleen zichzelf daarmee, maar jagen gemeenten, verantwoordelijk voor de schuldhulpverlening, ook op kosten. Uit Nibud-onderzoek onder mbo-studenten (2015) blijkt dat bijna vier op de tien mbo’ers een schuld heeft. Maar de helft van hen ziet het financiële probleem niet. Ze maken zich ‘niet druk’, terwijl dat misschien wel nodig is om grotere financiële problemen te voorkomen. Tijdens de coronacrisis zijn die problemen alleen maar groter geworden, omdat jongeren relatief vaak te maken hadden met inkomstenverlies (Nibud 2020). Uit het onderzoek bleek dat het belangrijk is om aandacht te geven aan financiële educatie onder jongeren. Mbo-docenten Burgerschap spelen hierbij een belangrijke rol. De gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Wijzer in geldzaken, een voorlichtingsorganisatie die ressorteert onder het ministerie van Financiën, wilden weten welke aandacht deze docenten besteden aan financiële vaardigheden van hun studenten. Onlangs verscheen het rapport van onderzoeksbureau DUO. Bijna alle docenten geven aandacht aan het thema. Veel doen dat in een vaste periode van het schooljaar. De helft roert het aan op momenten als Prinsjesdag of rond de belastingaangifte. Gemiddeld besteden docenten elf uur per klas per schooljaar aan het onderwerp en vooral aan ‘kennis’ erover. Minder aandacht is er voor vaardigheden, gedrag en houding. De meeste docenten laten het liefst een expert een gastles geven. Voor twee derde van de docenten is daar (ruim) voldoende budget voor, maar een derde heeft geen of te weinig budget. Driekwart ziet in het aanbieden en financieren van educatieve activiteiten (workshops, gastlessen, voorlichting) een rol voor de gemeente. Die zou ook budgetgesprekken of inloopspreekuren voor studenten door budgetcoaches kunnen organiseren. Docenten verwijzen wel door naar de gemeente bij constatering van financiële problemen. Toch weten vier van de vijf niet of hun gemeente budget, lesmateriaal of tools over financiële educatie aanbiedt. SCHOKKEND Het meest opvallend is toch dat 64 procent van de docenten studenten in de klas ziet met financiële problemen met als uitschieter 82 procent in de vier grootste steden. Slechts 16 procent van de docenten acht studenten capabel om juiste financiële keuzes te maken. ‘Schokkend’, aldus de Rotterdamse wethouder Michiel Grauss (schuldenaanpak en armoedebestrijding, CU-SGP). ‘Maar toch heb ik liever wel cijfers, dan niet. Docenten hebben dit probleem goed in beeld. We zijn de armste stad van Nederland. We moeten harder aan de slag.’ Grauss is blij dat de cijfers zo duidelijk zijn, ‘want docenten hebben hierbij een taak’. Vooral studenten van de (lagere) niveaus 1 en 2 hebben minder goed overzicht over hun financiën en daardoor vaker problemen. Docenten zien als oorzaken armoede Jongeren met financiële problemen jagen gemeenten ook op kosten BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 35 in de gezinnen waar ze uitkomen en niet zelfredzame ouders. Sommige studenten hebben geen ouders om op terug te vallen. En soms maken studenten zelf onverstandige keuzes en daardoor schulden. Dat merken docenten doordat ze hun boeken of laptop niet kunnen betalen, niet meedoen met uitstapjes of altijd in dezelfde kleren naar school komen. Sommigen nemen geen lunch mee of zijn veel afwezig of moe door (nachtelijke) bijbaantjes, zoals Uber-chauffeur. Het aantal jongeren in de schulden is de afgelopen vijf jaar verdubbeld, en dat baart de Amsterdamse wethouder Moorman zorgen. ‘Het heeft levenslange effecten. Onbeheersbare schulden worden alleen maar groter, want ze krijgen boete op boete. Schulden geven stress en leiden weer tot andere problemen, zoals schooluitval, baanverlies, ggz-problematiek tot huisuitzetting aan toe. Voorkomen is natuurlijk beter, maar dit beeld valt me niet mee.’ DUBBEL Wijzer in geldzaken besloot twee jaar geleden al om het vizier meer op het mbo te richten. ‘Die leeftijd van 18 jaar is een cruciale fase in het leven, waarop je ook in de problemen kunt komen. Gemeenten doen veel aan schuldpreventie, Het aantal jongeren in de schulden is de afgelopen vijf jaar verdubbeld maar de mbo’s met de veelal autonome docenten zijn lastig te bereiken’, zegt Suzanne Elferink, programmamanager onderwijs van Wijzer in geldzaken. De onderzoeksresultaten noemt ze ‘dubbel’. ‘Het is fijn dat docenten het belangrijk vinden en er iets aan doen, maar het is schrikken dat ze zoveel financiële problemen zien.’ Veel docenten zijn onbekend met projecten over financiële educatie, onder meer van gemeenten. ‘Daar ligt een communicatievraagstuk.’ Ze vreest dat het aantal studenten in financiële problemen na de coronacrisis verder is gestegen. ‘Dat is ernstig, hun leven moet nog beginnen en het is moeilijk om eruit te komen.’ Met geldproblemen ben je sowieso kwetsbaarder voor het aanbod van gemakkelijk geld. Het fenomeen ‘geldezels’ is niet altijd bekend. ‘Als iemand hen benadert om even geld op hun rekening te zetten, weten ze dat er iets niet klopt, maar niet wat. Het puberbrein neemt gemakkeHebben mbo-studenten financiële problemen?* 4% Nee Weet niet Ja, ik onderneem geen actie Ja, ik onderneem actie 8% 56% Een mbo-student van 18 is in staat tot de juiste financiële keuzes.* 2% Helemaal mee eens Eens Neutraal Oneens Helemaal oneens Weet niet 5% 4% *Volgens burgerschapsdocenten 14% 38% 37% 32% lijk impulsbeslissingen. Als ze dan ook nog eens niet goed zijn voorgelicht, is zoiets zomaar gebeurd.’ Na aangiftes worden geldezels altijd gepakt, dus er zijn steeds weer nieuwe nodig, vervolgt Elferink. ‘Het staat vaak op Instagram-accounts: gemakkelijk geld verdienen. Veel gemeenten zijn ermee bezig.’ Er is ook veel uitwisseling tussen gemeenten over schuldpreventietrajecten, weet Elferink. ‘Maar het aanbod aan financiële educatie is erg versnipperd. Er zijn veel goede materialen en projecten, maar er is niet één fantastisch lespakket dat iedereen gebruikt. Ieder initiatief moet de scholen

VAN ONZE KENNISPARTNER

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 ACHTERGROND 37 weer zelf bereiken. Dat maakt het lastig.’ Rotterdam en Amsterdam bieden verschillende initiatieven rond schuldpreventie en financiële educatie op mbo’s, aldus Elferink. ‘Maar er zijn ook veel docenten in andere gemeenten die niet weten wat de gemeente hun kan bieden.’ In Rotterdam leeft 17,7 procent van de kinderen in armoede, het hoogste percentage van Nederland, ruim dubbel zoveel als het landelijk gemiddelde (8,5 procent, CBS). ‘De Stadsmarinier Schulden wijst mij op de verbanden tussen armoede, schulden en criminaliteit’, vertelt wethouder Grauss. Onlangs werden in Rotterdam bij een grote actie tientallen ‘geldezels’ aangepakt. ‘Zij lopen tegen de lamp, maar de misbruiker blijft buiten beeld. Dat is een zorg van politie, OM en reclassering, maar ook van ons.’ Grauss zag tijdens een zitting met eigen ogen wat er aan de hand is. ‘Zo’n jongere zit zo in de knel, dan hebben wij als gemeente een betere manier om eruit te komen.’ VERBETEREN Rotterdam heeft het Jongeren Perspectief Fonds, vertelt Grauss. ‘Daarin strijden we samen met jongeren om van de schulden af te komen. Daar staat dan een prestatie van de jongere tegenover.’ Grauss schrok ervan dat mbo-docenten gemeentelijke projecten niet goed weten te vinden en wil inzetten op meer samenwerking. ‘We hebben meer ervaringsdeskundigen nodig. Vorig jaar zijn er driehonderd online lessen gegeven, dat moeten we met andere partijen verbeteren.’ Het Albeda College en het Zadkine College zetten ouderejaars uit mbo of hbo in om relevante thema’s te bespreken, zoals schulden. ‘Dat is in your face, hoor. Ik vroeg een van hen of ze dit niet liever privé wilden bespreken. “Nee, want het loopt over mijn schoenen”, zei ze. “Ouderejaars heb‘Misschien moeten we bedrijven aanpakken die schulden aanjagen’ ben er verstand van, dus ga ik bij hen zitten met financiële vragen.” Op het Zadkine zeggen ze: neem die enveloppen maar mee, wij komen er wel uit.’ Amsterdam zet fors in op het voorkomen van schulden onder jongeren en investeert in financiële educatie, vertelt Moorman. Ook door de inzet van peers, vergelijkbare jongeren die voor de verleiding zijn bezweken en nu over hun ervaring vertellen. ‘Je moet oppassen dat je geen geldezel wordt, overzicht houden op jouw boekhouding en weten wat op krediet kopen betekent. Wapen je tegen verleidingen op sociale media met alleen mooie merkkleding.’ De gemeente Amsterdam stuurt alle 18-jarigen een verjaardagskaart met uitleg over wat er allemaal verandert voor hen, zoals de eigen zorgverzekering. ‘We zien daar ontzettend veel problemen. Ze betalen hun zorgverzekering niet, want “ze worden toch nooit ziek”, maar het is een verplichting. Soms wonen ze niet meer thuis, maar zijn ze ook niet ingeschreven en hebben jarenlang geen premie betaald. Dan heb je daarna een grote rekening.’ Ook Amsterdam heeft een schuldsaneADVERTENTIE ringstraject voor jongeren, waarbij hun schuld deels wordt kwijtgescholden en ze tegelijk ‘mijlpalen’ vaststellen, zoals een tentamen halen of werk vinden. ‘Zo kunnen ze na drie jaar een schuldenvrije nieuwe start maken.’ Zorgen zijn er over kwetsbare jongeren in instellingen. ‘Van hun zeventiende naar hun achttiende zijn er buddy’s die hen begeleiden in hun proces naar zelfredzaamheid. Dat helpt echt.’ Beter nog krijgen zij al op jongere leeftijd les over hoe met geld om te gaan en over risico’s van schulden. ‘Eigenlijk wil ik dat er op de basisschool bij rekenen praktijkvoorbeelden worden gegeven’, zegt Grauss. ‘Sommige dingen zijn heel duur. We hebben Het Gouden Ei-lessen, waarin de oudsten leren wat duur en goedkoop is. Ze organiseren een maaltijd en leren in de onderste schappen te kijken, waar goedkopere producten liggen.’ STRENGE LESSEN De prijs van schulden is hoog, weet wethouder Moorman. Ze wijst naar bedrijven die ervoor zorgen dat jongeren schulden krijgen. ‘Want wie is er nou schuldig? In Den Haag ziet men nu ook in dat het niet altijd de eigen schuld van mensen is. Is het normaal om zulke schulden te maken? Misschien moeten we dat beperken en aanjagende bedrijven aanpakken, zoals internetgokken, postorderbedrijven en op krediet afbetalen.’ Ze wil in gesprek met mbo’s om de gemeentelijke voorzieningen bekender te maken en gelooft in lessen door peers op middelbare scholen. ‘Dat zijn mooie, indrukwekkende lessen. Een jongen vertelde dat hij jarenlang had gezworven. Had hij een vast woonadres, dan kreeg hij brieven die hij nooit openmaakte, waarop hij weer vertrok. Dat zijn echt strenge lessen van zo’n stoere jongen die het leven heeft geleefd. Dat komt wel bij ze aan.’

Gedreven door maatschappelijke impact BNG Bank richt zich exclusief op het publieke domein in Nederland. We willen voor klanten méér zijn dan de verstrekker van krediet tegen scherpe condities. Dankzij onze sterke positie in het publieke domein zijn we een natuurlijke partner die actief bijdraagt aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken zoals de woningnood en de klimaattransitie. Bekijk hoe wij maatschappelijke impact maken op www.bngbank.nl/impact

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 FINANCIËN SPECIAL 39 LOKAAL BESTUUR ZORGEN OM VERSCHERPTE TWEEDELING 41 BANKEN INVESTEREN OM VERDERE SCHADE TE VOORKOMEN 46 SPECIAL FINANCIËN ESSAY DE ROL VAN OVERHEIDSLAGEN IN CRISISSITUATIES 50 ROL RIJK, GEMEENTEN EN BANKEN HERSTART NA CORONA Corona hakte er flink in. Alles en iedereen had en heeft er last van, maar de pandemie raakt de een meer dan de ander. Een verscherpte tweedeling dreigt; hoe denken lokale bestuurders die te voorkomen? Niet de lokale, maar de centrale overheid lijkt het meest geschikt om in stress- en shocksituaties met oplossingen te komen. Ook de bankwereld ziet een belangrijke rol voor zichzelf weggelegd bij het op gang brengen van de economie, post corona.

DOOR: WILMA VAN HOEFLAKEN BEELD: MARIETTE CARSTENS EN CHRIS KEULEN / ANP-HH FINANCIËN SPECIAL 41 Het begon met de burgemeesters van vijftien grote steden, maar inmiddels roepen vrijwel alle gemeenten het kabinet op om te investeren in kwetsbare gebieden en de sociale tweedeling aan te pakken. ‘Gemeenten kunnen dit niet alleen.’ OPROEP GEMEENTEN AAN KABINET: ‘SAMEN IN ACTIE TEGEN TWEEDELING’ ‘Voor de leefbaarheid en veiligheid van Nederland moet het nieuwe kabinet werken aan herstel en perspectief van kwetsbare stedelijke gebieden die te maken hebben met hardnekkige sociale problemen en achterstelling’, aldus vijftien burgemeesters van grote steden in een oproep aan het kabinet. In hun manifest ‘Dicht de kloof’ pleiten de burgemeesters voor extra investeringen in gebieden met een stapeling van problemen, zoals onderwijsachterstanden, werkloosheid, armoede, schulden en criminaliteit. Ze vragen het kabinet om jaarlijks 400 miljoen euro uit te trekken voor de zestien ernstige probleemgebieden in hun gemeenten – een van de gemeenten, Amsterdam, telt twee ernstige probleemgebieden. In mei presenteerden de vijftien burgemeesters hun manifest. Een maand later nam de Algemene Ledenvergadering van Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de motie-Hengelo aan, waarin fijntjes opgeroepen werd tot ‘het bevorderen van kansengelijkheid, leefbaarheid en veiligheid in alle 352 gemeenten’. De motie-Hengelo was ondertekend door bijna twintig grote gemeenten – waaronder Alphen aan den Rijn, Enschede, Maastricht, Nijmegen en Zoetermeer. Niet toevallig allemaal gemeenten die niet hoorden bij de ondertekenaars van het manifest ‘Dicht de kloof’. De motie-Hengelo roept het VNG-bestuur op om ‘een langjarige integrale landelijke aanpak met een passend structureel financieel arrangement te ondersteunen’. Zo kan een doorbraak geforceerd worden om kansengelijkheid, leefbaarheid en veiligheid te bevorderen, aldus de opstellers van de motie. De motie werd vrijwel unaniem aangenomen. ‘We onderstrepen de boodschap van de vijftien gemeenten’, zegt Peter Heijkoop (CDA), wethouder in Dordrecht, VNG-bestuurslid en voorzitter van de commissie Participatie, Schuldhulpverlening en Integratie (PSI) van VNG. ‘We staan vierkant achter een integralere aanpak op het gebied van veiligheid, leefbaarheid, armoede, onderwijs en wonen. Maar we zeggen wel: beperk je niet tot vijftien gemeenten, want deze problematiek speelt ook in andere steden. Het mag niet zo zijn dat iemand in een zeer kwetsbare positie wel wordt ondersteund als hij in gemeente A woont en niet als hij in gemeente B woont.’ GESTAPELDE PROBLEMATIEK ‘Dat gemeenten zich genoodzaakt voelden de motie-Hengelo in te dienen, betekent dat zij iets vinden van het feit dat vijftien gemeenten eigenstandig zijn opgetreden’, zegt Heijkoop. ‘Maar de motie is bedoeld om de boel weer bij elkaar te brengen. We ‘ Kinderen die het sowieso al moeilijk hadden, staan nog meer op achterstand’ nemen geen afstand van het manifest ‘Dicht de kloof’, maar we sluiten ons erbij aan.’ De gelederen zijn gesloten. ‘Ik juich toe dat het onderwerp kansengelijkheid zo duidelijk is geagendeerd’, laat de Hengelose wethouder Mariska ten Heuw (SP), lid van de VNGcommissie PSI, per e-mail weten. ‘Op inhoud zijn alle gemeenten het eens over de problematiek en wat er nodig is om deze aan te pakken.’ Jan Hamming (PvdA), burgemeester van Zaanstad en een van de ondertekenaars van het manifest, vindt dat het manifest en de motie elkaar versterken. ‘We trekken samen op.’ De Groningse burgemeester Koen Schuiling (VVD), eveneens ondertekenaar van het manifest, zegt: ‘Wij hebben in ons manifest de gestapelde problematiek naar voren gebracht. Ik vind het positief dat andere gemeenten het daardoor ook weer zwaar op de agenda hebben gezet.’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

hét fullservicebureau Hoe maakt u Europees geld beschikbaar voor de ambities van uw organisatie? Kijk voor meer informatie op: vindsubsidies.nl/overheid

SPECIAL 43 Op de vraag waarom de gemeenten niet van het begin af aan samen optrokken, zegt Schuiling: ‘Dat heeft een historische achtergrond. De zestien gebieden in de gemeenten die het manifest ondertekenden, waren door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) al geïdentificeerd als gebieden met een problematiek die vergelijkbaar is met die in Rotterdam-Zuid.’ ‘Het gaat om gebieden met gestapelde problematiek’, stelt Cor Lamers (CDA), burgemeester van Schiedam en ook een van de ondertekenaars van het manifest. ‘Gebieden waar je te maken hebt met onderwijsachterstanden, huisvestingsproblemen, sociale problemen en openbare ordeproblemen. Het cumuleert; dat maakt gebieden kwetsbaar.’ Hij voegt eraan toe: ‘We zijn er niet trots op dat Schiedam op dat lijstje staat.’ De burgemeesters van de vijftien gemeenten maakten in het kader van het programma Leefbaarheid en Veiligheid al eerder afspraken met de minister van BZK om de problemen in kwetsbare wijken integraal aan te pakken. De aanpak in Rotterdam-Zuid geldt daarbij als voorbeeld. OPLOPENDE SCHULDEN In het manifest ‘Dicht de kloof’ vragen de vijftien burgemeesters structureel om 400 miljoen euro per jaar voor de ernstige probleemgebieden in hun gemeenten en om 100 miljoen voor probleemwijken in andere gemeenten. ‘Je moet oog hebben voor de ‘ Wijken gaan ook achteruit doordat de ondermijnende criminaliteit er een vinger achter de deur krijgt’ problemen elders in het land’, zegt Lamers. ‘Nu staan wij op de lijst, maar over een paar jaar misschien een andere gemeente.’ Als het gevolg van de motie-Hengelo is dat het geld nu uitgesmeerd gaat worden over 352 gemeenten, is dat niet gunstig, vindt Schuiling. ‘Als je het zo gaat verdelen dat iedereen ongeveer hetzelfde krijgt, gaan we niet de effecten bereiken die we willen. Als andere gemeenten last hebben van dezelfde problematiek, moet de koek groter.’ Heijkoop is niet blij met de gevraagde jaarlijkse 400 miljoen euro voor de vijftien gemeenten en 100 miljoen euro voor andere gemeenten. ‘Dat doet geen recht aan de enorme kwetsbaarheid in veel wijken.’ De motie-Hengelo roept het VNG-bestuur op om in overleg te gaan met gemeenten en Binnenlandse Zaken om te komen ‘tot een passend programma waarin de criteria geobjectiveerd worden’. Zo kan recht gedaan worden aan het feit dat de problematiek in veel gemeenten om aanvullende ondersteuning van het rijk vraagt, aldus de opstellers van de motie. Ten Heuw: ‘De VNG vraagt om voldoende rijksbudget om gebiedsgerichte inzet te plegen op alle plekken, buurten en wijken in het land waar dit nodig is.’ Heijkoop zegt: ‘De VNG gaat ervan uit dat BZK afspraken maakt die in lijn zijn met de besluiten van de Algemene Ledenvergadering van de VNG.’ Volgens hem betekent dit dat niet dat alle gemeenten een beetje extra budget krijgen. Het idee is dat in kaart gebracht wordt welke problemen waar spelen, zodat duidelijk is welke wijken extra ondersteuning nodig hebben. ‘En dan gaat het niet om 400 miljoen euro plus 100 miljoen euro, maar om een substantieel bedrag om de problemen in de kwetsbare steden en wijken aan te kunnen pakken.’ Volgens Heijkoop loopt dat in de miljarden. Overigens deden de vijftien burgemeesters in juni 2020 op initiatief van Hamming ook al een beroep op het kabinet om maatregelen te nemen om een verdere tweedeling in hun BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

TROTS WERK. Als toonaangevend bureau op het gebied van projectcontrol zijn we trots op de bijdrage die we leveren aan grote en kleinere projecten in de fysieke leefomgeving. Wij zorgen er voor dat projectteams altijd over consistente informatie beschikken. Zo worden projecten op tijd en binnen budget gerealiseerd en worden publieksgelden effectief besteed. Benieuwd hoe wij trots werk leveren? Ga naar www.palladio.nl

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 SPECIAL 45 steden tegen te gaan. Dat de andere VNG-gemeenten hier destijds niet op reageerden, komt volgens Heijkoop doordat het toen om een eenmalige financiële bijdrage ging. In hun manifest van 2020 wezen de vijftien burgemeesters op het rapport van de Tijdelijke Werkgroep Sociale Impact onder leiding van de Amsterdamse burgemeester Halsema, die de sociale gevolgen van de coronacrisis analyseerde. In dit rapport staat dat de coronacrisis tot meer sociale problemen leidt. Oplopende schulden kunnen leiden tot andere problemen zoals stress, eenzaamheid, huiselijk geweld, leerachterstanden of zelfs dakloosheid, aldus de Tijdelijke Werkgroep. KWETSBARE WIJKEN Inmiddels is het bijna anderhalf jaar later. Heeft corona de maatschappelijke tweedeling versterkt? Johan Hamster (CU), wethouder in Stadskanaal en Beste Lokale Bestuurder van 2020, heeft die indruk niet. ‘Bij ons niet. Misschien heeft corona in individuele gevallen de problemen vergroot, maar in onze regio is het voor veel mensen sowieso al lastig om de eindjes aan elkaar te knopen.’ Schuiling ziet de verscherpte tweedeling wel. ‘In Groningen ligt de vaccinatiegraad in kwetsbare wijken 6 procent lager dan in de rest van de stad, dat zegt wel wat.’ Ook Lamers signaleert dat de tweedeling is toegenomen. ‘Kwetsbare Schiedammers worden harder geraakt door de gevolgen van corona dan andere Schiedammers, zowel sociaal en economisch.’ Als voorbeeld noemt hij de kinderen die tijdens de lockdown niet naar school konden. Schiedamse basisschoolleerlingen kunnen de beschikking krijgen over een computer, maar toch heeft in de praktijk niet iedereen een computer in huis en niet alle ouders zijn in staat om hun kinderen te helpen. Lamers: ‘Een deel van de kinderen verdween van de radar, de leerkracht kon geen contact met hen krijgen. Dus kinderen die het sowieso al moeilijk hadden, staan nog meer op achterstand.’ Hamming zegt: ‘In Zaanstad raken we op een aantal fronten nog verder achterop. Jeugdproblematiek, huiselijk geweld, werkloosheid, armoede. Mensen in de wijkteams, onderwijspersoneel en politie zien dat gebeuren.’ ‘Gemeenten kunnen veel, maar niet alles’, zegt Lamers. ‘Er zijn problemen die we niet meer zelf aan kunnen.’ De bestuurders hopen op een regeerakkoord dat hen helpt om de problemen aan te pakken. ‘Het is een slechte zaak dat de formatie zo lang duurt’, vindt Hamster. ‘We hebben meer middelen nodig. Investeren is nagenoeg onmogelijk. We zouden graag een impuls willen geven aan de samenleving in plaats van weer te moeten bezuinigen.’ Vorig jaar weigerde Stadskanaal verdere bezuinigingen en koos de gemeente ervoor geen sluitende begroting in te dienen. Begin 2021 stelde de provincie de gemeente onder financieel toezicht. ‘De begroting sluitend krijgen gaat wederom niet lukken’, verwacht Hamster. Ten Heuw mailt: ‘Er zijn meerdere dossiers waarbij we als gemeenten moeten beschikken over toenemende budgetten, zoals jeugdhulp en WMO.’ Hamster: ‘Geef gemeenten de ruimte om te doen waar ze goed in zijn, namelijk de inwoners bedienen.’ LANGE ADEM Hamming benadrukt dat behalve geld ook ‘ontschotting’ nodig is. ‘We sluiten pacten met partijen in de kwetsbare wijken om het tij te keren. Dat kan niet zonder het rijk. Voor een sociaal offensief is het noodzakelijk om de verkokering te doorbreken tussen beleidsterreinen als onderwijs, werk, hulpverlening, wonen en ondermijning.’ Heijkoop zegt: ‘Gemeenten hebben een grote rol bij onderwijsachterstand, schuldenproblematiek en leefbaarheid in de wijken. Maar het is belangrijk dat er ook een link gelegd wordt met criminaliteit en veiligheid. Wijken gaan ook achteruit doordat de ondermijnende criminaliteit er een vinger achter de deur krijgt.’ Ten Heuw benadrukt dat de aanpak meerjarig moet zijn. ‘We hebben het over problemen die je niet van vandaag op morgen opgelost hebt. Er is langere tijd commitment en budget nodig.’ Hamming noemt zelfs een termijn van 20 jaar. ‘Dit is een zaak van lange adem. Je moet niet afhankelijk zijn van collegeperiodes of verkiezingen.’ Heijkoop zegt: ‘Daarom moet dit ook geen project worden, maar een nationaal programma.’ Hij is optimistisch over de afspraken die in het regeerakkoord gemaakt zullen worden. Het belang van een gebiedsgerichte integrale aanpak werd genoemd in de voorstellen van Rutte en Kaag en in de notitie van informateur Hamer. ‘Ik hoor links en rechts dat de partijen die gaan formeren veel aandacht hebben voor de kwetsbare wijken. De beleidsmakers in Den Haag hebben de urgentie goed op het netvlies. Iedereen beseft dat dit zo’n massieve opgave is, dat rijk en gemeente hier schouder aan schouder moeten staan.’

46 SPECIAL FINANCIËN DOOR: DJAJA OTTENHOF Banken moeten meer doen dan leningen verstrekken en betalingsverkeer regelen. Ze hebben ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Nu Nederland uit de crisis komt, is een onderdeel van hun maatschappelijke taak om te helpen bij de aanpak van grote uitdagingen van de tijd. Zoals het woningtekort, de energietransitie en langdurige werkloosheid. MAATSCHAPPELIJKE TAAK BANKEN IN HERSTEL VAN CORONACRISIS INVESTEREN OM SCHADE TE VOORKOMEN ‘ De Rabobank heeft als maatschappelijke opgave de verduurzaming van de landbouw’ Na de crisis van 2008 kwam de financiële sector onder een vergrootglas te liggen. Er kwam een brede discussie op gang over de rol van de bank in de maatschappij en economie. De commissie-Wijffels concludeerde in 2013 dat banken tekort waren geschoten in hun dienstverlening en hun eigen belang boven dat van hun klanten hadden gesteld. Ze moesten het vertrouwen herwinnen en laten zien dat zij er zijn voor de klant en dat ze de belangen van de maatschappij in het oog houden. ‘Elke instelling vult het anders in, maar ik denk dat iedereen wel heeft geïdentificeerd dat ze een bredere maatschappelijk functie hebben gekregen. Je moet duidelijker maken waarvoor je er bent en waarom je iets doet’, zegt Gita Salden, bestuursvoorzitter van BNG Bank. Als instelling die de publieke sector bedient, stond maatschappelijke impact bij BNG Bank altijd al op de eerste plaats. Maar dat geldt voor iedere bank, stelt Salden. De coronacrisis was een eerste echte test hoe serieus banken die maatschappelijke rol nemen als het erop aankomt. De economie viel voor een deel stil en het zag ernaar uit dat de werkloosheid flink zou oplopen. ‘Het was een enorme klap. Als je kijkt naar de geschiedenis dan is dit een van heftigste recessies ooit geweest’, zegt Menno Middeldorp, econoom bij de Rabobank. Maar grootschalige overheidssteun heeft de schade beperkt, gaat hij verder. ‘We hadden hier een financiële crisis bovenop kunnen krijgen. Dat is niet gebeurd en dat komt in eerste instantie door beleidsingrepen om de vraagkant van de economie in stand te houden en ervoor te zorgen dat bedrijven niet meteen omvielen.’ AFNEMENDE INKOMSTEN Naast de overheid hebben banken meegeholpen om de effecten van de crisis te dempen. Ze gaven klanten die in de problemen kwamen betalingsuitstel en verstrekten noodkredieten. Tegelijkertijd hielden ze de reguliere kredietverstrekking op peil. Volgens de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB) is er in de ruim anderhalf jaar vanaf het begin van de crisis voor 64 miljard euro aan leningen verstrekt. De klanten van BNG Bank werden ook zwaar geraakt door de coronacrisis. Klanten in de zorg kregen het drukker, maar zagen ook inkomsten wegvallen, bijvoorbeeld doordat behandelingen niet doorgingen. Gemeenten kregen er taken bij zoals het opzetten van hulploketten en uitvoeren van regelingen, terwijl inkomsten uit parkeergelden en toeristenbelasting afnamen. Als de kredietverstrekker van deze partijen was de rol van BNG Bank om naast de klanten te blijven staan en ze waar nodig te steunen, vertelt Salden. ‘We zijn een stabiele financier die er was en blijft met financiering tegen aantrekkelijke voorwaarden. Maar we zijn ook een partner die met kennis en kunde kan meedenken. We hebben gewoon een langetermijnrelatie, for better or worse blijven we bij de klant in het publieke domein.’ Nu de crisis langzaam in de achteruitkijkspiegel verdwijnt, is het belangrijk dat investeringen worden gedaan voor de lange termijn, zegt Middeldorp. ‘We hadden een BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

SPECIAL 47 goede startpositie en nu, post-corona, is er nog steeds een sterk argument voor gerichte investeringen om de langetermijngroei van de economie omhoog te brengen. Dan bedoel ik investeringen die in de toekomst extra economische groei opleveren, zodat je ze kunt terugverdienen, of investeringen om schade te voorkomen, bijvoorbeeld door financiering van de energietransitie.’ Hierbij denkt de econoom aan investeringen door de overheid, maar de financiële sector kan natuurlijk ook een bijdrage leveren. Die pakt de handschoen op. Sinds januari is volgens de Nederlandse Vereniging van Banken meer dan 30 miljard euro aan nieuwe leningen verstrekt. Daarnaast zijn er initiatieven speciaal voor bedrijven die hard zijn geraakt. ABN Amro, ING en Rabobank hebben met pensioenfonds ABP 400 miljoen euro beschikbaar gesteld voor bedrijven die willen investeren, maar er door de crisis financieel slecht voorstaan. NIEUWE LENINGEN BNG Bank verwacht dit jaar zo’n 11 miljard euro aan extra langlopende leningen te verstrekken. Het gaat dan bijvoorbeeld om de financiering van investeringen door woningcorporaties om het woningtekort aan te pakken, maar ook van investeringen in verduurzaming. De rol van de bank moet hierbij verder gaan dan alleen maar die van geldverstrekker, denkt Salden. ‘Onze ambitie is om klanten in het publieke domein te helpen met hun maatschappelijke vraagstukken. Alle gemeenten en woningcorporaties en de meeste zorginstellingen bankieren bij ons. Onze klanten geven ons terug dat wij die kennis en kunde en dat netwerk kunnen inzetten, ook bij de departementen waar we komen.’ Ze vertelt over de aanleg van warmtenetten die BNG Bank heeft gefinancierd. ‘De kennis en kunde die we daarbij hebben verzameld, kunnen we bundelen en ter beschikking stellen aan andere klanten. Onze klanten vinden het plezierig om erover kunnen praten met een bank die dicht bij ze staat, die ze goed kent.’ Kunnen andere banken dezelfde rol spelen voor hun klanten als BNG Bank doet voor banken in de publieke sector? Absoluut, antwoordt Salden, die ook lid is van het bestuur van de Nederlandse Vereniging van Banken. ‘Wij zijn krachtig en kundig in het publieke domein, ik denk dat bijvoorbeeld de Volksbank een krachtige propositie heeft met BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

VAN ONZE KENNISPARTNER

SPECIAL 49 bankieren met de menselijke maat. De Rabobank heeft als maatschappelijke opgave de verduurzaming van de landbouw.’ LANGDURIGE WERKLOOSHEID Een ontwikkeling die aan het begin van de coronacrisis zeker niet was verwacht, is het ontstaan van grote krapte op de arbeidsmarkt. Het aantal vacatures is op dit moment groter dan het aantal werklozen. Dit is voor een deel het gevolg van de overheidssteun, legt econoom Middeldorp van de Rabobank uit. ‘Een gedeelte van de bedrijven die steun hebben gekregen, zou normaal gesproken failliet zijn gegaan. Dat is even verborgen gebleven door de brede steun. Het is eigenlijk nodig dat zij nu mensen loslaten, zodat die kunnen verschuiven naar de bedrijven die ze hard nodig hebben. Dat zou een gezonde ontwikkeling zijn.’ KRAPTE ARBEIDSMARKT De Raad van State mist in de vorige week gepresenteerde Miljoenennota van het demissionaire kabinet een belangrijk thema: de krapte op de arbeidsmarkt. Gezien de toenemende krapte en het structureel lagere arbeidsaanbod bij een grotere vraag naar arbeid, is meer aandacht daarvoor wenselijk. De adviesraad waarschuwt voor een mismatch op de arbeidsmarkt, zeker met het oog op uitdagingen op de lange termijn, zoals het klimaat, de woningmarkt, de tweedeling op de arbeidsmarkt en de uitvoeringsproblematiek. Met alleen arbeidsmarktarrangementen is die mismatch niet op te lossen. En dat terwijl die mismatch zich volgens de RvS op een recordniveau bevindt, daarbij verwijzend naar de arbeidsmarktindicator van ABN Amro. Die bank stelt dat die mismatch deels is veroorzaakt door de steunmaatregelen, aldus de Raad. ‘Die hebben een ontslaggolf voorkomen, maar hebben ook mobiliteit naar sectoren met een sterke vraag naar arbeid tegengehouden. Mogelijk neemt de arbeidsmarktkrapte weer deels af, na afbouw van de steunmaatregelen en de afname van het aantal coronagerelateerde banen. Desondanks bestaan er zorgen dat de krapte op de arbeidsmarkt ook wordt veroorzaakt door meer structurele elementen, zoals vergrijzing, het ontbreken van gereguleerde arbeidsmigratie en beletsels voor meer arbeidsparticipatie van vrouwen.’ COLUMN JAN VERHAGEN Salden herkent de problemen. Klanten van BNG Bank uit de zorgsector worstelen hier ook mee. Maar zij zou graag zien dat de krapte op de arbeidsmarkt wordt aangegrepen om langdurig werklozen aan de slag te helpen. ‘Er zit veel problematiek bij mensen die langdurig niet aan het werk zijn. Denk bijvoorbeeld aan het verlies van vaardigheden en van structuur. Gemeenten willen daar echt meer mee doen. Tegelijk zien wij dat als wij aan bestuurders in de zorg vragen wat voor hun top of mind is, ze allemaal het tekort aan arbeidskrachten noemen. Wij hebben zowel zorginstellingen als gemeenten als klant en kunnen hier de verbinding maken en het pleidooi om dit aan te pakken kracht bijzetten.’ Natuurlijk begint de maatschappelijke rol van een bank met het verstrekken van krediet en het goed laten verlopen van het betalingsverkeer. Maar het beschikbaar maken van kennis en kunde en het leggen van de verbinding tussen verschillende vraagstukken en domeinen hoort er ook bij, net als het houden van een pleidooi om een bepaald vraagstuk aan te pakken als de bank die noodzaak signaleert. Zo breed is de maatschappelijke rol die de financiële sector na de coronacrisis kan spelen. HET DAK OP De gemeenten gingen met Prinsjesdag uit hun dak toen ze hoorden dat ze volgend jaar veel extra geld krijgen. Ongeveer 700 miljoen euro erbij, omdat het rijk ongeveer 7 miljard euro per jaar extra uitgeeft voor het klimaat, en het gemeentefonds ‘trap op’ 10 procent meegroeit met de rijksuitgaven. Het rijk geeft volgend jaar echter niet alleen 7 miljard euro extra uit voor het klimaat, maar ook 7 miljard euro extra aan ProRail. Daarvoor krijgen de gemeenten er echter geen cent bij. 700 miljoen euro gemist. Hoe dat kan? ProRail is de organisatie die de spoorlijnen beheert. Dat is een publieke taak, maar ProRail is een privaatrechtelijk bedrijf, een besloten vennootschap. De staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat wil ProRail omvormen tot een publieke organisatie, een zelfstandig bestuursorgaan. Dat is een ingewikkelde en dure operatie. Ten eerste moet ProRail door de omvorming miljarden aan omzetbelasting, vennootschapsbelasting en dividendbelasting afrekenen. Daarvoor geeft het Rijk miljarden extra subsidie aan ProRail. Ten tweede moet ProRail gaan voldoen aan allerlei overheidswetten: de Wet openbaar bestuur, de Mededingingswet, de Algemene wet bestuursrecht, de Archiefwet en de Wet Nationale Ombudsman. De hele administratie moet worden aangepast aan de eisen van een zelfstandig bestuursorgaan. Ook daarvoor krijgt ProRail extra subsidie. Ten derde is voor de omvorming een wet nodig, met juridische kosten. Als ProRail sinds zijn ontstaan in 2005 een zelfstandig bestuursorgaan zou zijn geweest, dan hadden alle subsidies in de afgelopen zestien jaar gewoon ‘trap op’ meegeteld voor het gemeentefonds. Dan hadden de gemeenten die 700 miljoen euro gewoon ‘ Trucje van 700 miljoen’ in de afgelopen zestien jaar gekregen – ruim 40 miljoen euro per jaar. Maar minister Hoekstra van Financiën heeft besloten dat de gemeenten geen 10 procent krijgen van de 7 miljard euro subsidie voor ProRail. De gemeenten kunnen het dak op. Dat doet hij met een technisch trucje, door deze subsidie ‘buiten het uitgavenplafond’ te zetten. Juridisch correct, moreel heel fout. Ik hou niet van zulke trucjes. Ik hou wel van eerlijk delen. Het geeft geen pas om de gemeenten, die de afgelopen jaren miljarden euro’s tekort zijn gekomen, met een trucje 700 miljoen euro te onthouden. Ook niet als de gemeenten toevallig dat jaar wél genoeg geld hebben. BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 50 SPECIAL FINANCIËN ESSAY VAN STRESS, NAAR SHOCK De maatschappelijke en ecologische opgave voor gemeentelijke bezittingen is omvangrijk. Doordat het bezit vooral stamt uit de wederopbouw voldoet het niet meer aan de gebruiksen duurzaamheidseisen van vandaag. Dit essay van Teun van der Meulen gaat over de kunst van het herkennen van veroudering voordat het bezit onbruikbaar is. En vooral ook over wie vervolgens aan zet is: de gemeenten of het rijk? Er is één constante in onze maatschappij en dat is continue verandering. De wensen en eisen die we aan onze omgeving stellen, veranderen voortdurend. De evolutie ontstaat door een continue interactie tussen technologische ontwikkelingen, gebruikswensen en menselijk handelen. Zo had de Nokia 3310 mobiele telefoon uit 2000 een monochroom display met een resolutie van 240 x 320 pixels en was die alleen geschikt om te bellen. Bij de nieuwste iPhone 12 is de resolutie 2532 x 1170 pixels en lijkt bellen bijzaak. De extra technologische mogelijkheden hebben geleid tot een nieuwe standaard van de gebruiker, met een wegwerpmentaliteit als gevolg. Deze mentaliteit is niet van toepassing op gemeentelijke bezittingen zoals maatschappelijk vastgoed en openbare werken. Hiervoor is een mate van robuustheid vereist. Maar dat wil niet zeggen dat aanpassingen kunnen uitblijven. De naar huidige maatstaven beperkte ventilatiecapaciteit in scholen kan worden beschouwd als een direct gevolg van de coronapandemie. Het is tevens een uiting van de langzame, maar continue veroudering van het scholenbestand. Hoe nu te acteren op de continu veranderende eisen aan publiek bezit als gevolg van een veranderende maatschappij? In de 20ste eeuw zijn onze steden in de verschillende fases uitgebreid, van de wederopbouwperiode in de jaren vijftig en zestig tot aan de Vinex-locaties in de jaren negentig. Op dit moment is er opnieuw een focus op uitbreiding van de woningvoorraad door rijksbijdragen in de vorm van de Woningbouwimpuls. Tussendoor is in de stadsvernieuwingperiode van de jaren zeventig en tachtig de 19de-eeuwse stad drastisch aangepakt. Circa veertig jaar na de stadsvernieuwing en zeventig jaar na de wederopbouwperiode zijn de fysieke opgaven in de bestaande stad niet meer te ontkennen. Het conflict tussen verouderde woningen, rioleringen, buitenruimte, scholen en andere voorzieningen, in combinatie met de huidige comforteisen en de toekomstige duurzaamheidsambitie is groot. De luchtkwaliteit in schoolgebouwen is exemplarisch voor dit conflict. Het was normaal om in scholen die dateren van voor de oliecrisis de verwarming hoog te zetten en de ramen open. Inmiddels verlangen we vanuit duurzaamheidsambities goed geïsoleerde gebouwen, waardoor ventilatie direct van buiten onmogelijk is. Door de coronacrisis is de roep naar gezonde schoolgebouwen met voldoende ventilatie capaciteit groot. Maar een enkelvoudige oplossing is geen antwoord op de bredere opgaven voor scholen zoals de verouderde leeromgeving, laagwaardige isolatie en installatie en eventueel loden leidingen en asbest. Het publieke bezit verlangt in plaats van incidentele programma’s een structureel langdurig investeringsprogramma, een stadsvernieuwing 2.0, om een ‘nieuw normaal’ te realiseren. BEDREIGING Het continue proces van adaptatie, innovatie en samenwerking als antwoord op actuele probleemstellingen in de fysieke omgeving, kan worden beschouwd als stedelijk weerstandsvermogen. Een interventie creëert een nieuwe realiteit, die opnieuw een reactie oproept. Dit proces van doorlopende actie en reactie leidt tot een constant wijzigend evenwicht, met als doel om het risico op het falen van een systeem te voorkomen. De maatschappij loopt echter continu risico, die tot op zekere hoogte wordt geaccepteerd. Een risico dat zich traag ontwikkelt, wordt stress genoemd. Als gevolg van de stress kan het risico zich ontwikkelen tot een bedreiging. De ultieme uiting van een bedreiging is een shock, waardoor het nemen van maatregelen urgent wordt. Voorbeelden van weerstandsvermogen richten zich vaak op ingrepen om anders om te gaan met de effecten van klimaatverandering. Ruimte voor de rivier in Nijmegen of de waterkering in New York zijn ingrepen als gevolg van een stress die urgentie hebben gekregen door een shock. De ingrepen zijn doorgevoerd als reactie op de shock van het extreem hoogwater in 1993 en 1995 en de ontwrichting in New York als gevolg van storm Sandy. Bij het ontwerp van de vernieuwde waterkeringen in Nijmegen en New York is meer aandacht besteed aan sociale

SPECIAL 51 en duurzaamheidsaspecten. Er heeft een evolutie plaatsgevonden in de verhouding tussen kosten, de fysieke ambitie, omgaan met de verhoogde waterstand, en de sociale ambities zoals ruimtelijke kwaliteit. Iedere ingreep is een afweging tussen deze drie aspecten. Dit is te beschouwen als het eeuwige ontwerpdilemma. ANTICIPEREN De essentie van weerstandsvermogen is het managen van het onbekende. Het anticiperen op toekomstige veranderingen staat in contrast met een tendens naar efficientie door het verwijderen van overmaat en alternatieven uit processen. Het eco-efficiëntie model heeft geleid tot just-in-time doelstellingen en lean-analyses om respectievelijk niet-essentiële voorraden en processtappen te elimineren. De IC-capaciteit wordt op dit moment weer heroverwogen als gevolg van de shock van de Covid-pandemie. Naast het zoeken van evenwicht in het ontwerpdilemma, bestaat iedere ingreep uit een afweging tussen eco-efficiëntie en marge om te anticiperen op het onbekende. De maatschappelijke en ecologische opgave voor gemeentelijke bezittingen is omvangrijk. Doordat het bezit vooral stamt uit de wederopbouwtijd voldoet het niet meer aan de gebruiks- en duurzaamheidseisen van vandaag. De exploitatietermijn is verstreken, maar een structurele vernieuwing blijft tot nu toe uit. Nationaal en internationaal hebben lokale overheden sinds de crisis van 2008 minder geïnvesteerd in bezittingen. De grip van de nationale overheid op de besteding is vergroot, terwijl de uitvoering en verantwoordelijkheid van taken is verschoven naar lokaal niveau. De beperkte investeringsruimte van lokale overheden staat haaks op de gedachte om te kunnen anticiperen op veranderingen, maar is te verklaren vanuit de interactie tussen verschillende overheidslagen. Uit een analyse van de structurele problemen in New Orleans (als gevolg van de orkaan Katrina van 2005), de wederopbouw van Tohoku, Japan (na de aardbeving en tsunami in 2011) en de aanpak van structurele leegstand in Liverpool (als gevolg van economisch verval van de regio), blijkt dat de centrale overheid aanvankelijk streeft naar herstel van de oude situatie. De centrale overheid voorziet in generieke technische oplossingen in plaats van specifieke maatregelen voor de lo‘ Een risico dat zich traag ontwikkelt, wordt stress genoemd’ BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

SPECIAL 53 TEUN VAN DER MEULEN WERKT ALS STRATEEG VOOR DE GEMEENTE ROTTERDAM EN ACTEERT DAARBIJ TUSSEN HET SOCIALE EN FYSIEKE DOMEIN kale context. Met de toekenning van incidentele middelen aan specifieke opgaven neemt de centrale overheid ruimte weg voor de lokale overheid om op basis van de lokale context te acteren. LOKALE POLITIEK Voor de lokale politiek is investeren in publieke voorzieningen niet attractief, omdat kortetermijndoelstellingen domineren in de strijd om de kiezer. Dat leidt ertoe dat lokale overheden de verantwoordelijkheid voor herinvesteringen neerleggen bij hogere overheden. Op basis van een mathematische speltheorie, waarin strategische interactie tussen spelers is bestudeerd, is in Noorwegen dat effect verklaard. De lokale overheid is zich ervan bewust dat hogere overheden financieel zullen compenseren op het moment dat de kwaliteit structureel niet op orde is. Op het niveau van de uitvoeringsorganisatie is er een continu spanningsveld tussen ambitie en financiële mogelijkheden. Uit een analyse van de ambities na bezuinigingen bij de NASA na het Apollo-tijdperk bleek deze organisatie niet in staat te zijn geweest om de ambities aan te passen aan het budget. De NASA is niet in staat geweest om te anticiperen op de veranderende omstandigheid. Het ruimteprogramma en de organisatie als geheel zijn hiermee in diskrediet gebracht. Om dat te voorkomen is het noodzakelijk om te reageren op veranderende omstandigheden en te signaleren dat de drie elementen (kosten, fysieke en sociale ambities) van het ontwerp dilemma niet op elkaar zijn afgestemd. In deze analyses is een zichzelf versterkend mechanisme te herkennen. Door het beperken van buffers op lokaal niveau ontstaat ruimte voor incidentele programma’s waar de nationale politiek het verschil kan maken. Op lager niveau ontbreekt de ruimte om met specifieke oplossingen te anticiperen op lokale tendensen. Met als gevolg dat de rijksoverheid stuurt met incidentele middelen als een shocktherapie. Voorbeelden zijn de Woningbouwimpuls, Blokhuisgelden en de aardgasvrije wijken. Op het niveau van de uitvoeringsorganisatie wordt niet gesignaleerd dat de ambities niet haalbaar zijn. Het is roeien met de riemen die je hebt. Het ontwerpdilemma wordt niet herkend. Ten slotte zal de lokale politiek, op het moment dat duidelijk wordt dat de doelstellingen niet haalbaar zijn, inzetten op extra bijdragen vanuit de centrale overheid. De drie lagen houden elkaar in stand en versterken de positie van de centrale overheid. Dat roept de vraag op, op welk niveau een slag om de arm wordt gehouden om te reageren op de actualiteit. Wie bezit weerstandsvermogen en in wiens belang? Weerstandsvermogen gaat over het anticiperen op het onverwachte. Uit de analyse van de interactie binnen de overheid kan worden geconstateerd dat de centrale overheid verantwoordelijkheid krijgt en neemt voor het financieel sturen in concrete maatregelen. Lagere overheden en uitvoeringsorganisaties kunnen enkel scherp zijn op maatschappelijke veranderingen. Of, om in de terminologie van het weerstandsvermogen te blijven: het is zaak de stress te detecteren en te agenderen vóór de shock komt. De stress kan worden veroorzaakt door een spanning als gevolg van sociale of fysieke ambities, de twee hoeken van het ontwerpdilemma. Om beleid te implementeren is het noodzakelijk de financiële randvoorwaarden voor de oplossing te verduidelijken, de laatste hoek van de driehoek. Op die manier blijft het niet bij het signaleren van de maatschappelijke of fysieke uitdagingen, maar worden de voorwaarden voor een oplossing geboden. De omvangrijke maatschappelijke en fysieke opgaven vragen toewijding op verschillende niveaus. Om de ambities te verwezenlijken, is een herziening van prioriteiten noodzakelijk. Op de vraag wie kan acteren, is de conclusie dat het rijk de financiële capaciteit heeft om weerstandsvermogen te organiseren, maar dat deze ver afstaat van de werkelijkheid en niet in staat is te anticiperen op de lokale context. De gemeente heeft niet de financiële capaciteit om te acteren, maar kan wel de stress verduidelijken. Een methode om keuzes inzichtelijk te maken is een scenariostudie, waarbij een beeld wordt gevormd van de consequenties van mogelijk toekomstig beleid als reactie op de veranderende omstandigheden. Door de scenario’s te voorzien van een toekomstbeeld en financiële consequenties, ontstaan keuzes voor een nieuwe werkelijkheid. SOCIALE AMBITIES Weerstandvermogen gaat over het reageren op een stress, een langdurig trend, of een shock, een incident dat een relatie kan hebben met die trend. Daarnaast is iedere actie, als reactie op een stress of shock, een afweging tussen fysieke en sociale ambities en financiële capaciteit. Ten slotte kan bij ‘ De centrale overheid neemt ruimte weg voor de lokale overheid’ iedere actie worden gevraagd wie de keuzes maakt en wiens belang wordt behartigd. Kortom, op welk niveau wordt de ruimte belegd om te reageren en voor wie? Aan de hand van observaties op drie niveaus in de besluitvorming – de centrale overheid, de gemeentelijke politiek en de uitvoeringsorganisatie – is te constateren dat er sprake is van een zelfbevestigend mechanisme dat de sturing van het rijk versterkt. De uitvoeringsorganisatie is niet geneigd om te signaleren dat de doelstellingen financieel niet haalbaar zijn. De gemeentelijke politiek stuurt aan op financiële compensatie vanuit de hogere overheid, met als gevolg dat die in sterke mate de ruimte krijgt en wenst om bij te sturen. Om verandering te bewerkstelligen, is het enerzijds noodzakelijk om het spanningsveld tussen de sociale en fysieke ambitie zoals de verduurzaming en de financiële ruimte te identificeren. Anderzijds moet worden erkend dat de financiële keuzes – en daarmee de inhoudelijke keuzes – worden genomen door de centrale overheid. Voor gemeenten, die worden geconfronteerd met omvangrijke maatschappelijke en verduurzamingsopgaven binnen het fysieke domein, is het gewenst om de opgave te verduidelijken en deze landelijk onder de aandacht te brengen. Door scherp te zijn op een stress kan geacteerd worden voor de onrust die ontstaat als gevolg van een shock. De hoop is dat het nieuwe leiderschap van mevrouw Kaag en de nieuwe bestuurscultuur van de heer Rutte op landelijk niveau resulteert in structurele oplossingen die de incidentele shocktherapie ontstijgen. Het dilemma tussen de financiële mogelijkheden en de maatschappelijke en fysieke ambities roept de vraag op welke maatschappij we willen vormen. Blijven bibliotheken, scholen en welzijnsplekken gehuisvest in gebouwen van voor het tijdperk van de mobiele telefoon, of zijn het plekken die de continu veranderende samenleving uitdrukken. Dit essay is een bewerking van een essay voor de Master City Developer aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

VAN ONZE KENNISPARTNER

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 DOOR: TON BESTEBREUR BOEK RECENSIE 55 JAN TERLOUW LEZING DE RECHTSSTAAT ALS BORG EN HEELMEESTER? Waarborg de rechtsstaat en zorg voor een betrouwbare overheid. Dat zijn de sleutels tot een gezonde democratie aldus Gert-Jan Segers en Tim Hofman, die samen de Deventer Jan Terlouw Lezing voor hun rekening namen. Hun beider bijdragen zijn gebundeld in een klein boekje, en actueel nu een nieuw kabinet de opgaven van deze moderne tijd aan moet gaan. Segers toont zich een realist die zijn lesje heeft geleerd. In eerdere tijden beschikten christenen getalsmatig over de meerderheid, maar ze hebben die macht niet altijd even passend ingezet. Nu christenen en christelijke partijen een minderheid zijn geworden, doet hij daarom een appèl op het waarborgen van rechten van minderheden zoals de zijne, ook als er een democratische meerderheid is voor bepaalde opvattingen. Hij vreest de dwang van de meerderheid en zoekt ankers in de democratische rechtsstaat, bijvoorbeeld bij het waarborgen van de vrijheid van onderwijs. Tim Hofman houdt een pleidooi tegen de ontmenselijking, zoals die gestalte krijgt in het sterk wij-zij-denken rond migranten of Teleurstelling over de overheid bron van verzet corona. Opmerkelijk is dat hij ook waarschuwt om criticasters van het coronabeleid of vaccinatie, vaak weggezet als ‘wappies en complotdenkers’, te makkelijk te stigmatiseren of niet echt naar hen te luisteren. Achter hun wantrouwen, frustratie en denkbeelden moeten wel andere ervaringen, motieven of verlangens schuilen, aldus Hofman. Zaken die wij maar beter serieus nemen. Divers als deze groepen zijn, vermoedt hij dat er veel teleurstelling over de samenleving en de overheid achter hun protest zit. Daarom meent Hofman dat het waarborgen van de rechtsstaat en een betrouwbare toegankelijke overheid, die niet meegaat in de ontmenselijking van groepen – denk aan de toeslagenaffaire – een sleutel kan zijn tot meer begrip of op termijn tot enige verbinding. Geen verdere escalatie, maar de oprechte bereidheid om te luisteren naar het verhaal van criticasters is zijn credo, hoezeer sommigen ook het bloed onder de nagels vandaan kunnen halen met ongefundeerde beschuldigingen; luisteren en dialoog zijn te verkiezen boven uitsluiting. Hoewel de Jan Terlouw Lezing bedoeld is om een dialoog tot stand te brengen tussen de generaties en om in actie te komen voor een duurzame wereld, hebben de sprekers dit jaar buiten deze kaders durven opereren en een actueel thema gekozen. Met Tjeenk Willink en zo veel anderen agenderen zij terecht de samenhang tussen ons staatsidee, democratie, rechtsstaat en veel eigentijds ongenoegen hierover. Benieuwd of Segers ook zijn partij en anderen in Den Haag hiervoor weet te winnen. CITAAT UIT HET BOEK ‘Pal staan voor grondrechten: we hebben ze het hardste nodig op het moment dat ze ons níét goed uitkomen. Het grootste beroep op onze tolerantie wordt gedaan als de ander ons het meest irriteert.’ ADVERTENTIE Herstart Het land gaat steeds verder open en de economie veert terug. Maar profi teert iedereen daarvan mee? Podcast De podcastserie Herstart onderzoekt in vier afl everingen hoe de samenleving er na anderhalf jaar corona voor staat. Luister mee via binnenlandsbestuur.nl/podcast ZIE ALLE MENSEN JAN TERLOUW LEZING Gert-Jan Segers en Tim Hofman Uitgeverij de Kring Prijs: ¤ 8,99

API’S ON TOUR! STOPZETTEN THUISWERKEN ONREDELIJK? DE OMGEKEERDE TOETS & WET INBURGERING Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ PinkRoccade Informatievoorziening Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ BDO-Sociaal Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ Stimulansz

HET DATACENTER ALS SPIL IN DE DIGITALE TRANSFORMATIE VAN GEMEENTEN BEREID JE PRAKTIJKGERICHT VOOR OP DE OMGEVINGSWET Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ Bestuursacademie_ruimte WIE LEGT DE ZONNEPANELEN EN BOUWT DE HUIZEN? Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ NorthCDatacenters Lees meer: www.binnenlandsbestuur.nl/ CrossOver

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 58 PERSONALIA CARRIÈRE DOOR: MARTIN HENDRIKSMA Naar de functie van burgemeester van Hilversum hebben 25 personen gesolliciteerd: 17 mannelijke en 8 vrouwelijke kandidaten. Van deze kandidaten hebben 20 personen een functie in het openbaar bestuur, 5 personen hebben een functie daarbuiten. PATRICK VAN DOMBURG Burgemeester Patrick van Domburg van IJsselstein is voor zes jaar herbenoemd. Hij was eerder actief als gemeenteraadslid en als wethouder in Zoetermeer. Ook zat Van Domburg in het algemeen bestuur van het Hoogheemraadschap van Rijnland. KATINKA VONS Katinka Vons werd op 16 september 2021 door de gemeenteraad van West Maas en Waal benoemd als raadsgriffier. Vons volgt Joyce Satijn op, die deze maand raadsgriffier is geworden in Berkelland. Vons was tot haar benoeming raadsadviseur in Arnhem. THEO BOVENS Theo Bovens begint op 2 oktober als waarnemend burgemeester van Enschede. Hij volgt Onno van Veldhuizen op. Bovens was onder meer wethouder in Maastricht, kroonlid van de Sociaal Economische Raad (SER) en voorzitter van het IPO. Sinds 2011 was hij commissaris van de koning in Limburg. In april 2021 nam hij met alle gedeputeerden ontslag naar aanleiding van de integriteitsaffaire rond oud-CDAgedeputeerde Herman Vrehen. PETRA VAN HARTSKAMP Petra van Hartskamp-de Jong is door de gemeenteraad van Montfoort voorgedragen voor herbenoeming. Ze is sinds 2016 burgemeester in de Utrechtse gemeente. Van Hartskamp-de Jong was daarvoor onder meer raadslid en VVD-wethouder in Huizen en lid van de Provinciale Staten van Noord-Holland. GOVERT VELDHUIJZEN Govert Veldhuijzen wordt met ingang van 1 oktober waarnemend burgemeester in Barendrecht. Hij volgt Jan van Belzen op die met pensioen gaat. Veldhuijzen was van 2015 tot en met 2019 waarnemend burgemeester in de gemeenten Gorinchem, Nissewaard en Hoeksche Waard. Verder was hij gedeputeerde in de provincie ZuidHolland en wethouder in Dordrecht MARTIN VAN ENGELSHOVEN Martin van Engelshoven-Huls is door de gemeenteraad van Diemen per 17 september 2021 benoemd als interimgriffier. Van Engelshoven-Huls was eerder griffier in diverse andere gemeenten, waaronder Weesp en Beverwijk. Hij volgt in Diemen Hans Nubé op, die gebruikmaakt van de pensioenregeling. CORRECTIES EN AANVULLINGEN In het artikel ‘De natste stad van Nederland’ (BB16) werd bij een luchtfoto gemeld dat dit Zoetermeer zou zijn, met op de achtergrond de Nieuwe Driemanspolder. Het was niet Zoetermeer, maar de Haagse wijk Leidschenveen. Eveneens in BB16 kwamen koplopende gemeenten bij de invoering van de Omgevingswet aan het woord. De gemeente Bronckhorst werd daarin abusievelijk zonder c geschreven. BINNENLANDS BESTUUR-CARTOONIST NICO VISSCHER (88) OVERLEDEN Voormalig huis-cartoonist van Binnenlands Bestuur, Nico Visscher, is op 88-jarige leeftijd in Groningen overleden. Zijn laatste tekening voor het magazine leverde hij in november 2020 aan. Visscher maakte ruim 1.300 cartoons voor Binnenlands Bestuur. Zijn eerste verscheen in 1989. Hij tekende daarnaast ook decennialang voor het toenmalige Nieuwsblad van het Noorden.

BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021 PERSONALIA 59 VEEL PROVINCIEAMBTENAREN MET PENSIOEN STEF STROUS Stef Strous blijft na zijn tweede termijn als burgemeester van Maasgouw, die op 8 februari 2022 zou aflopen, nog ruim een jaar aan als waarnemer. Hij zal stoppen per juli 2023. Daarna wil Strous zich elders in de samenleving inzetten. Hij was eerder PvdA-wethouder in Weert. CHRISTINE VAN BASTEN Burgemeester Christine van BastenBoddin mag door voor een tweede termijn als burgemeester van Beek (Limburg), ingaande februari 2022. Ze is er sinds februari 2016 burgemeester. Van Basten-Boddin was eerder kandidaat-raadslid in Valkenburg aan de Geul. OVERLEDEN: Teus den Breejen is op 78-jarige leeftijd overleden. Hij was van 1978 tot 1986 burgemeester van Meerkerk, Leerbroek en Nieuwland en na de gemeentelijke herindeling van 1986 nog 18 jaar burgemeester van Zederik. Pieter Beelaerts van Blokland is op 88-jarige leeftijd overleden. Hij was onder meer minister van VROM, cdk in Utrecht en burgemeester van Wolphaartsdijk, Vianen, Amstelveen en Apeldoorn. Ook was hij waarnemend burgemeester in Hengelo. JAN WYNIA Jan Wynia (GroenLinks) is de nieuwe wethouder duurzaamheid van de gemeente Nijmegen. Hij volgt zijn partijgenoot Harriët Tiemens die per 1 september aan de slag is gegaan als directeur bij de Groene Metropoolregio Arnhem-Nijmegen. Wynia werkte eerder onder meer als gemeentesecretaris in Heumen en Lingewaard. 26 43 GRIJZE VERTREKGOLF De leeftijd van de vertrekkende provincieambtenaar loopt op. Vorig jaar was meer dan de helft van de vertrekkers 60 jaar of ouder. Pensioen was bij 43 procent de vertrekreden. In 2019 was dat 26 procent. Bron: Personeelsmonitor HARRY DE VRIES Harry de Vries is benoemd tot waarnemend burgemeester in Montferland. Hij vervangt vanaf 1 oktober 2021 burgemeester Peter de Baat die ziek thuis zit en niet terugkeert. De Vries was eerder waarnemend burgemeester van Neerijnen en CDAfractievoorzitter in de Provinciale Staten van Gelderland. In 2012 moest hij opstappen als burgemeester van Lingewaard na gesjoemel met declaraties. Vorig jaar nam hij ontslag als waarnemend burgemeester van Scherpenzeel. MARK SLINKMAN Burgemeester Mark Slinkman van Berg en Dal begon 16 september aan zijn tweede termijn. Slinkman (CDA) was in 2015 de eerste burgemeester van de fusiegemeente, ontstaan na het samengaan van Groesbeek, Millingen aan de Rijn en Ubbergen. Slinkman was eerder burgemeester van Rijnwaarden en raadsgriffier in Berkelland en Oegstgeest. Daarnaast was hij lid van de Provinciale Staten van Gelderland. EMILE JAENSCH Burgemeester Emile Jaensch van Oegstgeest is door de gemeenteraad voorgedragen voor herbenoeming. Zijn tweede termijn gaat in op 15 februari 2022. Jaensch is sinds 2016 burgemeester van Oegstgeest. Hij was eerder dagelijks bestuurder en stadsdeelvoorzitter in het stadsdeel Amsterdam Oud-Zuid en van 2007 tot 2016 dagelijks bestuurder en vice-voorzitter van stadsdeel Amsterdam Zuidoost. BJÖRN LUGTHART Björn Lugthart is door de gemeenteraad van Pijn ackerNootdorp voorgedragen als nieuwe burgemeester. Op dit moment is Lugthart nog wethouder en eerste locoburgemeester in Rijswijk. Lugthart volgt Francisca Ravestein op, die met vervroegd met pensioen gaat om de nieuwe burgemeester de gelegenheid te geven vóór de gemeenteraadsverkiezingen te beginnen.

Met 15 modules stel je zelf het start- of inwerkprogramma samen. Klaar voor de start? De nieuwe raad snel aan de slag met het inwerkprogramma van het Periklesinstituut Kennis van besluitvorming, oefenen met het eigen vergadermodel, werken zonder last en bestuurlijke verhoudingen. Maar ook gemeentefinanciën en raadsinstrumenten. Gezamenlijke start van de nieuwe bestuursperiode Werken aan kennis, vaardigheden én de gezamenlijke verantwoordelijkheid van de gemeenteraad Maak afspraken over bestuurscultuur, participatie en de samenwerking tussen raad en college Meer weten? Kijk op www.periklesinstituut.nl/GR2022 Met de ervaringen van de Mystery Burger Werken op een eiland in beweging

INDEX 61 VACATURES In de vacature- index treft u een selectie aan van de vacatures die deze week zijn opgenomen in het magazine of op de website van Binnenlands Bestuur. BESTUUR EN MANAGEMENT Bestman / Gemeentelijke Ombudsman Gemeente Ameland Gemeente Apeldoorn Gemeente Apeldoorn Gemeente Barneveld Gemeente Berg en Dal Gemeente Den Haag Gemeente Den Haag Gemeente Hattem Gemeente Lelystad Gemeente Zuidplas JS Consultancy / Werkzaak Rivierenland Leeuwendaal / Gemeente Rheden NVRR Politie Provincie Overijssel FINANCIËN EN ECONOMIE Akro Consult Geerts & Partners / Gemeente Altena Geerts & Partners / Gemeente Moerdijk Geerts & Partners / Gemeente Valkenburg Gemeente Arnhem Gemeente Barneveld Gemeente Dalfsen Gemeente Ede Gemeente Enschede Gemeente Nieuwegein Provincie Zuid-Holland Public Search Publiek Netwerk / Accres ICT EN AUTOMATISERING Publiek Netwerk / De Nederlandsche Bank Publiek Netwerk / De Nederlandsche Bank beleidsadviseur informatiehuishouding adviseur informatiehuishouding ADVERTENTIES pagina 63 pagina 63 gemeentelijke ombudsman adjunct-directeur realisatie leden kamer algemeen leden kamer sociaal domein adviseur regiozaken en economie (opgave) manager kwartiermaker / projectleider heruitgifte erfpacht afdelingsmanager inburgering 2 leden van de commissies bezwaarschriften directievoerder civiel beheer bestuursadviseur teammanager beleid, informatievoorziening en kwaliteit manager leefomgeving en mt-lid voorzitter adviseur regioburgemeester zeeland-west brabant directeur bestuurs- en concernzaken financieel adviseur vastgoed- en gebiedsontwikkeling teammanager financiën teamleider financiën, juridische zaken en inkoop business controller sociaal domein strategisch financial controller planeconoom adviseur concern control belastingdeurwaarder afdelingshoofd financiële administratie senior adviseur subsidies mt-lid personeelsmanagement economie teammanager financiën & belastingen senior accounmanager gemeenten Binnenlandsbestuur.nl pagina 60 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 64 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 63 BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

62 INDEX JURIDISCH GGD GHOR Meerinzicht Publiek Netwerk / Omgevingsdienst Haaglanden MILIEU Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland RUD Zeeland OPENBARE ORDE EN VEILIGHEID Gemeente Delft Gemeente Hoeksche Waard werkorganisatie HLTsamen PERSONEEL EN ORGANISATIE Veiligheidsregio Utrecht juridisch beleidsmedewerker op het gebied van toezicht en handhaving senior juridisch beleidsmedewerker adviseur waterwet directeur natuur en milieu beleidsmedewerker zonne-energie | res-accounthouder specialist bodem ketenregisseur overlast en jeugdcriminaliteit adviseur integrale veiligheid strategisch beleidsadviseur openbare orde en veiligheid beleidsadviseur hrm RUIMTELIJKE ORDENING EN VERKEER Certus Groep Holding / Gemeente Leidschendam-Voorburg beleidsmedewerker verkeer & vervoer Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Gemeente Lopik projectleider grondzaken medior plus junior projectleider grondzaken Gemeente Utrechtse Heuvelrug JS Consultancy / Gemeente Houten JS Consultancy / Gemeente Uithoorn Provincie Limburg Provincie Zuid-Holland Publiek Netwerk / Gemeente Amsterdam RUD Zeeland SOCIAAL Certus Groep Holding / Gemeente Nissewaard Divosa Gemeente Amsterdam Gemeente Barneveld Gemeente Nieuwegein Gemeente Nieuwegein Gemeente Nissewaard Gemeente Oss Gemeente Zoetermeer VOORLICHTING EN COMMUNICATIE Gemeente Neder-Betuwe Gemeente Westland JS Consultancy / Gemeente Lansingerland OVERIGE Provincie Utrecht beleidsmedewerker ruimtelijke ontwikkeling beleidsmedewerker onderwijshuisvesting teammanager ruimtelijke ontwikkeling senior adviseur ruimtelijke ordening projectcoördinator gemeenschappelijk landbouwbeleid senior beleidsmedewerker mobiliteit contractbeheerder parkeren beleidsmedewerker toezicht en handhaving senior beleidsmedewerker wmo (centrumtaken zuid-hollandse eilanden) procesmanager lerende ketens gebiedsadviseur maatschappelijke voorzieningen beleidsmedewerker wet maatschappelijke ondersteuning sociaal professional wmo sociaal professional jeugd senior beleidsmedewerker sociaal domein wmo senior beleidsadviseur sociaal domein senior beleidsadviseur sociaal domein / reïntegratie coördinator communicatie en participatie bestuursadviseur communicatie strategisch communicatieadviseur / woordvoerder contractmanager OOK UW VACATURE IN BINNENLANDS BESTUUR? BEL 020-5733656 ADVERTENTIE Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 63 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 62 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 64 pagina 64 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 63 Binnenlandsbestuur.nl pagina 62 Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl Binnenlandsbestuur.nl pagina 64 Binnenlandsbestuur.nl Beleidsmedewerker Verkeer & Vervoer 32 - 36 uur per week | schaal 11A • Allrounder met veel verantwoordelijkheid • Draagt zorg voor strategie • Integraal werken • Creativiteit binnen complexe context Koen Salet | 06-42267005 | koensalet@certusgroep.nl Senior Beleidsmedewerker Wmo (centrumtaken Zuid-Hollandse eilanden) 32-36 uur per week | Schaal 11 • Focus op Beschermd Wonen, Maatschappelijke Opvang, Vrouwenopvang en Huiselijk Geweld • Bewaakt regiokoers en doorontwikkeling • Werkt nauw samen met regio collega’s. • Inhoudelijk vraagbaak en coach voor collega Larissa Plantinga | 06-24863093 | larissaplantinga@certusgroep.nl www.certusgroep.nl BINNENLANDS BESTUUR - WEEK 39 | 2021

IN VIJF DAGEN EEN BETERE CONTROLLER Werk je of ga je werken als controller? Volg de opleiding Controller in een Week en breng je fi nanciële en strategische inzicht naar een hoger niveau. Ervaren topdocenten  Personal Coaching  Inclusief e-learning Word een moderne controller. Ga naar AlexvanGroningen.nl • • • • • • • • • • • • • • •

Ik werk voor Nederland... ...en voor mezelf Wil jij Nederland én jezelf beter maken? JS Consultancy is de carrièrepartner van professionals voor de publieke zaak. Via ons landelijk netwerk bemiddelen wij op het niveau van directie, management en professionals. Aan de slag op het gebied van BedrijfsTeammanager Ruimtelijke Ontwikkeling 36 uur | schaal 13 max. € 89.403,- bruto per jaar (incl. IKB) Ervaren manager die empathisch is en stevigheid meebrengt. Weet medewerkers te enthousiasmeren en te ontwikkelen als individu en als team. Heeft visie, stuurt op hoofdlijnen, maar heeft voldoende affiniteit met RO-thema’s. Uitstekende sparringpartner. Voelt zich als een vis in het water in een politiek-bestuurlijke omgeving. Is verbindend, resultaatgericht en koersvast. Interesse? Bel Elsbeth Braam 06 - 333 219 86 Senior Adviseur Ruimtelijke Ordening 36 uur | schaal 11 max. € 72.604,- bruto per jaar (incl. IKB) Binnen je vakgebied neem je met lef het voortouw en wijs je de organisatie de weg. Je ontwikkelt beleid en bereidt bestuurlijke keuzes voor waarbij je juiste prioriteiten stelt. Brede rol binnen een professioneel en gezellig team met veel vrijheid en verantwoordelijkheid. Diverse disciplines spelen een rol; wonen, verkeer, duurzaamheid, milieu, communicatie. Pragmatisch, analytisch en oplossingsgericht. Interesse? Bel Saskia Schrama 06 - 125 703 76 voering, Ruimte & Infra of Sociaal Maatschappelijk domein? Onze dienstverlening richt zich op het waarmaken van maatschappelijk resultaat. In samenregie met opdrachtgevers. En samen met jou. Teammanager Beleid, Informatievoorziening en Kwaliteit 36 uur | schaal 12 max. € 82.478,- bruto per jaar (incl. IKB) Ervaren manager die met een moderne leiderschapsstijl leiding, richting, ruimte en ruggensteun geeft. Stellen van heldere kaders en sturen op resultaat. Werken naar een professioneel, excellent presterend en zelf organiserend team waar medewerkers hun talenten en expertise met plezier en trots ontdekken, inzetten en ontwikkelen met als doel de ambitie van de organisatie te realiseren. Interesse? Bel Michel Kollau 06 - 511 357 93 Strategisch Communicatieadviseur / Woordvoerder 36 uur | schaal 11 max. € 72.604,- bruto per jaar (incl. IKB) Energiek, gedreven, creatief en ervaren strategisch adviseur. Adviseren op strategische communicatie vraagstukken en woordvoeder voor collegeleden. Inhoudelijk sterk en regie kunnen voeren op wat nodig is en hierin prioriteiten stellen. Verbinder met durf, lef en met open blik meebouwen aan de vernieuwing van de afdeling communicatie en collega’s hierin meenemen. Interesse? Bel Michel Kollau 06 - 511 357 93 Reageer op bovenstaande functies via www.jsconsultancy.nl/vacatures Interim Werving & Selectie

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64

Home