0

NUMMER 7 DECEMBER 2022 WWW.FMTGEZONDHEIDSZORG.NL 2022 7 Interview minister Helder Toekomst van de care Het Spectrum (ver)bouwt Going concern Open bouwen Visie en praktijk Flexibe l gebouw sleutel tot haalbare exploitatie GEZONDHEIDSZORG

                                                                                                                                                                                                                                                                  THUIS IN DE ZORG, DAT IS ADSR Elementweg 2 4706 NN Roosendaal 0165 - 560 602 info@adsr.nl adsr.nl

| editorial VOORTBOUWEN IN TIJDEN VAN VERANDERING Conny Helder beschikt over een fl inke dosis optimisme, blijkt uit het interview dat we met haar hadden voor deze editie (p. 10). Ondanks de enorme vergrijzing, het personeelstekort en de specifi eke problemen van de bouwsector ziet de minister vele oplossingen. Onverschrokken rept ze van technologieën die de menselijke inzet kunnen vervangen. En toont ze enthousiasme over het bouwen van geclusterde woonvormen. Maar hoe uitvoerbaar zijn deze ideeën? Een grote beer op de weg is de uitspraak van de Raad van State die een streep zette door de stikstofvrijstelling voor bouwprojecten, waardoor ook de bouw van die broodnodige woonvormen voor ouderen in het geding is. Bij het ter perse gaan van deze FMT was nog niet bekend hoe de regering hier een mouw aan gaat passen. Een ander zorgenkind, geeft ook Helder toe, is de fi nanciële situatie van zorginstellingen. De infl atie en de gestegen energieprijzen vormen een heet hangijzer waar het kabinet zich nog over buigt. Intussen zetten zorginstellingen hun bouwplannen zo slim mogelijk voort. Dat laten we graag zien in deze editie waarin nieuwbouw en verbouw centraal staan. Het Spectrum (p. 6) is een mooi voorbeeld. Door een hospice op het terrein van een verpleeghuis te bouwen, bespaar je de kosten van koop of huur van nieuwe grond. En, zegt de bestuurder: “De twee kunnen elkaar wederzijds versterken op het gebied van zorg, welzijn, voeding en inkoopeffi ciëntie.” Professor Thijs Asselbergs breekt een lans voor open bouwen (p. 20) als sleutel tot verlenging van de levensduur: gebouw en met een duurzame, dragende structuur, waarin elementen naar wens ingebouwd kunnen worden. Het AMC is een koploper hierin. Daar gaat het beddenhuis zijn tweede leven van weer veertig jaar in (p. 22). De Noordwest Ziekenhuis-groep heeft een andere strategie om fl exibel te zijn. Gefaseerd bouwen is de gekozen oplossing (p. 28), om steeds in te kunnen spelen op het veranderend zorglandschap. “Onze inzichten van zes jaar geleden hebben we al aangepast, omdat bepaalde zorg inmiddels niet langer in het ziekenhuis plaatsvindt.” Dit maakt wel duidelijk: ook bij bouwprojecten draai t het om een doordachte visie zonder angst om die aan te passen als de omstandigheden dat vragen. Elsie Schoorel Hoofdredacteur Een doordachte visie zonder angst om die aan te passen 3

Gebouwgebonden installaties: Ons doel? Bringing buildings to life! verkerk.com Koeling • Verwarming • Ventilatie Luchtbehandeling • Meet- & Regeltechniek Gebouwbeheersystemen • Elektrotechniek Verlichting • Camerabeveiliging Toegangscontrole • Brandmelding Ontruiming • Inspectie Service & Onderhoud • Energietransitie Zorgtechnologie: Zorgalarmering • Leefcirkels • Zorgconsultancy • en veel meer! Gouderakstraat 36A | 3079 DB Rotterdam 010-4820758 | info@aarnoutse-installateurs.nl www.aarnoutse-installateurs.nl Vakmanschap Service

In deze uitgave december | 2022 20 Het Spectrum (ver)bouwt going concern ‘Door nieuwbouw en renovatie te combineren geven we echt een kwaliteitsimpuls’ Herontwerp geeft zorggebouw tweede leven Prof.ir. Thijs Asselbergs Hoogleraar Architectural Engineering TU Delft 06 Plat MINISTER CONNY HELDER OVER DE TOEKOMST VAN DE CARE ‘We moeten de zorg anders organiseren’ 10 Noordwest Ziekenhuisgroep baseert nieuwbouw Alkmaar op best practices 06 5 28 42 ActiZ steunt leden bij Green Deal Zorg 3.0 Anneke Westerlaken Voorzitter ActiZ DEMENTIE, EMOTIE EN TECHNOLOGIE Hoe kom je te weten hoe senioren met dementie zich voelen? 15 18 Nieuw Onderzoeksgebouw VU Amsterdam 22 Renovatie Amsterdam UMC locatie AMC 26 Meer capaciteit met fl exibel zorggebouw 34 Nieuw OK-centrum Scheper ziekenhuis Emmen 37 Digitalisering Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk 44 Ontwerp van downfl owsystemen met simulaties 46 Toekomstbestendige ziekenhuizen zijn slim

huisvesting | tekst • Mirjam Hommes | beeld • Het Spectrum • bouwfoto's • Anke Bot Fotografie Het Spectrum realiseert hospice bij verpleeghuis Nieuwbouw én verbouw op bewoond terrein Een verpleeghuis verbouwen zonder de bewoners te verhuizen en tegelijkertijd op hetzelfde terrein een nieuw hospice bouwen. Het Spectrum in Dordrecht durfde het aan. “Door nieuwbouw en renovatie te combineren geven we echt een kwaliteitsimpuls. Voor onze bewoners én onze collega’s.” H et Spectrum in Dordrecht biedt thuiszorg, verpleeghuiszorg, revalidatie en palliatieve zorg. De stichting heeft meerdere locaties op het eiland van Dordrecht, zowel in eigendom als gehuurd van woningcorporaties. Toen de organisatie kritisch keek naar het eigen vastgoed, bleek het tijd voor verandering. Bestuurder Jurjen Sponselee en programmamanager vastgoed Anton Tielen vertellen over het ambitieuze project. Van verhuizing naar nieuwbouw In mei 2022 begonnen de werkzaamheden, die in juni 2023 tot een afronding zullen komen. Het project bestaat uit twee delen: de renovatie en uitbreiding van het verouderde verpleeghuis Vreedonk en de nieuwbouw van hospice De Patio op hetzelfde terrein. Bestuurder Sponselee: “We moesten op zoek naar een nieuwe locatie voor het hospice. Dat gebouw huren we nu en daar moeten we binnenkort uit.” Een jarenlange zoektocht leverde echter niets op. Programmamanager Tielen: “Er zijn slechts acht plekken in het hospice en dat was ook een reden dat we moeilijk een nieuwe locatie konden vinden. Wat we zochten was te specifiek en te klein.” Sponselee: “We hebben toen intern eens goed nagedacht en gekeken naar het programma van eisen voor het hospice. Toen bleek dat er ruimte was op het terrein van verpleeghuis Vreedonk, dat we in eigendom hebben. Een prima optie vanwege de bereikbaarheid en centrale ligging in de stad. Maar ook zorginhoudelijk heeft het meerwaarde 6 FMT | december 2022 Bestuurder Jurjen Sponselee van Het Spectrum om het hospice dicht tegen het verpleeghuis aan te organiseren. De twee kunnen elkaar wederzijds versterken op het gebied van zorg, welzijn, voeding en inkoopefficiëntie.” Upgrade voor verpleeghuis Daarnaast was het tijd om iets aan verpleeghuis Vreedonk zelf te doen. Het is oorspronkelijk gebouwd als verzorgingshuis, vooral gericht op bewoners met een lichte, somatische zorgvraag, maar inmiddels in gebruik als verpleeghuis waar vooral mensen met dementie wonen. Sponselee: “Voor de huidige bewoners was het complex minder passend. De woningen zijn eigenlijk heel ruim, maar de huiskamers waar de groepen bij elkaar komen, waren voorheen de kantoren met lage plafonds en zonder buitenruimtes.”

Artist’s impression van het complex. De aanbouw is doorgetrokken naar boven. Hospice De Patio onderscheidt zich door de donkere baksteen van Verpleeghuis Vreedonk met de lichtere steen. Ook hebben beide een eigen ingang. De oplossing was een nieuwbouw van het hospice, dat aan het verpleeghuis vast komt, maar een eigen ingang en uitstraling heeft. Het was belangrijk voor Het Spectrum dat verpleeghuis en hospice ieder hun eigen identiteit houden, gemoedelijk samenwonend en -werkend met de ook op het terrein aanwezige aanleunwoningen. Bovenop het hospice zijn twee verdiepingen gebouwd die bij het verpleeghuis horen. Hier worden nieuwe huiskamers met buitenterrassen gerealiseerd. Tielen: “Door naar boven toe door te bouwen, konden we extra kwalitatieve ruimte geven aan de verpleeghuisbewoners. De nieuwe huis kamers geven meer bewegingsvrijheid en dankzij de terrassen is er extra buitenruimte. De oude huiskamers die nu vrijkomen krijgen een andere bestemming. Het worden multifunctionele ruimtes waar bewonersactiviteiten, maar ook bijvoorbeeld fysiotherapie en ergotherapie een plek vinden. Zo kunnen we alle beschikbare ruimtes efficiënter benutten. Het is bovendien gelukt om het aantal plekken in Vreedonk uit te breiden van 90 naar 106.” Partners bij de nieuwbouw en renovatie De partners van Het Spectrum in dit project zijn: Architectenbureau Th. J. Lammers, ADSR voor de bouwkundige werken, Verkerk voor de elektrotechnische installaties en zorgtechnologie en Aarnoutse Loodgieters- en Installatiebedrijf voor de werktuigbouwkundige installaties. De twee geschakelde zorggebouwen hebben elk een eigen ingang en uitstraling 7

Ook aan de achterzijde van het gebouw heeft het hospice een eigen uitstraling Meer bewegingsvrijheid dankzij zorgtechnologie Dankzij de renovatie van Vreedonk krijgen de bewoners meer bewegingsvrijheid. Zorgtechnologie speelt daarin een belangrijke rol. Tielen: “We werken met leefcirkels op maat voor elke individuele cliënt, met behulp van slimme deuren in het pand. Ieder krijgt zo maximale vrijheid, aangepast naar de eigen mogelijkheden. Als de situatie erom vraagt kunnen we de beweegruimte ook weer kleiner maken. Cliënten hebben de benodigde chip bijvoorbeeld ingenaaid in de kleding of een polszender, afhankelijk van wat men prettig vindt of handig is.” Ook wordt in het gerenoveerde verpleeghuis straks gewerkt met domotica die de nachtzorg ontlast. Tielen: “Een slimme sensor in de appartementen kan detecteren of een cliënt naar het toilet gaat en ook weer terugkomt bijvoorbeeld. Ook uit bed vallen wordt in de toekomst direct geregistreerd. Hierdoor verbeteren toezicht en veiligheid.” Uitdagingen Zoals elk vastgoedproject kwam ook het projectteam in Dordrecht de nodige hobbels tegen. Tielen: “De aanleg van de nutsvoorzieningen Op de heftigste bouwdagen zijn leuke uitjes georganiseerd 8 FMT | december 2022 verliep echt volgens de wet van Murphy. Dat is altijd een uitdaging: kabels verplaatsen, gasleidingen aanleggen. Het duurt zo een jaar voordat je aan de beurt bent.” Ook de financiering en de vergunningverlening bleken niet makkelijk. Maar vooral het verbouwen in een bewoond pand is een enorme uitdaging. De renovatie gebeurt in fases, rekening houdend met het feit dat er gewoond wordt en zorgverlening plaatsvindt. De gekozen partners voor de uitvoering hebben ervaring met werken in een zorgsetting en de samenwerking verloopt goed. Tielen: “We hebben dit keer bewust voor deze werkwijze gekozen. Tijdelijke huisvesting voor de bewoners is namelijk ook lastig te regelen én kostbaar. Omdat de gekozen partijen al in meerdere instellingen ervaring hebben, begrijp je elkaar snel. Ook goed overleg met de interne zorgorganisatie is natuurlijk essentieel. Het lukt allemaal, maar het vereist heel veel afstemming en partijen die echt meedenken.” Zo wordt er bijvoorbeeld niet geboord en gezaagd op momenten dat de bewoners samen zijn voor de lunch. En op dagen dat de echt grote aanpassingen aan de beurt waren, zijn leuke uitjes georganiseerd of activiteiten zoals een ‘silent disco’. Sponselee: “We hadden afgelopen zomer ook geluk met het weer. Op de dagen dat er gesloopt werd konden de bewoners buiten zitten in de tuin of waren ze op pad.” Enthousiasme vasthouden Tielen: “Op de heftige momenten van zo’n verbouwing moet je zoveel mogelijk met de bewoners iets leuks gaan doen elders. En het is ook heel belangrijk om de mooie dingen met elkaar te delen zoals de legging van de eerste steen. Daar moet je aandacht aan besteden, alle bewoners een gebakje geven en ook de medewerkers meenemen.”

Bouwen op bewoond terrein vergt nauwe samenwerking tussen aannemer en zorgorganisatie Sponselee: “Op die momenten geef je ook een concreter beeld voor de mensen die in de nieuwe ruimtes gaan verblijven, dat was voor de vele vrijwilligers van het hospice ook heel waardevol. We gaan er met dit project kwalitatief zo op vooruit, dat zag je al bij de eerste steenlegging. Dat enthousiasme geeft echt een boost, ook aan het bouwteam.” Binnenkort volgen er meer kijkmomenten bij de nieuwbouw om de betrokkenheid vanuit de medewerkers en vrijwilligers verder te verhogen. Hoe blij men ook is met het verloop van het project, de renovatie in Vreedonk blijkt toch belastend voor bewoners én personeel. Voor het volgende renovatie- en nieuwbouwproject, verpleeghuis De Sterrenlanden, kiest Het Spectrum daarom voor een andere aanpak. Tielen: “Heel veel standaarden die we nu implementeren, zoals de domotica, gaan we straks ook daar toepassen. Maar we gaan niet meer renoveren terwijl er mensen wonen. Wel op hetzelfde terrein, maar niet in hetzelfde gebouw.” Trots Tielen: “Ik ben - naast de mooie nieuwe ruimtes en de dakterrassen - vooral trots op het feit dat we met elkaar zo’n complex traject tot een goed einde gaan brengen.” Sponselee: “We bieden nu echt een kwaliteitsimpuls aan onze bewoners in de laatste levensfase. Met deze gebouwen kunnen we de komende tientallen jaren weer vooruit. Het mooiste vind ik de winst voor de bewoners, maar daarnaast ben ik ook heel blij dat we de collega’s zo’n fijne werkomgeving kunnen bieden. Dat gun ik alle collega’s van Het Spectrum, ook op andere locaties, maar daar hebben we nog een beetje meer tijd voor nodig.”  Meer informatie over de renovatie/nieuwbouw www.hetspectrumbouwt.nl Programmamanager vastgoed Anton Tielen 9

politiek | tekst • Elsie Schoorel Conny Helder, minister voor Langdurige Zorg en Sport ‘We moeten de zorg anders organiseren’ De enorme vergrijzing van de bevolking, een teruglopend aantal zorgmedewerkers, een tekort aan seniorenwoningen; er zijn nogal wat uitdagingen waar de ouderenzorg mee te maken heeft. Conny Helder ontkent de problemen niet, maar ziet als minister voor Langdurige Zorg genoeg oplossingen om op voort te bouwen. “Veel technologieën kunnen de menselijke inzet vervangen met behoud van kwaliteit.” Helder deelt haar zorgvisie met FMT Gezondheidszorg. U was tot januari 2022 bestuursvoorzitter van tanteLouise in Bergen op Zoom. Die organisatie is gespecialiseerd in zorg voor mensen met dementie. Wat neemt u van deze ervaring mee in uw visie als minister? “Vooral dat kwaliteit van leven voor kwetsbare mensen met dementie van groot belang is. Kwaliteit van leven betekent ook dat ondersteuning en zorg ervoor moeten zorgen dat mensen zelfredzamer en zelfstandiger blijven. Ik heb ook gezien in de praktijk dat er dan veel meer kan dan je op het eerste gezicht denkt. Dat mantelzorgers en mensen met dementie lang veel zelf kunnen. Zélf actief blijven, zélf aangeven wat ze willen. Daarop moeten we voortbouwen.” Dat sluit aan bij het motto van uw nieuwe beleid: zelf als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan. Hoe ziet u dat voor zich? “Ouderenzorg is niet alleen verpleeghuiszorg, maar vooral ook zorg thuis. De meeste ouderen wonen nu al thuis en maken gebruik van de zorg waar elke Nederlander gebruik van maakt: van de huisarts, de apotheek, de fysiotherapeut en de medisch specialist. Wanneer de gezondheidsproblemen toenemen komt daar misschien een hulpmiddel of begeleiding vanuit de Wmo bij. Het kan ook nodig zijn dat er op regelmatige basis een wijkverpleegkundige langsgaat.” Zijn er straks nog wel genoeg verpleegkundigen? “De krapte op de arbeidsmarkt is voor alle sectoren een fors probleem. Investeren in personeel is daarom erg belangrijk. Onlangs is het programma Toekomstbestendige Arbeidsmarkt Zorg (TAZ) naar de Tweede Kamer gestuurd. Samen met veldpartijen gaan we aan de slag, want we kunnen het niet alleen. Daarbij staan drie zaken centraal: innovatieve 10 FMT | december 2022 Kan techniek dienen als vervanging van de mens? “Het doel is niet om mensen te vervangen, maar hen zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten. Maar veel technologieën kunnen, zolang ze goed ingezet worden, de menselijke inzet vervangen met behoud van kwaliteit en soms zelfs met verhoging van kwaliteit voor zowel de zorgmedewerker als de cliënt. Ik denk bijvoorbeeld aan de inzet van slim incontinentiemateriaal dat de medewerker een signaal geeft wanneer het verschoond moet worden. Of aan de inzet van de heupairbag die voorkomt dat mensen een heupfractuur krijgen. Echt vervangen van menselijke inzet doet bijvoorbeeld de medicijndispenser met check op afstand. Zorgmedewerkers hoeven de medicijnen dan niet meer zelf toe te dienen. Er is nog veel meer, zoals sensoren die veranderingen in lichaamswaardes zoals bloedglucose, gewicht of saturatie monitoren bij chronisch zieken.” werkvormen, behoud van medewerkers en het leren en ontwikkelen van onze mensen. Centraal in die aanpak staat de medewerker: wat heeft die nodig? Het is echt belangrijk dat medewerkers meer zeggenschap gaan krijgen. Dan gaat het niet alleen om zeggenschap over je rooster, maar veel breder: ook meebeslissen over welke innovaties doorgevoerd worden en op welke wijze; en over meer zeggenschap in hoe je je ontwikkelt. Innovatieve werkvormen moeten cliënten en medewerkers ondersteunen, in de zin dat ze het werk makkelijker maken. Daardoor kunnen medewerkers zich meer richten op hun kerntaken. Techniek kan ook fijn zijn om de administratie gemakkelijker en sneller te maken.”

Foto: Ministerie van VWS Wat als thuis wonen echt niet meer gaat? Hebben we genoeg aan 130.000 verpleeghuisplekken, met het oog op de dubbele vergrijzing? “In het regeerakkoord staat dat we op de lange termijn het aantal verpleeghuisplekken op 130.000 houden en nieuwe verpleegzorgplekken inrichten op basis van het scheiden van wonen en zorg. Bovendien zal de komende jaren de verpleeghuiscapaciteit nog met 4.800 toenemen. Daarbovenop zal er natuurlijk voldoende geschikte woonruimte moeten zijn. Met het programma Wonen en Zorg voor ouderen (WOZO) zetten we in op het bouwen van geclusterde woonvormen of het verbouwen van huidige gebouwen. Zo maken we woningen met een ontmoetingsruimte, aangepast voor mensen met een beperking waar zorg verleend kan worden. Daar komt ook een subsidie voor.” Het streven is realisatie van 250.000 woningen geschikt voor ouderen tussen nu en 2030. De woningbouw kampt echter met diverse problemen, zoals tekort aan personeel en bouwmaterialen. En recent zette de Raad van State een streep door de stikstofvrijstelling. Hoe gaat het lukken het genoemde aantal toch te behalen? “Het is een stevige opgave. Het kabinet komt binnenkort met een brief waarin het uitlegt hoe het zal omgaan met de uitspraak van de Raad van State. Ook komt er op korte termijn een brief over woningen van ouderen. De huidige zorggebouwen worden verbouwd of gerenoveerd. We verwachten wel dat mensen met een relatief lichtere zorgvraag naar die nieuwe geclusterde verpleegzorgplekken zullen gaan en dat daarom de gemiddelde zorgvraag in de verpleeghuizen zal toenemen.” 'Het doel is niet om mensen te vervangen, maar hen zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten' CV Conny Helder (1958) Sinds januari 2022 minister voor Langdurige Zorg en Sport (VWS) 2017 – 2022 Raad van Bestuur tanteLouise 2020 – 2022 Bestuurslid Actiz 2017 – 2022 Diverse bestuursfuncties in de zorg 2010 – 2017 CEO SGE gezondheidszorg Eindhoven 2000 – 2010 manager divisie Heelkundige Specialismen UMC Utrecht Opleidingen: o.a. Operatieassistent en kaderopleiding Gezondheidszorg 11

'Ik heb ook aandacht gevraagd voor regeldruk en goed werkgeverschap' Foto: Ministerie van VWS De personeelsnorm in de verpleeghuiszorg (minstens twee zorgmedewerkers op acht verpleeghuisbewoners) wordt losgelaten. Welke gevolgen heeft dit voor de kwaliteit van de zorg? “De afgelopen jaren is een stevig fundament gelegd door de zorgaanbieders met de verbetering van de kwaliteit. Daarop bouwen we voort. Kwaliteit van zorg is onverminderd belangrijk en daar wil ik op blijven sturen. Tegelijkertijd moeten we onder ogen zien dat er niet veel meer zorgverleners in de zorg zullen komen werken. We zullen dus de zorg anders moeten organiseren. De komende jaren breidt de groep zorgverleners nog wel uit, met 10.000 intramuraal en 55.000 zorgverleners voor de ouderen thuis. Ik blijf dus investeren. En dat doe ik door tegelijkertijd te vernieuwen via het WOZO-programma. Het Zorginstituut gaat daar samen met het veld vorm aan geven. In mijn verzoek aan het Zorginstituut over doorontwikkeling van het kwaliteitskader heb ik onderwerpen meegegeven zoals de inzet van informele zorg en technologie, maar ik heb er ook aandacht gevraagd voor regeldruk en goed werkgeverschap om personeel te behouden. Op die manier houden we de kwaliteit van de zorg in stand.” Ouderenzorginstellingen hebben het financieel moeilijk. Onder meer door de inflatie en daarmee samenhangende prijsstijgingen van toeleveranciers. En dan is er ook nog de normatieve huisvestingscomponent (nhc) die vanaf 2024 met 8% gaat dalen. Hoe kunnen ze dit alles bolwerken? “De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) signaleert dat de langjarige rente die instellingen betalen flink is gedaald. Daarom zou de nhc met 217 miljoen structureel worden verlaagd. Om dat te voorkomen, heb 12 FMT | december 2022 ik het advies van de NZa gevolgd om met ingang van 2024 versneld 100 miljoen toe te voegen aan de nhc-tarieven voor verduurzaming. Daarmee wordt het effect van de lagere rentes gedempt en wordt de nhc 117 miljoen in plaats van 217 miljoen verlaagd. Daarnaast heeft de NZa op verzoek van VWS alle budgetten geactualiseerd op basis van de ramingen van het CPB. Dat levert de zorgsector een extra steun op van 1,9 miljard in 2023. De gestegen energieprijzen en de hoge inflatie staan trouwens los van de herijking van de nhc-component en daar maak ik me zorgen om. Ik denk er nog over na of we misschien aanbieders voor een deel van de gestegen energiekosten kunnen compenseren.” Wat wordt de rol van preventie: overweegt de overheid om leefstijladvies minder vrijblijvend te maken, om de instroom van zorgbehoevende ouderen in instellingen in te dammen? “Nee, maar we proberen ouderen wel langer vitaal te houden. Zo zijn in het Integraal Zorgakkoord (IZA) concrete afspraken gemaakt over de inzet van leefstijl als behandeling. Een gezonde leefstijl is niet alleen van belang bij het voorkomen dat mensen ziek worden, maar ook bij het behandelen en voorkomen van verergering van ziektebeelden. In het IZA hebben we uitgesproken dat op uiterlijk 1 januari 2025 de gezonde leefstijl voortaan vast onderdeel is van de reguliere zorg voor mensen met een gezondheidsklacht, aandoening of ziekte. Dat laatste vatten we behoorlijk ruim op. Het omvat onder meer aandacht voor leefstijl, fysieke en mentale kwetsbaarheid. Maar ook zullen we adviseren over en verwijzen naar effectieve leefstijlprogramma’s.”

| politiek Hoe creëer je een healing environment in de langdurige zorg, zowel intraals extramuraal? “Mensen met dementie maken een belangrijk deel uit van de cliënten in de langdurige zorg. Op dit moment zijn er circa 300.000 en dat stijgt naar ruim 500.000 in 2040. Het is goed om vanuit dat gezichtspunt deze vraag te beantwoorden. Juist in de eerste fase van dementie is het belangrijk dat deze mensen fysiek, mentaal en sociaal actief blijven. Dat ze de regie over hun leven zoveel mogelijk behouden. Dat kan de symptomen van de ziekte beperken en daarmee de kwaliteit van leven verhogen. En het kan ertoe leiden dat zwaardere vormen van zorg uitgesteld worden. Dat is een opgave voor de gehele maatschappij. Mensen met dementie kunnen alleen fysiek, mentaal en sociaal actief blijven als de samenleving daarvoor openstaat en dementievriendelijk wordt. Pas als de situatie zo ingewikkeld wordt dat zelfredzaamheid (samen met het netwerk) niet echt meer aan de orde is, dan moet er natuurlijk voldoende zorg en ondersteuning ingezet kunnen worden.” Dat netwerk draait om mantelzorgers. Zijn daar voldoende van en hoe gaat de overheid de zware taken van deze mensen ondersteunen? “Om mantelzorgers goed te kunnen voorbereiden en ondersteunen gaan we een concrete aanpak inrichten. Ik doe dit samen met Maarten van Ooijen, de staatssecretaris van VWS. Hij gaat samen met alle betrokken maatschappelijke partners werken aan een uitvoeringsagenda. Die zal focussen op drie punten: de erkenning van mantelzorg en informele zorg in de samenleving, daarnaast de verbinding en samenwerking met de mantelzorger, en ten slotte respijtzorg. Het is wel een zorgenpunt. Nu al is er sprake van overbelasting voor mantelzorgers. Daarom moeten we het slimmer invullen. Het gaat erom dat we in de toekomst voldoende mantelzorgers hebben die niet overbelast raken. Bijvoorbeeld door het organiseren van vervangende mantelzorg: respijtzorg. We vragen van de mantelzorger niet om de rol van de professional over te nemen, maar wel om de eenvoudige hulp of ondersteuning aan bijvoorbeeld één of beide ouders te bieden. Daarbij denk ik bijvoorbeeld aan het bijhouden van hun administratie, het in de gaten houden dat medicatie op tijd geslikt wordt of een vorm van lichte begeleiding. Zo kunnen zorgprofessionals zich juist weer bezig houden met de echte zorgtaken.” Woonzorgcentrum Hanzeborg, Lelystad (foto: Daan Kooiman) 13

zorg is mensenwerk Unica is al jaren een gewaardeerde partner voor ziekenhuizen en andere instellingen in de gezondheidszorg. Of het nu gaat om nieuwbouw, renovatie of beheer en onderhoud; zorgorganisaties die kiezen voor Unica worden ‘ontzorgd’ en kunnen zich daardoor volledig richten op het primaire zorgproces. Door in een vroeg stadium mee te denken over het combineren van techniek en bouwfysica werkt Unica samen met zorginstellingen aan een optimale zorgverlening. Ondanks alle dynamiek en uitdagingen waar de branche zich voor gesteld ziet, draait het uiteindelijk maar om één ding: de beste zorg voor de patiënt. Dat maakt dat wij partner zijn van 74 ziekenhuizen. En daar zijn we trots op. www.unica.nl

tekst • Leonie van Buuren, Coosje Hammink, Masi Mohammadi | huisvesting Livinglab onderzoekt goede woonomgeving dementerenden Dementie, emotie en technologie Locatie Hoevenakkers van Ouderenzorgorganisatie Oktober in Waalre, een van de onderzoekslocaties. Zo lang mogelijk met waardigheid en autonomie (thuis) wonen door het optimaal benutten van de technologische mogelijkheden vormt de kern van het nieuwe WOZO-beleid. Toch brengen senioren met vergevorderde dementie vaak hun laatste jaren in een verpleeghuis door. Hoe voelen zij zich in deze leefomgeving? In een Livinglab heeft de Technische Universiteit Eindhoven in samenwerking met partners uit de praktijk technologie ingezet om de emoties van mensen met dementie, aangewakkerd door het wonen in een verpleeghuis, in kaart te brengen. U it eerder onderzoek is gebleken dat de woonomgeving een belangrijke invloed heeft op hoe wij ons als mens gedragen én voelen. Veel van het onderzoek naar deze invloeden is gebaseerd op het bevragen van mensen, bijvoorbeeld door middel van vragenlijsten of interviews. Maar wanneer iemand dementie heeft, is dit vaak lastiger, zeker wanneer iemand moeite heeft om zich (verbaal) te uiten. Toch weten we dat de woonomgeving een (positieve of negatieve) bijdrage kan leveren aan het gedrag en de kwaliteit van leven van mensen met dementie. Om deze reden zijn we op zoek gegaan naar manieren om het gedrag en de belevingswereld van mensen met dementie (beter) in kaart te brengen, om zo op langere termijn een goede woonomgeving voor hen te kunnen ontwerpen. Drietrapsraket Om de belevingswereld van mensen met vergevorderde dementie te begrijpen, hanteren wij als LivingLab-onderzoekers een drietrapsraket: (1) hoe ziet de omgeving waar mensen met dementie wonen eruit, (2) wat is het gedrag van mensen met dementie in deze omgeving en (3) wat voelen ze daarbij? Met name deze tweede en derde stap worden minder vaak in kaart gebracht in de (wetenschappelijke) praktijk. De eerste stap gaat over de ruimtelijke context, ofwel de fysieke omgeving van het verpleeghuis. Het verpleeghuis brengen wij in kaart door de plattegronden te analyseren op onder andere ruimtelijke organisatie. Denk hierbij aan het beantwoorden van vragen als: ‘Waar ligt de woonkamer ten opzichte van de slaapkamers?’ en ‘Welke vorm heeft de gang die de verschillende woonruimten met elkaar verbindt?’. Nadat we de fysieke omgeving vanuit het tweedimensionale vlak hebben bestudeerd, worden de ruimten driedimensionaal geanalyseerd aan de hand van een bezoek aan het verpleeghuis en foto’s die we daar maken. Zo kunnen we bekijken hoe het licht naar binnen valt, wat het uitzicht is op bepaalde plekken, welke kleuren en materialen er worden gebruikt en hoe het meubilair eruitziet. Activiteiten observeren De tweede stap gaat over de activiteiten en dagelijkse patronen van de bewoners van het verpleeghuis. Dit doen we niet door senioren met dementie te bevragen naar hun dagelijkse activiteiten, maar door hen te observeren in hun eigen woonomgeving, specifiek in de gemeenschappelijke ruimten. Per Livinglab zijn we twee dagen lang aanwezig van ’s ochtends vroeg tot na het avondeten in de woonkamer 15

Leefruimte in verpleeghuisTalma Hof in Emmeloord, een van de onderzoekslocaties | Foto: Henrieke van Assen Fotografie en in de gang van het verpleeghuis. Als een soort ‘fly on the wall’ observeren we wat de bewoners in deze twee ruimten doen, waar ze dat precies doen en met wie ze dat doen. Het gaat er daarbij om dat wij als onderzoekers zo min mogelijk opvallen, zodat het dagelijks leven zo normaal mogelijk door kan gaan. We letten vooral op ondernomen activiteiten, inactiviteit, eten en drinken, communicatie en verplaatsing. Ook is het belangrijk om te weten met wie ze deze acties ondernemen. Is dat met een medebewoner, een zorgprofessional of familie en vrienden? En wie begint de actie? Emoties interpreteren De laatste stap gaat over hoe senioren met dementie emotioneel gezien reageren op de dagelijkse activiteiten en hun woonomgeving. Deze stap wordt nog nauwelijks uitgevoerd in huidig onderzoek naar het leven van senioren met dementie. Het is dan ook een uitda ging: hoe kom je te weten hoe deze senioren zich voelen, wanneer zij zich door hun dementie moeilijker kunnen uiten? In onze Livinglabs maken we daarom gebruik van twee verschillende technieken. De eerste techniek is het gebruik van een ‘mood’-schaal en agitatieschaal. De emoties van de bewoners worden door de onderzoekers geïnterpreteerd via twee wetenschappelijk geverifieerde schalen. Deze observaties worden vervolgens door de zorgprofessional geverifieerd. De andere techniek is meer hightech: biometrische sensoren. In de consumentenmarkt en ons eigen dagelijks leven worden al veel biometrische data opgehaald door middel van slimme apparaten; denk aan een fitbit, apple watch of een hartslagmeter. Niet al deze devices werken echter even goed voor 16 FMT | december 2022 onze doelgroep. In ons onderzoek starten we met draagbare sensoren die om je middel worden bevestigd (van het bedrijf Jamzone). Deze sensoren meten hartslag en hartritmevariabiliteit (HRV); hiermee kan (o.a.) in kaart worden gebracht of mensen negatieve stress ervaren, geactiveerd worden (i.e. positieve stress) of ontspannen/ongefocust zijn. Door biometrische sensoren te combineren met de observatieschalen, hopen we te kunnen ontdekken of de emotie die we kunnen zien ook overeenkomt met de data van de biometrische sensoren, oftewel de fysiologische toestand van mensen met dementie. Op basis van de dagelijkse patronen van de bewoners - kennis opgedaan tijdens de tweede stap - bepalen we een aantal acti viteiten en momenten waarop we voor 2 tot 5 minuten de bewoner observeren in gedrag, de ‘mood’- en agitatieschaal invullen en de sensoren activeren. Hiermee kunnen we deze verschillende soorten informatie naast elkaar leggen om een completer beeld te schetsen van het dagelijks leven en de beleefwereld van mensen met dementie in een verpleeghuis. Livinglabs Met een plan van aanpak op zak, is het de bedoeling om dit uit te gaan voeren en empirische data op te halen. Momenteel werken we met dit plan van aanpak in twee Livinglabs bij zorginstellingen Talma Hof van ZONL (Emmeloord) en De Hoevenakkers van ouderenzorgorganisatie Oktober (Waalre). In samenwerking met de praktijk wordt in een Livinglab onderzoek gedaan in de ‘werkelijke’ leefomgeving van de doelgroep. Een actieve rol van de praktijkpartner is een essentieel onderdeel van het onderzoek. In deze studie zijn beide Livinglabs verpleeghuizen van verschillende zorgorganisaties Over het onderzoek Momenteel werken ir. Leonie van Buuren en Coosje Hammink MSc onder leiding van prof. dr. ir. Masi Mohammadi, hoogleraar Smart Architectural Technologies (Technische Universiteit Eindhoven), aan hun promotieonderzoeken over dementie en de gebouwde omgeving, respectievelijk ruimtelijke oriëntatie en het stimuleren van gezond gedrag. Dit lopende onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met Livinglab-partners: zorgorganisaties ZONL en Oktober, Jamzone en Hans Achterbosch Architecten. Toestemming Uiteraard is er een aantal zaken van groot belang om een dergelijk onderzoek uit te voeren. Allereerst is er toestemming nodig van de bewoners en hun mantelzorgers. Zonder toestemming, mogen de onderzoekers niet beginnen. En zelfs als er wel toestemming is gegeven, maar de bewoner wil niet meewerken, dan hebben de onderzoekers dat te respecteren. Daarnaast is het ontzettend belangrijk om de zorgprofessional bij alle aspecten te betrekken bij het onderzoek. De zorgprofessionals zijn dagelijks in het bijzijn van de bewoners met dementie en kennen hen door en door. Gesprekken met zorgprofessionals zorgen voor achtergrond over de bewoners en het dagelijkse leven in het verpleeghuis. Dit is belangrijke informatie om de onderzoeksdata te interpreteren.

Hoe kom je te weten hoe senioren met dementie zich voelen? die senioren met vergevorderde dementie huisvesten. Echter, ruimtelijk bezien, verschillen deze twee verpleeghuizen enorm. Zo heeft bijvoorbeeld het eerste verpleeghuis een clustervormige organisatie van ruimten, terwijl het andere verpleeghuis een langwerpige organisatie van ruimten heeft. Ook verschilt het aantal bewoners dat een huiskamer met elkaar deelt. Maar of het dagelijks gedrag en emotionele reacties van de bewoners anders zijn, dat is op dit moment nog de vraag.  Foto: Henrieke van Assen Fotografi e UW PARTNER IN MEDISCH MEUBILAIR Samen zorgen we voor de meest optimale inrichting OPSLAG EN DISTRIBUTIE VAN MEDICATIE INRICHTING DAGBEHANDELKAMER VERPLEEG- EN ZIEKENHUISBEDDEN PERSOONLIJK ADVIES OP MAAT MEDIFIX B.V. Nijverheidsweg 8 5071 NK Udenhout T: +31 13 511 11 11 E:  W:  17

huisvesting | partnercontent • Croonwolter&dros VU Onderzoeksgebouw Flexibel bouwen voor onderzoek van de toekomst Duurzaamheid en toekomstbestendigheid: dat zijn twee cruciale begrippen bij de bouw van het nieuwe Onderzoeksgebouw van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Dat zie je terug in de installatietechniek, vertellen Cees Vos van Croonwolter&dros en Arvid Duijzer van ModuleMakers. “Wat er ook verandert in het onderzoek, dit gebouw is er zo goed mogelijk op voorbereid.” V anaf 2024 huisvest het splinternieuwe Onderzoeksgebouw van de VU in Amsterdam ongeveer 500 mensen. Ze doen onderzoek naar, en volgen onderwijs in, grote vraagstukken op het gebied van bijvoorbeeld Alzheimer en depressie. Het Onderzoeksgebouw is state-of-the-art: er zijn bijvoorbeeld 65 trillingsvrije laseropstellingen, een voorziening voor elektronenmicroscopie, een cleanroom en radioactieve labs. Behalve laboratoria en practicumruimten zijn er kantoren, onderwijsvoorzieningen, horeca, ontmoetingsen vergaderaccommodaties. In totaal beslaat het gebouw bijna 30.000 m2 . Voor elk van die vierkante meters zijn duurzaamheid en toekomstbestendigheid cruciaal, vertelt directeur Landelijke Projecten van Croonwolter&dros Cees Vos. Croonwolter&dros vormt samen met J.P. Van Eesteren de bouwcombinatie die het pand realiseert. “Het Onderzoeksgebouw is voor onze opdrachtgever, de VU, een belangrijke stap in de campusontwikkeling, waarbij verduurzaming centraal staat.” Het ontwerp van het gebouw heeft duurzaamheidscertificaat BREEAM in Use gekregen. Er zijn bijvoorbeeld een warmte-koude-opslag (WKO), een groen dak op de laagbouw, energiearme liften, bewegingssensoren, ledverlich ting en waterbesparend sanitair. Vos: “Maar het streven naar duurzaamheid zie je ook terug in de toekomstbestendigheid van het gebouw, dat aanpasbaar is bij veranderende gebruikerswensen, zodat je er over veertig jaar nog net zo goed kan werken als op de dag van de opening.” Flexibiliteit inbouwen En dat vraagt om flexibiliteit, want de werkprocessen en onderzoeksvragen van morgen zijn anders dan die van 2060. Cees Vos: “Daar moet je bij het ontwerp al rekening mee houden: wat kunnen we nu al voorzien en voorbereiden? Hoe zorgen we ervoor dat een ruimte eenvoudig van functie kan veranderen? Hoe passen we nieuwe technologie eenvoudig 18 FMT | december 2022 in een bestaande omgeving in? Wat betekent dit voor de installaties en de aansluitingen? Zo kijken wij als Croonwolter&dros naar technologie.” Hij geeft een voorbeeld. “Stel, er komen nieuwe microscopen die warmte toevoegen in het pand; hoe zorgen wij ervoor dat die wordt afgevoerd? Of: hoe maken we van een onderwijsruimte eenvoudig een onderzoeksruimte? Wat is daarvoor nodig? Je wilt immers niet dat je alle infrastructuur naar die ruimte toe moet aanpassen! Daarom hebben we samen met de opdrachtgever nagedacht over hoe we een pand aan de voorkant al toekomstbestendig kunnen ontwerpen, zodat de VU in de toekomst geen onnodige kosten hoeft te maken.” Modulaire gebouwtechnologie Daarbij is ook directeur Arvid Duijzer van ModuleMakers betrokken. ModuleMakers is een start-up van Croonwolter&dros. “We ontwikkelen en produceren modulaire gebouw technologie”, zegt Duijzer. “Dat doen we ook voor het Onderzoeksgebouw. Met onze werkwijze ondersteunen we de duurzaamheid en toekomstbestendigheid van gebouwen.” In het kort komt dit erop neer dat ModuleMakers kant-en-klare modules ontwikkelt voor regeltechniek, distributie, energie en plafonds. De modules worden geproduceerd

Het nieuwe flexibel gebouwde onderzoeksgebouw van de VU in Amsterdam in de fabriek van ModuleMakers in Amersfoort en hoeven vervolgens alleen nog op locatie te worden geassembleerd. Op locatie hoeft dus niet meer gelast en gepuzzeld te worden, want alles is al vooraf berekend en onder optimale omstandigheden geproduceerd. “Juist op lastig bereikbare of krappe locaties is dat een enorm voordeel. Je hoeft alleen nog de bouten en de moeren vast te draaien en hebt geen ruimte nodig om bijvoorbeeld een las te maken. Je hebt ook geen last van weersomstandigheden en kunt parallel aan de bouw produceren. Dat levert veel tijdwinst op voor de opdrachtgever”, aldus Duijzer. De modules houden rekening met veranderende functies. “Wil je bijvoorbeeld een vergaderruimte maken van een werkplek, dan heb je extra koelcapaciteit nodig. Ons modulaire plafondconcept, een high-end oplossing voor verlichten, verwarmen en koelen, is al voorbereid op een extra aansluiting voor koelcapaciteit. Dat kost niks extra: onze modules hebben standaard twee aansluitpunten. Dus doet de vraag naar een extra koelplafond zich voor, dan is het gewoon een kwestie van aansluiten en klaar.” Onderhoud van de plank Ook leidingwerk wordt in de fabriek in Amersfoort voorbereid. “In het VU Onderzoeksgebouw zitten vele kilometers aan leidingen. Die maken we onder gecontroleerde omstandigheden, en hoeven we alleen nog maar te installeren, als legoblokjes”, zegt Duijzer. “En in feite geldt dat ook voor onze WKO-modules, onze configurator en een compleet inzetbaar product voor een betrouwbare, betaalbare en schaalbare WKO.” De modulaire benadering heeft ook voordelen voor onderhoud. “Als er iets kapot gaat, kunnen we eenvoudig een nieuwe module Op lastig bereikbare locaties heeft modulebouw een enorm voordeel van de plank pakken en installeren. En als een bepaald onderdeel in een ruimte eerder aan het eind van zijn levensduur is dan een ander onderdeel, dan hoeven we niet alles te vervangen maar alleen dat onderdeel. Zo gaat een klimaatplafond wel veertig jaar mee, maar kan een verlichtingsarmatuur het na tien jaar begeven. Dan hoeven we alleen het armatuur te vervangen.” Vroegtijdig in gesprek Het werken met modules vraagt wel om vroegtijdige betrokkenheid. “Wil je maximaal profiteren van standaardisering, dan houd je in je ontwerp rekening met de dimensionering van de modules”, aldus Duijzer. “Natuurlijk is ons proces zo ingericht dat we ook snel en efficiënt maatwerk kunnen ontwikkelen, maar het meeste profijt heb je als je met standaardelementen werkt.” Die afstemming en het ontwerp gebeurt door Croonwolter&dros Utiliteit, dat veel ervaring heeft met dergelijke grote en complexe projecten. “Je investeert tijd aan de voorkant, door het bespreken en verwerken van de klantwensen, maar de meerwaarde is enorm. Zowel tijdens de bouw als straks, wanneer hier vele jaren fantastisch onderzoek gedaan wordt”, besluit Vos.  Meer informatie www.croonwolterendros.nl 19

architectuur | tekst • Dietske van der Brugge Thijs Asselbergs breekt lans voor revitalisering Open bouwen Herontwerp geeft zorggebouwen tweede leven De leerstoel Architectural Engineering die Thijs Asselbergs bekleedt aan de TU Delft bevindt zich op het snijvlak van architectuur en bouwtechnologie. In die mixed zone van kwaliteiten moet een belangrijks transformatie vorm krijgen, ook van zorggebouwen. Je komt er niet met alleen met flexibiliteit waarmee je in de toekomst wanden kunt verplaatsen, betoogt Asselbergs. De kern van de oplossing ligt in het gedachtegoed van het Open bouwen, in combinatie met modulaire, geïndustrialiseerde en aanpasbare productie van gebouwelementen. H et denken over de bouw, ook van zorggebouwen, is in de 20e eeuw blijven hangen, stelt Asselbergs. “Er is enorm veel ontwikkeld; zorginstellingen zien er echt heel anders uit dan een paar decennia geleden. Je zult mij niet horen zeggen dat we stilgestaan hebben. Maar de basis is nog altijd: je bouwt een ziekenhuis voor 40 – 50 jaar, voor een opdrachtgever of investeerder die het in die tijd afschrijft naar nul inclusief het gebruikte materiaal. Dat is eigenlijk een benadering die nog stamt uit de tijd dat een ziekenhuis na 40 jaar zijn deuren sloot en ergens anders een nieuw pand betrok. Dat willen we helemaal niet meer. En dat betekent ook dat je anders naar een gebouw moet kijken.” Gebouw = Structuur + Inbouw Die levensduur van 40 jaar is niet meer van deze tijd, om meerdere redenen. “Gebouwen blijven veel meer op hun eigen plaats staan, en worden op de eigen locatie vernieuwd”, aldus Asselbergs. “Dan is het zowel vanuit het oogpunt van (milieu) investeringen rendabel houden als vanuit duurzaamheidsperspectief van belang dat de hoofdstructuur herbruikbaar is. Onder die voorwaarde kun je bijvoorbeeld blijven profiteren van beton. Dat kan een goed basismateriaal zijn, maar de productie ervan heeft een enorme CO2 -last. Zoveel 20 FMT | december 2022 dat een betonnen hoofdstructuur herbruikbaar moet zijn en meerdere gebouwgeneraties meekan.” Dat is de sleutel tot verlenging van de levensduur: gebouwen te ontwikkelen met een slimme en duurzame dragende structuur, en alles dat je daarin maakt is inbouw. “Die inbouw is flexibel, en dat geldt voor alle facetten van het gebouw. Ook de functie.” Flexibiliteit Een ziekenhuis hoeft niet altijd alleen een ziekenhuis te blijven. Daar kun je op ontwerpen. Asselbergs: “Een ziekenhuis kent wel veel extra installatietechnische elementen die wanneer je het slim ontwerpt aparte stroken en zones voor schachten vergen. Daardoor is meer overmaat in het ontwerp van een ziekenhuis nodig. En die moet mee-ontworpen en meegefinancierd worden. Wanneer je dat niet doet heeft dat tot gevolg dat ziekenhuizen monofunctionele ‘fabrieken’ worden. Als je naar een kleinere, meer menselijke maat en schaal wilt – of moet, het zijn immers gebouwen voor mensen en geen machines – dan kun je de functie ‘ziekenhuis’ prima mixen met woon-, werk- en atelierruimtes en ontstaat een multifunctionele stad.” Open Bouwen Het scheiden van drager en de inbouw is niet nieuw. Het is de basis van het gedachtegoed van Open Bouwen, dat architect John HabraGebouwdoorsnede van het AMC ken zestig jaar geleden muntte in zijn boek ‘De drager en de mensen’. Deze manier van bouwen heeft een positieve invloed op circulariteit, aanpasbaarheid en bevordert ook de invloed van gebruikers. Dat zijn thema’s die in het open bouwen centraal staan. Thijs Asselbergs: “Het is jammer dat het voormalige Prinsengrachtziekenhuis in Amsterdam bijvoorbeeld niet behouden kon blijven als zorggebouw. Grachtenpanden zijn met hun gemetselde wanden en houten vloeren in principe al eeuwenlang goede voorbeelden van flexibele gebouwen. Door de heldere structuur, het ritme van de gevels van het Prinsengrachtziekenhuis en de maat en schaal kon het gebouw uitstekend worden hergebruikt als flexibel kantoor en woningen. Daarbij dient de overheid het wel te stimuleren om kwaliteit,

‘Een gebouw is een dragende structuur met een inbouw’ Wie is Thijs Asselbergs? Gevelmodellen die bouwkundestudenten van de TU Delft maakten voor vernieuwing van de bestaande gevel van het AMC-gebouw. circulariteit en duurzaamheid te integreren in adequate regelgeving. En als ik binnen mijn vakgebied blijf: wij proberen architecten en bouwkundigen zo op te leiden dat ze het voortouw nemen in circulair en duurzaam ontwerpen.” Digitalisering en robotisering Zorggebouwen kunnen veel beter worden her gebruikt wanneer zij in lagen: dragerinbouw-gevel-installaties-losse inrichting- zijn opgebouwd door integrale toepassing van digitalisering en robotisering. Vernieuwbouw op een locatie die 24 uur per etmaal in bedrijf is, waar kwetsbare mensen verblijven en waar bovendien de uiterste zorg voor hygiëne en infectiepreventie vereist is, is een precaire bezigheid. “Moderne productietechnieken maken modulaire, geïndustrialiseerde en aanpasbare productie van gebouwelementen mogelijk. Dat vergroot de mogelijkheden van het wisselen van de inbouw in de bestaande draagconstructie van zorggebouwen enorm”, betoogt Asselbergs. “Niet alleen is hergebruik veel beter realiseerbaar binnen de eisen van de bestaande gebouwfunctie; het is eveneens een substantiële verbetering van de milieu-impact van de verbouwing.” De casus AMC Asselbergs noemt de vernieuwing van het Amsterdam UMC, op de locatie AMC, een sterk voorbeeld van flexibel bouwen. “Een paar jaar geleden belde Emile Spek, de directeur Huisvesting van – toen nog – het AMC mij. Hij vertelde dat de Raad van Bestuur had besloten het beddenhuis, dat dateert uit de jaren ’80, niet te slopen. Dat unieke besluit verdient applaus: het AMC is met 560.000 m2 het grootste ziekenhuis van Nederland. Als je dat voor sloop kunt behoeden legt dat echt gewicht in de schaal. Men gaat anders denken. Het gebouw, van de architecten Duintjer en Van Mourik, is geen monument, maar heeft een kraakheldere opbouw en structuur die zich goed laat hergebruiken. De vraag van Spek was: ‘slopen dus niet; wat dan wel en vooral op welke nog te bedenken regelgeving voor circulariteit, duurzaamheid en erfgoedwaarde moeten we anticiperen?’. Daar zijn we met een team van de TU Delft voor gaan zitten, om aan de hand van ontwerpend onderzoek te bezien hoe je het gebouw kunt hergebruiken. En daarbij alle voorwaarden op het gebied van circulariteit, energieverbruik en opwekking, aanpasbaarheid en vooral het anticiperen op een fijn, gezond binnen- en buitenklimaat optimaal te integreren. We zijn met ruim 400 masterstudenten, 25 docenten en 7 hoogleraren afkomstig uit de hele wereld met 7 dubbeldekkers van Delft naar Amsterdam gereden en zijn workshops, lezingen en debatten gaan organiseren. Dit als inspiratieboost voor een goed hergebruik en duurzame toekomst van het grootste gebouw van Nederland.”  Prof.ir. M.F. (Thijs) Asselbergs (1956) is sinds 2008 hoogleraar Architectural Engineering aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Daarvoor was hij aan verschillende opleidingsinstituten verbonden, waaronder de Academie van Bouwkunst in Amsterdam waar hij van 1986 tot 1990 hoofd was van de masteropleiding architectuur. In zijn loopbaan heeft Asselbergs adviesrollen vervuld, onder meer als voorzitter van de Welstands- en Monumentencommissie van Den Haag en van 2002 tot 2006 als adviseur welstand voor de Rijksbouwmeester. Asselbergs is daarnaast sinds 1984 zelfstandig architect. Tussen 1990 en 1994 was hij stadsarchitect van Haarlem en sinds 2011 is hij directeur-eigenaar van Thijs Asselbergs architectuurcentrale in Amsterdam-Haarlem, een bureau voor architectuur en stedenbouw. Thijs Asselbergs | Foto: Sanne Glasbergen 21

huisvesting | tekst • Dietske van der Brugge Het AMC gaat voor nóg veertig jaar In Amsterdam is een bijzondere renovatie gaande bij de locatie AMC van het Amsterdam UMC. Een best practice die in het komend decennium geen navolging kan krijgen: een ziekenhuisgebouw zo ultiem flexibel benutten kan namelijk alleen als het te renoveren ziekenhuis bij het eerste design, zeg veertig jaar geleden, al ontworpen is als dragende structuur met inbouw. Het AMC is zo’n uniek gebouw. Het gaat zijn tweede leven van weer veertig jaar in. "A ls je de buitenkant van dit gebouw voor het eerst ziet, val je niet achterover van de geweldige esthetiek”, zegt projectleider Jacob Elzerman van het Amsterdam UMC. “Dat is niet het aspect dat de hoogste prioriteit heeft gekregen bij het ontwerp in de jaren ’70. Maar als je beter kijkt zie je de bijzonderheid van het gebouw; het is ontworpen met een buitengewoon sterke en innovatieve visie op zorgarchitectuur. Het is een icoon van wat professor Asselbergs Open Bouwen noemt (zie artikel op p. 20). En daar profiteren we van nu we het gebouw een tweede leven kunnen geven. Het kan hierna wéér veertig jaar mee – dat is echt ongekend: een ziekenhuis dat tachtig jaar in functie blijft.” Tweede leven Het beddenhuis van het AMC is aan het einde van zijn levenscyclus. Beter gezegd: de inbouw was aan het einde van zijn levensduur. De hoofdstructuur niet; die blijft gewoon overeind, en verder gaat fasegewijs alles eruit, going concern. Wat blijft er dan over? Antoine de Zeeuw, projectcoördinator van aannemer Heijmans: “De vloeren, de kolommen en de kern waar het trappenhuis en de liften inzitten. Dat is het.” 22 FMT | december 2022 Installatie-ontwerp in BIM Door het modulaire ontwerp van het gebouw kun je overal boren zonder de constructie aan te tasten. De Zeeuw beaamt dat het gebouw die belofte ook echt inlost. “Er is indertijd ongelofelijk secuur gebouwd”, heeft hij ondervonden. “Zeker gezien de technische meetmogelijkheden van veertig jaar geleden. Want inderdaad, als je gaat boren zie je dat echt alles op de centimeter nauwkeurig klopt. Een knap staaltje werk!” Ultiem flexibel In de laagbouw zit om de twee verdiepingen een tussenverdieping in de gebouwstructuur, voor de technische installaties. Die kun je naar onder en naar boven door de vloeren prikken, zodat de volledig uniforme afdelingen op die gebruikslagen vrij in te delen zijn. De principes van modulaire bouw zijn hier tot in perfectie doorgevoerd. Je kunt in zo’n basisafdeling álles maken. Elzerman: “Voor de hartafdeling bouw je er de installaties in voor cardiologische zorg, voor de IC, de NICU, wat je ook noemt, installeer je hún apparatuur. Dat maakt het gebouw extreem flexibel bruikbaar. In de coronacrisis hadden we zoals elk ziekenhuis ineens faciliteiten nodig waar mensen snel te isoleren zijn en patiëntstromen niet

Decentrale opslag steriele en niet-steriele dagvoorraad | copyright: Hanne van der Woude / ontwerp: EGM Architecten en Wiegerinck. kruisen met andere groepen gebouwgebruikers. Ook speelt de fusie van AMC en VUmc tot Amsterdam UMC. Er is geschoven met specialismen: de ene discipline wordt geconcentreerd op locatie AMC en de andere op locatie VUmc. Dat is een hele schuifoperatie, maar kan door de uniformiteit van de nieuwe verpleegafdelingen probleemloos opgevangen worden”, schetst Elzerman de inderdaad indrukwekkende gebruiksmogelijkheden van het gebouw. Oud eruit, nieuw erin De dragende structuur blijft staan en de hele inbouw wordt gesloopt en vervangen, door een minutieus geregisseerde operatie waarin just-in-time op maat gemaakte bouwpakketten worden aangevoerd. “Een soort IKEA-pakketten”, typeert Will Jonk, Technisch directeur van Kwakman Groep, die de renovatie samen met Heijmans realiseert. “Dat is de enige manier waarop het verantwoord kan. Het is een enorm project. Een ziekenhuis is natuurlijk 24/7 in bedrijf en is zelf ook al een organisatie met een strikt georganiseerde logistiek op een dicht bebouwd terrein. Je kunt niet zomaar met een aantal vrachtwagens het terrein op rijden en twintig pallets afladen. 3D Bouwinformatiemodel (BIM) Alles is eerst in een 3D-model (BIM) gebouwd. En alle componenten worden elders op maat geproduceerd. Zo kunnen wij op locatie schoon werken. Tot in detail is berekend welke materialen in welke volgorde, op welk moment, op welke plek nodig zijn. Een bouwticketingsysteem reserveert een tijdslot voor elke levering, en zorgt dat de collega’s op de bouwplaats bijvoorbeeld weten: om 8:30 uur komen er elf pallets met gipsplaten aan. Die worden gelost en met een precisie-transportsysteem naar de plek gebracht waar ze verwerkt worden. We vervoeren bouwmaterialen over het dak van het gebouw heen, want anders zou onze goederenstroom de werk‘Alles is berekend en alles moet kloppen' processen van het ziekenhuis te veel verstoren. Álles is berekend en álles moet kloppen.” “En het werkt”, vult De Zeeuw aan. “Het is bijzonder om op deze manier te bouwen, en het gaat met een snelheid die we niet kennen. Op een bouwplaats voor woningen gaat veel tijd zitten in het verplaatsen van mensen en materialen. De hele werkorganisatie is hier al vooraf gedaan, en de clashes zijn er in het 3D-systeem al uitgehaald.” Kwakman Groep won met deze minutieuze toepassing van BIM en Engineering in september 2022 de Gyproc Trophy Innovatieprijs. In een lege verdieping worden eerst wandprofielen aangebracht op de vloeren en tegen de plafonds. Dan gaat een kant van de wand erin. Vervolgens komen tegen de binnenzijde van die wand de technische installaties, en daarna gaat de tweede zijde van de wand ertegenaan. Elzerman: “Het is inderdaad bizar om te zien met welke snelheid dat allemaal gaat!” Lerend vermogen Het strikt geregisseerde bouwsysteem betekent dat monteurs alleen monteren. “Onze vakmensen waren gewend om zelf mooie oplossingen te bedenken als er iets niet helemaal past zoals het zou moeten,” zegt Jonk. “Ze moesten eraan wennen dat dat hier niet de bedoeling is. Want op een andere 23

We denken Normec AquaServa: Hét adviesbureau voor waterkwaliteit en gebouwveiligheidid graag met u mee! Bel 088 062 500 Als facilitair manager in de zorg zet u de gezondheid, het welzijn en functioneren van bewoners, medewerkers en gebruikers voorop. Het belang van een gezond binnenmilieu en veilig water is enorm. Normec AquaServa is expert op dit gebied en helpt u hier graag bij. Complete dienstverlening rond waterveiligheid Normec AquaServa biedt een complete dienstverlening op het gebied van waterveiligheid. In de zorg is schoon en veilig water van cruciaal belang. Mensen met een verlaagde weerstand zijn vatbaarder voor mogelijke gevolgen van slechte waterkwaliteit. Bij een overschrijding van de normen komen we direct in actie en zorgen dat het water zo snel mogelijk weer veilig is. Daarna gaan we hard aan de slag om de waterveiligheid in uw zorglocatie duurzaam te herstellen. Totaaloplossing voor een gezond binnenmilieu Ervaren medewerkers klachten zoals hoofdpijn, concentratieproblemen of irritaties aan ogen of luchtwegen? De kans is groot dat er een verminderde luchtkwaliteit is. Met een meting van het binnenklimaat, kunnen we klachten of een slechte luchtkwaliteit herleiden én oplossen. Hier helpen onze experts u ondere andere nog meer bij Binnenmilieuadvies Desinfectie luchtbehandelingskasten Desinfectie waterinstallaties Beheersmaatregelen Legionellapreventie Meer weten? Bel voor een afspraak. Waarom kiezen voor Normec AquaServa?  Ruim 20 jaar ervaring in gebouw- en waterveiligheid en legionellabestrijding.  Wij werken o.a. voor Altrecht, Middin en het Gelre Ziekenhuis.  BRL K14015, BRL K14032, BRL K14036 en BRL K6010  Wij werken nauw samen met Normec BioBeheer; een geaccrediteerd laboratorium. normecaquaserva.nl | +31 88 062 500 Improve Quality. Reduce Risk.

Installatie-ontwerp in BIM verdieping staat ook een ploeg mensen; die staan hetzelfde te doen als jij, en als die een andere prima oplossing bedenken is de uniformiteit uit je modules. Dus áls je nog ergens een verrassing tegenkomt, moet je terug naar het ontwerp. We hebben door de werkwijze ‘alles moet aan de voorkant kloppend gemaakt worden’ echt moeten puzzelen hoe we lerend vermogen in de werkplanning konden krijgen. Dat is gelukt; er zitten eigenlijk geen verrassingen meer in. We zijn nu halfweg, en iedereen is eraan gewend geraakt dat alles wat ze aangeleverd krijgen gewoon klopt. Soms vergeten mensen bijna dat dat geen toeval is!” Elzerman: “Er zit een team van zeker twintig mensen op de logistieke planning.” Vraaggestuurd ontwerp “Er is enorm veel inbreng vanaf de werkvloer geleverd bij het ontwerp. Zowel vanuit de zorgverleners als vanuit patiëntenperspectief is meegedacht. We hebben meerdere mockups gebouwd om de patiëntenkamers zo te bouwen dat het zorgpersoneel er goed in kan werken, dat looproutes logisch en efficiënt zijn. “De wanden en daarmee de bedden staan bijvoorbeeld allemaal iets gedraaid op de gevel”, zegt Jonk. “Daardoor heeft de verpleging direct zicht op de patiënt. Zoiets is voor een bouwer eigenlijk een complicatie; die bouwt het liefst recht. Maar als je weet waarom dit zo ontworpen is, is het ook mooi om het zo te kunnen maken. Je faciliteert dan echt goede zorg.” Elzerman: “Dat vind ik belangrijk, dat de mensen die het maken ook terugkrijgen wat de waarde van hun werk is. We hebben na de ‘In een modulaire afdeling kun je alles bouwen’ opening van de NICU (de IC voor veel te vroeg geboren baby’s – red.) bouwvakkers rondgeleid op de afdeling. Daar zagen ze hoe de zorg werkt voor die piepkleine baby’s die geboren zijn uit zwangerschappen van 24 weken.” “Daar was ik bij”, zegt Antoine de Zeeuw, “dat heeft op iedereen ongelofelijke indruk gemaakt. Dat doet echt wat met je, om zo te zien waarvoor je het doet.” Best practice Ben je hier geen best practice aan het neerzetten die niemand kan navolgen? “Daar zit wat in”, zegt Elzerman. “Want geen enkel ander zorggebouw in Nederland heeft zo’n goed open ontwerp als dit. En zonder die basis is dit voorbeeld niet in deze perfectie te volgen. Maar kijk er dan naar als een best practice op het gebied van gebouwontwerp. Iedereen wil ziekenhuizen flexibel maken, maar vrijwel nergens worden nieuwe huizen neergezet die dat zo goed faciliteren als dit. Dat is wel iets om over na te denken.”  AMC: het gebouw Het AMC is een gigantisch gebouw, van 560.000 m2. Niet alleen het grootste ziekenhuis van Nederland; ten tijde van de bouw was het op het Pentagon na het grootste gebouw ter wereld qua oppervlakte. Het ziekenhuis is door de architecten Duintjer en Van Mourik modulair ontworpen en uitgelegd op een stramienmaat met een raster van 7.80 x 7.80 meter. Het zorgcomplex bestaat uit drie torens van acht verdiepingen op een brede laagbouw. Elke toren heeft twee lobben: een noorden zuidkant. De onderste drie verdiepingen van het gebouw bieden ruimte aan functies waar patiënten gezien en behandeld worden: OK’s, onderzoeksfaciliteiten, Radiologie, poli’s. De zes bovenste lagen van de torens huisvesten de verpleegafdelingen. De achtste verdieping van de drie toren zijn nu niet in het renovatieplan opgenomen; die zijn enkele jaren geleden vernieuwd. Van de rest wordt de hele inbouw gesloopt en vervangen. 25

huisvesting | partnercontent • Q-bital Healthcare solutions Flexibele zorghuisvesting vergroot de ziekenhuiscapaciteit De recente Covid-19 pandemie heeft zorgverleners wereldwijd voor vele uitdagingen gesteld, met een toegenomen behoefte aan IC-bedden en verhoogde aandacht voor een maximale infectiebeheersing. De infrastructuur van de gezondheidszorg speelde een cruciale rol bij het bepalen van de reactie op de pandemie. De onmogelijkheid om veel zorggebouwen aan te passen en een andere bestemming te geven en de noodzaak om meer maatregelen voor infectiebeheersing te nemen, betekenden dat electieve zorg moest worden opgeschort om kritieke ICU-bedden te creëren. Daardoor moesten patiënten elders worden geopereerd. Hierdoor ontstond de behoefte aan zelfstandige ruimten buiten de hoofdlocatie van het ziekenhuis, waardoor de electieve zorg zelfs in noodgevallen kon worden hervat. Dit onderstreepte het belang van flexibele zorghuisvesting die kan worden aangepast aan de unieke behoeften van het ziekenhuis. D e afgelopen jaren is duidelijk geworden dat regeneratieve en toekomstbestendige infrastructuuroplossingen nodig zijn om zich duurzaam en efficiënt aan te passen aan de veranderende behoeften van elk ziekenhuis in de loop der tijd. Moderne bouwmethoden (MBM) vormen een doeltreffend alternatief voor de traditionele bakstenen en mortel, waarbij de faciliteiten in enkele weken in plaats van in jaren worden geïnstalleerd. Bij MBM, met name modulaire bouw, wordt het grootste deel van de bouw (90%) buiten de bouwplaats in een fabriek uitgevoerd, waardoor vervuiling en verstoring van de bouwplaats worden beperkt en de gezondheid en veiligheid van de werknemers worden verbeterd. Duurzaamheid is een steeds belangrijkere overweging bij bijna elke beslissing die een zorgverlener moet nemen. En geen wonder: als de wereldwijde gezondheidszorgsector een land zou zijn, zou het de vijfde grootste uitstoter van broeikasgassen op de planeet zijn. 26 FMT | december 2022 Scala van modulaire faciliteiten Modulaire zorggebouwen kunnen op het ziekenhuisterrein worden geïnstalleerd, weg van de belangrijkste acute locatie om de infectiebestrijding te maximaliseren. Deze faciliteiten kunnen worden aangepast aan de behoeften van de zorgverlener en kunnen worden geïnstalleerd om de capaciteit te handhaven en te vergroten in tijden van verhoogde vraag of renovatie. Deze faciliteiten kunnen operatiekamers, CSA’s, ziekenhuisafdelingen en nog veel meer omvatten. Een modulair chirurgisch centrum, the Surgical Treatment Centre, werd onlangs ontworpen en geïnstalleerd door Q-bital Healthcare Solutions in samenwerking met St George's University Hospital NHS Foundation Trust om extra chirurgische capaciteit te bieden en de toenemende achterstand in de electieve zorg weg te werken. Het chirurgische complex werd in slechts vijf maanden opgeleverd en bestaat uit vier operatiekamers met laminaire flow, bijbehorende ziekenhuisafdelingen, spreekkamers, voorzieningen voor het personeel en utiliteitsruimten. Bovendien is de infectiebeheersing gemaximaliseerd, doordat de stand-alone faciliteit gescheiden blijft van het hoofdgebouw van het ziekenhuis. De mogelijkheid om ervoor te zorgen dat alleen Covidnegatieve patiënten naar binnen kunnen biedt bescherming . Het behandelcentrum levert zorg aan ziekenhuizen in de regio Zuidwest-Londen en is multi-specialistisch, waarbij grote aantallen laagcomplexe procedures worden uitgevoerd, van algemene chirurgie tot urologie en gynaecologie. De faciliteit faciliteert wekelijks meer dan 120 procedures en is enorm succesvol in het creëren van positieve patiëntentrajecten, in elke fase van het behandelproces. Chirurgische hub voor geplande zorg Een chirurgische hub is een beschermde faciliteit die specifiek bestemd is voor het uitvoeren van geplande zorgprocedures. Geplande zorg kan dan worden voortgezet wanneer zich noodsituaties voordoen, zoals

De door Q-bital Healthcare gerealiseerde modulaire OK- faciliteit in Roehampton. De mobiele en modulaire oplossingen van Q-bital bieden hoogwaardige, gespecialiseerde en geïntegreerde klinische omgevingen waar een reeks procedures kan worden uitgevoerd, waaronder orthopedie, oogheelkunde en endoscopie. een toevloed van vraag op spoedafdelingen en pandemieën. Bovendien is gebleken dat chirurgische hubs, met speciale welzijnsruimten voor het personeel en verbeterde urenplanning, een essentieel instrument zijn om het welzijn en dus het behoud van het personeel te verbeteren; een cruciale factor in de strijd tegen de huidige personeelsproblemen. Bovendien betekende de opschorting van de electieve zorg in 2020 een aanzienlijke vermindering van de opleidings-mogelijkheden voor chirurgische stagiairs, waardoor de personeelsproblemen alleen maar groter werden. Door de invoering van het Chirurgisch Behandelcentrum in Londen en de toewijding aan electieve zorg zijn de opleidingsmogelijkheden echter verbeterd: één urologiestagiair heeft in een periode van vijf maanden 297 operaties in het centrum uitgevoerd. Dit onderstreept de vele voordelen van modulaire zorgfaciliteiten, niet alleen als fl exibele zorghuisvesting om de capaciteit te vergroten, maar ook als essentieel instrument voor de ontwikkeling en het behoud van zorgpersoneel. Mixed modality voor oogchirurgie Flexibele zorghuisvesting hoeft niet volledig uit modulaire componenten te bestaan; gemengde zorgoplossingen zijn een effi ciënt alternatief om de ziekenhuiscapaciteit in korte tijd te vergroten. Zogenaamde ‘mixed-modality-oplossingen’ bestaan uit zowel mobiele als modulaire Healthcare Spaces. Voorbeeld hiervan is de chirurgische faciliteit in het Derriford Hospital, Plymouth, UK. Hier ontwierp en installeerde Q-bital een oplossing die bestond uit twee mobiele klasse 1 operatiekamers en een modulaire ondersteunende hub met bijbehorende afdelingen en welzijnsruimten voor het personeel. De faciliteit werd ontworpen in samenwerking met ervaren klinische teams van Q-bital, en is succesvol in Met een levensduur tot 50 jaar kunnen modulaire bouwprojecten tot 20 keer worden hergebruikt het uitvoeren van een reeks oogheelkundige procedures, waaronder staaroperaties, dacryocystorhinostomieën, ectropioncorrecties en blepharoplastiek. Per week worden ongeveer 8 tot 10 vitrectomieën uitgevoerd en 14 cataractprocedures per dag. Dankzij de mobiele operatiekamers kon deze faciliteit in een nog korter tijdsbestek worden geïnstalleerd en na verloop van tijd kunnen ze worden verwijderd en vervangen door een alternatieve mobiele oplossing die het best beantwoordt aan de behoeften van het ziekenhuis op dat moment. Door zowel mobiele als modulaire elementen in dit ontwerp op te nemen, kon het operatiecomplex gescheiden blijven van de belangrijkste acute locatie, waardoor de infectiebeheersing werd gemaximaliseerd en tegelijkertijd de toenemende chirurgische achterstand van de Trust werd aangepakt. De klinisch directeur van het ziekenhuis verklaarde: "We hadden een probleem met de capaciteit van de operatiekamers in het hele ziekenhuis, waardoor het wekelijkse aantal ok-sessies daalde van 20 naar 14. Deze nieuwe faciliteit is een zeer goede zaak. Het is een zeer goede stap voorwaarts om te kunnen voldoen aan de verwachtingen van onze patiënten, aangezien we één operatiekamer wijden aan cataract met hoge volumes en de andere aan sub-specialistische behandelingen." Kosteneffi ciënt en duurzaam Uitbreiding van het ziekenhuispark kan effi ciënt worden gerealiseerd door het gebruik van modulaire infrastructuur, of dat nu is door de installatie van mobiele operatiekamers met bijbehorende modulaire ondersteunende ruimten, of door op maat gemaakte modulaire chirurgische faciliteiten. MBM zijn een kosteneffi ciënte en duurzame manier om de verwerkingscapaciteit van het ziekenhuis en het welzijn van het personeel te verbeteren. Met een levensduur tot 50 jaar kunnen modulaire bouwprojecten bovendien tot 20 keer worden hergebruikt, wat de duurzaamheidsprestaties van het ziekenhuis ten goede komt. Henk Driebergen, Country Manager voor de regio Benelux en Frankrijk bij Q-bital: "De voordelen van het gebruik van modulaire bouw in ziekenhuizen zijn eindeloos, waardoor zorgverle ners maximaal kunnen besparen en de totale CO2 -voetafdruk kunnen minimaliseren. Bij de keuze voor het huren van een modulaire Gezondheidszorgruimte kunnen alle kant-enklare diensten worden geleverd en worden de kosten verschoven van CAPEX naar OPEX, waardoor fi nanciële zekerheid wordt gecreëerd voor de duur van een project; geen kleine lettertjes en geen verrassingen achteraf."  Meer informatie www.Q-bital.com 27

huisvesting | tekst • Wilma Schreiber | foto's • Noordwest Ziekenhuisgroep Noordwest baseert nieuwbouw Alkmaar op best practices Standaardisatie is het sleutelwoord voor Noordwest Komende jaren gaat Noordwest Ziekenhuisgroep haar hoofdlocatie in Alkmaar in drie fasen volledig vernieuwbouwen. Inmiddels is de eerste fase van de hoogbouw gestart, met daarin de acute as met de OK’s, verpleegafdelingen voor complexe zorg, spoedplein met SEH en de IC. Flexibiliteit en de huidige ontwikkelingen in de zorg zijn de voornaamste argumenten voor de gefaseerde aanpak. Door te bouwen in fases, zijn we in staat steeds in te spelen op het veranderende zorglandschap en onze nieuwbouw en zorgprocessen daar op aan te passen. A “We kwamen tot de conclusie dat een gefaseerde nieuwbouw in Alkmaar op de bestaande locatie financieel gezien de beste optie was”, aldus Jurgen Sernee, lid RvB Noordwest. 28 FMT | december 2022 anleiding voor de nieuwbouw is het simpele feit dat het bestaande ziekenhuis, dat in meerdere periodes (1960, 1980 en 1995) gebouwd is – technisch op is. De huidige plannen zijn gestart in 2015. “We kwamen tot de conclusie dat een gefaseerde nieuwbouw in Alkmaar op de bestaande locatie financieel gezien de beste optie was. Dan kunnen we het huidige ziekenhuis langzaam afschrijven. Verder bleken nieuwe, state-of-the-art apparaten niet goed meer in het gebouw in te passen”, verklaart Jurgen Sernee, lid raad van bestuur van Noordwest. De nieuwbouw is tevens aangegrepen om het ziekenhuis corona-proof te maken: meer eenpersoonskamers op alle acute afdelingen, wat meer zuurstofpunten en extra deuren op de begane grond. “Dat stelt ons in staat patiënten met een infectieziekte fijnmaziger geïsoleerd te verplegen.” Groei of juist krimp De huidige ontwikkelingen in de zorg zijn een tweede belangrijk argument voor de gefaseerde nieuwbouw. “Door te bouwen in fases, zijn we in staat steeds in te spelen op het veranderende zorglandschap en onze nieuwbouw en zorgprocessen daar op aan te passen. Dat we niet hebben hoeven bedenken welk ziekenhuis we over veertig jaar nodig hebben, maakt ons een stuk flexibeler”, aldus Sernee. Ter illustratie wijst hij op het Integraal Zorgakkoord dat voorziet in concentratie en spreiding van zorg. “Het kan best zijn dat in fase 3 ons ziekenhuis dan groter uitvalt, wanneer andere ziekenhuizen besluiten bepaalde ingrepen niet meer te leveren. Of, in het omgekeerde geval, juist krimpt.”

Ambulancehal Lounge De coronapandemie heeft het belang van flexibiliteit onderstreept. “Onze inzichten van zes jaar geleden hebben we al aangepast, omdat bepaalde zorg inmiddels niet langer in het ziekenhuis plaatsvindt.” 30 procent kleiner De eindsituatie is dan ook een 30 procent kleiner ziekenhuis. “Dat komt doordat we sturen op standaardisatie, uniformiteit en flexibiliteit. Zo komen standaard verpleegafdelingen repeterend terug in het hele gebouw en zijn ook de werkprocessen standaard. Als er dan over vijf jaar een andere afdeling naartoe verhuist, is dat geen enkel probleem”, stelt Sernee. In het licht van de toenemende zorgvraag en het stijgende personeelstekort investeert Noordwest in de nieuwbouw en tevens in technologie. “Enerzijds om patiënten meer regie te laten nemen, anderzijds om de werkprocessen voor zorgprofessionals leuker en makkelijker te maken. Zo hebben we in november op alle afdelingen bloeddrukmeters geplaatst die direct gekoppeld zijn aan het EPD; meetgegevens belanden daardoor meteen in het dossier van de patiënt. De verpleegkundige hoeft die dus niet meer over te typen.” Daarnaast wil Noordwest de samenwerking met huisartsen, verzorging, verpleging en thuiszorg in de regio verder intensiveren, om patiënten eerder te detecteren en op te vangen en zo ziekenhuisopname waar mogelijk te voorkomen. “Digitalisering speelt daarbij een belangrijke rol. Denk aan apps waarmee de patiënt zijn eigen gezondheid kan monitoren.” Complex speelveld Voor de nieuwbouw is een deel van het huidige ziekenhuis gesloopt. De nieuwbouw wordt weer aangesloten bij de bestaande bouw. Over een langere tijd wordt in drie fases het hele ziekenhuis opgerold en weer neergezet. Een mooi, complex speelveld, stelt Peter Geerlings, projectdirecteur nieuwbouw bij Noordwest. “De omgeving is kwetsbaar, met de parkachtige omgeving, een aantal naastgelegen monumentale panden en omwonenden. Dan is het belangrijk om het samen goed te doen. Dus niet zomaar een ondergrondse parkeerplaats aanleggen maar, met het oog op de bomen, een gellaag injecteren en zo een wisseling in het waterniveau voorkomen.” Daarnaast zijn alle damwanden en palen voor de bouwkuip trillingsarm gerealiseerd door deze te drukken in plaats van te heien. “Op die manier hebben we overlast voor de omgeving weten te minimaliseren.” Verder In drie fases wordt het hele ziekenhuis opgerold en weer neergezet 29

MedicomZes: trotse bouwer van de nieuwbouw van Noordwest Ziekenhuisgroep Alkmaar                            ULC INSTALLATIE TECHNIEK BOUWT MEE AAN NIEUWBOUW NOORDWEST ZIEKENHUISGROEP ALKMAAR ULC Installatietechniek ontwerpt, realiseert en onderhoudt technische installaties, al bijna 100 jaar, in de gezondheidszorg, laboratoria en andere sectoren. Scan de QR-code en ontdek meer over onze projecten in de zorg. LAAT GEBOUWEN LEVEN

| huisvesting Voorterrein met rechts de ingang van de ondergrondse parkeergarage “De omgeving is kwetsbaar, met de parkachtige omgeving, een aantal naastgelegen monumentale panden en omwonenden. Dan is het belangrijk om het samen goed te doen”, aldus Peter Geerlings, projectdirecteur nieuwbouw Noordwest. worden alle stakeholders op de hoogte gehouden via een speciale bouwapp. “Daarin melden we bijvoorbeeld wanneer mensen ’s ochtends vroeg veel betonauto’s in de straat kunnen verwachten.” Groencertificaat Duurzaamheid is volgens Geerlings vanzelfsprekend een ambitie die het ziekenhuis omarmt. “We voldoen aan de normen van BENG (bijna energieneutraal gebouw, red.) als het gaat om isolatiewaarden voor gevels en vloeren. Daarnaast hebben we zonnepanelen op het dak en is het ziekenhuis aangesloten op het warmtenet van de huisvuilcentrale, waar in de bio-energiecentrale hout uit milieustraten wordt verbrand”, zegt hij. ‘We sorteren voor op een gasloos ziekenhuis’ “Verder sorteren we voor op een gasloos ziekenhuis. Tot slot hebben we 2,5 jaar geleden op ons terrein in Den Helder een park van 19.500 zonnepanelen laten aanleggen, waarmee we makkelijk het equivalent aan benodigde elektriciteit in onze beide hoofdlocaties opwekken. Dat heeft ons een groencertificaat opgeleverd.” Ook de vestiging Den Helder wordt vernieuwd en verduurzaamd en alle installaties worden er gemoderniseerd. Belangen in balans Dat de plan- en aanbestedingsfase ruim zes jaar in beslag genomen hebben, noemt Sernee ‘best snel’. “Het gaat om een groot gebouw van 35.000 vierkante meter, daar heeft tijd in gezeten. Daar komt bij dat de eerste aanbesteding in 2019-2020 helaas geen aannemer opleverde. Wel hebben we het definitief ontwerp kunnen doorontwikkelen tot een technisch ontwerp. Verder is de bouwkuip ondertussen gerealiseerd door een andere aannemer, dat heeft weer tijd opgeleverd. In oktober dit jaar hebben we de aannemende partijen geselecteerd en gecontracteerd voor fase 1.” Ook externe omstandigheden - uiteenlopend van corona, materialenschaarste, hoge prijzen, oorlog in Oekraïne tot de stikstofproblematiek - hielpen niet mee. “Verder was ook een bestemmingsplanwijziging nodig, die tot aan de Raad van State is geweest. Ondanks alle uitdagingen hebben we eenieders belangen steeds in balans weten te houden.” 31

huisvesting | Eenpersoons patiëntkamer Klik met partners Bij de selectie waren met name specifieke kennis en kunde omtrent het bouwen van zorgvastgoed belangrijke eisen. “Een ziekenhuis bouwen is toch heel wat anders dan woningbouw, er komt veel meer techniek bij kijken. Dat maakt het complex en uitdagend, daar zit niet elke bouwer op te wachten”, zegt Geerlings. “We zijn dan ook vroeg en lang in gesprek gegaan met potentiële partijen, zodat zij zich goed konden voorbereiden en wij hen goed konden leren kennen. We zijn zeer content met onze partners MedicomZes en ULC Installatietechniek; er is echt een persoonlijke klik.” Best practices bepalend Tot slot wijst Sernee op de expertmatige aanpak bij het ontwerp van het ziekenhuis. “We hebben er bewust voor gekozen niet te starten met een blanco vel papier, maar ons te baseren op wat er elders al gebouwd is en goed functioneert. Die best practices zijn bepalend geweest voor ons programma van eisen. Want je kunt wel als ziekenhuis opnieuw het wiel gaan uitvinden, maar het is veel slimmer om van elkaars kennis gebruik te maken. Waarom geen landelijk platform, met informatie over eisen aan ruimten en installaties, waar ziekenhuizen uit kunnen putten? Want iedereen loopt tegen dezelfde vragen aan. Dan kun je veel discussietijd elimineren.” Met het programma van eisen als basis, is het ontwerp vervolgens verder verfijnd en per vlek (‘niet per afdeling’) gekeken hoe de samenwerking kon worden bevorderd. “Daarbij hebben we tevens sessies voor de gebruikers georganiseerd, wat geresulteerd heeft in een veel meer gedragen beeld.” 32 FMT | december 2022 Kengetallen Noordwest Ziekenhuisgroep • Hoofdlocaties in Alkmaar en Den Helder, sublocaties in Schagen, Texel, Limmen, Heerhugowaard, Alkmaar Bergermeer. • Primair verzorgingsgebied omvat circa 465.000 inwoners, voor topklinische functies zijn dat er ongeveer 700.000, voor het traumacentrum rond de 1 miljoen. • In totaal telt Noordwest 4.495 medewerkers, 338 medisch specialisten, 596 vrijwilligers. Zijkant van de 'acute as'

partnercontent • K_Dekker | huisvesting Ssst! De patiënt slaapt Wie pal naast een operationeel ziekenhuis een groot bouwproject moet uitvoeren, loopt tegen meer aan dan alleen technische en bouwkundige uitdagingen. Om te beginnen moet de op papier beloofde 'minimale overlast' ook écht minimaal zijn. V oor de nieuwbouw van de zogeheten ‘acute as’ had K_Dekker het terrein naast het bestaande ziekenhuis in Alkmaar eerder al bouwrijp gemaakt. Fase twee behelsde het installeren, uitgraven en afbouwen van de verdiepte bouwkuip. En die ligt pal naast een kwetsbare parkomgeving met zeer oude bomen, maar ook naast de huidige verpleegafdeling en de radiotherapiebunkers. Trillings- en geluidsoverlast - dat wilden ze écht niet. Continu monitoren Om zo min mogelijk geluid en trillingen te veroorzaken hanteerde K_Dekker de geluidsen trillingsarme methode door damwanden in de grond te drukken en de palen te boren in plaats van te heien. Ook werd er niet gewerkt tijdens het rustuur voor patiënten. Alle trillingen en geluiden en de grondwaterspiegel van het naastgelegen park werden nauwlettend gemonitord. Bij andere ziekenhuizen was al bewezen dat deze slimme bouwtechnieken werkten en er geen last van trillingen was geweest. Toch bleef het spannend, want nergens lag de bouwput zo dicht naast het ziekenhuis als in Alkmaar. Tijdens de werkzaamheden stond - hemelsbreed op nog geen vijf meter afstand - een dokter aan het bed van een patiënt, maar geen van tweeën keek op of om. Ook bij radiotherapie hebben ze geen seconde last gehad. De alternatieve werkmethodes hadden dus maximaal effect!  Meer informatie: www.kdbv.nl kdbv.nl _ veelzijdige bouwers. _Bouwen in de zorg – kwestie van goed meedenken Bouwprojecten in de sector zorg en welzijn vragen een meer dan gemiddeld inlevingsvermogen van de aannemer. Hygiëne voorschriften, omgevingsfactoren en specialistisch bouwen vragen om flexibiliteit, innovatie en samenwerking. En waar we ook werken en wat we ook doen: duurzaam en milieubewust is altijd onze eerste keuze. Wij zijn trots op ons werk! Oudevaart 91, Warmenhuizen t: 0226 39 16 29 e: info@kdbv.nl _ www.kdbv.nl 33

huisvesting | partnercontent • IAA Architecten OK-centrum Scheper ziekenhuis in Emmen ‘Ongoing business’ tijdens complexe vernieuwbouw IAA Architecten participeert op dit moment bij verschillende ziekenhuizen in de modernisering van hoogtechnologische afdelingen binnen de ‘on going business’ van de betreffende zorgorganisaties. Een daarvan is de Treant Zorggroep, waar IAA Architecten aan de vernieuwing van de OK-complexen werkt op de locaties Scheper in Emmen en Bethesda in Hoogeveen. H et gaat om het architectonisch en bouwkundig ontwerpen voor werkzaamheden in een technische, logistieke en complexe omgeving. De instelling is 24/7 in bedrijf en er gelden strikte eisen aan veiligheid en hygiëne. Het integrale bouwterrein heeft bovendien een klein oppervlak. De aannemer die de bouw uitvoert moet over specifieke kennis en kunde beschikken om een opdracht met een dergelijke complexe uitvoeringslogistiek te kunnen verwerven. . Concentratie high-care functies in Emmen De Treant Zorggroep heeft besloten tot een reorganisatie waarbij de high-care functies van de ziekenhuizen Refaja in Stadskanaal, Bethesda in Hoogeveen en Scheper in Emmen worden geconcentreerd op de hoofdlocatie Scheper. In Stadskanaal en Hoogeveen zullen functies worden afgestoten of tot nieuwe functies worden omgebouwd met als doel deze ziekenhuizen compacter te maken. 34 FMT | december 2022 Modernisering broodnodig Dit maakte het noodzakelijk om het OK-complex in Emmen door vernieuwbouw te mo derniseren naar de nieuwste technische stand van zaken en om de patiënten- en goederenstromen te optimaliseren. Zo verhuist de steriele opslag naar de nabijheid van de operatiekamers en voert het ziekenhuis verbeteringen door in afvalstromen en patiëntenlogistiek. Gelijktijdig met de modernisatie vindt ook een harmonisatie van de OK-werkprocessen plaats in Emmen, Stadskanaal en Hoogeveen, met onder andere de realisatie van aparte opdekruimten voor de afzonderlijke operatiekamers en een identieke inrichting per OK. Verouderd OK-complex Het Scheper ziekenhuis beschikt over een OK-complex met acht operatiekamers en een uitbreidingsbouw waar zich de steriele opslag en kantoorfuncties bevinden. Operatiekamer 1 t/m 6 zijn in 1997 gebouwd, operatiekamer 7 en 8 in 2007, met een aanpassing in 2016 om ze geschikt te maken voor chirurgie met een DaVinci operatierobot. ‘Going concern’ Tijdens de verbouwing dienden minimaal vier operatiekamers beschikbaar te zijn, moest de huidige capaciteit op de holding/verkoever ongewijzigd blijven en diende het opdekken per OK afzonderlijk te kunnen gebeuren. Gelijktijdig met de verbouwing werd het nieuwbouwproject ‘Cardio Care Unit - Eerste Hart Hulp’ gerealiseerd. Dit project kende uitdagende samenhang met het project ‘Verbouw OK-complex’, zoals de tijdsaspecten in de realisatiefase en een gezamenlijke bouwplaats. Financiële en logistieke puzzel IAA Architecten heeft in samenwerking met ptg advies de uitgangspunten geformuleerd voor de scope, capaciteiten, werkprocessen en techniek van de opgave. Op basis daarvan zijn verschillende transformatie- en renovatiescenario’s opgesteld. Een matrix bracht de

Het OK-complex in Emmen weer up-to-date voor een periode tot 2030. levensduur, afschrijving en investering voor vervanging van het gebouw, de installaties en de medische inventaris met elkaar in verband. Vervolgens zijn deze scenario’s gespiegeld aan de beschikbaarheid en logistiek van het in bedrijf zijnde ziekenhuis, een bedrijfsmatige risicoanalyse en een vergelijk van mogelijk noodzakelijke, tijdelijke huisvesting en dus kosten voor tussentijdse oplossingen. Voor de uitvoering met behoud van de bedrijfsvoering zijn separate, gedetailleerde en uitvoerige ruimtelijke faseringen (schuifplannen), routes en uitvoeringsprotocollen ontwikkeld voor personeel, patiënten, bezoekers, uitvoerende partijen, schone en vuile goederen. Samenwerking in bouwteam De doorlooptijd van het hele proces, vanaf het moment van gunning tot oplevering en ingebruikname op 30 november 2022, was beperkt. Daarom werd een beroep gedaan op het improvisatievermogen van alle betrokken partijen. Door in bouwteamverband te werken werd de voorbereidingstijd van de bouw zoveel mogelijk beperkt en werd er een zo goed mogelijke afstemming zowel organisatorisch als bouwtechnisch bereikt tussen de ontwerpen uitvoeringsfase. Resultaat van de renovatie Na de ingrepen van IAA Architecten is het OK-complex in Emmen weer up-to-date voor een periode tot 2030. Het is een betrouwbare en efficiënte OK-afdeling geworden met vijf operatiekamers, waarvan één hybride OK en één robot-OK. De nieuwe operatiekamers behoren nu tot de OK-klasse 1, prestatieniveau 1 en voldoen aan de thans geldende richtlijnen. Dat betekende tevens de vervanging van grote delen van het luchtbehandelingssysteem, inclusief luchtbehandelingskasten, nieuwe plafonds, wandafwerking met toegangsdeuren en vloerafwerking. Het nieuwe interieur sluit tevens aan op de huisstijl van de Treant Zorggroep.  Partners binnen het bouwteam * IAA Architecten * ptg advies * Unica Building Projects * Buursema Bouwbedrijf 35 Meer informatie www.iaa-architecten.nl

clean rooms | partnercontent • Unica Building Projects Noord-Oost Treant Zorggroep kiest voor Unica Aan beide kanten van de muur werken Treant Zorggroep bouwt een nieuw OK-complex in het Scheper Ziekenhuis in Emmen. Naast de robotoperatiekamer en een hybride OK telt het ziekenhuis straks drie hypermoderne OK’s. Unica Building Projects is verantwoordelijk voor alle installatietechnische werkzaamheden. “Aan de ene kant van de muur werkt de chirurg, wij aan de andere kant.” Grote uitdaging De grote uitdaging van het project is het in bedrijf houden van vier OK’s terwijl in fases de nieuwe technische ruimte en de OK’s worden gebouwd. “In mei zijn we gestart met de eerste twee OK’s die we dit jaar afronden”, legt Christian uit. “In januari volgen de volgende twee OK’s waarna we na de zomer starten met de hybride operatiekamer. Deze OK wordt qua werkzaamheden significant anders. De hybride OK is een totaal andere ruimte, heeft een eigen technische ruimte en bedieningsruimte. In december 2023 ronden we het hele project af.” Installaties boven het plafond in OK2, een beperkte ruimte met veel techniek V oor Unica Building Projects is een OK geen onbekend terrein. En voor projectmanager Christian Verschuren van Unica zeker niet. Hij was betrokken bij de nieuwbouw van het VUmc Imaging Center in Amsterdam, het moederkind centrum van het Radboudziekenhuis in Nijmegen en hij heeft veel ervaring opgedaan bij de bouw van clean rooms. “Maar die ervaring maakt het nog geen gesneden koek”, vertelt Christian. “Het gaat om hoogwaardige werkzaamheden die om maatwerk vragen. Wat voor ons wel echt bekend terrein is, is de manier waarop we samenwerken met professionals in de ziekenhuiswereld. We kennen als geen ander de taal van de zorg en weten wat voor hen belangrijk is. Dat geldt ook voor de andere Unica-bedrijven die in dit project betrokken zijn; Unica Building Automation voor alle regeltechnische installaties en Unica Datacenters voor de databekabeling.” 36 FMT | december 2022 Heldere communicatie Alle werkzaamheden, van de plaatsing van stopcontacten tot de installatie van de pendels van anesthesisten en chirurgen, vinden plaats terwijl het OK-programma van het ziekenhuis gewoon doordraait. De verbouwing van het OK-complex vraagt om minimale overlast en maximale veiligheid. Samen met Treant stelde Unica een gedetailleerd faseringsplan op. “Voor Treant is het belangrijk dat wij weten waar de risico’s liggen en hoe Unica ervoor zorgt dat de operatiekamers 24/7 in bedrijf blijven tijdens de werkzaamheden”, zegt Christian. “Naast onze bewezen expertise in specifieke projectbegeleiding vanuit engineering en montage maken heldere communicatie vooraf, regelmatig overleg tijdens de bouw en duidelijke werkplannen het verschil, al staat er letterlijk een muur tussen ons in.”  Meer informatie www.unica.nl

partnercontent • Zetacom | auteur • Wilma Schreiber | ict Rode Kruis Ziekenhuis en Zetacom: al vijftien jaar een nauwe samenwerking De stijgende zorgvraag en het nijpende tekort aan zorgmedewerkers dwingen ziekenhuizen vol in te zetten op zorginnovaties. Zorg op afstand, zodat patiënten eerder naar huis kunnen en toch gemonitord kunnen worden. Mobiel werken om het zorgpersoneel te faciliteren en te ontlasten. En nieuwe (ICT-)technologieën om processen nog beter, slimmer, sneller en veiliger in te richten. Het Rode Kruis Ziekenhuis (RKZ) in Beverwijk werkt voor al deze optimalisaties nauw samen met ICT-specialist Zetacom. O m zorginnovaties te kunnen implementeren, is stabiliteit van het netwerk een eerste vereiste. Deze eerste fase is het Rode Kruis Ziekenhuis al jaren geleden gestart door samen met Zetacom een nieuw netwerk neer te zetten, gevolgd door een WiFi-variant. “Dan is het ineens mogelijk om allerlei devices te gaan koppelen: smartphone, tablet, laptop. Alles wat handzaam is, in je zak past en zorgt dat je informatie krijgt over de patiënt of bijvoorbeeld gealarmeerd wordt”, aldus Marcel Bunnik, Hoofd ICT Rode Kruis Ziekenhuis Beverwijk. “Dit vertaalt zich ook in het digitaliseren van zorgtaken, waarbij pen en papier plaats-maken voor allerlei apps. Het is de kunst om het voor de gebruiker simpel te houden en voor de beheerder beheersbaar. Want hoe zorg je bij storingen dat er een back-up is en hoe controleer je dat apps doen wat er gevraagd wordt?” Slimme apps Belangrijk doel van zorginnovaties is het faciliteren van zorgmedewerkers. Als voorbeeld noemt Bunnik de slimme camera, een smartphone-app met een spreek-luisterverbinding waarmee het zorgpersoneel op afstand ICT-specialist en system integrator Zetacom helpt organisaties hun werkprocessen, bereikbaarheid en samenwerking te verbeteren met slimme technologie. contact met de patiënt kan leggen. Daarnaast is de afdeling ICT aan het testen met IQ Messenger, een softwareplatform voor (medische) meldingen of alarmen die worden doorgezet naar een smartphone. “In het verleden werd gewerkt met een pager, die aan of uit stond. Niet handig als een medewerker net bij een patiënt staat en niet gestoord kan worden”, stelt Bunnik. “Dankzij slimme NFC-technologie is de telefoon nu zo te programmeren dat hij vijf minuten niet beschikbaar is. Het alarm gaat door naar de volgende zorgverlener en de medewerker kan even alle aandacht geven aan de patiënt. Na die ‘pauze’ loopt de smartphone gewoon weer mee in het zorgproces.” Implementatie smartphones De implementatie ging eigenlijk vanzelf, zorgmedewerkers zijn snel gewend aan het gebruik van een smartphone en keken al heel lang uit naar zo’n oplossing”, vertelt Bunnik. “Er komt rust, het werkt en is prettig in gebruik. Dat is 37

“Zetacom volgt alle ontwikkelingen op de voet, weet wat er bij zieken huizen speelt en vervult voor ons tevens een klankbordfunctie”, stelt Marcel Bunnik, Hoofd ICT bij het Rode Kruis Ziekenhuis. Door het toepassen van slimme technologieën kan het Rode Kruis Ziekenhuis betere en efficiëntere zorg verlenen. de eerste winst, daar bovenop ontstaat dankzij dit soort toepassingen uiteindelijk meer tijd voor de patiënt.” Zetacom helpt het ziekenhuis bij het maken van keuzes in het ruime aanbod van dergelijke innovaties. “Zij volgen alle ontwikkelingen op de voet, weten wat er bij ziekenhuizen speelt en vervullen voor ons tevens een klankbordfunctie.” Innoveren en goed communiceren Dat zorgverleners met nieuwe smartphones rondlopen, was tevens aanleiding voor een stukje extra informatieverstrekking richting patiënt. “Zetacom wees ons erop dat een patiënt kan denken dat een zorgverlener met privézaken bezig is, terwijl deze juist zorg voor hem of haar regelt”, schetst Bunnik. “Als ICT-team proberen we ons in te leven in hoe je het zelf als patiënt zou ervaren als een zorgverlener de hele tijd met een smartphone loopt. Weten wat er speelt op een afdeling, helpt ons onze dienstverlening te verbeteren. In dit geval hebben we via een flyer patiënten uitleg gegeven over digitalisering in de zorg. Kleine moeite, veel duidelijkheid.” De stap naar het gebruik van smartphones in een ziekenhuis is een hele belangrijke, bevestigt Winanda van der Steen, Accountmanager bij Zetacom. “De smartphone wordt daarmee de spin in het web, onder andere als het gaat om telefonische bereikbaarheid, kritische zorgalarmering, veiligheid van zorgmedewerkers, toegankelijkheid naar EPD-informatie en efficiënte zorgverlening. Iedereen is met elkaar verbonden”, zegt ze. Track & trace Een ander proces dat het Rode Kruis Ziekenhuis momenteel test, betreft het track & trace-systeem Evresys, waarbij medische apparaten worden voorzien van een bluetoothtag. “Handig voor de medische techniek die onderhoud moet plegen. In principe staat de locatie van dergelijke apparaten geregistreerd in een systeem”, schetst Bunnik. “Maar wat als je dan op afdeling A komt en hij staat er niet? Met zo’n tag is een apparaat altijd te traceren via een app op je smartphone. Dat scheelt heel veel tijd. Zo’n app zou je op termijn ook aan medewerkers kunnen geven, zodat ze een apparaat kunnen ophalen op de dichtstbijzijnde afdeling. Al deze ontwikkelingen dragen bij aan verbetering en versnelling van je processen, leiden tot minder fouten en meer gebruikersgemak.” ‘Het is de kunst om het voor de gebruiker simpel te houden’ 38 FMT | december 2022 Blijven meebewegen Zetacom heeft binnen het Rode Kruis Ziekenhuis telefonie en een stuk netwerk in beheer en krijgt binnenkort ook een rol in de zorgalarmering en dienstverlening rond de smartphone. “Het is heel mooi dat je veel zaken aan elkaar kunt koppelen, maar het brengt ook veel verantwoordelijkheid met zich mee qua dienstverlening. Als vanuit het zieken

| ict ‘De smartphone is de spin in het web voor efficiënte zorgverlening’ huis een storing gemeld wordt, dienen wij al die schakels goed te controleren, omdat die ontzettend op elkaar doorwerken”, aldus Van der Steen. Dat het Rode Kruis Ziekenhuis open staat voor zorginnovaties, verrijkt de samenwerking. “Bij de pilot met Evresys bijvoorbeeld zijn we samen aan het snuffelen en testen, voor ons een mooi leermoment. Er komen zo veel interessante technologieën op ons af die we graag eerst in de praktijk zien. Daar komt bij dat het RKZ beschikt over een capabel en vooruitstrevend ICT-team, dat op de hoogte is van techniek en zorgprocessen.” Eén aanspreekpunt Het RKZ brengt het portfolio van telefonie, netwerk, WiFi en smart devices dus onder bij één dienstverlener. Is dat geen risico? “In het verleden was ik inderdaad voorstander van gescheiden processen en verschillende leveranciers. Door de huidige technologische ontwikkelingen is het echter heel prettig om één aanspreekpunt te hebben. Want al die producten gaan over dezelfde switches en bekabeling”, betoogt Bunnik. “Nu hoef ik in het geval van storingen niet te touwtrekken met drie partijen over wie verantwoordelijk is. Bovendien zitten achter de producten nog leveranciers met wie wij in geval van calamiteiten om tafel kunnen.” Zetacom op zijn beurt onderhoudt het portfolio ook zo veel mogelijk zelf. Van der Steen: “Dan hoeven we bij storingen niet met derden te overleggen over de urgentie en kunnen we snel schakelen.” Op elkaar bouwen en vertrouwen Inmiddels werken beide partijen al vijftien jaar samen. Een goed huwelijk, aldus Bunnik. “Zetacom toont zich een betrouwbare partij, beschikt over kennis van ziekenhuizen en verzorgings- en verpleeghuizen. Daardoor kennen ze het zorgproces en snappen ze dat je op sommige momenten geen update kunt doen, omdat er een mensenleven van af kan hangen”, zegt hij. “Daarnaast waarderen we hun open hou ding: ook bij onderwerpen die we niet bij hen kunnen beleggen, reiken ze de helpende hand door ons door te verwijzen of aan te geven hoe andere ziekenhuizen het aanpakken.” Van der Steen beaamt dat Zetacom over ruim voldoende referenties beschikt. “We brengen vaak ziekenhuizen met elkaar in contact, zo ook het RKZ om hun ervaringen op het gebied van dit soort innovaties met elkaar te laten uitwisselen. Een krachtig fenomeen, omdat Zetacom en de ziekenhuizen zo heel veel met elkaar kunnen delen en van elkaar kunnen leren.  Meer informatie www.zetacom.nl “De stap naar het gebruik van smartphones in een ziekenhuis is een hele belangrijke. De smartphone wordt daarmee de spin in het web onder andere als het gaat om telefonische bereikbaarheid, kritische zorgalarmering, veiligheid van zorgmedewerkers, toegankelijkheid naar EPD-informatie en efficiënte zorgverlening”, aldus Winanda van der Steen, Accountmanager bij Zetacom. ‘Ik hoef minder meters te maken’ De toepassing van nieuwe technologieën is van belang om de zorgvraag nu en in de toekomst aan te kunnen. Door het slim inzetten van technologie wordt een lagere werkdruk voor het zorgpersoneel gerealiseerd. Bijvoorbeeld doordat gegevens snel beschikbaar zijn via mobiele devices als een tablet of smartphone. “Wat prettig is aan die smartphones, is dat je een alarm ook kunt weigeren. Als ik bijvoorbeeld in gesprek ben met een patiënt en er belt een ander, dan kan ik een alarm doorzetten naar mijn buddy en zelf rustig het gesprek afronden”, vertelt Annika Koppen, teamleider bij de dagbehandeling Oncologie van het Rode Kruis Ziekenhuis. Een NFC-sticker bij de deur helpt Koppen haar werk efficiënter uit te voeren. “Als we van de afdeling afgaan, kunnen we daarmee uitloggen. Je weet dus precies wie er is en wie niet. Dat scheelt loopjes, ik hoef minder meters te maken en kan de bespaarde tijd gebruiken om betere zorg te verlenen. Persoonlijk vind ik het heel prettig om digitaler te werken; ik zou niet meer anders willen.” 39

veiligheid | partnercontent • Delabie Voorkom bacterieproliferatie in waterleidingen Het inzicht in processen van bacteriegroei in leidingwatersystemen is de laatste decennia flink gegroeid. De wetenschappelijke kennis uit onderzoek is ook vertaald in aangescherpte wet- en regelgeving. “Preventie is key,” zegt Frank Desmet, sales director bij Delabie. Toch kampen nog regelmatig zorginstellingen met ziekteverwekkers in hun waternetwerk. “Daar bestaan oplossingen voor”, aldus Delabie, expert in kranen en sanitair voor publieke ruimten. H et bedrijf organiseerde recent een webinar over sanitaire netwerken en problemen door bacterieproliferatie. Regiomanager Luc Van Rooy stelt dat veel zorginstellingen vroeg of laat een bacterieprobleem in hun waterleiding krijgen. “Niet geheel onlogisch, aangezien ze vaak te maken hebben met bestaande netwerken en leidingen. Het risico is zelfs dubbel. Want hoe beheers je bacteriegroei en sluit je tegelijk het risico op verbranding uit?” Besmetting In een leidingwaternetwerk ontstaat in de loop der tijd een biofilm op de binnenzijde van kranen en leidingen. “In water leven ziektekiemen zoals legionella pneumophila en pseudomonas aeruginosa, een moeilijk uit te roeien bacterie. Die tieren welig in dit milieu. Dat water kan mensen met een verzwakt 40 FMT | december 2022 immuunsysteem infecteren, oraal, via de luchtwegen of via besmette instrumenten. Als de instelling de bacteriegroei niet adequaat monitort en beheerst, kunnen dus grote problemen ontstaan.” Het is dus zaak een vinger te krijgen achter de factoren die bacterieproliferatie faciliteren. “De eerste factor is waterstagnatie, bijvoorbeeld in niet of weinig gebruikte watervoorzieningen of in dode armen van het leidingnet. Ook een te hoge koudwatertemperatuur (> 25° C) of een te lage retourtemperatuur (< 55° C) vergroot het besmettingsrisico. Verder zijn kalkaanslag en niet goed functionerende keerkleppen nog voorbeelden van risicofactoren.” Mantra: preventie Wanneer er eenmaal gevaarlijke bacteriën in het leidingnet zitten, is helaas geen enkele oplossing definitief, afgezien van vervanging van het hele netwerk. Desmet: “In afwachting daarvan voert men vaak een thermische of chemische shockprocedure uit. Dit is niet alleen moeilijk te realiseren, maar tast ook de installatie aan. Bovendien is herkolonisatie nooit ver weg. Je pakt het probleem immers niet bij de wortels aan. Sterker nog: bacteriën kunnen zelfs resistenter worden.” Het enige dat echt werkt om besmettingen te voorkomen, is preventie. “Alle voorschriften en richtlijnen naleven, het leidingnetwerk op de juiste manier (her)ontwerpen, regelmatig onderhoud

plegen, kritieke punten blijven controleren, een sanitair logboek bijhouden… En als er toch iets fout gaat, met een acute interventie snel terugkeren naar een normale situatie en bijkomende preventieve maatregelen nemen.” Preventie-ondersteunende oplossingen Delabie heeft verschillende oplossingen die adequate preventie ondersteunen - en shocktherapie overbodig maken. Desmet: “We ontwikkelen voortdurend nieuwe producten die beheerders helpen bij hun preventietaak. Antilegionella en antibacteriële Biofil-eindfilters bijvoorbeeld, oplossingen zonder keerkleppen, kranen met een gladde binnenkant, PEX flexibels met een smalle doorgang, makkelijk te reinigen demonteerbare uitlopen en/of mengkranen, mengkranen met een verminderd volume stilstaand water, elektronische kranen met automatische periodieke spoeling en meer.” Ook ter voorkoming van bacterieproliferatie in toiletspoelbakken heeft Delabie een oplossing, namelijk een systeem met directe spoeling, zonder reservoir. Om het risico op verbranding tegen te gaan zijn Delabiemengkranen standaard uitgerust met een temperatuurbegrenzer, zijn thermostatische mengkranen thermisch geïsoleerd en garanderen ze een stabiele temperatuur. “Kortom,” stelt Desmet, “we hebben een breed scala aan producten voor zorginstellingen die tegemoetkomen aan hun specifieke eisen ten aanzien van zowel comfort als veiligheid van de eindgebruiker.”  Meer informatie www.delabiebenelux.com/nl Adequate preventie maakt shocktherapie overbodig 41

duurzaam | tekst • Frank van Wijck ActiZ staat klaar om zijn leden te ondersteunen Concrete acties in Green Deal 3.0 De 3.0 versie van de Green Deal geeft nog veel concreter dan voorheen invulling aan de acties die de zorg op het gebied van verduurzaming dient te nemen. ActiZ-voorzitter Anneke Westerlaken ziet een enorme bereidheid bij zorgpartijen om hiermee aan de slag te gaan. "D e noodzaak om te verduurzamen in de zorg is groter dan ooit”, zei minister Ernst Kuipers van VWS op 4 november jongstleden, bij de ondertekening van de Green Deal 3.0. Samen werken aan Duurzame Zorg. Anneke Westerlaken, voorzitter van branchevereniging ActiZ, is dit volledig met hem eens. “Juist daarom is het zo belangrijk dat nu deze versie 3.0 van de Green Deal is getekend”, zegt ze. “De doelstellingen, die al in de eerdere versies beschreven waren, zijn hierin aangescherpt en smart gemaakt. Preventie, gezondheid en kennisontwikkeling en voorlichting hebben er nu heel nadrukkelijk een rol in gekregen. Alle vier even essentieel natuurlijk, maar vooral over kennisontwikkeling ben ik zeer te spreken. Het betekent dat het onderwerp duurzaamheid een vaste plaats krijgt in de medische en verpleegkundige en verzorgende opleidingen. Heel goed, want dan ben je er vroeg bij.” Het feit dat de doelstellingen nu veel concreter zijn gemaakt, faciliteert zorgaanbieders om er - voor zover dit niet al gebeurt - concreet mee aan de slag te gaan. “De zorg loopt in vergelijking met andere sectoren niet bepaald voorop in verduurzaming, dus het is hier ook echt tijd voor”, zegt Westerlaken. “Specifiek in de langdurige zorg kunnen inspanningen bijvoorbeeld gericht worden op de verduurzaming van de vele verpleeghuislocaties, beperking van afval van incontinentiemateriaal en het tegengaan van geneesmiddelenverspilling.” Voorbij de discussie Westerlaken toont zich verheugd over het feit dat het gelukt is om 42 FMT | december 2022 voor deze Green Deal 3.0 alle partijen op één lijn te krijgen voor aanscherping van de al eerder beschreven duurzaamheidsambities. “Iedereen ziet het belang”, zegt ze, “daarover bestaat geen discussie meer. Ook is het heel goed dat de minister heeft aangegeven op zoek te gaan naar middelen vanuit het klimaatfonds.” Over de vraag of dit zal gaan lukken, is ze positief gestemd. “Het zou vreemd zijn als allerlei bedrijfstakken compensatie ontvangen om te verduurzamen en de aanbieders in zorg en welzijn niet”, zegt ze. “VWS heeft aangegeven om zich er hard voor te maken. En het is ook nodig. We zien op dit moment nog veel tempoverschil onder de aanbieders. Er zijn er die al lang zijn begonnen met verduurzamen, maar er zijn er ook die nog helemaal aan het begin staan. Gelet op de enorme druk die er op dit moment op de zorg is - denk aan de personele kosten en krapte en aan de verlaging van de vastgoedfinanciering - is het niet eenvoudig om die start te maken of voort te gaan op de al ingeslagen weg. De aanbieders zullen in hun verduurzamingsdoelstellingen ook moeten onderzoeken hoe ze hun werkprocessen anders kunnen in-richten om bijvoorbeeld medicijnverspilling tegen te gaan of afval meer te sorteren. Het is echt wel complex.” Actieve ondersteuning ActiZ staat klaar om zijn leden te ondersteunen. “We zorgen dat we uiterlijk 1 maart 2023 een sectoraal uitvoeringsplan voor ze hebben”, vertelt Westerlaken. “Aan de opzet daarvan zijn we al volop bezig. We doen dit door bijvoorbeeld de beschreven doelstellingen te vertalen naar de sector en door rekenvoorbeelden te geven waarmee de leden concreet aan de slag kunnen.”

Vijf thema's Green Deal 3.0 Voorzitter Anneke Westerlaken tekent namens ActiZ de Green Deal 3.0 De handhaving op de vraag of zorgaanbieders dit daadwerkelijk gaan doen, ligt in eerste instantie bij het ministerie van VWS, stelt Westerlaken. “Daarnaast is er ook een regiegroep opgezet die hierop gaat monitoren”, zegt ze, “een van onze bestuurders heeft daar ook namens ActiZ zitting in. Maar zoals ik al aangaf, ben ik beslist positief gestemd over de bereidheid van partijen om hiermee aan de slag te gaan. Wat daarbij helpt, is dat het voor de jonge generatie al bijna vanzelfsprekend is om in alles wat ze doet rekening te houden met duurzaamheid. Het onderwerp is echt onontkoombaar geworden, kijk alleen maar naar de sterk toegenomen acceptatie om plantaardig te eten. Recent werd ik wat dat betreft zelf met de neus op de feiten gedrukt. We hadden de gewoonte om onze maandelijkse ActiZ bestuurs vergadering af te sluiten met een lunch met kibbeling. Dat kan dus niet meer, realiseerde ik me ineens.”  ‘Duurzaamheid krijgt een vaste plaats in de medische en verpleegkundige opleidingen’ 43 Het akkoord bestaat uit vijf thema’s: gezondheidsbevordering, kennis en bewustwording, CO2 -uitstoot, circulair werken en medicatie. Aan deze thema’s wordt in de periode 2023 tot en met 2026 gewerkt om te komen tot meer duurzame zorg. Hierbij zijn concrete doelen benoemd. Het eerste is meer inzet op gezondheidsbevordering van patiënten, cliënten en medewerkers in de zorg. Het tweede doel is het vergroten van de bewustwording en kennis over de impact van de zorg op het klimaat en milieu. Op het gebied van CO2 wordt gestreefd naar 55 procent minder directe CO2 -uitstoot -uitstoot in 2030 ten opzichte van 2018 en klimaatneutrale zorg in 2050. Onderdeel van de deal is ook de ambitie om te komen tot 50 procent minder primair grondstoffengebruik in 2030 (ten opzichte van 2016) en maximaal circulaire zorg in 2050. Ten slotte moet de deal bijdragen aan het verminderen van de milieubelasting van medicatie.

technische installaties | partnercontent • Actifl ow CFD- simulaties gevalideerd voor OK's Het ideale downfl owsysteem op basis van simulaties De afmetingen van het beschermd gebied zijn cruciaal bij het gebruik van een operatiekamer. Een te klein beschermd gebied maakt comfortabel en veilig opereren vrijwel onmogelijk. Bij oplevering van een operatiekamer vinden dan ook metingen plaats om de luchtstroming in te regelen en het beschermd gebied vast te stellen. Dit proces kent een aanpak van trial-anderror, waardoor de uitkomst onzeker is. Dit kan voorkomen worden door de inzet van gevalideerde Computational Fluid Dynamics (CFD) simulaties. C FD-simulaties maken in een virtuele 3D omgeving luchtstroming zichtbaar. De software die gebruikt wordt is afk omstig uit de luchtvaart en is nu ook gevalideerd voor OK’s. Actifl ow heeft in samenwerking met Interfl ow, een toonaangevende Nederlandse producent van operatiekamers, een validatie traject uitgevoerd. In dit artikel wordt dit validatietraject kort besproken. Het validatietraject Tijdens het validatietraject is gebruik gemaakt van een realistische operatiekamer inclusief luchtbehandelingssysteem en objecten zoals lampen, tafels, monitoren, deuren, ramen, pendel en een voorzieningenbrug. * Praktijkmetingen Tijdens de praktijkmetingen is gekeken naar de afmeting van het beschermd gebied volgens de standaard RL7-meting, waarmee het beschermd gebied wordt bepaald. Daarnaast zijn er metingen uitgevoerd om de snelheid op verschillende locaties in kaart te brengen en zijn er meerdere confi guraties van de OK 44 FMT | december 2022 beschouwd; bijvoorbeeld om de invloed van de lampen te bepalen. * CFD-simulaties De resultaten van de metingen zijn gebruikt om de CFD-simulaties te valideren. Hierbij zijn een groot aantal simulaties uitgevoerd, waarbij diverse parameters zijn geoptimaliseerd. Voorbeelden hiervan zijn de nauwkeurigheid van het driedimensionaal CAD-model, de kwaliteit van het onderliggende rekenrooster, het eff ect van turbulentiemodellen en de turbulentie-intensiteit. Resultaten van het validatietraject Alle metingen en simulaties hebben een enorme hoeveelheid data opgeleverd, met name voor de verdeling van de luchtsnelheid in de ruimte en de afmetingen van het beschermd gebied. * Luchtsnelheid De luchtsnelheid vanuit het plenum en nabij de afvoerpunten is gemeten en als randvoorwaarde opgegeven in de simulaties. Vervolgens is in de simulaties het snelheidsveld in de ruimte bepaald. Dit resultaat is vergeleken met een groot aantal metingen in de ruimte. De snelheid in de meting en de geoptimaliseerde simulaties laten grote overeenkomsten zien. Voor een complexe ruimte als een operatiekamer en de aanwezige lage luchtsnelheden is dit een unieke prestatie. * Het beschermd gebied Het correct kunnen voorspellen van de luchtsnelheid in een operatiekamer is nodig om ook het beschermd gebied te kunnen voorspellen. In de RL7-meting wordt de rand van het beschermd gebied op acht punten bepaald en vervolgens worden deze 8 punten verbonden tot een vlak. De simulatieresultaten beperken zich echter niet tot deze acht punten, waardoor de simulaties veel meer inzicht geven in de daadwerkelijke vorm van het beschermd gebied. De resultaten van zowel de simulatie als de meting zijn weergegeven in fi guur 1, waarbij de RL7-meetpunten met de rode stippen zijn weergegeven. De meetpunten van het beschermd gebied en de simulatieresultaten laten een zeer goede overeenkomst zien. De drie punten in de link

Computermodellen geven inzicht in het beschermd gebied, energiebesparing en thermisch comfort Figuur 2- 3D aanzicht van de deeltjesverdeling bij actieve vervuiling in de periferie volgens RL7 Figuur 1 - Beschermd gebied resultaten van de simulatie (gekleurde vlak) en metingen (rode stippen) erbovenhoek kennen een afwijking van enkele centimeters. De overige meetpunten vallen vrijwel exact op de resultaten van de simulatie. Aanvullend laten de simulatieresultaten zien dat het beschermd gebied tussen de acht meetpunten van de RL7-meting op enkele locaties inspringt of uitdijt. In dit geval zorgt een verticaal hangende monitor in de linkerbovenhoek voor een insnoering van het beschermd gebied. Vertrouw je alleen op de acht meetpunten, dan zal dit niet opgemerkt worden. Hiermee wordt direct de toegevoegde waarde van een simulatie duidelijk. Het is niet alleen interessant om te meten hoeveel deeltjes zich op een plek bevinden, maar ook om inzicht te krijgen in hoe de deeltjes zich verspreiden in de ruimte. In fi guur 2 is dit driedimensionaal weergegeven voor de helft van de operatiekamer. Vanaf het plenum wordt schone lucht (paars) in de operatiekamer geblazen. Naarmate de lucht verder stroomafwaarts naar beneden gaat, verspreidt de schone lucht zich door de operatiekamer. De kleuren geven een overgang aan in ISO-klasse. Aan de zijkant van de ruimte is een grotere hoeveelheid deeltjes zichtbaar, waarbij de oranje kleur recirculatiezones aangeeft. Hier blijven de deeltjes zich ophopen in de ruimte. Om het infectiegevaar te verminderen mogen deze zones zich niet bevinden nabij een opdektafel of veel gebruikte plek in de operatiekamer. Conclusie validatietraject Uit de resultaten van het validatietraject is gebleken dat de CFD-resultaten nauwgezet overeenkomen met de uitgevoerde snelheidsmetingen. Ook is het beschermd gebied in de CFD-simulaties vrijwel gelijk aan de meetpunten van de RL7-meting. CFD-simulaties bieden meer inzicht in de luchtstroming en het beschermd gebied in een operatiekamer dan enkel de metingen zoals voorgeschreven in de RL7. Daardoor bieden ze een grote meerwaarde voor het ontwerp van nieuwe operatiekamers en de renovatie van bestaande operatiekamers. De simulaties geven de mogelijkheid om op ieder willekeurig punt te bekijken hoe het beschermd gebied zich ontwikkelt. Aanvullend kan de invloed van artsen, opdektafels of warmtebronnen in de operatiekamer toegevoegd worden om zo meer inzicht te krijgen in de situatie tijdens het gebruik van de ruimte.  Meer informatie www.actifl ow.com/nl/ 45

ict | partnercontent • Deerns Hoe maak je ziekenhuizen duurzamer, kosteneffi ciënter en comfortabeler? Toekomstbestendige ziekenhuizen zijn slim De gezondheidszorg is voortdurend in ontwikkeling, kijkt altijd vooruit. Dankzij nieuwe technologieën beschikt de zorg over instrumenten die enkele jaren geleden niet eens denkbaar waren. Aan de andere kant worden gezondheids- en zorginstellingen geconfron teerd met toenemende fi nanciële druk, onder andere door kostenstijgingen voor lonen, systemen en energie. Dan speelt er ook nog een klimaatopgave richting 2050 en die laat de medische wereld bepaald niet ongemoeid. Steeds meer bestuurders in de zorgsector overwegen de mogelijkheden van slimme gebouwen om te voldoen aan de veranderende omstandigheden. Zowel door het renoveren van bestaande ziekenhuizen als bij nieuwbouw. Het wordt steeds duidelijker dat toekomst van zorg mede afhangt van hoe we kunnen aansturen op compacte, slimme ziekenhuizen. Met bouw- en zorgsystemen die leiden tot meer effi ciency en duurzaamheid en die het welzijn van patiënten en medewerkers bevorderen. Meetbaar slim Wat maakt een ziekenhuis slim? Gaat het om sensoren en geprogrammeerde ventilatie? Digitaliseren van processen? Of simpelweg een gebouw dat duurzaam is? Of dat allemaal tegelijk? Eduard Boonstra, Sector Director Health Care bij Deerns: “In een slim ziekenhuis zijn mensen, hun omgeving en de systemen real time met elkaar verbonden en worden grote hoeveelheden data intelligent gebruikt voor besluitvorming en processen.” Vroeger ontwierp en bouwde men ziekenhuizen op basis van ervaring en inzicht. Tegenwoordig is het ontwerpproces steeds meer datagedreven. Data worden verzameld door bijvoorbeeld het gebruik van sensoren, met continue monitoring van verbonden systemen. In de praktijk zijn slimme oplossingen bij geen twee ziekenhuizen hetzelfde. Dus hoe maak je op een uniforme wijze meetbaar hoe slim een ziekenhuis is en worden ziekenhuizen geholpen om de ambities van een slim(mer) ziekenhuis te realiseren? Om die vraag te beantwoorden kijken we naar: Digital Due Diligence voor gezondheidszorg. Dit is de nieuwe methode om de smart building-status van bestaande of nog te bouwen ziekenhuizen in kaart te brengen en te vergelijken met de ambities van een toekomstgericht, slim, fl exibel, kosteneff ectief en 46 FMT | december 2022 duurzaam ziekenhuis. Daarvoor is een product ontwikkeld dat negen thema’s met 120 vragen en bijbehorende data bij elkaar brengt in één interface. Dankzij een webapplicatie kan de analyse snel worden uitgevoerd en zijn de uitkomsten digitaal beschikbaar. Digitaal totaalbeeld Om de slimheid van een gebouw in beeld te krijgen, moet je rekening houden met alle aspecten van het gebouw. Dat zijn medisch-/technische applicaties, maar ook toepassingen die met leef- en werkomgeving samenhangen. In de praktijk zien we dat daarmee geworsteld wordt. Voor een holistische aanpak moeten ook ‘zachte’ functies beoordeeld worden. Maar hoe zwaar wegen bijvoorbeeld de patiëntbeleving, zorgkwaliteit, communicatie, het werkplezier en een veilig gevoel mee? Om het totaalplaatje sluitend te krijgen bestaat de service rond Digital Due Diligence uit vier stappen, waarin de ambities van de opdrachtgever leidend zijn: • In kaart brengen van het huidige niveau van slimheid. • In kaart brengen van de ambities voor een ziekenhuis. • Advies over benodigde interventies om de ambities te verwezenlijken. • Inzichtelijk maken v an de investeringskosten met een roadmap.

Digital Due Diligence maakt 'smart' meetbaar Smart hospital infographic Roadmap Met de 9 slimme thema's (zie kader) en de daaraan gekoppelde 120 indicatoren is perfect meetbaar hoe slim het gebouw op onderdelen is. De scores van levels 1 tot en met 4 worden vastgelegd in radardiagrammen. Naast waardecriteria vanuit de opdrachtgever en workshops wordt er ook gelet op normen van certifi caten zoals BREEAM, Wired Score en Smart Readiness Indicators, input van leveranciers en de ingenieurs van Deerns, die veel kennis van gezondheidszorgtechnologieën hebben. Het verschil tussen de ambities en de scores wordt weergegeven in een roadmap van producten en ingrepen. Daarin worden ook de benodigde investeringen opgenomen. Sipan Salim, Smart Building Consultant en product developer bij Deerns: “Het smart building team heeft een database met slimme technologieën in Europese ziekenhuizen. Daarmee kunnen we te (her) bouwen ziekenhuizen benchmarken met vergelijkbare gebouwen. Regelmatig doen we aan marktvalidatie om te kijken of onze beoordelingen nog actueel zijn.” Welzijn in de zorgomgeving Een belangrijk thema is ’welzijn’, oftewel de gebruikerservaring. Het gaat dan om zaken als comfort, zelf invloed hebben, voeding, communicatie, etc. Hoe patiënten het zorgproces doorlopen en ervaren speelt ook mee. Door die inzichten te koppelen aan oplossingen wordt de zorg eff ectiever en kan de patiëntbeleving aanzienlijk verbeterd worden. Net zo belangrijk is hoe medewerkers hun werkomgeving ervaren. Zeker in deze tijd van hoge werkdruk en het risico op overbelasting is dat een zwaarwegend punt. Dit kan aanleiding zijn om met behulp van Digital Due Dilgence te inventariseren waar het werk prettiger kan worden, welke technologie medewerkers kan ontlasten en gemotiveerd houdt, wat weer helpt de zorgkwaliteit te borgen en bevorderen. Klimaatakkoord Parijs 2050 De klimaatopgave is immens en laat de gezondheidssector niet ongemoeid. Nederlandse ziekenhuizen hebben zich gecommitteerd tot 49% minder uitstoot in 2030 en 95% minder in 2050. Sommige te (ver) bouwen ziekenhuizen richten hun verduurzamingsplannen nu al op 2050. De ambities zijn er, maar concrete invulling is vaak een hindernis. Waar moet nu al in geïnvesteerd worden, moeten huidige installaties een upgrade krijgen of vervangen worden? Moeten we processen anders gaan inrichten? Welke innovaties bevorderen de duurzaamheid? Allemaal vragen die met behulp van Digital Due Diligence beantwoord kunnen worden. Kantoren gingen voor Digital Due Diligence is al tientallen keren in binnen- en buitenland toegepast voor bedrijven en vastgoedportfolio’s. Met als resultaat duurzame, kosteneff ectieve en leefb are gebouwen. Deerns was onder meer betrokken bij het technisch ontwerp en de implementatie van het kantoorgebouw The Edge in Amsterdam. Dit was geruime tijd het meest duurzame en slimme kantoor ter wereld. Dankzij het gebruik van slimme technologie kreeg het gebouw een duurzaamheidsbeoordeling met de hoge score van 98,36% en ontving het certifi caat: BREEAM Outstanding. De expertise die in de afgelopen jaren is opgedaan, is nu toepasbaar en beschikbaar voor de gezondheidszorg. Tijd voor transitie De transitie van een traditioneel naar een slim ziekenhuis vraagt om weloverwogen keuzes. De logische eerste stap is een Digital Due Diligence scan van de smart building-status van de bestaande omgeving of het ontwerp daarvan. Compleet met een routemap inclusief investeringsplan. Een sterke start van de strategie om de zorg in het ziekenhuis anders in te richten; duurzamer en kosteneff ectiever. Met meer comfort voor patienten en een prettigere werkomgeving voor medewerkers. Een strategie met ’slim’ als sleutelwoord.  Meer informatie: www.deerns.nl Negen slimme thema’s Samen met de opdrachtgever wordt een defi nitie opgesteld van ‘slim’ voor elke specifi eke situatie die met Digital Due Diligence meetbaar gemaakt moet worden. Op basis daarvan wordt gekeken welke normen, certifi caten en technologieën in het ziekenhuis een slimme component hebben. Vaak gevolgd door een ronde door het gebouw. Tijdens workshops wordt deze kennis gedeeld met technici van het ziekenhuis. Vaak geven ook andere specialisten input, van facilitair manager en ICT’er tot de medische staf. Om het complete spectrum in beeld te brengen, zijn negen thema’s gedefi nieerd: 1. eHealth. 2. Medische technologie. 3. Gebruikerservaring. 4. Verwarming, koeling en ventilatie. 5. Gezondheid en welzijn. 6. Energie en milieu. 7. Monitoring en aansturing. 8. Connectiviteit 9. Data. 47

medische technologie | partnercontent • Eizo Efficiënt en ruimtebesparend Oplossingen voor de hartkatheterisatiekamer EIZO biedt veel beeldweergaveoplossingen voor in de operatiekamer, onder andere voor de hartkatheterisatie-kamer. In 2021 besloot het gerenommeerde Imelda Ziekenhuis in Bonheiden (België) een nieuwe hartkatheterisatie-kamer, waar ook elektrofysiologisch onderzoek plaatsvindt, van de volgende generatie te bouwen om de patiënten beter van dienst te kunnen zijn. I De hartkatheterisatie-kamer van het Imelda Ziekenhuis 48 FMT | december 2022 melda is een algemeen ziekenhuis met ongeveer 600 bedden, 1700 werknemers en 160 artsen. Tot de expertise van het ziekenhuis behoren de afdelingen cardiovasculaire chirurgie en cardiologie, orthopedie en algemene chirurgie. Het project Na een uitgebreide studie werd het project toegewezen aan General Electric (GEHC). Eind 2021 werd de ultramoderne kamer geïnstalleerd, die een icoon van het ziekenhuis is geworden. De kamer bestaat uit drie elementen: een bedieningsruimte, een controlekamer en een serverruimte. GEHC kreeg de opdracht om de operatiekamer uit te rusten, terwijl EIZO de cockpitoplossing definieerde en verantwoordelijk was voor de installatie ervan. EIZO werkte tijdens het hele project nauw samen met GEHC, van de planning tot de installatie. De oplossing In de operatiekamer werd de EIZO 4K-monitor RadiForce LS580W geïnstalleerd. Hierdoor

kunnen de elektrofysiologen in één oogopslag alle noodzakelijke informatie op 58-inch breedbeeldmonitor zien. Dat maakt efficiënter werken mogelijk, aangezien geen extra handelingen hoeven te worden verricht om alle patiëntgegevens te verkrijgen. Vanuit de controlekamer worden alle visuele elementen gebundeld en naar de grote monitor in de operatiekamer gestuurd. De assistenten gebruiken drie EIZO RadiForce RX660-LM monitoren, met elk een resolutie van 6 megapixels en een schermgrootte van 30 inch, die alle videobronnen combineren die voorheen op acht of meer monitoren moesten worden weergegeven. Op die manier is er minder bureauruimte nodig, zodat er geen grote controlekamer nodig is. In de serverruimte zijn twee EIZO Large Monitor Managers LMM0802 in het serverrack geïnstalleerd. Zij bundelen alle videobronnen en zenden ze door naar de controlekamer. Met deze visuele oplossing van EIZO is het mogelijk om alle beschikbare videobronnen te combineren, vanuit de werkplekken in de controlekamer te ordenen en bedienen, en de weergave van het grote scherm in de operatiekamer te beheren. Dit maakt een zeer efficiënte en soepele workflow, een hoge flexibiliteit en een groot comfort mogelijk: het cardiologisch team kan de informatie die het nodig heeft op het juiste moment krijgen. Ingebruikneming Na de installatie kreeg het ziekenhuispersoneel een briefing over het systeem van de GEHC-projectmanager, die eerder door EIZO was opgeleid. De feedback en ervaring zijn zeer positief, aangezien de nieuwe hartkatheterisatie-kamer waar ook elektrofysiologisch onderzoek plaatsvindt meer comfort biedt voor patiënten en het cardiologisch team.  Meer informatie www.eizo.nl De nieuwe hartkatheterisatiekamer biedt meer comfort voor patiënten en het cardiologisch team 49

column | tekst • Angela Verbrugge, Croonwolter&dros Flexibili teit als tweede natuur Zorgpersoneel bewijst dag in dag uit over een gezonde dosis fl exibiliteit te beschikken. Omgaan met onverwachte situaties is ‘part of the job’. Maar hoe fl exibel is het zorggebouw? Het zorggebouw moet de zorgorganisatie ondersteunen, maar dat is nog lang niet altijd het geval. In de toekomstplannen is dan ook een grote rol weggelegd voor fl exibiliteit van het zorggebouw. Trends en ontwikkelingen Ruimtes herindelen en zonder aanpassingen voor meerdere functies inzetten, zo fl exibel moet een zorggebouw zijn. Zorgvastgoed moet in 2050 gasloos zijn, maar gezien de huidige energieprijzen liever eerder. Hoe pas je de huidige gebouwtechnologie hierop aan, terwijl zorg moet worden blijven verleend en patiëntveiligheid moet worden geborgd? Innovaties in medische technologie volgen elkaar in rap tempo op, maar hoe passen deze in de bestaande gebouwinfrastructuur? Zorg- en gebouwtechnologie zijn steeds vaker geïntegreerd, maar hoe kom je tot een fl exibel zorggebouw? 50 FMT | december 2022 Legolisering Door grote vastgoedopgaven anders te organiseren en industrieel maatwerk toe te passen bij renovatie- en nieuwbouwprojecten. De Croonwolter&dros ModuleMakers-fabriek in Amersfoort speelt hierop in door modulaire gebouwtechnologie te ontwikkelen. De modules worden in de fabriek geproduceerd en op locatie geassembleerd. Plug & play. Dit zorgt voor minder overlast, een kortere doorlooptijd en toename van veiligheid. Het ontwerpproces is bovendien korter, goedkoper en je profi teert van de best practices van andere zorggebouwen. De modules zijn voorbereid op veranderende functies van ruimtes en maken het gebouw fl exibel. Focus op wat er echt toe doet Modulaire gebouwtechnologie draagt bij aan de duurzaamheid en toekomstbestendigheid van gebouwen. En je bespaart op de initiële projectinvestering en op exploitatiekosten. Zo houden we budget over voor de patiëntenzorg en houden we focus op wat er echt toe doet.  Ik wens u een gelukkig, gezond en fl exibel 2023! Angela Verbrugge Directeur Marktontwikkeling Croonwolter&dros

advertorial • Oranje | duurzaam Het voormalig Dijkzigt ziekenhuis amoveren, hoe pak je dat aan? In 2019 is Oranje in opdracht van het Erasmus MC gestart met de amovering van het voormalig Dijkzigt ziekenhuis en de daarbij horende bijgebouwen. Een prachtige opdracht voor het Rotterdamse bedrijf dat in 2001 als voorloper met het project ‘Duurzaam Amoveren’ de primeur op het gebied van duurzaam slopen en recyclen had. De opdracht vanuit het Erasmus MC was helder: hergebruik wat je kunt hergebruiken! Materiaal dat uit het gebouw wordt verwijderd wordt zorgvuldig gescheiden Voorloper in duurzaamheid Ruim 75 jaar geleden begon Oranje vanuit de overtuiging dat een betere wereld begint bij jezelf. En nog steeds lopen zij voorop in amoveren; duurzaam slopen met hoogwaardig hergebruik van materialen als doel. Hoogwaardig hergebruik behaalt Oranje via direct en indirect hergebruik. Bij direct hergebruik worden de vrijgekomen materialen zonder verdere bewerking in hun oorspronkelijke toepassing teruggebracht in de bouwketen. Bij indirect hergebruik worden vrijkomende materialen (zoals beton, kalkzandsteen, bitumen) bewerkt tot hoogwaardige secundaire grondstoffen voor nieuwe bouwmaterialen. En circulariteit gaat verder dan het recyclen van materialen. Indien mogelijk werkt Oranje volgens de principes van Cradle to Cradle, waarbij ze grondstoffen en producten upcyclen. De bovenstaande methodes van hergebruik worden toegepast tijdens de amovering van het voormalig Dijkzigt ziekenhuis. Circulariteit als drijfveer Het amoveren van het voormalig Dijkzigt ziekenhuis is een complexe dans van opeenvolgende fases die nauw op elkaar aansluiten. Inzicht krijgen in welke bruikbare grondstoffen en bouwmaterialen er aanwezig zijn in de panden is van groot belang. Helemaal gezien het doel om 95% van de vrijkomende materialen terug te brengen in de keten. Om het gestelde doel te behalen is er tijdens de eerste fase van het project een inventarisatie gemaakt van alle bruikbare grondstoffen en bouwmaterialen. Nadat deze circulaire stromen inzichtelijk waren gemaakt, werd begonnen met het demonteren van materialen voor hergebruik. Een circulaire opgave van deze omvang brengt een enorme stroom aan gebruikte bouwmaterialen met zich mee die zonder verdere bewerking in hun oorspronkelijke toepassing in de bouwketen teruggebracht kunnen worden. Materialen zoals meubels, kozijnen, leuningen, hang- en sluitwerk en lambrisering hebben een nieuwe bestemming gekregen op zowel de zakelijke markt, waaronder kantoren en woningen, als ook op de particuliere markt. Sinds de start van het project zijn er op deze manier meer dan 4800 circulaire materialen teruggebracht in de keten. Circulaire ontmoetingstafel Vele onderdelen uit het Dijkzigt ziekenhuis hebben een tweede leven gekregen. Zo ook de deuren die jarenlang door zorgmedewerkers en patiënten werden geopend en gesloten. Ondanks dat de deuren vanwege 51

Circulaire vloertegels Gevelpuin Circulaire zeeppopmjes de afwijkende maten niet direct in de keten terug te brengen waren, is in samenwerking met een lokale partner de circulaire ontmoetingstafel 'Dijkzigt' ontwikkeld. Waardeloos afval is daardoor veranderd in waardevolle circulaire inrichting van kantoren waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. Grondstoffenbank Naast een grote stroom aan direct herbruikbare materialen komt er bij de duurzame sloop van het Dijkzigt een grote hoeveelheid betongranulaat vrij, evenals niet-steenachtige materialen waaronder staal, en non ferro-metalen. Oranje scheidt de vrijkomende materialen zo veel mogelijk bij de bron. Het merendeel wordt vervolgens ter plaatse of op onze recyclinglocatie in Rotterdam bewerkt tot secundaire grond- of bouwstof. Bijna alle materialen komen in aanmerking voor hoogwaardig hergebruik. Om de CO2 -uitstoot te reduceren werkt Oranje samen met lokale partners, om het betongranulaat circulair toe te passen op lokale projecten. Zo maken ze bijvoorbeeld van het gerecyclede beton grote legoblokken die voor diverse toepassingen worden gebruikt. CO2-reductie Naast circulair werken staat CO2 -reductie hoog in het vaandel bij Oranje, zo ook bij het project Dijkzigt. Het bedrijf zoekt steeds nieuwe manieren om zijn bijdrage te leveren aan een duurzame wereld. Oranje ‘Heldere opdracht vanuit het Erasmus MC: hergebruik wat je kunt hergebruiken!’’ 52 FMT | december 2022 gebruikt de CO2 -prestatieladder om de eigen emissies in beeld te brengen, stelt reductiedoelen en berekent elk half jaar de eigen footprint. Bij de amovering van het Dijkzigt ziekenhuis wordt ter CO2 -reductie onder andere gebruikgemaakt van een elektrische Bobcat.  Meekijken met amoveren Dijkzigt Momenteel worden de eerste stappen gezet met de duurzame sloop van het Hoofdgebouw van het Dijkzigt ziekenhuis. Deze wordt met de ‘Japanse Methode’ geamoveerd. Benieuwd hoe het eruit ziet? De werkzaamheden zijn te volgen via een live webcam, via de website van Oranje. Meer informatie: www.oranje.nl Het voormalige Dijkzigt ziekenhuis

Agenda 2022/2023 nxthlth. symposium Duurzaamheid 15 december Beeld & Geluid, Hilversum #FMIR 2023 3 t/m 6 april Van der Valk, Almere www.thefutureofmedicalimaging.nl De Nationale Carrièrebeurs 14 en 15 april RAI, Amsterdam www.carrierebeurs.nl Congres Projectmanagement in de Zorg 23 mei 2023 Spant!, Bussum www.pmindezorg.nl Vakbeurs Facilitair & Gebouwbeheer 7, 8 en 9 juni 2023 Jaarbeurs, Utrecht www.vakbeursfacilitair.nl Data onder voorbehoud, check altijd de site van de organisator. +31 (0) 73 62 34 381 | WWW.OKCN.NL | INFO@OKCN.NL Wij zijn een betrouwbare, resultaatgerichte en professionele partner. Plannen? Neem contact op voor een vrijblijvend oriënterend gesprek. PROFESSIONALS FOR PROFESSIONALS                                               Colofon Met medewerking van o.a. Hogeschool Arnhem en Nijmegen, IHE, KIVI, NEN, NVTG, TU/e, FHI Medical Technology FMT als crossmediaal platform Vakblad, informatieplatform, over actuele ontwikkelingen (cure & care) op het gebied van Facilities (realisering, onderhoud, beheer en exploitatie van zorghuisvesting en verwante facilitaire voorzieningen), Management en Technologie (medische en gebouwgebonden technologie, ICT, eHealth, artifi cial intelligence etc.). Verschijnt 7x per jaar, zowel in print als digitaal ISSN 1873-8877 www.fmtgezondheidszorg.nl Twitter: @FMTzorg LinkedIn: FMT Gezondheidszorg Uitgever AcquiMedia, Henk van der Brugge Amstelwijckweg 15, 3316 BB Dordrecht Hoofdredactie Elsie Schoorel Elsie@fmtgezondheidszorg.nl Eindredactie Dietske van der Brugge info@fmtgezondheidszorg.nl Redactie Lucy Holl, Mirjam Hommes, Betty Rombout, Wilma Schreiber, Frank van Wijck Redactie Advies Commissie • Ing. Peter Karsman, directeur Karsman Advies en Interimmanagement • Ing. Luc Knaven, branchedirecteur FHI Medical Technology • Prof. dr. Jos Lichtenberg, (em.) hoogleraar bouwtechnologie TU/e • Cor van Litsenburg, founder FMT Gezondheidszorg • Prof. dr. ir. Masi Mohammadi, hoogleraar slimme architectuur TU/e, lector bouwen voor gezondheid • Ir. Victor Pastoor, bestuurslid NVTG • Mr. drs. Jack Thiadens, interim zorgbestuurder • Janet Vissinga, consultant OKCN Bladmanagement en advertenties Wim Boer, 0184-481042, wim@fmtgezondheidszorg.nl Henk van der Brugge, 0184-481041, henk@acquimedia.nl Vormgeving Dock35 Marketing Druk Veldhuis Media B.V., Meppel Abonnement € 127,50 per jaar excl. BTW, biedt tevens toegang tot het digitale magazine. Buiten Nederland, binnen Europa € 155,- per jaar excl. BTW. Informeer vrijblijvend naar een collectief abonnement. NUMMER 7 DECEMBER 2022 WWW.FMTGEZONDHEIDSZORG.NL 2022 7 Interview minister Helder Toekomst van de care Het Spectrum (ver)bouwt Going concern Open bouwen Visie en praktijk Flexibel gebouw sleutel tot haalbare exploitatie Deze FMT-editie heeft veel aandacht voor (ver)nieuwbouw van zorginstellingen die op datzelfde terrein ‘gewoon’ in gebruik zijn. Foto: Het Spectrum in Dordrecht (artikel op p.6). Disclaimer & Copyright AcquiMedia heeft deze uitgave op de meest zorgvuldige wijze samengesteld. AcquiMedia, (hoofd)redactie en auteurs kunnen echter op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de gegevens en aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op de informatie in deze uitgave. Het is niet toegestaan om zonder toestemming van de uitgever (incl. bronvermelding en fotocredit) beelden of artikelen uit deze uitgave over te nemen. GEZONDHEIDSZORG

bedrijvenindex | ADVIESBUREAU CLEANROOMS HUISVESTING KRANEN EN SANITAIRE TOEBEHOREN Deerns Nederland B.V. Anna van Buerenplein 21F 2595 DA Den Haag T +31 88 3740000 www.deerns.nl Ropasystems B.V. Belleweg 9, 5711 DH Someren T +31 (0)493 472399 www.ropasystems.nl Jan Snel Medical Buildings Willeskop 94, 3417 ME Montfoort Postbus 200, 3417 ZL Montfoort T +31 (0) 348 47 90 90 www.jansnel.com INSTALLATEUR Sweegers en de Bruijn bv Europalaan 12g 5232 BC ’s-Hertogenbosch T 088 030 7300 www.swebru.nl Cadolto Benelux BV Dorpsstraat 8a 4181 BN Waardenburg T +31 418 651 544 M +31 61066 4074 www.cadolto.com Delabie Benelux BVBA Bergensesteenweg 106 A, bus 5 BE 1600 Sint-Pieters-Leeuw T +32 2 882 21 41 www.delabiebenelux.com MEDISCHE GASSEN DISTRIBUTIE SYSTEMEN ULC Installatietechniek b.v. Labradordreef 18 Postbus 2405 3500 GK Utrecht T +31 30 26 50 500 www.ulcgroep.nl Dräger Nederland B.V. Huygensstraat 3-5 2721 LT Zoetermeer T 079 – 344 44 888 www.draeger.com IT & SOFTWARE OK Consultancy Nederland (OKCN) Oude Apeldoornseweg 41 7333 NR Apeldoorn T +31 (0)85 902 91 06 www.okcn.nl ARCHITEKTENBUREAU Jan Snel Medical Buildings Willeskop 94, 3417 ME Montfoort Postbus 200, 3417 ZL Montfoort T +31 (0) 348 47 90 90 www.jansnel.com MEDISCHE INRICHTING & ACCESSOIRES Ultimo Software Solutions bv Waterweg 3, 8071 RR Nunspeet T +31(0)341 – 423737 www.ultimo.com KRANEN EN SANITAIRE TOEBEHOREN IAA Architecten Sem Presserhof 108 1087 JG Amsterdam T +31 (0)20 520 00 80 M.H. Tromplaan 55 7513 AB Enschede T +31 (0)53 480 44 44 www.iaa-architecten.nl BOUWBEDRIJVEN MedicomZes Amsterdam T 020 696 68 86 E amsterdam@medicomzes.nl www.medicomzes.nl MedicomZes Groningen T 050-549 54 95 E groningen@medicomzes.nl www.medicomzes.nl 54 FMT | december 2022 Cadolto Benelux BV Dorpsstraat 8a 4181 BN Waardenburg T +31 418 651 544 M +31 61066 4074 www.cadolto.com Vertegenwoordigd in Nederland door Hamers en Kesber Warandebergstraat 43 1271 ZC Huizen T 0031 (0)356566888 M 0031 (0)628978209 E AH@hamersenkesber.nl M-Wall BV Steenoven 4C 5626 DK Eindhoven T +31 850 18 85 00 www.mwall.nl HUISVESTING SCHELL GmbH & Co. KG Raiff eisenstrasse 31 57462 Olpe, Duitsland T +49 2761 892-0 www.schell.eu Medifi x B.V. Nijverheidsweg 8 5071 NK Udenhout T +31 13 511 11 11 www.medifi x.nl Waardenburg Medical Dorpsstraat 8a 4181 BN Waardenburg T +31 418 651 078 M +31 61066 4074 www.waardenburgmedical.com MEDISCH MEUBILAIR

| bedrijvenindex MEDISCH TECHNISCHE VOORZIENINGEN OPERATIEKAMERS OPERATIEKAMERS SERVICE & ONDERHOUD, RENOVATIES Heijneman Medical BV Copenweg 17 3411 NX Lopik T 088 11 81 000 www.heijnemanmedical.nl MANN+HUMMEL Vokes Air BV 1e Garnizoensdok 7 3539 JA Nieuwegein Tel 030-6868080 www.airfi ltration.mann-hummel.com MEDISCHE PERSLUCHT M-Wall BV Steenoven 4C 5626 DK Eindhoven T +31 850 18 85 00 www.mwall.nl PERSOONSBEVEILIGING SYSTEMEN STRALINGSBESCHERMING Medical Building Services Ambachtweg 50 5731 AG Mierlo T 0492 666060 www.medicalbuildingsolutions.nl Berko Kompressoren Havenweg 14, 6603 AS Wijchen T 024 - 641 11 11 www.berko.eu NOODSTROOMOPLOSSINGEN PRIVEKLINIEKEN VERLICHTING Q-bital Healthcare Solutions (The Netherlands) B.V. Henk Driebergen E henkdriebergen@q-bital.com M +31 6 57985774 www.q-bital.com Ooperon Mijkenbroek 25 4824 AA Breda T + 31 76 57 230 30 www.ooperon.nl Rontgenglas.nl Belleweg 9, 5711 DH Someren T +31 (0) 493 472399 www.rontgenglas.nl Elinex Power Solutions Wolweverstraat 15 2984 CE Ridderkerk T +31 (0)180 72 13 59 www.elinex.com Cadolto Benelux BV Dorpsstraat 8a 4181 BN Waardenburg T +31 418 651 544 M +31 61066 4074 www.cadolto.com Medical Building Solutions Ambachtweg 50 5731 AG Mierlo T 0492 666060 www.medicalbuildingsolutions.nl PROJECTINRICHTING Zwart Techniek B.V. Middenhavenstraat 76 1976 CM IJmuiden T +31 (0)255 530 304 www.zwarttechniek.com OPLEIDINGEN REINIGING & DESINFECTIEOPLOSSINGEN ZORGTECHNOLOGIE, BOUW EN INRICHTING Jan Snel Medical Buildings Willeskop 94, 3417 ME Montfoort Postbus 200, 3417 ZL Montfoort T +31 (0) 348 47 90 90 www.jansnel.com Vermeulen Lichtarchitectuur BV Weegbree 19 7081 GS Gendringen T 0315-346164 / 06-23336643 www.lichtendekerk.nl WANDBEKLEDING M-Projectservice BV Steenoven 4C 5626 DK Eindhoven T +31 40 292 79 50 www.m-projectservice.nl M-Wall BV Steenoven 4C 5626 DK Eindhoven T +31 850 18 85 00 www.mwall.nl Hogeschool Rotterdam G.J. de Jonghweg 4-6 3015 GG Rotterdam T 010 794 48 90 www.hogeschoolrotterdam.nl Miele Professional Postbus 166, 4130 ED Vianen T 034-73 78 884 www.miele-professional.nl E professional@miele.nl VAMED Nederland B.V. Orteliuslaan 897, 3521 BE Utrecht T +31 (0)30 303 64 30 www.vamed.nl 55

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56

Home