0

Stationslocaties Nederland 2017/2018

AANTREKKELIJK STATION VERSTERKT DE POTENTIELE GROEI VAN DE DIRECTE OMGEVING Stationslocaties hebben duurzaam economisch toekomstperspectief Stations hebben niet langer enkel een transportfunctie, maar zijn steeds vaker zelf plaats van bestemming door het toenemend aantal voorzieningen. Een aantrekkelijk station versterkt de potentiele groei van de omgeving. Dit maakt dat stationgebieden steeds aantrekkelijkere investeringsgebieden zijn. Gezien de verscheidenheid aan techniekvelden en partners bij ontwikkelingen op het station, is een integrale benadering nodig om maximale waardevermeerdering te kunnen realiseren. Lees verder op pagina: 40 - 41 Volg ons op:

Voorwoord Geachte lezer, Momenteel wordt er veel geïnvesteerd in de Nederlandse spoorzones. Goede bereikbaarheid, moderne kantoorlocaties, retail- en horecaformules, wonen, onderwijs en hoogwaardige uitstraling bepalen mede de waarde van een stationsgebied. Een goede mix van deze functies is erg belangrijk geworden, waardoor de spoorzones voor consumenten nog aangenamer wordt om te verblijven! In deze nieuwe jaareditie van het magazine ‘Stationslocaties Nederland 2017/2018’ besteden wij hieraan (mixed-use) extra aandacht. Belangrijke onderwerpen zijn; investeringen van de spoorzones in Nederland; intercitystations maar ook de kleinere voorhaltestations, visie & beleid van de Nederlandse gemeenten en provincies, visie van kennisinstituten, project- en gebiedsontwikkeling, beleggingen, architectuur en bouw. Deze jaareditie wordt kosteloos aangeboden aan kantoorhoudende organistaties, retail- en horecaformules, urban en startende ondernemers, onderwijsinstellingen, overheidsdiensten en maatschappelijke dienstverlening; partijen die zich graag willen vestigen in de directe omgeving van de Nederlandse stations. Wilt u zich vestigen in de om geving van een station, neem dan contact op met de organisaties die zich presenteren in deze jaareditie. D.A. Arthur Jager Uw crossmediale netwerkverbinder N.B. voor nog meer informatie over de Nederlandse stationslocaties zie www.bedrijfshuisvesting.info Stationslocaties 2017/2018 - 3

Deelnemers in deze uitgave www.zuidlijn.nl www.eindhoven.nl www.helmond.nl www.s-hertogenbosch.nl www.spz013.nl www.viabreda.nl www.nvm.nl www.cairn-re.com www.arcadis.com www.asrvastgoedvermogensbeheer.nl www.cu2030.nl www.colliers.nl www.deventer.nl www.deleeuwenbrug.nu www.dcvastgoed.com www.zwolle.nl/spoorzone www.limburg.nl www.bleizo.nl www.eu.jll.com www.cushwake.com www.rotterdam-centraldistrict.nl www.hwmakelaars.nl www.hori.nl Stationslocaties Nederland 2017/2018 Magazine Stationslocaties Nederland, jaargang 2017/2018 Redactie en advertentie-exploitatie Jager Media D.A. Arthur Jager Postbus 2711 7301 EE Apeldoorn T 0571 - 29 24 27 M 06 - 223 91 776 E sales@bedrijfshuisvesting.info Journalisten Hanny van Eerden, Pieter Pulleman, Caspar van Loo www.bedrijfshuisvesting.info Presentaties van commercieel vastgoed (kantoren, bedrijfsruimten en binnen stedelijke ontwikkelingen), (logistieke)bedrijventerreinen en diensten van de partners - X-Media Solutions - Monique Jager Social Media Team - New Media Brains - Dock 35 Marketing Vormgeving Studio Transparant Fotografie Pressvisuals.com, artikel Helmond CU2030.nl, artikel Utrecht Gemeente Amsterdam, artikel Amstelstation Amvest / Powerhous Company 2017 / ZUS | Zones Urbaines Sensibles, René Vegter, artikel Eindhoven Jan van de Laar | Pressvisuals.com, artikel Helmond Natasja Marcus | Gemeente Helmond, artikel Helmond Arcadis, artikel Arcadis Team V Architecten, artikel Arcadis en Bleizo Jostijn Ligtvoet Fotografie, Lighthousestudio.nl, artikel Zuidlijn Ymke Elfring JADS, Bart van Overbeeke, artikel ’s-Hertogenbosch Fred Berghmans Photography, artikel Limburg Ossip van Duivenbode + Peter Schmidt, artikel RCD Joan van Nispen tot Pannerden, artikel Hollands Spoor Den Haag Valerie Kuypers, artikel Beatrixkwartier Den Haag (Colliers) Het magazine Stationslocaties Nederland wordt duurzaam geproduceerd.

Interessante vestigingslocaties voor uw bedrijf 10 Stationslocaties Nederland 2017/2018 6 Coverpresentaties: De spoorzones van Breda, Tilburg, ’s-Hertogenbosch, Eindhoven en Helmond vormen hét hart van de stedelijke vernieuwing in die steden. Zie de uitvoerige ontwikkelingen en vestigingslocaties van deze interessante steden in de provincie Noord-Brabant. 32 32 Toekomstbestendige herpositionering van kantoorgebouwen op OV-locaties 40 De praktijk van de experts van Arcadis 42 Central Business District Utrecht 44 Niet alleen wonen maar ook werken is belangrijk in de stationsgebieden 48 62 48 Spoorzone Deventer 50 Spoorzone Zwolle 54 Kantorenmarkt Randstad 2017 56 Limburgse OV-knooppunten 60 NS station Lansingerland-Zoetermeer 62 Stationslocaties best presterende kantoorlocaties 64 Overzicht investeringen stationslocaties Nederland 72 Rotterdam Central District 2017 inhoud

Urban zorgt voor (nieuw) leven in de spoorzones De spoorzones van Breda, Tilburg, ’s-Hertogenbosch, Eindhoven en Helmond vormen hét hart van de stedelijke vernieuwing in die steden. Bij het ontwikkelen van de locaties spelen kunst, cultuur en creativiteit een belangrijke rol. Als aanjager maar ook als een blijvende pijler. Ruth Giebels: “Urban is de placemaker van nu.” 6 - Stationslocaties 2017/2018

Ruth Giebels G iebels is projectleider van Zuidlijn, een samenwerkingsverband van bovengenoemde gemeenten plus de provincie Brabant. In een intensieve samenwerking met diverse lokale partijen ontwikkelt en organiseert Zuidlijn nieuwe culturele en creatieve events in en voor de spoorzones. Urban Urban is een term die Giebels veelvuldig gebruikt in haar uitleg over de activiteiten van Zuidlijn. De kreet vindt zijn oorsprong in de hiphop, rap en urbanpop, maar is tegenwoordig veel meer dan dat, zegt Giebels. “Basketball, skating, graffiti, storytelling, nieuwe horecavormen, food… vul maar aan. Urban-mensen zijn zeer actief en denken vaak in mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden. Het is ook jong en oud door elkaar. Urban is ook dingen uitproberen: design thinking, proefondervindelijk dingen aanpakken. Het anders benaderen van een bepaalde opgave.” Stationslocaties 2017/2018 - 7

Placemaker “Urban is de placemaker, de aanjager, van nu. Het is a way of life; do it together. Spoorzones zijn vaak wat rauwer en urban hoort daarbij.” Je mag het van haar ook gentrification noemen, het proces waarbij stedelijke buurten voor het eerst of opnieuw worden bewoond door creatieve mensen. “Bij urban gaat het om de alternatieve scene die de weg plaveit. Maar niet alleen voor de yuppen. Juist voor de inclusieve stad. De krakers, de kunstenaars, de urban-mensen die in oude gebouwen gaan zitten die daarvoor een fabriek waren, of een vervallen pand of een volksbuurt. Die zorgen er dan voor dat het leuk wordt en dan volgen de mensen met verschillende portemonnees in diverse woonvormen.” Placemakers Waarom is urban belangrijk voor een stad, of meer specifiek een stationsgebied? “Zoals ik al zei; het zijn de placemakers voor een gebied. Kijk naar de Hall of Fame in Tilburg, die is opgericht door Tilburgse jongeren met als doel de verschillende subculturen in de stad samen te brengen. Dat hele gebied was een ‘verboden stad’. Er is nu een skatehal, er zijn repetitieruimtes, een poppodium. Of ga daar nu eens bij restaurant RAW zitten dat is gevestigd in een oude reparatiehal van de NS, en laat het op je inwerken. Het bruist er en de mensen doen alles zelf. Aan het spoor, daar ging je niet wonen. Dat is niet meer. Nu is het er leuk, spannend en gebeurt er wat.” Ontsluiten “Dankzij urban komt er weer leven in een gebied. Het haveneiland (een oude fabriekslocatie aan de insteekhaven, niet ver van het station –red.) in Breda is zo’n gebied, een regelarme zone waarin mensen alles met elkaar regelen. Alleen de veiligheid moet gewaarborgd zijn. Dat is het idee: als je mensen de ruimte geeft, gaat het leven. Er wordt ontdekt, er ontstaan combinaties die je niet voorziet. Het ontsluit zo’n gebied. Neem het Paleiskwartier in ’s-Hertogenbosch, het is daar ’s avonds een beetje een dooie boel terwijl de Tramkade bruist. Zuidlijn is nu gevraagd om ook iets te doen met dat Paleiskwartier.” Anders kijken en denken Wat urban ook oplevert is een andere manier van kijken en denken door de projectontwikkelaars, denkt Giebels. “Er ontstaan connecties met maatschappelijke scenes die anders buiten beeld blijven. Je moet de urban-mensen wel vertrouwen geven en serieus nemen. Geef ze ook tijd. Het verdienmodel is er een van de lange termijn. Area 51 op Strijp S is een mooi voorbeeld. De skaters moesten eigenlijk weg, nu bouwt de projectontwikkelaar er overheen, met een glazen dak, zodat je ziet wat er gebeurt. Daar wordt gekozen voor een ‘inclusief-aanpak’, waardoor alle soorten en maten van mensen er wonen en werken” Urban-katalysator Zuidlijn is zelf ook een placemaker en wel voor het helpen met de opwaardering van de bestuurlijke samenwerking in de vijf Brabantse spoorsteden, ook wel ‘Brabantstad’ genoemd. “Zuidlijn zorgt voor meer leven in Brabantstad. De belangen wat betreft cultuur en creativiteit zijn anders, er is minder onderlinge concurrentie. Ze krijgen weer lol in elkaar. Daarnaast heeft de provincie een grotere ambitie op gebied van urban sports & culture. Skateboarden wordt bijvoorbeeld een olympische sport en Brabant wil hierin een belangrijke rol spelen.” 8 - Stationslocaties 2017/2018

Kennis delen “We doen veel kennis op en die willen we graag delen. Een voorbeeld is het project Spoortocht over storytelling in de openbare ruimte. Storytelling is een manier om plekken weer tot leven te brengen, zodat mensen er weer liefde voor krijgen. We hebben vijf verschillende manieren geprobeerd. Nu gaan we samen met Brabant Kennis een atelier opzetten over hoe je storytelling kan toepassen in de openbare ruimte. We hebben de NHTV gevraagd of we samen een plan kunnen bedenken met spoor en onderwijs. Er ligt nu een idee om spoorcolleges te geven: een docent die les geeft aan studenten en reizigers op het station. Ook met Avans Hogeschool werken we samen aan ideeën.” In hoeverre is urban een hype? “De ruimte die ontstaat, de waardering voor industrieel erfgoed, die blijft. Urban heeft meer ruimte gekregen dankzij de economische crisis. In die zin zijn de spoorzones gered door de crisis. Misschien is de volgende stap wel oude industrieterreinen elders in een stad. Of neem hier in Breda het gebied Seeligkazerne, rechtbank en oude belastingkantoor. Dat wordt het nieuwe gentrificationgebied. Vertrouwen geven aan mensen die anders denken dan jij, aan creatievelingen, samen bouwen met de omgeving, dat is absoluut here to stay.” << Projecten van Zuidlijn De lijst met projecten en evenementen waarbij Zuidlijn is betrokken is lang en divers. Eerder dit jaar was er bijvoorbeeld de Brabant Open Skateboard Contest 2017 in verschillende skateparken in de vijf spoorzones. VERS Academy gaat over opvallende kennis over voedsel en maakt onderdeel uit van vijf nieuwe foodfestivals, eveneens in de vijf spoorzones. Kapot&Maken is een project dat langs de vijf stations reist. Kinderen maken met wat hulp en wat gereedschap van schijnbaar waardeloze apparaten fantastische nieuwe creaties. Het oorspronkelijke vertrekpunt van Zuidlijn was dat honderden mensen tussen de stations zouden reizen om culturele evenementen te bezoeken. Dat idee is losgelaten, zegt Giebels. “Het zou wel kunnen, maar dan verbrand ik mijn budget in één keer aan enkele toonaangevende artiesten en dan is het klaar. Nu hebben we veel meer ingezet op het bouwen van een duurzaam weefsel van samenwerkende organisatoren uit alle steden. Ik heb hiervoor een groep van city marketeers om samen duurzamere dingen te verzinnen.” Stationslocaties 2017/2018 - 9

Stationsdistrict Eindhoven integreert innovaties van mondiaal niveau Nieuwe entree Brainport van start Nu de verdubbeling van de passage onder NS Station Eindhoven bijna is opgeleverd, zijn ook de plannen voor een totale metamorfose van het Stationsdistrict gereed voor uitvoering. De OV-locatie krijgt de allure van dé nieuwe entree van Brainport en wacht een bijzondere mix van functies in combinatie met een goed verbonden Eindhoven Airport. 10 - Stationslocaties 2017/2018

N S Station Eindhoven is het belangrijkste station van de stad en de op vijf na grootste, nationale OV-locatie. Dit centrumstation ligt op een knooppunt van spoortrajecten. “Wij willen van de directe omgeving van het station een volwaardige stadsentree maken,” zegt Staf Depla, wethouder van de gemeente Eindhoven. “Zo is, voor wie momenteel uitstapt in Eindhoven, rond het station nog geen enkel kenmerk zichtbaar van Brainport Eindhoven, waar de High Tech Campus één van de grootste werklocaties is en waar de nieuwe Brainport Industries Campus dat de komende jaren gaat worden. De spoorzone en de binnenstad tussen het station en deze meer aan de rand van de stad gelegen Campussen groeien in aantrekkingskracht als belangrijke vestigingsplaatsfactoren. Wij richten ons qua stedelijke ontwikkeling op verdichting; dat is hier goed mogelijk. Bij de transformatie van de Spoorzone ligt nu het accent op het Stationsdistrict.” Verblijven en verbinden Het Stationsdistrict wordt binnenkort de centrale verblijfsplek van de stad in optimale verbinding met Eindhoven Airport. “Het Stationsdistrict is dé entree, ofwel het hart van Brainport,” benadrukt Depla. “Naast met name een aantrekkelijk experience center dat direct een goed beeld geeft van de bijzondere oplossingen voor de maatschappelijke uitdagingen van morgen, vraagt duurzame leefbaarheid vooral om diversiteit in dit gebied. Dit niet slechts qua verblijf-, werk-, winkel- en recreatieve functies, maar vooral ook op het gebied van wonen. We hebben lang stilgestaan bij de woningdifferentiatie, zodat wonen hier voor iedereen mogelijk wordt.” Gemengd programma De gemeente Eindhoven koos na het uitschrijven van een tender voor de herontwikkeling van de stationsomgeving voor het plan ‘District E’ van Amvest, fondsmanager van woningbeleggingsStaf Depla Jos Roijmans Brainport De High Tech Campus Eindhoven (HTCE) staat bekend als de ‘slimste vierkante kilometer in Nederland’. Op deze langs de A2 en A67 gelegen campus voor toptechnologie en design zijn ruim 150 bedrijven en instituten actief. De meer dan 10.000 onderzoekers, ontwikkelaars en ondernemers bestaan voor de helft uit internationale toptalenten. Zij werken aan toekomstige technologieën en producten. Via de toegang tot hightech faciliteiten en een mondiaal netwerk stimuleert de Campus het versnellen van innovaties. De binnen de Campus gevestigde bedrijven zijn dan ook verantwoordelijk voor bijna 40% van alle nationale patentaanvragen. Campusbedrijven zoals Philips, IBM, Intel en NXP bepalen strategisch welke kennis, kunde en Research & Development zij delen, om sneller, beter en meer klantgericht te kunnen innoveren binnen de toepassingsgebieden Health, Energy en Smart Environments. In het verlengde van de HTCE-zone houden binnen het snelgroeiende ASML, wereldwijde producent van betaalbare halffabricaten (‘chips’), zo’n 8.000 hoogopgeleide kenniswerkers zich bezig met onderzoek naar en de toepassing van elektronische, geïntegreerde schakelingen op microscopische schaal. Stationslocaties 2017/2018 - 11

Eindhoven > Innovatieve herontwikkeling Stationsdistrict. > NS Station Eindhoven is het 6e OV-knooppunt van Nederland (in 2020 circa 115.000 reizigers per dag). > Ligging aan de verkeersaders A2, A50, A58 en A67. > Eindhoven Airport: internationale vliegbasis. > Brainport: dynamische, vernieuwende toptechnologieen designregio van wereldformaat. > Spin-offs: synergie met bedrijven in techniek en design. > Technische Universiteit Eindhoven (TU/e), Fontys Hogeschool, Design Academy (ruim 30.000 studenten). > Kansrijk monumentaal erfgoed - met rijke historie - voor duurzame, multifunctionele transformaties. > Eén van de groenste steden van Nederland met verspreide parken op loopafstand, omringd door bos- en heidegebieden. > Bewezen veerkrachtige bevolking (inwonertal: bijna 225.000) en ondernemersgeest. > Spraakmakende, (inter)nationale evenementen, waaronder Dutch Design Week en Lichtfestival Glow. fondsen en ontwikkelaar van woningen. “Amvest vormde bij deze tender een combinatie met de Stichting Woonbedrijf, een grote, Eindhovense woningbouwcorporatie,” zegt Jos Roijmans, programmamanager Spoorzone van de gemeente Eindhoven. “Het Stationsplein verandert straks van een versnipperd plein met nauwelijks uitstraling in een spectaculair, hoogwaardig en toekomstbestendig verblijfsgebied voor wonen, werken, uitgaan en recreëren. Brainport Eindhoven staat hiervoor model met techniek, design en kennis.” Met zicht op de lichttoren komen er tal van nieuwe publieksfuncties voor de binnenstad. Het programma van de expositieruimtes en de stadslobby wordt samen met bedrijven, instellingen en inwoners ingevuld. ‘District E’ omvat 450 woningen. Naast vrije sectorwoningen van een gemiddelde tot hoge prijs, is in het plan zo’n 20 procent sociale huurwoningen opgenomen, volgens Roijmans. “De drie woontorens, waarvan de hoogste bijna 160 meter hoog is, herbergen in de onderbouw en op enkele hoger gelegen plekken, waaronder de ‘rooftop’, tal van flexibele publieksfuncties,” licht hij toe. ”Naast Aan de voet van de torens komt een nieuw plein met terrassen op de middagzon en zitgelegenheden aan de Gender. 12 - Stationslocaties 2017/2018

debat- en ontmoetings-, presentatie- en belevingsruimten voor Brainport komt er een stadslobby met hotel. Verder biedt het plan ruimte voor winkels, horeca, werk-, experimenteer- en studeerruimten. Je zou dit een ‘verticale stad’ kunnen noemen. De programmering voor de gewenste levendigheid komt in handen van een curatorgroep, waarbinnen economische en culturele marktpartijen ideeën genereren en zorgdragen voor vernieuwing. We zetten verder de fijnmazige structuur van de binnenstad door op het Stationsplein, zodat bewoners en bezoekers ook hier warmte en menselijkheid ervaren. Een pleinjockey waarborgt continue dynamiek.” A-locatie De eerste vijf verdiepingen van de woontorens lijken met groene terrassen de stad en haar bezoekers tegemoet te komen. “De bebouwing en de openbare ruimte zijn op straatniveau open, flexibel en zelfs uitwisselbaar,” vervolgt Roijmans. “In de openbare ruimte, die integraal is meegenomen in het bouwplanontwerp, is plaats voor een grote verscheidenheid aan groen. Deze bomen en planten zorgen voor biodiversiteit en windbeheersing. De bestrating van het plein loopt door in de expositieruimten op het maaiveld. Technologische toepassingen in de bestrating zijn onder meer LED-lichtlijnen, die het verkeer en de voetgangersstromen in goede banen leiden. Innovatieve verlichting speelt straks ook een belangrijke rol bij uiteenlopende evenementen. Auto’s parkeren verder ondergronds en ook de fietsenkelder krijgt een aanzienlijke uitbreiding. Een fietsrotonde met lichtwaterval biedt toegang tot deze kelder, met het bestaande standbeeld van Anton Philips als prominent middelpunt.” Team Amvest won op basis van een ruimtelijk en programmatisch ontwerp met een serieus aandeel sociale woningbouw, een goede aansluiting op de omgeving, uitzicht op een gedegen interactie met de stad en - als laatste - het grondbod. Architectenbureau Powerhouse Company tekende voor het ontwerp in samenwerking met Zones Urbaines Sensible (ZUS). Roijmans: “In de werkgroep van beoordelaars hadden niet alleen deskundigen, betrokken ministeries, spoororganisaties en de Provincie zitting, maar ook vele belanghebbenden, waaronder omwonenden, ondernemers en andere gebruikers. De participatie in het kader van de planontwikkeling start met een Open Dag in het najaar van 2017. Met deze herontwikkeling zijn honderden miljoenen euro’s gemoeid. Eind 2019 gaat de eerste schop de grond in.” Aanhaken Aan de noordkant van het station ontstaat de nieuwbouw voor de Rabobank en gaat het Rijksvastgoedbedrijf voor diverse Rijksdiensten een langjarige huurovereenkomst aan met OVG Real Estate. “Het gaat hier om duurzaam hergebruik van het voormalige Rabobankkantoor,” zegt Roijmans. “Ook het busstation verdient vernieuwing en uitbreiding. Samen met de omgeving bekijken we hoe de TU/e Campus ruimtelijk en programmatisch beter kunnen verbinden met de stationsomgeving en binnenstad. Veel bedrijven haken al aan; zij willen meedoen met deze ontwikkelslag.” Duurzame transformatie Al vóór de eeuwwisseling maakte de gemeente Eindhoven een begin met een reeks van duurzame transformaties. Depla: “Dankzij Philips zijn wij in het bezit van een scala aan kansrijk Stationslocaties 2017/2018 - 13 Het ontwerp vangt het unieke karakter van Eindhoven in een krachtig beeld met drie torens. monumentaal erfgoed met een rijke historie. Zo behouden wij gebouwen zoals de Lichttoren, ooit één van de eerste grote productievestigingen van Philips, maar ook De Witte Dame en De Admirant voor de toekomst via restauratie en innovatieve vernieuwingen. Wij stimuleren doordachte invulling van deze panden met alternatieve functies, die voldoen aan de behoeften van vandaag en morgen.” Naast gebouwen gaat het ook om grote, vrijgekomen oude Philipsterreinen. Depla: “Via transformatie zetten we die in voor de ontwikkeling van nieuwe, dynamische stadswijken. Projectontwikkelaars en beleggers zijn welkom in Eindhoven. Wij bieden veel inbreidingsmogelijkheden en zijn vooral op zoek naar partners die openstaan voor innovaties en willen investeren op eigen risico, met name in kansen. Belangrijk is ook dat deze partners bij woonfuncties insteken op duurzaam te behouden middeldure huurwoningen. Samenwerking staat voorop. Eindhoven heeft van oudsher een uitvindersklimaat, gericht op toptechnologie en design. Je moet hier komen om te blijven, om te halen en te brengen, en om mee te doen en mee te delen.” << www.eindhoven.nl Het Stationsplein wordt een samenspel van licht, water, projecties, beplanting en geluid, dat op elk uur van de dag een andere sfeer biedt.

Helmond op weg naar een bruisend geheel Het nieuwe station staat er al weer even, inclusief de onderdoorgang die de nieuwe woonwijk Suytkade bij de stad betrekt. Het nieuwe cultureel centrum De Cacaofabriek is een succes. Mooie impulsen voor Helmond, dat gestaag verder werkt aan een bruisend en aantrekkelijk stadscentrum. “We verbinden alle eilandjes met elkaar, zodat het een het ander versterkt”, zegt wethouder Erik de Vries. “Bezoekers willen dat, maar ondernemers ook.” 14 - Stationslocaties 2017/2018

stap voor stap in. Zo kunnen we anticiperen op wijzigende omstandigheden.” Blenckers: “Een aanpak die telkens maar enkele jaren vooruitkijkt is superfijn. Want zo denkt een ondernemer ook: iets bedenken en het direct uitvoeren. Het centrumplan is daarom iets waar iedereen mee kan leven, het voelt supergoed.” Een geheel “De Spoorzone, Kanaalzone en het centrum worden benaderd als één geheel. ”, legt De Vries uit. “We hadden een oud station. Sinds 2014 is er een nieuwe, met een onderdoorgang die Suytkade ontsluit. Daardoor is dit deel van de stad bij het centrum gekomen.” Op dit moment loopt de Kanaaldijk, een drukke verkeersader, dwars door het centrum. De gemeente wil het centrumgedeelte van de weg autoluw maken om zo het winkelgedeelte D e Vries zit aan tafel bij horecaondernemer Geert Blenckers, die meerdere zaken runt in Helmond, waaronder De Cacaofabriek. Blenckers: “Er gebeurt veel in Helmond op dit moment. De gemeente betrekt de centrumondernemers actief van A tot Z. Er is een centrummanager en er zijn inspraakbijeenkomsten, waarbij Erik regelmatig aanschuift.” De Vries: “Ons doel is om elkaar zo vaak en zo goed mogelijk te vinden, omdat ik er van overtuigd ben dat we elkaar nodig hebben om een aantrekkelijk centrum te realiseren.” Enkele jaren vooruit kijken De gemeente heeft een Centrumperspectief opgesteld dat de contouren van het stadshart tot 2030 omschrijft. “Maar niet in detail”, zegt De Vries. “In de loop der jaren vullen we het Stationslocaties 2017/2018 - 15 Geert Blenckers (links) en Erik de Vries Geert Blenckers: ‘Er staat er nog heel wat te gebeuren in Helmond’

van het centrum meer te verbinden met het cultuurgedeelte, inclusief het nieuwe Theater Speelhuis. De Zuid Willemsvaart snijdt ook dwars door de stad. Wethouder en horecaondernemer zien hier juist wel mogelijkheden om ‘iets’ te doen met het water. Het oude terrein van Obragas wordt definitief een stadspark en een trekpleister voor de stad, zegt De Vries. “Havenpark, ons eigen Central Park, middenin de stad met horeca en winkels en direct aan het kanaal, met mogelijkheden voor watergebonden recreatie.” Meer wonen Helmond probeert het centrum levendiger te maken door meer wonen toe te staan. De Vries: “Nu zie je vooral appartementen boven winkels, wij onderzoeken of dat gevarieerder kan. Met studenten of senioren. Eindhoven is maar tien minuten met de trein, dat is voor studenten een prima afstand.” Om nieuwe ondernemers te trekken is het parkeerbeleid versoepeld. Voorheen moest een nieuwe ondernemer een minimaal aantal parkeerplaatsen hebben, of dat afkopen. “Dat liep best in de papieren. Dat hebben we versoepeld. We onderzoeken ook wat we met de lege kantoorpanden in de stad kunnen, bijvoorbeeld het oude belastingkantoor. Dat is ook onderdeel van het centrumplan: het aanpakken van leegstand en een actief acquisitiebeleid op ondernemers die iets nieuws naar de stad brengen.” Plannen Er staat het nodige ‘industrieel erfgoed’ in Helmond. Voor de oude opstallen van Van Gend & Loos liggen er vergevorderde plannen. Een Foodlab moet het worden met onder meer ruimte voor streekproducten, ambachtelijke ondernemers en een bierbrouwerij. De leegstaande Graveerderij van textielbedrijf Vlisco is in beeld als museum en als ‘cultuurlab’ met kleine ateliers voor kunstenaars en ontwerpers. Op de bovenste verdieping zou een lunchroom kunnen komen. De gemeente onderzoekt of de plannen haalbaar zijn. Schouders eronder Blenckers hoort de uitleg van de wethouder tevreden aan. “Als je partijen bij elkaar brengt en samen de schouders eronder zet, kunnen er mooie dingen gebeuren”, zegt de horecaondernemer. 16 - Stationslocaties 2017/2018

Erik de Vries: ‘Ideëel en zakelijk versterkt elkaar hier’ Hij gebaart om zich heen, naar de strakke witte wanden en glazen deuren. “De Cacaofabriek zag er een paar jaar geleden niet uit. Helemaal vervallen en er was brand geweest. Nu is het een fantastisch en bruisend cultuurcentrum. Het is echt een van de beste beslissingen geweest van de laatste vijftien jaar om dit aan te pakken.” De Vries: “Ideëel en zakelijk versterkt elkaar hier.” Blenckers: “Er staat er nog heel wat te gebeuren. Met De Cacaofabriek laten we zien dat het kán.” De Vries: “Niet lullen, maar poetsen, dat is echt Helmonds. Geen ellenlange plannenmakerij, maar doen. Kijk naar onze Vinexwijk Brandevoort. Iedereen verklaarde ons voor gek om zo’n wijk te bouwen. Nu winnen we er prijzen mee.” Blenckers: “Als ik zie wat er gebeurt in het centrum en de Spoorzone, dan is het nú tijd om te investeren in de stad. Het klimaat is goed, dat voel ik aan alles. ” De Vries: “En dat hebben wij nodig als gemeente. Helmond is klaar voor creatieve ondernemers in veel verschillende sectoren. Het is nu de tijd om in te stappen.” << Stationslocaties 2017/2018 - 17

Spoorzone ’s-Hertogenbosch nog lang niet ‘af’ De gemeente ‘s-Hertogenbosch heeft met de Spoorzone momenteel dé herontwikkelingstroef in Midden-Nederland in handen. Een bijzondere combinatie van factoren en toekomstplannen maakt het gebied rijp voor verdere verstedelijking. De gemeente zet in op nieuwe vormen van werkgelegenheid en wonen. Ruim plaats is er voor creativiteit en innovaties. D e Spoorzone ’s-Hertogenbosch is een omvangrijk gebied vlakbij de historische binnenstad. Het gebied is erg gevarieerd, volgens Eric Logister, wethouder van de gemeente ’s-Hertogenbosch met Onderwijs, Diversiteit, Stedelijke Transformatie, Grondbeleid en Wonen in portefeuille. “Er is een mooie mix van ontwikkelde locaties en locaties met ontwikkelpotentie,” zegt hij.” Landelijk gezien is het Paleiskwartier één van de meest bekende locaties, maar de laatste tijd halen ook de daaraan grenzende nieuwbouw in de wijk Boschveld, Willemspoort en het transferium, waarvoor inmiddels de spade de grond is ingegaan, regelmatig de pers. In deze projecten zie je dat gevarieerde ook terug.” De Spoorzone ’s-Hertogenbosch is een plek om te wonen, werken, studeren en te recreëren. Stad om te wonen “We zijn ons ervan bewust dat ’s-Hertogenbosch een bijzonder aangenaam woonklimaat biedt, niet in de laatste plaats vanwege onze fraaie historische binnenstad en het uitgekiende winkel- en culturele aanbod,” vervolgt Logister. “Met nieuwe 18 - Stationslocaties 2017/2018 woningen in de Spoorzone wil ‘s-Hertogenbosch niet alleen voorzien in de vraag naar woonlocaties. Met de nieuwe inwoners die hierbij horen faciliteert de stad ook het groeiend aantal bedrijven met voldoende werknemers.” Er ligt in het woningbouwprogramma daarom extra nadruk op de ontwikkeling van woningen voor één en tweepersoons huishoudens. Een woningaanbod dat in het bijzonder interessant is voor young professionals. De doorontwikkeling van de Spoorzone is cruciaal voor onze economie.” Economische toplocatie ’s-Hertogenbosch is sociaal-economisch gezien goed in balans volgens de index in de atlas voor gemeenten. De stad bekleedt binnen de ranking de hoogste positie van de vijf grootste Brabantse steden (de B5). Bij de Gazelle-verkiezing van het Financieele Dagblad scoorde ’s-Hertogenbosch eveneens goed op het gebied van snelst groeiende bedrijven in de provincie Noord-Brabant. “Jonge, snelgroeiende bedrijven zijn van belang voor zowel het lokale, als het regionale toekomstperspectief,” zegt Eric Logister. Er is ook extra aandacht voor deze doelgroep in

Bovengemiddelde situering Het centraal gelegen ’s-Hertogenbosch heeft het belangrijkste spoorwegknooppunt van Zuid-Nederland. De stad is vanuit alle grote steden goed bereikbaar. De 2 kilometer lange en 200 hectare grote Bossche Spoorzone bevindt zich pal bij het trein- en busstation en op nauwelijks twee autominuten rijafstand van de A2 en de A59. Daarmee is het gebied ook goed gekoppeld aan het nationale snelwegennetwerk. De Spoorzone vormt de katalysator in de stedelijke ontwikkeling van ‘s-Hertogenbosch. In maar weinig Nederlandse steden is de Spoorzone gesitueerd naast de historische binnenstad én is de natuur, de Gement, de Dieze en Ertveldplas, zo nabij. de Spoorzone. Naast de bekende locaties als De Gruyterfabriek en De Jamfabriek zet ’s-Hertogenbosch met transformatie van het monumentale Grasso complex binnenkort een nieuwe locatie neer voor groeiende ondernemers.” Speerpunten Eén van de speerpunten van de gemeente ’s-Hertogenbosche is gericht op agro en food. Logister: “We zoeken intensieve samenwerking met de regio als AgriFood Capital en dan met name met de agrarische bedrijven. We willen innovaties stimuleren en ondersteunen. Ook IT is een speerpunt. Dit vanwege de zowel hier gevestigde IT ondernemingen, als de Jheronimus Academy of Data Science, een nieuwe universitaire opleiding in het voormalig klooster Mariënburg. De opleiding, Data Entrepreneurship is opgezet door de TU Eindhoven en Tilburg University.” Hiermee versterkt ’s-Hertogenbosch haar top 5 positie in de ranglijst van ICT-steden in Nederland. Verbinden met onderwijs Logister: “Niet alleen JADS brengt talent naar de stad. De Spoorzone is een perfecte voedingsbodem voor nieuw talent. Met de HAS Hogeschool, Avans Hogeschool en het Koning Willem I College studeren er op de Onderwijsboulevard ongeveer 30.000 studenten. Wij willen in de omgeving van de Onderwijsboulevard alle kansen bieden om te kunnen pionieren en te experimenteren. Het onderwijs werkt daarin intenHans Broekman, Manager Planontwikkeling NS Stations: “NS en de gemeente ’s-Hertogenbosch hebben afgesproken te gaan werken aan de pilot van een “mobility-hub” die antwoord gaat geven op de vraag hoe een moderne vervoersknoop in een stedelijke omgeving -in zeg 2025- er uit hoort te zien. Hierbij staat het thema Duurzaamheid centraal en wordt een beroep gedaan op innovatieve bedrijven en onderwijsinstellingen uit stad en regio om deze toekomst samen vorm te geven.” Stationslocaties 2017/2018 - 19 Eric Logister, wethouder gemeente ’s-Hertogenbosch Eric Logister, wethouder gemeente ’s-Hertogenbosch: “We hebben een enorm herontwikkelingspotentieel tot onze beschikking met markante fabrieksgebouwen en enkele leegstaande bedrijfsgebouwen. Naast De Grasso werkt ’s-Hertogenbosch samen met NS Stations en PostNL ook aan een nieuwe bestemming voor het voormalige EKP terrein. Hier liggen veelbelovende kansen voor projectontwikkelaars.”

BRABANT HALLEN DE SPOORZONE IS 2 KM LANG EN 200 HA GROOT Hans Broekman, manager planontwikkeling NS stations Hans Broekman, Manager Planontwikkeling NS Stations: “De opgave voor de toekomst is om de verbindingen tussen het moderne stedelijke milieu in het Paleiskwartier en de binnenstad te optimaliseren. Dit met het station als centrale spil. Daarbij zijn er grote kansen om monofunctionele of ietwat verwaarloosde gebieden - zoals Brabanthallen, De Tramkade en het EKP-terrein - onderdeel te laten zijn van een toekomstgerichte Spoorzone.” sief samen met het bedrijfsleven. Bijvoorbeeld in het onderwijsconcept Avans Innovative Studio. Daarnaast moeten er in de Spoorzone uiteenlopende werk- en woonvoorzieningen voor onder andere afgestudeerden komen. Betaalbare huisvesting in het gebied zorgt voor extra levendigheid. Net als de organisatie van evenementen in de Spoorzone”. ‘Smart City’ “We gunnen onze ondernemers een toppositie richting de 21e eeuw in een ‘Smart City’,” benadrukt Logister. “Hierin speelt talent ook een belangrijke rol. We hebben mbo, hbo en universitair talent nodig voor onze economie.” Op de ‘Grow Campus’ werken alle kennisinstituten en bedrijven uit de regio ’s-Hertogenbosch samen om nieuwe technologische ontwikkelingen tot stand te brengen. Logister: “Zo werkt het PlantLab op een alternatieve manier met LED-licht in verschillende kleuren. Dit wordt al toegepast in verschillende bedrijven en levert stageplekken op.” De gemeente zelf is een project gestart in de Spoorzone: ‘Slimme buitenruimte’. De Spoorzone geeft in dit project ruimte aan experimenteren met slimme toepassingen in de openbare ruimte. Rol mobiliteit De gemeente ’s-Hertogenbosch is zich bewust van de belangrijke rol die mobiliteit speelt bij de beoogde economische ontwikkelingen. “We hebben uitstekende trein-, bus-, fiets- en voetgangersverbindingen,” zegt Logister. “Maar over twintig jaar willen we nog steeds op alle fronten optimaal bereikbaar zijn. We denken dus vooruit en werken aan blijvende maximale ontsluitbaarheid, om de Spoorzone en de binnenstad nooit GRASSO DE HEUS ZIEKENHUIS JBZ SHEDDAKEN KWIC 20 - Stationslocaties 2017/2018 MICHELIN TERREIN PALEIS KWARTIER TRANSFERIUM CENTRUM BOSCH V DEL EKP ONDERWIJS CAMPUS ’T ZAND WILLEMSPOORT WESTER PARK KOP VAN HET ZAND

onnodig te laten ‘vollopen’. Daarom zijn diverse onderzoeken onmisbaar. Zo geeft een gedetailleerde verkeersmodeanalyse van de vervoersstromen een doorkijk naar de stadsbrede bereikbaarheidseffecten. Via een analyse van de totale parkeeropgave verkennen we de mogelijkheden van innovatieve parkeeroplossingen. De Spoorzone krijgt een transferium nabij het Jeroen Bosch Ziekenhuis en Willemspoort. Dit transferium opent in het voorjaar van 2018.” De buurt Willemspoort kreeg als alternatief voor een simpele geluidswal al een collectieve, groen ogende ’carport’ met zonnepanelen en oplaadmogelijkheden voor elektrische auto’s. Logister: “We blijven nadenken en experimenteren, ook als het gaat om korte, slimme fietsroutes en andere faciliteiten. Via participatieprocessen achterhalen we de wensen.” De gemeente ‘s-Hertogenbosch en de Nederlandse Spoorwegen (NS) delen de ambitie om het station zo toekomstbestendig mogelijk te maken. “Zo moet er een oplossing komen voor de steeds drukker wordende passerelle. We weten ook dat de toekomstige ontwikkelingen vragen om meer ruimte bij het station voor de fiets, de bus en de ‘Kiss & Ride’. Goede bereikbaarheid met de daarbij behorende voorzieningen zien wij als de sleutel voor het verwezenlijken van onze ambities,” aldus Logister. Gezamenlijke aanpak “Met de herontwikkeling van de Spoorzone willen we wonen, werken en onderwijs bijeen brengen. Dat is dé volgende stap op de gemeentelijke agenda. We hebben hierover overleg gepleegd met lokale ondernemers, de diverse kennisinstituten en wijkcentra. Samenhang en wisselwerking tussen de diverse publiekstrekkers kunnen de potentie van deze wijk als geheel ten volle benutten. Daar waar nog geen concrete ontwikkelende partijen actief zijn, biedt de gemeente ruimte voor interventies, waar met weinig middelen rauw en ‘edgy’ pioneren mogelijk is. Deze broedplaatsen binden nieuwe partijen aan de stad,” volgens de wethouder. Ontwikkelaars die mee willen denken over de toekomst van ’s-Hertogenbosch en kansen zien voor nieuwe concepten in de Spoorzone worden uitgedaagd met een voorstel te komen. << Toplocatie: Grasso complex Met de herbestemming en restauratie van het monumentale fabriekscomplex Grasso maakt de gemeente ’s-Hertogenbosch een nieuwe stap in de Spoorzone, die een visitekaartje vormt voor de stad. Het nabij het trein- en busstation gelegen industriële erfgoed wacht een stedelijke toekomst vergelijkbaar met die van de De Gruyterfabriek, zij het dan als multitenant gebouw voor startende en groeiende ondernemers in de informatietechnologie. Grasso krijgt in eerste instantie een tijdelijke parkeerinrichting op de langtong Industriehaven. Projectontwikkelaars met duurzame ideeën zijn welkom. Naar schatting vergen de plannen een investering van vier miljoen euro. Stationslocaties 2017/2018 - 21

Spoorzone 013 als vliegwiel voor de stad De ontwikkeling van Spoorzone013 ligt op schema. De Tilburgers zien een nieuw centrum gebied verrijzen dat de stad voorziet van een nieuwe impuls. Oud industrieel erfgoed wordt door nieuwe gebruikers voorzien van nieuw elan. De eerste fase is afgerond, maar er staat ook nog het nodige op stapel.

W ethouder Berend de Vries: “Er zijn weinig steden met plekken als deze in het centrum. Tilburg heeft een klein historisch centrum. Nu hebben we de kans om een groot gebied met beleving en diverse functies aan de stad toe te voegen. De afgelopen jaren werd het gebied al veelvuldig gebruikt als locatie voor grote evenementen als Mundial en hiphopfestival WOO HAH. Wat het ook uniek maakt, qua functie, is dat in het gebied straks alle lagen van de economie aanwezig zijn, van start-up, naar scale-up tot volwassen bedrijf.” Nieuwe woonkamer Spoorzone013, vier kilometer lang, is een afwisselend gebied. Qua gebouwen en qua gebruikers. De Locomotiefhal, kortweg LocHal, is een aansprekend voorbeeld. Werd hier vroeger aan treinen gesleuteld, over een jaar is het de nieuwe woonkamer van de stad met een stadsbalkon dat uitzicht biedt op de stad. De renovatie is in volle gang. De Bibliotheek van de Toekomst neemt er zijn intrek, evenals Seats2Meet, Brabants Andersom benaderen Een aantal van de historische gebouwen in de Spoorzone is van de gemeente. Er is besloten om zo veel mogelijk oude gebouwen te laten staan. Wethouder Berend de Vries: “We willen het gebied toegankelijk houden voor de pioniers, dat is belangrijk. En dus niet alleen de bovenkant van de markt bedienen. Voor Station 88 is bijvoorbeeld vastgelegd dat de huurprijzen laag blijven, geschikt voor kleine bedrijven. Het is een ‘andersom benadering’; niet eerst het gebied oppoetsen, maar eerst bedenken wat we willen, welke gebruikers we willen aantrekken en welke huisvesting dan passend is.” Berend de Vries Anouk Thijssen Wethouder Spoorzone Berend de Vries: ‘Tilburg als het Berlijn van ZuidNederland, dat zou mooi zijn.’ kenniscentrum kunst en cultuur (BKKC) en Kunstbalie. Plan T, aan het nieuwe stationsplein, is bedoeld voor bedrijven die de start-upfase zijn ontgroeid en wordt zo opgezet dat mensen elkaar gemakkelijk ontmoeten. “Sterker, je moet je best doen om elkaar niet te ontmoeten”, lacht De Vries. Mind Labs Onderwijs, onderzoek en ondernemen komen samen in Mind Labs. Voorlopig in het Deprez-gebouw, straks in een van de voormalige NS-hallen naast de LocHal. Tilburg University, Persgroep Nederland, Fontys Hogeschool Journalistiek en Onderwijsgroep Tilburg gaan er op allerlei manieren samenwerken rondom interactieve technologieën en human behavior. De Vries: “De Stationslocaties 2017/2018 - 23

afzonderlijke delen van Mind Labs waren al in de stad aanwezig en zijn nu op een slimme manier bij elkaar gebracht. Het is een magneet voor initiatieven in en buiten de stad. Een groot aantal bedrijven en instellingen heeft zich al gemeld om samen te werken.” Ondernemershuis “Station 88 is een huis voor en door ondernemers, bedoeld om het ondernemersklimaat in Tilburg te stimuleren”, zegt Anouk Thijssen, programmamanager Spoorzone. In eerdere plannen stond het gebouw op de slooplijst om plaats te maken voor nieuwbouw, nu is het zelfs een gemeentelijk monument. Na de renovatie is Station 88 de plek waar ondernemers elkaar ontmoeten en terecht kunnen met ondernemersvragen. Bedrijven kunnen er ook een ruimte huren. Thijssen: “Het wordt een plek voor ontmoeting en dienstverlening voor starters, zzp’ers en kleine ondernemingen, zodat ze kunnen uitgroeien tot solide bedrijven.” 24 - Stationslocaties 2017/2018

Uitstraling naar de rest van de stad Wethouder Berend de Vries: “De ontwikkelingen in de Spoorzone stralen uit naar de rest van de stad. In aanpalende gebieden vestigen zich nieuwe bedrijven, komen koffietentjes en andere horeca. In het oude postkantoor trekken allerlei verschillende functies in. De volgende stap is dat we het bussta tion totaal vernieuwen en werken aan een metamorfose voor de Spoorlaan. Officieel is het geen onderdeel van het plan, maar we willen dat er een mooie verbinding is van de Spoorzone naar andere delen van de stad.” Woningaanbod Ook qua woningaanbod gaat Tilburg er op vooruit, zegt de wethouder. “Hier krijgen we nu de kans om nieuwe wijken te ontwikkelen, bijvoorbeeld voor young professionals.” Het Clarissenhof is zo’n nieuw woongebied met een grote variëteit aan koop- en huurwoningen. Thijssen vult aan: “Dicht bij het station en dus het centrum en met allerlei voorzieningen binnen handbereik.” Er komen in de Spoorzone nog meerdere ontwikkellocaties beschikbaar, waar we altijd zoeken naar een mix tussen wonen, ondernemen en overige functies. De Vries: “Dit loopt nu allemaal. De infrastructuur is grotendeels gereed, de openbare ruimte moet nog verder afgemaakt worden. De Houtloods is klaar, daarin zitten een restaurant en een IT-bedrijf. Station 88 nadert de voltooiing, evenals de Polygonale loods waarin EVE komt, een restaurant met terras, wijnbar en ruimte om elkaar te ontmoeten.” De wethouder heeft nog wel een wens. “We moeten meer werk maken van betere verbindingen. Brabantrail staat al langer op de agenda, daar moeten we nu op doorpakken.” Vliegwiel De creatieve makers, de pioniers als het ware, vinden hun plek in de Spoorzone, evenals ‘de gazellen van de nieuwe economie’. Aangevuld met de gevestigde bedrijven en MindLabs is dat een vliegwiel voor een nieuwe economische spurt van de stad, legt de wethouder uit. “Die broedplaatsfunctie, daarvan moet een substantieel deel blijven. En we moeten borgen dat het een duurzaam karakter krijgt. Welk model hanteer je daarvoor? Berlijn is een inspirerend voorbeeld, maar wij moeten onze eigen manier vinden. Tilburg als het Berlijn van ZuidNederland, dat zou mooi zijn.” << Stationslocaties 2017/2018 - 25

Station Breda Stationsgebied Breda: de nieuwe stad komt tot leven Het nieuwe Bredase station en de bijbehorende buitenruimte ontvingen allebei een prijs: beste gebouw én beste buitenruimte van 2017. Een mooi bewijs dat de ambities zijn waargemaakt, zegt projectleider Bertwin van Rooijen van de gemeente. “De nieuwe stad komt tot leven.” E r is altijd wel iets te doen in en rond het Bredase station. Dat komt door de mix van functies. Het Bredase station is het enige in Nederland met een woonfunctie. De belastingdienst en enkele bedrijven huren er kantoorruimte. En het heeft niet alleen to-go-winkels, maar ook wijkwinkels. De onderdoorgang verbindt de wijk Belcrum met de stad. En de heringerichte Willemsstraat met zijn brede wandelpromenade omzoomd met bomen, is een prachtige entree richting de oude stad. Drie Hoefijzers Noord Rond het station is een nieuwe stad aan het ontstaan”, zegt Van Rooijen. Hij spreekt niet in de verleden tijd, want verschillende ontwikkelingen lopen nog, of moeten nog starten. Zo is op het 26 - Stationslocaties 2017/2018 oude terrein van de bierbrouwerij de wijk Drie Hoefijzers Zuid gereed, maar moet het werk op het noordelijke deel nog starten. Op het terrein waar vroeger de bierkratten hoog stonden gestapeld, komen 236 nieuwe woningen. Het coulissen-landschap dat is ontstaan in het nieuwe stationsgebied wordt in de nieuwe wijk doorgetrokken. “Het hele stationsgebied is een poort naar de stad. Het is belangrijk dat je dat goed ontwikkelt.” Coulissen West Coulissen West, het gebied tussen station en gerechtsgebouw krijgt een bijzondere invulling: een mix van vijf functies ‘horizontaal’ gespreid over de gebouwen. Coulissen West bestaat uit drie gebouwen met twee gezichten: een naar de Stationslaan en een naar het park. Er komen 140 koop- en huurappartemen

Belcrum Beach ten, waarvan een derde gemeubileerd voor zogenoemde ‘short stay’. Deze zijn primair voor internationale studenten, docenten en expats. Voor werken en ondernemen komt er een zakelijk centrum waar zowel kleine als grote bedrijven terecht kunnen. Horecafaciliteiten (bar en hotel), winkels een sportschool en een park maken het plaatje compleet. De bouw start begin volgend jaar. Havenkwartier In het verlengde van de Speelhuislaan ligt aan de rand van het historische stadshart het Havenkwartier. Hier moet een nieuw stadsdeel verrijzen dat refereert aan het verleden. “Hiervoor zijn we in gesprek gegaan met de stad, in zogenoemde Krachtateliers.” In drie sessies met telkens zo’n zestig bezoekers werden ideeën uitgewisseld. “Mooi avonden waren dat, Wethouder Alfred Arbouw van Breda “Het Bredase stationskwartier transformeerde de afgelopen periode met een mix van functies tot een duurzaam, attractief en levendig stadskwartier, complementair aan de historische binnenstad van Breda. Het nieuwe HSL-station is het gezichtsbepalend element en het kloppend hart in de centrumomgeving. Het gebouw won dit jaar de NAI-award als Beste Gebouw van Nederland. De kwaliteitssprong die in de buitenruimte rond het station is gemaakt werd bekroond met de Beste Openbare Ruimte-award 2017 voor de ‘groene loper’ van het station naar de binnenstad. Met de voltooiing van het station begint Via Breda eigenlijk pas. In het Stationskwartier wordt de komende jaren nog volop gewerkt, onder andere aan het nieuwe gerechtsgebouw en het internationale zakencentrum 5TRACKS.” “We zijn nu ook bezig om samen met allerlei partijen de gebiedsvisie voor het Havenkwartier op te stellen. Het Havenkwartier heeft de potentie om binnen Via Breda en de stad als totaal uit te groeien tot een uniek gemengd stedelijk gebied: het is de plek met attractiviteit en ruimte voor moderne stedelijkheid, creatief ondernemen en cultuur. Het is bovendien de plek waar we het internationale karakter van Breda kunnen benutten en verder uitbouwen. De gebiedsvisie Havenkwartier borgt dat we ons programma op het gebied van hoogstedelijk wonen, werken, cultuur, leisure en retail de komende jaren verder kunnen ontwikkelen.” Willemstraat Stationslocaties 2017/2018 - 27

Havenkwartier Drie Hoefijzers Noord De komende jaren transformeert gebiedsen vastgoedontwikkelaar AM het voormalige terrein van bierbrouwerij Drie Hoefijzers tot een bruisend leefgebied met stedelijke allure. Stek De eerste fase is nagenoeg afgerond, waarbij een fraaie mix is ontstaan van moderne architectuur en monumentale gebouwen. De realisatie van Fase 2 start begin 2018. Tegenover de oude Faamfabriek komt een appartementengebouw in vijf tot negen verdiepingen met 51 koopappartementen en 76 vrije sectorhuurappartementen. Op de begane grond aan de Stationslaan komt ruim vierhonderd vierkante meter commerciële ruimte met een grote glasgevel. Daarnaast komen er ruim 109 koopwoningen met een eigen tuin. Kenmerkend hierbij is de grote variatie aan woningtypen, zoals herenhuizen, stadswoningen en woon-werkwoningen. Zes verschillende architecten zorgen voor een zeer divers en rijk straatbeeld. 28 - Stationslocaties 2017/2018 Projectleider Bertwin van Rooijen: “Het hele stationsgebied is een poort naar de stad. Het is belangrijk dat je dat goed ontwikkelt.”

Havenkwartier: levendig woongebied aan het water In het verlengde van de Speelhuislaan liggen in het Havenkwartier de oude opstallen van machinefabriek Backer en Rueb en oud papier verwerker Van Puijfelik. Amvest kocht beide terreinen begin 2017 aan. De bedoeling is dat begin 2019 de eerste bewoners er hun nieuwe woning betrekken. Driehonderd woningen moeten er sowieso komen. Maar het gebied moet meer worden dan een woongebied waar overdag weinig gebeurt, zegt Leonore Reijnen van Amvest. “Het zou mooi zijn als horeca, cultuur en eventueel werken er ook hun plaats vinden.” Op het moment van schrijven loopt de haalbaarheidsanalyse en het milieuonderzoek. “Parallel starten we een participatie- en communicatietraject op met belanghebbenden. De bedoeling is om ideeën op te halen, maar zeker ook herinneringen. Wat gebeurde er vroeger? Dat is de basis voor het bepalen van de identiteit van het gebied.” De locatie is interessant voor Amvest omdat het een unieke plek in de stad is, legt Reijnen uit. “Dicht bij het station en het centrum. En het ligt aan het water en er is industrieel erfgoed aanwezig.” Er is duidelijk vastgelegd wat gesloopt mag worden en wat niet. Het oude kantoor van Backer en Rueb blijft, evenals de hallen erachter. Van Van Puijfelik blijven de hallen met de sheddaken behouden. Passende invulling hiervoor wordt nog gezocht. Reijnen noemt als voorbeeld meubelontwerper Piet Hein Eek die als eerste zijn intrek nam op Strijp R in Eindhoven. “Zo’n placemaker in Breda zou mooi zijn.” Er is in deze fase nog geen duidelijk beeld van de invulling van het terrein. De driehonderd woningen zijn het uitgangspunt, maar hoe ze eruit gaan zien is nog niet bekend. “Het gaat om de combinatie van wonen en aanpalende functies. Aan de kade willen we een boulevard maken, maar het moet meer zijn dan alleen voordeuren die uitkomen op het water. Wat horeca en bedrijvigheid zijn welkom. Misschien komen er ook nieuwe woonvormen. Dat werken we de komende maanden uit.” met veel energie.” Zaken die uit de drie avonden naar voren kwamen, zijn onder meer: het behouden van oude panden, een grote rol voor het water, het invullen van bedrijfsruimtes met het oog op ‘anders werken’ en met ‘groen’ verbinding maken met de stad. Placemakers Binnen het Havenkwartier gaat Amvest met het Backer- en Ruebterrein aan de slag (zie kader). De gemeente is in gesprek met de diverse culturele instellingen op het terrein van de voormalige conservenfabriek Klavers Jansen. “Over hoe zij na tien jaar tijdelijk naar iets definitiefs kunnen groeien. Het is inmiddels een cultuurcluster van betekenis tussen Antwerpen en Rotterdam.” Hij wijst op de rol van urban-activiteiten, zoals op het regelarme Stek, skatehal Pier 15 en Belcrum Beach. “Placemakers voor nieuwe ontwikkelingen.” Hij noemt bierbrouwer Frontaal als geslaagd voorbeeld. “Kleinschalig begonnen op Stek en nu toe aan een groter pand aan de andere kant van het stationsgebied.” Nieuwe bedrijvigheid “Zoals al gezegd, ontstaat er een nieuwe stad in de stad. De komst van bijvoorbeeld Beers & Barrels, modebedrijf Penn & Ink en Brouwhuis 3HY Zuid kantoor TCC Stationslocaties 2017/2018 - 29 Beers and Barrels The Communication Company naar Drie Hoefijzers Zuid laat zien dat ondernemers er ook in geloven. Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ook zo’n aanzuigende werking op aanpalende diensten.” “Breda had de ambitie voor een nieuw stadsplan, met een hoogwaardige kwaliteit van het station én de buitenruimte. Het is mooi dat dat de visie en de strategie nu worden met beloond met prijzen. Nog mooier is dat de nieuwe stad letterlijk tot leven komt.” <<

Contact Brabantstad BrabantStad BrabantStad is een samenwerkingsverband tussen de Provincie en de B5 steden (Eindhoven, Tilburg, Breda, Den Bosch en Helmond). BrabantStad heeft in het project Zuidlijn een initiërende en stimulerende rol. Brabantstad vindt de spoorzones hotspot-locaties. En met hun unieke aantrekkelijke karakter worden de Brabantse steden echt op de kaart gezet. En dat maakt de spoorzones Aantrekkelijk, Bereikbaar en Concurrerend. Dat is het ABC van BrabantStad. Wij zien dat door krachten te bundelen er meer kan worden bereikt dan individueel. Elke Spoorzone heeft haar eigen dynamiek en bevindt zich in een andere ontwikkelfase. Hierdoor ontstaan er kansen om van elkaar te leren. “De ontwikkelingen in de Spoorzone hebben ook waarde op het gebied van ruimtelijke inrichting, economie en mobiliteit”, aldus gedeputeerde Henri Swinkels van de provincie Brabant. Ook op het gebied van communicatie is gezamenlijke communicatie een aanvulling op de communicatie per individuele Spoorzone. www.brabantstad.nl Spoorzone Tilburg Programmamanager Anouk Thijssen spz013@tilburg.nl www.spoorzone013.nl Twitter, Facebook en Instagram @Spoorzone013. Gemeente Helmond Erik de Vries Wethouder Mobiliteit, Stedelijk Beheer en Groen, Wijken twitter: @erikdevries1979 Zuidlijn www.zuidlijn.nl aanwezig op facebook, linkedin en twitter Projectleider Ruth Giebels ruth@firmagiebels.nl 0031 6 20.17.87.67 Via Breda Gemeente Breda Postbus 90.156 4800 RH Breda Contactpersoon: Bertwin van Rooijen E-mail: viabreda@breda.nl Telefoon 14 076 Website: www.viabreda.nl Facebook: www.facebook.com/viabredabroeit Twitter: www.twitter.com/viabreda Gemeente Eindhoven Staf Depla Wethouder werk, economie, beroepsonderwijs en spoorzone twitter: @wethouderDepla Jos Roijmans Gebiedsmanager Spoorzone j.roijmans@eindhoven.nl Postbus 90150, 5600 RB Eindhoven www.eindhoven.nl 30 - Stationslocaties 2017/2018 Postbus 950, 5700 AZ Helmond Zuid Koninginnewal 4, 5701 NT Helmond T 14 0492 E gemeente@helmond.nl W www.helmond.nl aanwezig op facebook, twitter en instagram De Cacaofabriek T 0492 529009 E info@cacaofabriek.nl W www.cacaofabriek.nl aanwezig op facebook, twitter en instagram Gemeente ’s-Hertogenbosch E.H.P. (Eric) Logister Wethouder Onderwijs, Stedelijke transformatie, Grondbeleid en Wonen Twitter: @ericlogister Sonja van der Beek Ontwikkelingsmanager Spoorzone spoorzone@s-hertogenbosch.nl Postbus 12345 5200 GZ ’s-Hertogenbosch www.s-hertogenbosch.nl

HOE DOORZICHTIG IS TRANSPA RANTIE? Het kan ons niet helder genoeg zijn. Daarom fungeert het lidmaatschap van NVM Business als kwaliteitsstempel: al onze leden zijn zorgvuldig getoetst op deskundigheid en transparantie. En omdat de markt continu in beweging is, bieden wij opleidingen aan, ontwikkelen we gedragscodes en zien we toe op de naleving daarvan. Zo blijft kwaliteit bovenaan staan.

Cairn Reail Estate, Amsterdam Toekomstbestendige herpositionering van kantoorgebouwen op OV-locaties

Frederick van Gulik Asset- en investmentmanager Cairn Real Estate verwierf in 2017 zes kantoorgebouwen uit de voormalige portefeuille van het Basisfonds Stationslocaties C.V., die eerder in zijn geheel was aangekocht door a.s.r. vastgoed vermogens beheer. Deze zes gebouwen laten zich kenmerken door hun aantrekkelijke ligging nabij NS treinstations, grote en daarmee zeer flexibel in te richten vloeroppervlakten en voldoende ruimte voor aantrekkelijke facili teiten en services voor huurders en bezoekers. “Deze gebouwen passen bij uitstek in onze strategie, die er op is gericht om bestaand kantoorvastgoed te herontwikkelen tot een state of the art, levendige, multi-tenant werkomgeving, die naadloos aansluit bij de huidige en toekomstige kwaliteits- en gebruikseisen van gebruikers,” aldus Frederick van Gulik, senior asset manager bij Cairn Real Estate. “Hiermee leveren we een belangrijke bijdrage aan het vergroten van de binnenstedelijke aantrekkingskracht en zakelijke en commerciële bedrijvigheid. Het prominente kantoorgebouw De Colonel in Maastricht huisvest al een keur aan vooraanstaande organisaties, en biedt momenteel nog circa 4.500 m2 kantoorruimte. Stationslocaties 2017/2018 - 33

Overzichtsfoto van Pharos, de meest gezichtsbepalende, multitenant kantoortoren van Hoofddorp. C airn Real Estate ziet perspectief in de aantrekkende kantorenmarkt en de hoge eisen Pharos leent zich bij die de hedendaagse kantoorgebruiker stelt aan de werkomgeving. “Binnenstedelijke stationslocaties bieden niet alleen vervoervoordelen, maar ook de gewenste levendigheid,” weet Van Gulik. “Goed geoutilleerde multitenant kantoorgebouwen dragen alleen maar aan die levendigheid bij. De zes kantoren hebben een totaal verhuurbaar vloeroppervlak van circa 53.000 m2 . Het gaat hier om uitstekend bereikbare stadse toplocaties, die herpositionering en verduurzaming rechtvaardigen. Wij zetten onze marktkennis, visie en investeringscapaciteit zodanig in dat na de uitvoering van de herontwikkelingsplannen zowel de waarde als de aantrekkingskracht per gebouw aanzienlijk is toegenomen. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is het welzijn van de huurders. We vullen de kantoren zodanig in dat werknemers er graag verblijven.” Hoge bezettingsgraad Zo investeerde Cairn Real Estate het afgelopen jaar in de herontwikkeling tot vijfsterren kantoorlocatie van het leegstaande Kantoorgebouw Kennemerplein bij NS Station Haarlem. Dit resulteerde al vóór de oplevering in de zomer van 2017 in diverse huurcontracten en daarmee in een toekomstige hoge bezettingsgraad van het huidige multitenant gebouw. Van Gulik: “Deze historische stationslocatie functioneert binnenkort als een dynamische, zakelijke hotspot. De derde en vierde verdieping huisvest in 2018 2Contact Direct Marketing en Certin 34 - Stationslocaties 2017/2018 uitstek om een markant, levendig multitenant kantoorgebouw te worden Incasso. Op de begane grond,en de eerste en tweede verdieping creëren we met Frame Offices een levendige omgeving met vele flexibele mogelijkheden voor de invulling van alle kantoorwensen en diverse voorzieningen.” Frame Offices Haarlem biedt naast vloeren voor - vestigingen van - grote ondernemingen en al of niet gemeubileerde kamers en/of flexplekken voor kleinere bedrijven álle denkbare facilitaire kantoorondersteuning en services. Van Gulik: “De eindgebruikers kunnen dit naar behoefte afnemen. Naast additionele vergaderzalen en gesprekskamers wordt ook een ‘kloppend hart’ ontwikkeld in de nieuwe entree van het pand. Een volwaardige, moderne horecagelegenheid heet straks iedereen welkom en biedt een ontbijt, kop koffie en lunch tot en met een borrel en diner. De openbare toegankelijkheid ervan stimuleert ontmoetingen, maar ook het algehele, in dit gebouw hoge welbevinden.” Kantoren in herontwikkeling > Pharos in Hoofddorp > Borgman in Hengelo > De Colonel in Maastricht > De Meander in Zwolle > Icoon in Zaandam > Jason in Amersfoort - ca. 22.200 m2 - ca. 2.000 m2 - ca. 19.000 m2 - ca. 11.300 m2 - ca. 6.600 m2 2.250 m2 - ca. vvo vvo vvo vvo vvo vvo

Van entree naar verblijfsruimte Naast volledige toekomstbestendigheid streeft Cairn Real Estate per kantoorgebouw naar een metamorfose van de centrale entree met wachtruimte naar een aangename verblijfs- en ontmoetingsruimte voor medewerkers en bezoekers. Van Gulik: “Om de algehele sfeer te verhogen creëren we een eigentijdse counter voor broodjes voor ontbijt en lunch, zithoeken en formele en informele werkplekken. Deze verblijfsruimte bepaalt mede de dynamiek binnen de multitenant gebouwen.” De kantoren zijn verder alle gelegen op voorzieningenrijke stationslocaties, die in de directe omgeving de huurders veel te bieden hebben. Stadse stationslocaties Ook Pharos, de meest gezichtsbepalende kantoortoren van Hoofddorp wacht een herpositionering, volgens Van Gulik. “Omdat dit een belangrijk aspect is voor de nieuwe identiteit van de kantoortoren, gaat de inrichting flink onder de loep,” benadrukt hij. “Pharos leent zich bij uitstek om een markant, levendig multitenant kantoorgebouw te worden. De begane grond speelt hierbij een belangrijke rol. Deze ruimte gaan we, na het vertrekt van de huidige huurder, grondig renoveren. We doorbreken muren, creëren uiteenlopende zithoeken en voegen verschillende functies voor algemeen gebruik toe. Ook zijn we bezig met een flexibel lunchFrame Offices Haarlem. concept. Daarnaast voeren we gesprekken met de gemeente Haarlemmermeer over de nieuwe inrichting van het stationsgebied, waaronder het Mercuriusplein. We willen de connectie tussen de kantoortoren en het plein meer open maken om de interactie tussen binnen en buiten te verbeteren.” “De volledige herpositionering van Pharos heeft in principe We vullen de kantoren zodanig in dat werknemers verblijven in een gezonde werkomgeving vier aandachtsgebieden: ‘community’, ‘zero waste’, ‘energy’ en ‘maximum health’,” vervolgt Van Gulik. “Met aandachtsgebied ‘community’ willen we onze huurders bewust maken van gezondheidsaspecten op de werkvloer en hen stimuleren om daarin een actieve rol te spelen. Bij de oplevering van Pharos is de barrière tussen wonen en werken verdwenen. Onze plannen voor het gebouw passen verder in de toekomstbestendige initiatieven in de regio.” Pharos bevindt zich op het snijvlak van ‘cradle-to-cradle’ Park 20|20 en Hyde Park. Het nabijgelegen Schiphol Trade Park biedt verder onder andere ruimte aan het centrale innovatiegebied The Valley, een ontmoetingsplaats voor de transitie naar een circulaire economie. Huurders van Pharos bevinden zich te midden van ‘high level’ kantoorgebruikers en ‘experience centers’, restaurants en een hotel, voorzien van conferentieruimten en een ‘Park & Ride’. De kantoortoren dateert uit 2002. Architectenbureau Kohn Pedersen Fox Associates International tekende voor het ontwerp. De toren is geleStationslocaties 2017/2018 - 35

BREEAM ‘Excellent’ voor Blaak16 gen naast het trein- en busstation en een halte van R-net, de vrije busbaan tussen Haarlem en Amsterdam, op een autominuut afstand van de op- en afritten van de A4 en A5 en tien minuten reizen naar de luchthaven Schiphol. Hoogwaardig Eén van de fraaiste gebouwen vormt De Colonel, volgens Van Gulik. “Dit prominente, pal naast NS Station Maastricht in de gezellige wijk Wyck gelegen kantoorgebouw heeft al een perfect opleveringsniveau,” zegt hij. “Zo beschikt het over verlichting met daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie, een parkeergarage met laadpalen voor elektrische auto’s. Het kreeg energielabel A na de oplevering. De afwerking is bijzonder luxueus met prachtig zwaar hang en sluitwerk. Het is dan ook al voor een deel gevuld met vooraanstaande organisaties, waaronder Q-Park, Koninklijke Sphinx, Arcadis en KPN. In lijn met onze kantorenvisie zijn wij ook hier bezig met planvorming voor een centrale plek voor werknemers, gasten en andere mensen uit de omgeving.” Het naastgelegen stationsgebouw biedt onder meer een AH-togo en een vestiging van Hema. Een scala aan trendy horecagelegenheden en winkels is verder Het prominente Blaak16 bij NS Station Blaak in Rotterdam blijft behouden voor de toekomst. Het ontwerp van DZAP (voorheen D+Z Architecten) voor de herontwikkeling van dit zeer gunstig gesitueerde gebouw kreeg vanwege de duurzaamheidsfactor het certificaat BREEAM ‘Excellent. Daarmee behoort het tot het hoogste segment kantoortorens van de Maasstad. “Na de oplevering van afgelopen zomer ontving Blaak16 Energielabel A,” bevestigt Eppo Danser, director Leasing & Asset Management van Cairn Real Estate. “Met deze bijzondere herontwikkeling willen wij op een ambitieuze en innovatieve manier invulling geven aan de herstructurering van de Nederlandse kantorenmarkt.” Rotterdamse ‘touch’ Blaak16 is nu een inspirerend, uiterst duurzaam, multitenant kantoorgebouw. Danser: “Het pand is volledig opnieuw opgebouwd vanuit het betonnen casco. Qua exterieur zorgen de nieuwe gevels voor uitstraling en een hernieuwde identiteit. Het interieur biedt een hoge mate van flexibiliteit met werkvloeren van circa 1.500 m2 , die via interne trappen met elkaar zijn verbonden. Het is een stoer gebouw met robuuste klimaatplafonds van hoge kwaliteit. De afwerking is bewust eigentijds ruw, maar 36 - Stationslocaties 2017/2018

van een zeer hoogwaardig niveau. Wie het gebouw betreedt, ervaart direct de typisch Rotterdamse ‘touch’.” Maximale levendigheid In de gezamenlijke entree is een zowel voor medewerkers als bezoekers uitnodigende koffiebar geïntegreerd. Op de elfde verdieping bevinden zich twee ruime boardrooms en een bar met dakterras. Het gebouw heeft een eigen parkeergarage. Danser: “De locatie staat verder voor uitstekende OV-verbindingen en maximale levendigheid. Blaak16 bevindt zich tegenover de Markthal, midden in het zakendistrict en het hart van de binnenstad van Rotterdam met haar vele karakteristieke horecagelegenheden in en buiten de historische havens en winkelgebieden, waaronder de Coolsingel en het Beursplein met de Koopgoot en de Lijnbaan.” Multitenant Blaak16 heeft een verhuurbaar vloeroppervlak van circa 14.000 m2 . “Zo’n 60% daarvan is inmiddels verhuurd aan vier marktpartijen, waaronder Direct Pay uit Barendrecht en Port Base uit Pernis. Momenteel stemmen we het ontwerp voor de inrichting af per individuele huurder. Voor de nog beschikbare kantoorruimten voeren we intussen gesprekken met uiteenlopende belangstellenden.” aldus Danser. De uitstekende bereikbaarheid en directe binnenstedelijke dynamiek maken Blaak16 tot de sterkste kantorenlocatie in het zakencentrum van Rotterdam.

De Icoon in Zaandam leent zich uitstekend voor het hoogwaardige segment zakelijke dienstverlening, kennisintensieve en kleinschalige bedrijvigheid. Het hoogwaardige kantoorgebouw Meander bevindt zich op het aan Centraal Station Zwolle grenzende kantorenpark Hanzeland, vlakbij de historische binnenstad. 38 - Stationslocaties 2017/2018

Meer informatie: Cairn Real Estate Frederick van Gulik MSc, senior asset manager f.vangulik@carin-re.com drs. Eppo Danser, director Leasing & Asset Management e.danser@cairn-re.com World Trade Center Amsterdam B Toren, 8e etage Strawinskylaan 835, 1077 XX Amsterdam 020 - 714 7130 www.cairn-re.com Cairn Real Estate Cairn Real Estate is gevestigd in Amsterdam en biedt van daaruit onafhankelijk, strategisch multi-asset en investment management. Het bedrijf initieert, structureert en beheert investeringsprojecten voor institutionele beleggers en (inter)nationale family offices in commercieel vastgoed in de Benelux en Duitsland. Cairn Real Estate beheert momenteel een vastgoedportefeuille van circa 800.000 m2 , bestaande uit kantoorgebouwen, winkelcentra, logistiek en ander bedrijfsmatig vastgoed. Het moderne, pal bij NS Station Amersfoort en aan de rand van de binnenstad gelegen kantoorgebouw Jason is compleet verhuurd aan één huurder, Translink. te vinden in het stadsdeel Wyck en het op loopafstand gelegen, populaire Maastrichtse centrum. In De Colonel is per direct nog zo’n 4.500 m2 kantoorruimte beschikbaar. Duurzaam en van hoge kwaliteit is ook kantoorgebouw Meander, dat zich bevindt op het aan Centraal Station Zwolle grenzende kantorenpark Hanzeland, vlakbij de historische binnenstad en de afslag Zwolle-Zuid van de A28. Gebouw De Icoon in Zaandam wacht eveneens een herpositionering tot dynamisch multitenant kantoor, volgens Van Gulik. “Het gebouw bevindt zich tussen het hoofdkantoor van Ahold en het station aan de Korte Hogendijk,” schetst hij. “In de directe omgeving zijn de gemeente Zaanstad, Intell Hotel, bioscoop Pathé en diverse grote winkelketens gevestigd. Op een steenworp afstand bevinden zich Amsterdam, de luchthaven Schiphol en veel groen. Het stationsgebied, met name het centrumgebied en het gebied aan de westzijde van het station is recentelijk al ingrijpend vernieuwd. De Icoon leent zich uitstekend voor het hoogwaardige segment in de zakelijke dienstverlening, kennisintensieve en kleinschalige bedrijvigheid.” Het kantoorgebouw, de pal bij NS Station Amersfoort en aan de rand van de binnenstad gelegen Jason, heeft een aanzienlijk kleiner metrage en wordt niet multitenant ingezet. Het is compleet verhuurd aan één huurder, Translink. << Stationslocaties 2017/2018 - 39

De praktijk van de experts van Arcadis ‘Station als boost voor een bredere gebiedsontwikkeling’ Stations zijn niet langer alleen een plaats waar reizigers aankomen en vertrekken. De voorzieningen op en rond de locatie maken het station zelf steeds vaker een plaats van bestemming. Een aantrekkelijk station versterkt de potentiële groei van een stad, dorp of regio. Dit betekent dat stationsgebieden uitgroeien tot interessante investeringsgebieden. Als belangrijke speler in deze groeiende markt, heeft Arcadis de ervaring dat een weldoordacht plan voor het omliggende stationsgebied, geïntegreerd in de herontwikkeling van het station, de sociaaleconomische ontwikkeling sterk stimuleert. Het creëert mogelijkheden om duurzame investeringen aan te trekken, die de ontwikkeling van een stationsgebied versnellen. H et vroegtijdig integreren van het station in de stedelijke herontwikkeling en een integrale maatschappelijk benadering kunnen een hoge toegevoegde waarde opleveren. De architecten en ingenieurs van Arcadis hebben dit de afgelopen jaren in de praktijk gebracht bij grootschalige opgaven als Amsterdam Centraal, Amsterdam Zuid (Zuidas), Rotterdam Centraal, maar ook bij verschillende middelgrote stationslocaties. In samenwerking met de opdrachtgever ontwerpt Arcadis een omgeving waarbij iedereen op een logische, prettige én veilige manier kan in- en overstappen en verblijven. Dikwijls is het een complexe puzzel, omdat de belangen Nieuwe reizigerspassage station Eindhoven met uniek glazen dak - constructie. Architect Luc Veeger (Arcadis) van veel partijen bij elkaar komen, midden in sterk verstedelijkt gebied. Met als uitdaging dat het station en haar omgeving tijdens de verbouwing moeten blijven functioneren. Maar als het lukt om de puzzel passend te krijgen, ligt er een goed integraal doordacht plan dat ‘werken met de winkel open’ zelfs in de meest complexe gebieden mogelijk maakt. Samenkomen Drijvende krachten achter deze integrale aanpak zijn Micheline Zeenni, directeur Station, Urban Development & Consultancy, en Jeroen Sikkenk, manager van de afdeling Stations en Architectuur. ‘Het initiatief voor een herontwikkeling van een stationsgebied kan tegenwoordig vanuit verschillende hoeken komen’, zegt Sikkenk. ‘Extra capaciteitsbehoefte op het spoor, zoals bij het station Zwolle, verbeteren van de toegankelijkheid, zoals bij station Eindhoven, het opheffen van de nabijgelegen overweg, zoals bij station Hilversum, of juist plannen van een gemeente, provincie of ontwikkelaar. Het nieuwe station LansingerlandZoetermeer is daarvan een mooi voorbeeld.’ Micheline Zeenni wijst in dit kader ook op de ontwikkeling van het Zuidas-project, waarbij Arcadis als onderdeel van het Ingenieursbureau ZuidasDok (een vof tussen Arcadis en 40 - Stationslocaties 2017/2018

Monument in nieuw jasje In de (her)ontwikkeling van stationsgebieden speelt duurzaamheid uiteraard een belangrijke rol. Een breed begrip waarbij de focus kan liggen op duurzame energie. Een voorbeeld hiervan is de kap van station Eindhoven. Dit is het grootste dakoppervlakte van Nederland welke bedekt is met zonnepanelen. ‘Maar denk ook aan andere onderwerpen als het slim (her)gebruik van materialen’ zegt Jeroen Sikkenk. Vroeger was duurzaamheid een add on, een extra vraag, tegenwoordig is het onderdeel van de integrale aanpak en standaard verweven in het ontwerpproces. Sikkenk: ‘Partijen als ProRail, overheden en betrokken bedrijven willen zich niet alleen profileren op het vlak van duurzaamheid en circulaire economie, zij moeten dit ook doen om hun gestelde beleidsdoelstellingen te halen. Een mooi voorbeeld hiervan is de bestaande perronkap van station Driebergen-Zeist. Deze wordt nu niet gesloopt maar gerestaureerd en voorzien van zonnecellen. Hiermee is een monument in een nieuw jasje gestoken.’ Witteveen+Bos) geruime tijd betrokken is. Door de strategische ligging tussen Schiphol en het centrum van Amsterdam is station Amsterdam Zuid een van de snelst groeiende stations van Nederland, zeker met de toekomstige aantakking van de Noord/Zuidlijn. Hierdoor ontstaat rondom dit vernieuwde station een nog aantrekkelijker investeringsgebied voor multinationals, hotels en horeca met bijpassende internationale uitstraling. MODex Om stationslocaties in een bredere context te analyseren en onderling te kunnen vergelijken, heeft Arcadis een eigen tool ontwikkeld, de MODex. Faciliteiten op de locatie, duurzaamheid, de kwaliteit van de stedelijke omgeving, vastgoedwaarde, publieke zaken, overstapcomfort – het zijn enkele van de indicatoren van deze Mobility Oriented Development Index. Arcadis heeft het model inmiddels toegepast op een reeks grote stations, zowel nationaal als internationaal. Zo krijgt ieder station en de bijbehorende omgeving zijn eigen waardering, waar New York, Grand Central Station nu de nummer 1-positie inneemt. In ons eigen land komt volgens de MODex het Centraal Station Rotterdam als beste uit de bus, waarmee een plaats in de internationale top-5 is bereikt. Zeenni: ‘Wat Arcadis doet is betrokken partijen op de stationslocaties laten zien op welke Micheline Zeenni Jeroen Sikkenk Station Driebergen Zeist (Architect Jeroen Eulderink, Arcadis) punten de score kan worden verbeterd. We hebben het dan over een veel bredere context dan alleen het verbeteren van de techniek. Het station krijgt een steeds belangrijkere economische functie van ‘mixed use’, die een aantrekkelijke aanvulling is op de stad.’ Zij vindt Station Rotterdam Centraal een toonvoorbeeld van de huidige generatie stationsgebieden die eigenlijk een ‘stad’ is geworden met winkels, horeca en kantoren. ‘Het is een ideale en veilige verblijfslocatie die de reiziger en de consument een bijzondere beleving geeft, en dus tot de verbeelding spreekt.’ Toekomst Komt er een tijd dat alle ov-locaties en spoorzones klaar zijn, en Arcadis wat dit betreft met de armen over elkaar gaat zitten? Sikkenk en Zeenni verwachten van niet. ‘We zien dat ook veel gemeenten met kleine en middelgrote stations ambities hebben hun stationsgebied een nieuwe impuls te geven. Daarnaast is vanwege de dynamisch omgeving en snelheid van de technologische ontwikkelingen een stationsgebied eigenlijk nooit klaar. Naast technische verbeteringen komen er vast nieuwe functionaliteiten. Ook de behoeften van reizigers, gebruikers, vervoermaatschappijen, vastgoedverhuurders en andere stakeholders blijven veranderen.’ Het zou Zeenni niet verbazen wanneer er straks ook meer hotels en restaurants op de stations komen. ‘Waar stations nu met name transporthubs zijn met de nodige voorzieningen, zal het station steeds meer het kloppend hart worden van de stad, waar dus ook verblijven en recreëren tot de opties behoren.’ << Stationslocaties 2017/2018 - 41

Domstad wint als kantorenstad aan populariteit Central Business District Utrecht heeft veel potentie Het nieuwe Utrecht CS ligt er majestueus bij. De stations hal is een terminal in de modernste traditie: groot, open, goed toegankelijk en met een keur aan winkels en horeca. Het is het hart van het Central Business District van Utrecht. Een locatie waar het ASR Dutch Mobility Office Fund met zes kantoren waaronder de Katreinetoren, Laag Katreine en het huidige hoofdkantoor van de NS een sterke positie heeft. ‘Deze locatie heeft zo veel potentie dat we onze positie de komende jaren verder wensen uit te breiden’, zegt Pieter Vandeginste, director ASR Dutch Mobility Office Fund. I n gezelschap van Pim Venema, als programmamanager Vastgoed verantwoordelijk voor de planbegeleiding en contractering in het Utrechtse stationsgebied, gaat het gesprek over de ontwikkelingen aan de oost- en westkant van Utrecht Centraal. De rode draad in de plannen heet ‘gezond stedelijk leven’, waarmee Utrecht een gezonde leefomgeving en de duurzame ontwikkeling – bouwen en mobiliteit – verder wil stimuleren. Dat vertaalt zich in het stationsgebied en rond de Jaarbeurs op verschillende manieren: 22.000 fietsparkeerplaatsen met routes tot onder het station, aantrekkelijke looproutes, ruimte 42 - Stationslocaties 2017/2018 voor groene daken en energiezuinige gebouwen. Juist de mix aan functies van wonen, werken en recreëren draagt bij aan een levendig en sociaal veilig gebied. Aan de oostkant van het Utrechtse stationsgebied (de Centrumzijde met Hoog Catharijne) gebeurt zoals bekend al heel veel, benadrukt Venema. ‘Over drie jaar moeten die ontwikkelingen klaar zijn met nieuwe en gerevitaliseerde gebouwen, nieuwe grachten en minder auto’s ten gunste van voetgangers, fietsers en het ov. Daarmee moet ook de verbinding tussen het centrum en het stationsgebied hersteld zijn.’

Renovatie Laan van Puntenburg 100 Het ASR Dutch Mobility Office Fund gaat het kantoor aan de Laan van Puntenburg 100, waarin de NS haar hoofdkantoor heeft, renoveren tot een modern, duurzaam multi-tenant kantoorgebouw. Het gebouw krijgt een uitnodigende entree en moderne voorzieningen. a.s.r. gaat begin 2018 van start met de ingrijpende opknapbeurt die een stevig duurzaam sausje krijgt. Daarmee zal het gebouw naar het niveau van BREEAM Excellent worden getild. Het vergroten van de thermische isolatie is een belangrijke factor, waarvoor een compleet nieuwe gevel met een moderne uitstraling zal worden gerealiseerd. Central Business District Utrecht Aan beide zijden van het spoor dienen zich vastgoedontwikkelingen aan die het Central Business District (CBD) van Utrecht vormen. Het gaat om nieuwe woningen en kantoren met grote volumes, met langs het spoor een strook van overheidsgerelateerde kantoorgebouwen inclusief het nieuwe Stadskantoor. Pal daarnaast verrijst het WTC met 30.000 m2 40.000 m2 en Central Park met 30.000 m2 , en zijn de kantoren De Generaal met in aantocht. Aan het Jaarbeursplein komt een kantorencomplex tot 90 meter hoog met een omvang van 50.000 m2 . De westkant van Utrecht CS wordt een levendig gebied met een mix van wonen, werken, cultuur, leisure, uitgaan, onderwijs en overnachten. Vandeginste constateert dat Utrecht als kantorenstad aan populariteit en aantrekkelijkheid heeft gewonnen. Waar Amsterdam op eenzame hoogte staat, is naar zijn mening Utrecht binnen de top-4 van grote steden Rotterdam en Den Haag aan het voorbijstreven. ‘Dat komt door het aanbod, de kwaliteit en de huurprijs van de kantoren, maar ook door de bereikbaarheid en het volume aan faciliteiten en voorzieningen in de stad. Die laatste ontwikkelingen heeft Utrecht al jaren geleden in gang gezet’, aldus de fund director van het a.s.r. kantorenfonds. In zijn opinie heeft Utrecht nu een Central Business District rond het station waar ook plaats is voor de grote corporate bedrijven. Gemeentelijke programmamanager Venema vult aan: ‘Het hele gebied kan nu beter concurreren met kantoorlocaties in de andere grote steden. Waar de provincie elders de rem op nieuwbouwkantoren heeft gezet, ziet ze voor het Utrechtse stationsgebied wel potentie.’ Vandeginste: ‘Wij onderschrijven dat. De strategie van het ASR Dutch Mobility Office Fund is dat we alleen nog maar vierkante meters willen in een straal van 500 meter rond een ov-knooppunt. Wij geloven erin dat die stationsgebieden, zoals in Utrecht, nu en in de toekomst altijd aantrekkingskracht zullen hebben voor kantoorgebruikers.’ Centrale ligging Vandeginste en Venema weten dat buitenlandse partijen die per se met hun vestiging in Amsterdam willen zitten, om welke reden dan ook, niet snel Utrecht, Rotterdam of Den Haag zullen overwegen. Voor bedrijven die een locatie zoeken met een centrale ligging op redelijke afstand van Schiphol en met een goed ov-net, is de Domstad zeker in beeld. ‘CBD Utrecht kan op die punten – en zeker op prijs - goed concurreren met Amsterdam’, zegt Vandeginste. ‘Vergelijk je de Zuidas met CBD Utrecht dan heeft Utrecht veel te bieden: een groot station, veel winkels en horeca plus een historische binnenstad.’ Duurzaamheid De aantrekkelijkheid van je vastgoedportefeuille vergroten blijft belangrijk, de duurzaamheid van je kantoren verbeteren doet daar niet voor onder. Hoe scoort het a.s.r. kantorenfonds op het gebied van duurzaamheid? ‘Het rijk wil dat kantoorgebouwen in 2023 minimaal het energielabel C hebben, en uiterlijk zeven jaar later label A. Daar anticiperen we nu op met verschillende investeringen. We verwachten dat al in 2020 minimaal 90% een groen energielabel (label C of hoger) zal hebben waarvan 80% label A. Maar onze ambitie voor maatschapStationslocaties 2017/2018 - 43 pelijk ondernemen en duurzaamheid gaat verder. We streven ernaar dat binnen drie jaar ten minste 30 procent van ons vastgoed is gecertificeerd met een green building certificate zoals BREEAM of Leed’, aldus Vandeginste. Behalve voor stenen gaat de duurzame aandacht van a.s.r. ook uit naar bijvoorbeeld greenleasecontracten waarin ze met huurders afspreekt wat zij aan duurzaamheid gaan doen. ‘Verder’, vertelt de fund director, ‘maken we aannemers in aanbestedingsopdrachten voor renovatie duidelijk waaraan ze op duurzaamheidsgebied moeten voldoen, inclusief het hergebruik van sommige materialen. Kijken we naar Utrecht, dan is “gezond stedelijk leven” een thema dat we met de harde en zachte kanten in onze activiteiten van harte onderschrijven.’ << ASR Dutch Mobility Office Fund Pieter Vandeginste Tel: 030-2573978 pieter.vandeginste@asr.nl www.asrvastgoedvermogensbeheer.nl Stationsgebied Utrecht Pim Venema Tel: 030 286 9650 p.venema@utrecht.nl www.cu2030.nl Links, Pim Venema, programmamanager Vastgoed Stationsgebied Utrecht, rechts, Pieter Vandeginste fund director ASR Dutch Mobility Office Fund

44 - Stationslocaties 2017/2018

Directeur Agency Robert Kok van Colliers in Nederland ‘Niet alleen wonen maar ook werken is belangrijk’ ‘In de grote steden zie je dat mensen het aantrekkelijk vinden om te werken op de knooppunten van ov, winkels, horeca en hotels. Het spanningsveld dat je nu in die stationsgebieden ziet is, dat de vestiging van nieuwe kantoren onder druk staat. Waar vroeger kantoren de ruimte hadden langs de snelweg, moeten ze nu op de stationslocaties in het centrum rekening houden met andere voorzieningen. Dat kan ten koste gaan van vierkante meters kantoorruimte waar weer veel vraag naar is.’ R obert Kok, directeur Agency van vastgoedadviseur Colliers in Nederland, steekt niet meteen het waarschuwende vingertje in de lucht, maar signaleert een trend in de markt van dit moment. Later in dit verhaal zal hij nog een andere observatie delen die hij van belang vindt. Eerst naar de vijf grote stationslocaties in Nederland. Hoe staan Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven ervoor in zijn visie? Is er genoeg ruimte voor bedrijven die kantoren willen huren? Kok weet dat geen van die stationslocaties klaar is, al variëren de ontwikkelingen in omvang. ‘In Rotterdam is nog genoeg ruimte voor nieuwe kantoren dicht bij het fantastische Centraal Station. Daarentegen zijn in de hoofdstad de ontwikkelingen bij CS echt beperkt. Booking.com gaat een groot kantoor bouwen op het Oosterdokseiland in Amsterdam, omdat de medewerkers van het bedrijf graag op een hippe en leuke locatie willen werken. Maar dan is daar de koek op. Nieuwe kantoren zullen naar Noord moeten (het Drakaterrein, red.), aan de andere kant van het IJ, een van de redenen waarom de NoordZuid-lijn zo belangrijk is’, aldus Kok. Stationslocaties 2017/2018 - 45

Allure krijgen Hij ziet dat in Utrecht rond het station in het vernieuwde Hoog Catharijne een prachtig verblijfsgebied is gecreëerd. ‘Daar zie je hetzelfde als in Rotterdam: het stationsgebied opnieuw ontwikkelen waardoor het weer allure krijgt en transparant is. Dat heeft effect op de omgeving zoals bij de Jaarbeurs, waar mooie nieuwe plannen klaarliggen, die een mix vertegenwoordigen van wonen, hotels en retail’, aldus Kok. Naar zijn smaak heeft de derde grote stad van ons land, Den Haag, een andere kantorendynamiek die zich niet per definitie op het stationsgebied richt. ‘Dat heeft voor een groot deel te maken met de vele overheidsgebouwen op verschillende plekken in de stad.’ Thuiswerken Colliers merkt dat bedrijven en organisaties een beetje terugkomen van het thuiswerken door hun medewerkers. Waar dat thuis ‘aanloggen’ en werken nog niet zo lang geleden werd gezien als een impuls voor meer productie en creativiteit, komt daar nu de voorzichtige opvatting voor in de plaats dat thuiswerken de loyaliteit met de organisatie geen goed doet. Kok: ‘We zien nu een groei van het aantal flexconcepten, waar bedrijven kantoor-, vergader- en spreekruimten kunnen huren, zonder dat ze vastzitten aan dure contracten. Daar komen grote internationale bedrijven op af, op zoek naar een plek waar hun mensen en klanten terechtkunnen. Maar ook zzp’ers en startups zien die flexconcepten zitten omdat ze betaalbaar, efficiënt en flexibel zijn, en een broedplaats voor creativiteit en samenwerking.’ Blijft over Eindhoven. Kok zegt: ‘Daar zijn het Centraal Station en de spoorzone aangepakt en is de locatie een veel fijner verblijfsgebied geworden. Het gevolg is dat de kantorenleegstand heel snel is afgenomen. De zuidkant heeft nog genoeg potentie voor nieuwe kantoorontwikkelingen, die inmiddels in gang zijn gezet.’ Niet alleen wonen Dan volgt een observatie waarin een zekere ongerustheid zit, maar die voor zijn tak van sport begrijpelijk is. ‘Ik merk dat met name in de grote steden ontwikkelaars, gemeenten en bouwers een enorme focus op wonen leggen. Gezien de voorbije crisis kan ik daar inkomen. Maar wat we niet moeten vergeten is, dat mensen niet alleen willen wonen maar het liefst ook willen werken in hun omgeving.’ 46 - Stationslocaties 2017/2018

Hij roept de partijen in de vastgoedontwikkelingen op om daar stil bij te staan. ‘Het is natuurlijk aantrekkelijk om te investeren in nieuwbouw en huurwoningen in de grote steden, maar als in die centra geen ruimte meer is voor nieuwe kantoren, moet iedereen de stad weer uit om elders te werken. Dat legt een enorme druk op de infrastructuur en dat is niet verstandig. Waak daarvoor, zou ik willen zeggen. Daar komt bij dat nu veel leegstaande kantoorpanden in het centrum worden getransformeerd tot woningen en daarmee onttrokken worden aan de bestaande kantorenvoorraad. Terwijl de vraag naar vierkante meters zo groot is’, aldus Kok. Tot slot speelt de Colliers-directeur in op de berichten over de mogelijkheden van een metropool van de vier grote steden Colliers International Het beursgenoteerde Colliers International is wereldleider op het gebied van vastgoedservices. Met meer dan 15.000 professionals in 68 landen, waaronder Nederland, levert Colliers International wereldwijd diensten aan vastgoedgebruikers, eigenaren en investeerders. Het dienstenaanbod bestaat uit: Agency, Asset Services, Capital Markets, Occupiers Services, Research en Valuation & Advisory Services. Stationslocaties 2017/2018 - 47 Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Kok ziet zo’n grote geïntegreerde Randstad wel zitten. ‘Schaalvergroting kan ook leiden tot een betere samenwerking bij de ontwikkeling van kantoren en de bijbehorende infrastructuur. Buitenlandse bedrijven die zich willen vestigen in Nederland hoeven zich dan niet meer af te vragen of het Amsterdam, Rotterdam, Den Haag of Utrecht moet worden. Ze kloppen gewoon aan bij wat dan Randstad vertegenwoordigt, waarin lokale belangen een veel kleinere rol spelen.’ << www.colliers.com/nl-nl/netherlands

Deventer op stoom met herontwikkeling stationsplein en spoorzone Het jaar 2018 wordt voor Deventer een feestelijk jaar. Niet alleen omdat de stad dan 1250 jaar bestaat, maar ook vanwege de succesvolle herontwikkeling van de spoorzone. Het derde perron, het nieuw busstation, de hypermoderne fietsenstalling en de verbinding met de binnenstad zijn al klaar. De modernisering van kantoorcomplex De Leeuwenbrug, de boekensteun van Deventer, is nagenoeg afgerond. Het gebouw is na de enorme kapitaalinjectie van DC Vastgoed ‘the place to be’. Leeuwenbrug Nadat in 2015 de gemeente Deventer als hoofdhuurder De Leeuwenbrug verliet, begon DC Vastgoed in 2016 met de renovatie en verbouwing van fase 1 van het markante kantoorcomplex pal naast het Deventer station. De werkzaamheden zijn nagenoeg afgerond en een groot deel van de kantoorruimte is alweer verhuurd. ”Het Leeuwenbrug complex staat op een toplocatie. DC Vastgoed investeert zo’n 6 miljoen euro in de vernieuwing omdat we er van overtuigd zijn dat er voldoende vraag is naar kantoorruimte. Dat blijkt ook wel. De snelheid waarmee het pand alweer gevuld wordt heeft me zelfs verrast”, zegt Koen Parie, de commercieel manager van pandeigenaar DC Vastgoed. Parie gaat verder: “De aantrekkingskracht van De Leeuwenbrug zit ‘m in meerdere dingen. Natuurlijk de uitstekende spoorverbindingen naar bijvoorbeeld de Randstad. Ook de investeringen in bijvoorbeeld een nieuwe fietsenkelder, het stationsplein en 48 - Stationslocaties 2017/2018 de verbinding met de prachtige binnenstad. De aanwezigheid van een kennisboulevard langs het spoor met o.a. hogeschool Saxion, een groot aantal ingenieursbureaus zoals Witteveen en Bos, Tauw, Goudappel Coffeng en IT-bedrijf Topicus speelt ook mee. Daarnaast zorgen wij in de Leeuwenbrug voor een stukje beleving die past bij een modern kantoorcomplex. De vloer tussen de begane grond en eerste verdieping is grotendeels verwijderd om de uitstraling van de centrale hal te vergroten. In de hal komt ook horeca voor de huurders en eind dit jaar of begin 2018 zijn ook de fitnesszaal met bijbehorende kleedruimte en sanitaire voorzieningen klaar”. Gewild kantoorcomplex DC Vastgoed is eigenaar van De Leeuwenbrug. Fase 1, die 12 verdiepingen telt, werd in 1993 opgeleverd. Leeuwenbrug fase 2 stamt uit 1998. Parie: “Wie nog belangstelling heeft, moet niet lang meer wachten. Met uitzondering van de derde en vierde etage, die begin 2018 in de verhuur gaan, zijn alle verdiepingen

verhuurd”. De vloeroppervlaktes variëren van 150 tot meer dan 1000 m2 . Sommige bedrijven zijn nog bezig met de inrichting, andere draaien al volop. Op de vijfde verdieping zitten Koen Parie en zijn collega’s zelf. Op de 1e verdieping zijn 80 flexwerkplekken gerealiseerd. Er is ook zwaar ingezet op verduurzaming van het gebouw. Het kantoorpand heeft nu energielabel A. Knooppunt Het stationsgebied van Deventer is een belangrijk knooppunt in de stad en de regio Stedendriehoek, mede ook door de directe aansluiting op de spoorverbinding Amsterdam - Berlijn en directe verbindingen met grote Nederlandse steden. Dagelijks stappen ruim 18.000 mensen in en uit de trein op het Deventer station. De verwachting is dat dit aantal de komende jaren met 30 procent stijgt. Deze ontwikkelingen zijn niet los te zien van bijvoorbeeld de gestage groei van IT-bedrijf Topicus en de modernisering van het hoofdkantoor van Witteveen en Bos pal aan de overkant van het stationsplein. << Kennisboulevard en rode loper Gemeente, provincie en Rijk investeren fors in de verbetering van de verbinding met de binnenstad en de zogenaamde kennisboulevard. In oktober is de nieuwe brug van het station naar de binnenstad klaar. Daarna start de herinrichting van het gebied tussen De Leeuwenbrug en de Deventer Schouwburg en het Churchillplein. De voetgangersoversteek bij het stationsplein wordt een brede overgang. Zo ontstaat de Rode Loper: een aantrekkelijke route voor voetgangers en fietsers tussen het station en de binnenstad. In het najaar verdwijnt de knik in het Churchillplein, waardoor het kruispunt overzichtelijker en veiliger wordt en de doorstroming voor het openbaar vervoer en alle andere verkeer verbetert. In dit gebied, ook wel de Groene Wal genoemd, komen veel bomen. Dit wordt een groene schakel tussen het Rijksmonumentale Rijsterborgherpark en de Buitengracht. Ook voor voetgangers verbetert de verbinding met de kennisboulevard waarvan onder andere Saxion Hogeschool, ROC Aventus en de vele vooraanstaande ingenieursbureaus en IT-bedrijven deel uitmaken. Stationsomgeving Gemeentelijk projectmanager Spoorzone René Huls: “De gemeente Deventer, Provincie Overijssel, Rijk, ProRail en NS hebben besloten dit gebied geschikt te maken voor de toekomst zodat het veilig, goed bereikbaar en aantrekkelijk is voor gebruikers en voor de aanwezige en nieuw te vestigen bedrijven en instellingen. Zo zijn een derde perron en een hypermoderne fietsenstalling gerealiseerd, is het monumentale stationsgebouw gerestaureerd, zijn er horecavoorzieningen gekomen en is het busstation vernieuwd. De realisatie van de Groene Wal en de herinrichting van het Churchillplein zijn gestart. Als alles volgens planning verloopt is eind 2018 het hele project in het stationsgebied klaar. Genoeg redenen om van 2018 een feestelijk jaar te maken”. René Huls, projectmanager gemeente Deventer M 06 51455675 mjpm.huls@deventer.nl De Leeuwenbrug Deventer 0570 612243 info@deleeuwenbrug.nu Stationslocaties 2017/2018 - 49

Het Ontwikkelperspectief beschrijft de ambities voor het stationsgebied Spoorzone Zwolle: verrassend, Impressie van de gezamenlijke ambitie van gemeente Zwolle, provincie Overijssel, NS en ProRail voor de uitstraling van Spoorzone Zwolle. Links van het spoor de wijk Hanzeland, rechts van het spoor de historische binnenstad. Bron: Ontwikkelperspectief Stationsgebied Zwolle Spoorzone Zwolle ligt in het hart van de regio Zwolle, landelijk de economisch best presterende regio van Nederland1 . Dicht bij de historische binnenstad van Zwolle en rondom het station, het tweede ov-knooppunt van Nederland. Het gebied is goed bereikbaar per auto, trein, fiets en bus. Een transformatie moet de Spoorzone en Hanzeland aan de zuidzijde van het station een grondig nieuw aanzien geven. De plannen hiervoor zijn gebundeld in het Ontwikkelperspectief Stationsgebied Zwolle. Facelift van het station Het Ontwikkelperspectief voor het stationsgebied Zwolle beschrijft de ambities die de gemeente Zwolle, de provincie Overijssel, NS en ProRail hebben met dit gebied. Het zet de koers uit voor de komende 15 tot 20 jaar. De afgelopen jaren bouwde ProRail voor de reizigers op station Zwolle al een extra perron voor de Hanzelijn en een nieuwe, bredere tunnel met toiletten en winkels. Ook zijn de spoorlijnen Zwolle-Enschede en Zwolle-Kampen vernieuwd en geëlektrificeerd. Reizigers zien inmiddels de werkzaamheden rondom station Zwolle voor de aanleg van een busbrug en een nieuw busstation. 1 bron: onderzoek van Elsevier en Bureau Louter 50 - Stationslocaties 2017/2018 Maar de facelift van het station en haar omgeving gaat verder: er komen nieuwe iconische stationsentrees en door de bussen te verplaatsen naar het nieuwe busstation aan de zuidzijde wordt het stationsplein aan de noordzijde in zijn oorspronkelijke luister hersteld.

vernieuwend en bereikbaar Impressie van de gewenste uitstraling van de zuidingang van station Zwolle, de zijde aan de kant van Hanzeland. Bron: Ontwikkelperspectief Stationsgebied Zwolle Bovendien komt er een grote fietsenstalling onder het Stationsplein aan de noordzijde en een aantrekkelijke, multifunctionele passerelle over het spoor. In het Ontwikkelperspectief wordt Hanzeland, de wijk ten zuiden van het station, via het stationsgebied verbonden met de historische binnenstad. Hierdoor ontstaat een nieuw groot Zwols centrum met allure. Het station verandert van een stedenbouwkundige barrière Impressie van de toekomstige passerelle die de historische binnenstad voor voetgangers en fietsers nog beter verbindt met de Spoorzone Zwolle. Bron: Ontwikkelperspectief Stationsgebied Zwolle Station Zwolle is snelle groeier Station Zwolle ‘verknoopt’ acht spoorlijnen en is daarmee - na Utrecht Centraal - het tweede station van Nederland. Het aantal treinreizigers op een gemiddelde werkdag zit nu al op 60.000, evenveel als op de stations in Amersfoort, Amsterdam-Zuid, Arnhem, Haarlem en Nijmegen. Met een jaarlijkse reizigerstoename van 8 procent is Zwolle een snelle groeier onder de stations in Nederland. Stationslocaties 2017/2018 - 51

in een gebied waar je graag naar toe wilt en dat op een logische wijze de verbinding legt tussen de 19e eeuwse binnenstad en het 21e eeuwse Hanzeland. Benieuwd hoe het stationsgebied eruit kan komen te zien? Bekijk de korte animatie over het Ontwikkelperspectief Stationsgebied Zwolle op www.zwolle.nl/spoorzone. Luchtfoto Spoorzone Zwolle, genomen vanuit oostelijke richting. Vernieuwende initiatieven van de ondernemers zelf Spoorzone Zwolle is in trek bij ontwikkelaars, investeerders en ondernemers. Startups, experimentele tech-bedrijven en de creatieve sector kloppen aan met de vraag of ze zich in het gebied kunnen vestigen. De samenwerkende partijen in de Spoorzone kiezen voor dynamiek, creatieve ontwikkelingen, gedoseerd ontplooien en inspelen op de vraag. Voorbeelden van succesvolle vernieuwende initiatieven zijn HanZ aan het Hanzeplein, inmiddels het middelpunt voor ondernemerschap en creativiteit. En BrainZ aan het Lübeckplein, dé plek waar dit ondernemerschap gekoppeld wordt aan studenten van Hogeschool Windesheim. Kansen Deze grondige vernieuwing van het stationsgebied biedt grote kansen voor de transformatie van het omliggende gebied. En iedereen wil erbij zijn. Nu al is de dynamiek groot. Kantoren worden inmiddels getransformeerd naar woningen en Hogeschool Windesheim is samen met startups en andere ondernemers in de Spoorzone actief. Het gebied wordt groener en ambitieuze plannen voor klimaatadaptatie en energietransitie zijn in voorbereiding. Een speciaal hiervoor aangestelde gebiedsmanager bij de gemeente Zwolle stimuleert, faciliteert en begeleidt initiatieven en initiatiefnemers. Brainz aan het Lübeckplein 68 is een creatieve broedplaats waar studenten, ondernemers en overheden nauw met elkaar samenwerken. 52 - Stationslocaties 2017/2018

“De échte transformatie van de Spoorzone Zwolle gaat nu beginnen. Dit keer geen klassiek top-down proces, maar een ondernemende gebiedsontwikkeling met de voeten in de klei. Samenwerken aan eigenaarschap en ruimte voor experiment, daar draait het om!” Thijs van Dieren, mede-eigenaar van CityDeveloper-S, lid van de Vrienden van Hanzeland. In Spoorzone Zwolle initiatiefnemer van HanZ en BrainZ en daarnaast onder andere al jaren actief als projectdirecteur Strijp-S Eindhoven. De Vrienden van Hanzeland In de wijk Hanzeland, waar verschillende functies samen komen, hebben betrokken bewoners, eigenaren, ontwikkelaars, onderwijsinstellingen en partners in het gebied zich verenigd in de Vrienden van Hanzeland. Zij hebben een gezamenlijke visie op de identiteit voor Hanzeland gemaakt en voelen zich verantwoordelijk voor de duurzame transformatie van dit gebied, gekoppeld aan alle infrastructurele ontwikkelingen op en rondom het ov-knooppunt. Participatie avant la lettre. Hiermee zijn ze een voorbeeld voor het totale Spoorzonegebied. Visie op Hanzeland In de visie van de Vrienden ervaar je in Hanzeland het contrast tussen grootschalige stadse elementen en kleine, intieme invullingen. Het contrast tussen oud en nieuw, tussen historie en toekomst, tussen de levendigheid en de rust, tussen binnen en buiten en tussen water en groen. Facetten die tegengesteld lijken, maar in hun samenhang perfect bij elkaar passen. Alles grijpt in elkaar: de architectonische, stedenbouwkundige en energetische invulling plus de mensen die er komen, gaan of verblijven. Het gebied kenmerkt zich door de kernwaarden ‘stoutmoedig anderZ’, ‘verbonden contrast’ en ‘in beweging’. Deze drie kernwaarden geven in hun samenhang Hanzeland als onderdeel van Spoorzone Zwolle een duidelijk onderscheidend karakter ten opzichte van andere gebieden in de stad, de regio en het land. Aantrekkingskracht “Het gebied dat de Vrienden van Hanzeland nastreven, is er niet een van dertien in een dozijn. Alles wat je er kan doen, wat je er kan beleven, getuigt van lef”, vertelt Anne-Marie Mosterman, gebiedsmanager bij de gemeente Zwolle. “We streven ernaar dat ieder het als een vrijplaats ziet waardoor het gebied voortdurend verandert, zich vernieuwt, verrassend blijft en zich steeds verder ontwikkelt. Op alle momenten van de dag is er wat te doen. Mensen komen en gaan en blijven hangen om elkaar te ontmoeten. Er zijn volop kansen voor mensen met ideeën. Hierdoor oefent dit gebied nu al een aantrekkingskracht uit op investeerders, ondernemers, (toekomstige) bewoners, werkenden en studenten.” Het wenkend perspectief wordt mede bepaald door het op termijn beschikbare bedrijventerrein met een grote variatie aan industriële gebouwen nabij het spoor. Hier kan de creatieve economie zich ontwikkelen, maar ook de nieuwe maakindustrie en de circulaire economie kan hier een boost krijgen. Net als experimentele kunst, evenementen en cultuur. “Dit gebied gaat het vliegwiel van de transformatie worden”, aldus Mosterman. Randstad, Noord- en Oost-Nederland vlakbij Op station Zwolle, het tweede ov-knooppunt van Nederland, komen spoorlijnen uit acht richtingen en verschillende belangrijke toegangswegen bij elkaar. Dankzij de € 250 miljoen die ProRail namens het ministerie van Infrastructuur en Milieu en de noordelijke provincies in de ‘spoorse’ infrastructuur investeren vanuit het Spoorplan Noord-Nederland, is het noorden vanaf 2021 per trein nóg beter bereikbaar en zijn reizigers vanuit het noorden en oosten straks in een mum van tijd in de Randstad en andersom. Samen met het busknooppunt van 24 haltes vormt station Zwolle het centrum van het regionale vervoersnetwerk. << Meer informatie Wilt u meer informatie over de mogelijkheden om u in de Zwolse Spoorzone te vestigen? Neem contact op met AnneMarie Mosterman van de gemeente Zwolle via spoorzone@zwolle.nl of telefoonnummer 14038. www.zwolle.nl/spoorzone Spoorzone IJssellandschap Spoorzone Zwolle is een van de belangrijkste ontwikkelingsgebieden van Zwolle. Het ligt strategisch: rondom het tweede ov-knooppunt van Nederland, nabij belangrijke toegangswegen en tussen de historische binnenstad en het IJssellandschap. Stationslocaties 2017/2018 - 53 Westerlaan Oosterlaan Deventerstraatweg Nieuwe Veerallee Koggelaan Hanzelaan IJsselallee Hanzeallee

NVM Business Kantorenmarkt Randstad 2017 De kantorenmarkt is in korte tijd sterk veranderd. Na een jarenlange stijging van de leegstand is er op sommige plaatsen nu zelfs sprake van een tekort aan hoogwaardige kantoorruimte. Met name in de Randstand is het aantal vierkante meters kantoorruimte dat te koop of te huur wordt aangeboden sterk afgenomen. Uitgaande van de gegevens van NVM Business nam het kantorenaanbod in de regio’s Amsterdam, Utrecht, Den Haag, Rotterdam en Schiphol in de eerste helft van 2017 met bijna 10 procent af. Door de groei van Nederlandse economie is bij bedrijven en instellingen sprake van een forse uitbreidingsvraag en zijn de huurprijzen op sommige locaties sterk gestegen. Amsterdam In de Randstad daalde het kantorenaanbod het sterkst in Amsterdam. Medio 2017 bedroeg het kantorenaanbod er circa 600.000 m2 , 20% minder dan aan het begin 2017. Deze sterke daling was voor een belangrijk deel het resultaat van de toegenomen ruimtebehoefte van grote media- en internetbedrijven als Uber, Netflix en Amazon, maar ook kleinere bedrijven hadden behoefte aan nieuwe of grotere huisvesting. Ook speelde mee dat er de afgelopen tijd veel kantoren van de markt zijn gehaald om te worden getransformeerd tot hotels of appartementen. In totaal kwam de opname in de eerste helft van 2017 uit op circa 120.000 m2 . Door krapte op de Amsterdamse kantorenmarkt en de grote vraag naar kantoorruimte schoten de huurprijzen omhoog en gingen in sommige gebieden de incentives tegelijkertijd sterk omlaag. Met name in het centrum hoefde door beleggers nauwelijks nog AANBOD EN OPNAME VAN KANTOORRUIMTE IN AMSTERDAM x 1.000 m2 200 400 600 800 1000 1200 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Aanbod Opname 54 - Stationslocaties 2017/2018 Bron: NVM

AANBOD EN OPNAME VAN KANTOORRUIMTE IN UTRECHT x 1.000 m2 200 400 600 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Aanbod Opname incentives te worden gegeven. Buiten de ring waren incentives van 10 tot 20% nog gebruikelijk. Utrecht In Utrecht liet het direct beschikbare aanbod van kantoorruimte in de eerste helft van 2017 eveneens een duidelijke afname zien. In totaal daalde het kantorenaanbod in de eerste zes maanden van 2017 met 12% tot circa 385.000 m2 bleef de opname wat achter bij het voorgaande jaar. In totaal werd er in de regio Utrecht circa 52.000 m2 kantoorruimte verhuurd of verkocht tegen circa 65.000 m2 een jaar eerder. Ten opzichte van de eerst helft van 2016 lieten de vraagprijzen van met name de hoogwaardige kantoorruimtes een duidelijke stijging zien en bewogen de transactieprijzen zich op een hoger niveau. Rotterdam Doordat er weinig grote transacties plaatsvonden was de afname van het aanbod in de regio Rotterdam minder spectaculair dan in Amsterdam en Utrecht. In de eerste zes maanden van 2017 daalde het aanbod met 4% tot circa 600.000 m2 me redelijk op niveau. In totaal werd circa 36.000 m2 200 400 600 800 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Aanbod Opname Den Haag Den Haag had in de eerste helft van 2017 te maken met een sterk verhoogde vraag naar kantoorruimte. Bedrijven waren een stuk positiever over de toekomst en wilden profiteren van de nu nog goede betaalbaarheid van kantoorruimte. In de eerste zes maanden van 2017 nam het aanbod in Den Haag af met 4% tot circa 420.000 m2 . In het marktseg. Hoewel het marktsentiment erg positief was, ment voor grote en middelgrote kantoorpanden is er nauwelijks nog goed aanbod beschikbaar. Mede door de vele transformaties, is de markt duidelijk verschoven van een huurders- naar een verhuurdersmarkt. In de eerste helft van 2017 gingen de huurprijzen in Den Haag vooral aan de bovenkant van de markt omhoog. Hoewel de incentives nog relatief fors zijn, is de verwachting dat deze de komende tijd flink zullen dalen. Regio Schiphol De kantorenmarkt in de regio Schiphol kenmerkte zich in de eerste zes maanden van 2017 door een sterk toegenomen vraag naar kantoorruimte, wat zich vertaalde in een hoog transactievolume. In totaal werd er circa 32.000 m2 kantoorruimte verkocht en verhuurd, ruim twee keer . Hoewel er weinig echt grote transacties plaatsvonden, ontwikkelde de afzet van kantoorruimtes in de grootteklasse 1.000 tot 2.500 m2 zich wel gunstig en bleef de opnaopgenomen. Dat is iets minder dan in dezelfde periode vorig jaar, toen circa 46.000 m2 door de markt werd opgenomen. De huurprijsniveaus bleven in de regio Rotterdam in de eerste helft van 2017 vrijwel onveranderd. Alleen in het centrum van Rotterdam en op de Kop van Zuid gingen de vraagprijzen aan de bovenkant van de markt iets omhoog. zoveel als in dezelfde periode vorig jaar. De goede vraag naar kantoorruimte en het feit dat een aantal kantoorgebouwen zal worden omgebouwd naar woonruimte of hotel zorgde ervoor dat het aanbod in een halfjaartijd met 6% daalde. Medio 2017 stond circa 240.000 m2 kantoorruimte te koop of te huur. De verwachting is dat deze daling de komende periode verder zal doorzetten als de transformatieplannen van gemeente en ontwikkelaars verder vorm krijgen. In de eerst helft van 2017 bleven de gerealiseerde huurprijzen aan de bovenkant van de markt op hetzelfde niveau. Aan de onderkant van de markt gingen de huurprijzen iets omhoog. << Bron: NVM AANBOD EN OPNAME VAN KANTOORRUIMTE IN DEN HAAG x 1.000 m2 Bron: NVM AANBOD EN OPNAME VAN KANTOORRUIMTE IN ROTTERDAM x 1.000 m2 200 400 600 800 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Aanbod Opname 100 200 300 400 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Aanbod Opname Stationslocaties 2017/2018 - 55 Bron: NVM AANBOD EN OPNAME VAN KANTOORRUIMTE IN DE REGIO SCHIPHOL x 1.000 m2 Bron: NVM

Plaatsing van de tapis roulant ten behoeve van de ondergrondse fietsenstalling bij station Maastricht Verbeterslag voor Limburgse OV-knooppunten “Stations en hun directe omgeving zijn om twee redenen belangrijk. Het is voor een reiziger de eerste kennismaking met het openbaar vervoer. En als je in een stad aankomt, is het station het visitekaartje”, zegt de Limburgse gedeputeerde Hubert Mackus. Omdat de Limburgse stations niet allemaal meer voldoen aan de eisen van deze tijd en de soms gewijzigde omstandigheden, is een verbeterslag noodzakelijk. 56 - Stationslocaties 2017/2018 H et reisgemak in het Limburgse openbaar vervoer moet verbeteren, vindt de provincie. Hiervoor is een uitvoeringsprogramma Overstappunten (2016-2019) opgezet dat inzet op drie speerpunten. “De basis op orde, een kwaliteitsimpuls van de omgeving en een betere ‘wayfinding’”, zegt Mackus. Visitekaartje “De basis moet beter. Dat betekent dat de voorzieningen op een overstappunt zo zijn ingericht dat de reiziger zonder problemen (naadloos) van het ene vervoermiddel naar het andere kan overstappen. Het tweede is het verbeteren van de wayfinding. Reizigers moeten gemakkelijker en intuïtief hun weg vinden op, vanaf en naar het overstappunt. En door het toevoegen van extra kwaliteit of voorzieningen wordt een overstappunt een visitekaartje voor het OV en de stad. Een plek die uitnodigt om te verblijven in plaats van een kale of tochtige omgeving.”

Roermond Afhankelijk van de locatie en de lokale omstandigheden worden er andere keuzes gemaakt, vertelt Mackus. In Roermond werkt de provincie samen met de gemeente aan een totale visie. “De designer outlet trekt jaarlijks zes miljoen bezoekers. De stationsomgeving moet daar een welkomstportaal zijn, een visitekaartje. Het is een mooi oud station, maar een betere ontsluiting en upgrading van het gebied is noodzakelijk. Wij steken er anderhalf miljoen euro in en de gemeente sluit daarop aan met herinrichtingsplannen.” Wethouder Raja Fick van Roermond is blij met de provinciale steun: “Dit biedt ons de kans om niet alleen ons station te verbeteren, maar ook een economische en maatschappelijke impuls te geven aan dit deel van onze binnenstad.” Partijen verbinden Station Beek-Elsloo heeft aan beide zijden een woonkern, maar slechts één ingang. Beide kanten worden nu ontsloten en er komen parkeervoorzieningen en een busstation. Van belang is ook de aansluiting naar de achterliggende Chemelot-campus. “Dat is een harde economische ontwikkeling. Hier willen we de aansluiting tussen de verschillende modaliteiten verbeteren.” Voor het kleine station Houthem-St. Gerlach, bij het chateau is de verblijfskwaliteit een belangrijk onderwerp, vooral vanwege het toeristische karakter. Chateau St. Gerlach en de gemeente kochten samen een perceel aan. Het deel van het Chateau wordt ingericht als wijngaard en beleeftuin. Het gemeentelijke deel wordt ingericht als een kleinschalig OV overstappunt in combinatie met parkeren voor bewoners. “Een mooi voorbeeld van hoe we partijen bij elkaar brengen.” Station Horst-Sevenum. Het stationsgebouw stamt uit 1864 Hubert Mackus: ‘Door het toevoegen van extra kwaliteit of voorzieningen wordt een overstappunt een visitekaartje voor het ov en de stad.’ Optimaliseren van de knoop Horst-Sevenum heeft baat bij goede verbindingen door de aanwezigheid van Toverland en Green Port Campus. Het gebied heeft anderhalf miljoen overnachtingen per jaar. De bushalte lag een eindje van het station af en er was een onveilige spoorwegovergang. Dat wordt nu aangepakt. “De knoop wordt geoptimaliseerd met betere aanrijroutes, een bushalte bij het station en fietsenstallingen. En er komt meer ruimte voor groenvoorzieningen. De reiziger gaat er op vooruit.” Stationslocaties 2017/2018 - 57

Strategische visie voor Maastricht Maastricht is een studentenstad en vraagt weer heel andere dingen. Het is een belangrijk ov-knooppunt voor de regio, waar dagelijks ongeveer 30.000 trein- en busreizigers gebruik van maken. Hoewel in de afgelopen jaren is geïnvesteerd in het gebied (realisatie ondergrondse fietsenstalling, uitbreiding P+R-voorziening, vernieuwing onderhoudsbedrijf NS) resteren meerdere opgaven die opgepakt moeten worden om het stationsgebied klaar te maken voor de toekomst. Die opgaven variëren van het herontdekken van het monumentale stationsgebouw dat nu voor een deel leeg staat, een kwaliteitsslag van het voorplein en busstation en andere overstapvoorzieningen. Overzichtsfoto emplacement station Maastricht Verbindende rol voor de provincie De rol van de provincie is vooral om partijen bij elkaar te brengen, licht Hubert Mackus toe. “Het is een lastige situatie. De stations, daar gaan wij niet over, maar we hebben er wel belang bij. Met de aanpak van overstappunten bieden we inhoudelijke expertise en advies en brengen we de verschillende partijen samen.” De provincie levert waar mogelijk ook een financiële bijdrage. In de periode tot en met 2019 is hiervoor 16 miljoen euro beschikbaar, waarvan 12 miljoen euro subsidie beschikbaar is voor gemeenten om overstappunten aan te pakken. “Alles gebeurt met het doel om een beter product voor de reiziger te realiseren, met betere aansluitingen en een betere kwaliteit van de omgeving.” 58 - Stationslocaties 2017/2018

Uitzicht vanaf het perron van Houthem-St. Gerlach Wist je trouwens dat je met die Drielandentrein in tweeëneenhalf uur vanuit Maastricht in Parijs staat? Station Eijsden Een andere belangrijke opgave is het verbinden van de stadsdelen aan beide zijden van het emplacement. Nu de A2 de stad niet meer doorkruist is het tijd om een strategische visie te ontwikkelen voor de vrijgekomen ruimte. “Er komt een grote strook grond beschikbaar om te ontwikkelen. Wat is de mogelijke relatie met het station? De drielandentrein komt erbij. Wat betekent dat voor de stad? Wist je trouwens dat je met die Drielandentrein in tweeëneenhalf uur vanuit Maastricht in Parijs staat? Dat is sneller dan naar Amsterdam. Station Eijsden is nu in uitvoering en is daarmee klaar voor de komst van de drielandentrein.” << Station Roermond waar in de toekomst flinke investeringen zullen plaatsvinden Johanneke Koelstra Projectleider Provincie Limburg j.koelstra@prvlimburg.nl Stationslocaties 2017/2018 - 59

Hoogwaardig ontwikkelen rondom nieuwe Randstedelijke vervoersknoop De Gemeenschappelijke Regeling (GR) Bleizo gaat van start met een qua functiemix integrale gebiedsontwikkeling rondom de nieuwe, Randstedelijke vervoersknoop op businesspark Prisma. Marktpartijen krijgen bij de invulling van deze aan de A12 gelegen stationszone veel ruimte voor uiteenlopende initiatieven. D e bouw van NS Station LansingerlandZoetermeer is in volle gang. “Nu deze bijzondere vervoersknoop eind 2018 wordt opgeleverd, kan de ontwikkeling van het aanpalende gebied op businesspark Prisma beginnen,” bevestigt Nico Mol, projectmanager van GR Bleizo. “Deze direct aan de A12 gelegen stationszone heeft een omvang van 40 hectare. De invulling ervan staat nog niet vast, al zijn al wel de lokale wegen, de parkeergelegenheden en de aansluitingen op het rijksen provinciale wegennet gerealiseerd. Ook zijn de uitgangspunten van het programma bekend. Met een samenhang van functies en hoge dynamiek willen we optimale vervoerswaarde bieden aan het knooppunt.” GR Bleizo is een samenwerking tussen de gemeenten Lansingerland en Zoetermeer. Integrale gebiedsontwikkeling “Qua functies zijn er voor de stationszone legio mogelijkheden,” vervolgt Mol. “Zo denken wij aan kantoren, onderwijsinstellingen, hotel- en congresfaciliteiten, leisure en ondersteunende horecafaciliteiten. Daarbij is het is essentieel om de functies in onderlinge samenhang te realiseren, zodat een integrale gebiedsontwikkeling ontstaat. Met de bouw van het vervoersknooppunt en de ruimte die we hebben om hier een volwaardig programma te ontwikkelen, kunnen we marktpartijen uitstekende toekomstkansen bieden. De omgeving is ultramodern en duurzaam. We hebben een fraaie uitstraling voor ogen met hoogwaardige stedelijke voorzieningen en iconische gebouwen, die de status van ‘Poort naar de Haaglanden’ waardig zijn.” Toekomstbestendig De nieuwe Randstedelijke vervoersknoop biedt zowel reizigers als vestigers enorme voordelen, volgens Edwin Klop, accountmanager bedrijventerreinen van GR Bleizo. “Het nieuwe station verbindt verschillende OV-netwerken,” licht hij toe. “Dat betekent allereerst reistijdwinst. Alleen al voor zo’n 70.000 inwoners van Lansingerland en Zoetermeer kan deze winst oplopen tot 25 minuten. Met dit knooppunt is ook een groter deel van de Haaglanden en de stadsregio Rotterdam met het openbaar vervoer bereikbaar. Bovendien wordt de aansluiting met Midden-Nederland sterk verbeterd. Daarnaast kunnen automobilisten files op de A12 ontlopen, dankzij de Park & Ride voorzieningen aan beide zijden van de snelweg. De vele en frequente overstapmogelijkheden, de ‘Poort naar de Haaglanden’ Lansingerland en Zoetermeer krijgen in december 2018 een bijzondere vervoersknoop, die reizigers binnen én buiten de regio vele pluspunten biedt. Deze ‘Poort naar de Haaglanden’ maakt onderdeel uit van businesspark Prisma. Een omvangrijk, van groen voorzien viaduct over de A12 verbindt hier straks trein, RandstadRail (verlengde Oosterheemlijn), bus (ZoRolijn, Qliner Midden-Nederland), auto en fiets. Naast de vele overstapmogelijkheden in een aangename, veilige omgeving met toenemende levendigheid en vertier biedt de vervoersknoop voldoende fietsenstallingen en 700 gratis parkeerplaatsen. Dankzij de uitstekende OV-alternatieven wordt sneller reizen tussen Gouda, Zoetermeer, Rotterdam en Den Haag mogelijk. NS Station Lansingerland-Zoetermeer gaat naar verwachting 10.000 in- en uitstappers per dag verwerken. 60 - Stationslocaties 2017/2018

Meer informatie: Gemeenschappelijke Regeling (GR) Bleizo Prismalaan West 1, 2665 PC Bleiswijk Postbus 111, 2665 ZJ Bleiswijk Edwin Klop Edwin Klop, accountmanager bedrijventerreinen 06 – 337 186 84 e.klop@bleizo.nl Nico Mol, projectmanager gebiedsontwikkeling 06 – 535 141 45 n.mol@bleizo.nl www.bleizo.nl Nico Mol efficiënte fiets- en voetgangerstracé’s en de diverse halten op businesspark Prisma zijn een antwoord op de mix aan mobiliteitsbehoeften van het gebied en de omliggende regio.” De openbare ruimte van het knooppunt vormt verder een niet alledaagse, plezierige ervaring. Klop: “Het hoge plateau, dat de A12 overbrugt, krijgt het karakter van een laan. Bomen, hagen en gras zorgen voor een warme, groene uitstraling. De combibrug verbindt alle functies van de vervoersknoop. Verder veraangenamen aanvullende bezoekersfuncties zowel een kort als langer verblijf.” Perspectief Zonder twijfel biedt het aan de A12 gesitueerde NS Station Lansingerland-Zoetermeer toekomstige vestigers in de stationszone van Prisma, maar ook bedrijven die zich huisvesten op het overige deel van businesspark Prisma aanzienlijk perspectief. Klop: “Medewerkers, bezoekers, maar ook goederentransport profiteren van deze ontwikkelingen, die alles in zich hebben om gezamenlijk uit te groeien tot een toplocatie. Hier liggen kansen voor projectontwikkelaars, beleggers en eindgebruikers die ter plaatse een toekomst zien voor gerenommeerd ondernemerschap en binnen een compact, levendig kantorenmilieu. Het knooppunt leent zich ook bij uitstek voor toegevoegde recreatieve activiteiten op loopafstand van het station. Dat kunnen beweegactiviteiten, een attractiepark, maar bijvoorbeeld ook een casino zijn in combinatie met aantrekkelijke horecagelegenheden.” GR Bleizo speelt onder meer in op de mogelijkheden voor schaalvergroting en clustering in combinatie met voor alle partijen interessante publiekstrekkers. Klop en Mol nodigen de markt uit om met passende, duurzame initiatieven te komen voor de ontwikkeling van het stationsgebied. Zij zijn graag bereid om hierover in gesprek te gaan en plannen effectief te helpen aansluiten op de bestaande omgeving. Daarnaast is er op businesspark Prisma nog volop ruimte beschikbaar voor meer reguliere, intensieve en logistieke bedrijvigheid. << Prisma Prisma is een pal aan de A12 gelegen businesspark met een centrale ligging in de Randstad tussen Lansingerland en Zoetermeer. Van de totale omvang van 120 hectare is inmiddels ruim de helft uitgegeven aan gebruikers, waaronder grootschalige logistieke dienstverleners ALDI en Hoogvliet. Ook MRC Transmark en Hello Fresh kozen voor een respectievelijk Europees en nationaal distributiecentrum op Prisma. Naast uiteenlopende logistieke mogelijkheden is er ruimte voor reguliere en - nabij het kassengebied - agro gelieerde bedrijvigheid. De momenteel nog beschikbare kavels variëren van 1.000 m2 tot 10 hectare. De segmentering binnen de nu van start gaande, 40 hectare grote gebiedsontwikkeling, die grenst aan de nieuwe vervoersknoop op Prisma, is gericht op invulling met hoogwaardige stedelijke voorzieningen, bezoekersfuncties, leisure, horeca en reguliere bedrijvigheid. Stationslocaties 2017/2018 - 61

Stationslocaties best presterende kantoorlocaties D De afgelopen jaren lijkt een steeds groter deel van de kantorenmarkt zich af te spelen op stationslocaties. Maar zal dat de komende jaren zo blijven? JLL is ervan overtuigd dat stationslocaties ook in de toekomst sterker zullen presteren dan concurrerende kantoorlocaties. e Nederlandse kantorenmarkt werd enkele jaren geleden bestempeld als het kerkhof van Europa. Het dalende opnamevolume en de alsmaar stijgende leegstandscijfers waren hier debet aan. In Europees perspectief had Nederland zelfs een van de hoogste leegstandspercentages op de kantorenmarkt. De stationslocaties waren hierin geen uitzondering. Met het stabiliseren van de Nederlandse economie kwam in 2013 een einde aan deze dalende opnametrend. In 2013 was het opnamevolume vergelijkbaar met 2012 en in de daaropvolgende jaren, 2014 en 2015, toonde de Nederlandse kantorenmarkt verder herstel en groeiden de opnamevolumes met respectievelijk 5% en 16%. Sinds 2016, waarin het herstel op de gebruikersmarkt continueerde, kan Nederland het ‘kantoren kerkhof’ stempel voorgoed achter zich laten. Het jaar 2016 registreerde een verdere groei ten opzichte van 2015 en naar verwachting, op basis van voorlopige cijfers, zal 2017 de trend voorzetten. 62 - Stationslocaties 2017/2018

Opname Kantoorruimte Nederland 2,5 Mln. m² vvo 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 H1 Veranderende vraag naar locatie – van snelweglocatie naar stations locatie Ondanks het feit dat de opnamevolumes weer toenemen zijn er wel een aantal wezenlijke veranderingen waar te nemen op de kantorenmarkt. Waar in het verleden snelweglocaties, vanwege betaalbaarheid en bereikbaarheid zeer populair en functioneel waren, zien we tegenwoordig een sterke voorkeur voor stationslocaties. Vandaag de dag wordt het aantrekken van talent en productiviteitsverbetering gezien als een van de belangrijkste pijlers die de locatiekeuze van bedrijven beïnvloeden. De (post) millenials worden veelal als uitgangspunt genomen bij het omschrijven van het talent. Deze groep heeft geen negen tot vijf mentaliteit, heeft geen behoefte aan een vaste werkplek en zoekt creativiteit in de werkomgeving, waarbij werk en sociale activiteiten vaak door elkaar heen lopen. Daarnaast maken grote internationale corporates steeds vaker gebruik van de flexibele kantoorconcepten door voor business development teams te kiezen voor oplossingen als We-Work. Doordat in deze omgevingen veelal start-ups gevestigd zijn, kan er makkelijker kennis gedeeld worden waardoor innovatie gestimuleerd wordt. De nabijheid van verschillende voorzieningen en ontmoetingsplekken is daarom een belangrijk aspect voor het aantrekken van talent. De stedelijke centra, en met name stationsgebieden, voorzien in deze behoefte door de grote aanwezigheid van verschillende ontmoetingsplekken in de vorm van koffiebars, restaurants en cafés. Bereikbaarheid blijft essentieel in de locatiekeuze. Autobereikbaarheid neemt in belang af en de vraag verschuift naar goede ontsluiting met openbaar vervoer, bij voorkeur op loopafstand van een station. Uit data van het CBR blijkt ook dat het aantal afgenomen examens voor de personenauto al enkele jaren op rij daalt. Hiermee wordt het toekomstig belang van OV knooppunten verder onderschreven. Kwaliteit van kantoorgebouwen speelt grotere rol Naast het feit dat de vraag naar kantoorruimte zich steeds meer concentreert op binnenstedelijke (stations)locaties, valt eveneens op dat er steeds meer vraag is naar hoogwaardige kwaliteit. Tien jaar geleden had krap 30% van de vraag naar kantoorruimte betrekking op A-kwaliteit terwijl in 2016 en de eerste helft van 2017 bijna de helft van de kantooropname betrekking heeft op A-kwaliteit. Deze ontwikkeling zorgt binnen diverse steden al voor een toenemende vraag en daarmee druk op de huurprijzen. Een goed voorbeeld hiervan is de Amsterdamse Zuidas en het Utrechtse Stationsgebied. Op de Zuidas stuwt de huidige lage leegstand en de aanhoudende vraag naar hoogwaardige kantoorruimte de huurprijzen omhoog. Eind 2015 bedroeg de bruto tophuurprijs € 345,- per m2 vvo per jaar. In de afgelopen vijf jaar vond ruim 74% van de opname plaats in grootstedelijke gebieden. Met name de vraag naar grootstedelijk centrale stationslocaties nam toe. In deze gebieden heerst momenteel een schaarste aan (kwalitatief hoogwaardige) kantoorruimte. De vraag naar kantoorruimte verschuift naar stationslocaties De trends zoals eerder beschreven leiden tot een verschuiving van de vraag naar kantoorruimte. Monofunctionele kantoorlocaties raken langzaam uit de gratie en kantoorgebruikers geven steeds vaker de voorkeur aan een binnenstedelijke (stations) locatie. vvo per jaar. In de eerste zes maanden van 2017 is de tophuur gestegen tot € 380,- per m2 vvo per jaar en de verwachting is zelfs dat de tophuur van Zuidas verder door gaat stijgen tot boven de € 400 ,- per m2 Een ander voorbeeld waar we een dergelijke ontwikkeling gaan zien is het Utrechtse Stationsgebied. Binnen het stationsgebied was het gebrek aan kwalitatief hoogwaardig kantorenvastgoed een beperkende factor voor de toekomstige groei van het gebied. Met de komst van diverse nieuwe kantoortorens wordt er een kwalitatieve impuls gegeven aan het gebied. Vanwege de huidige, zeer lage leegstand, en het feit dat er geen A-kwaliteit kantoorruimte direct beschikbaar is liggen de vraaghuurprijzen voor deze torens al boven het niveau van de huidige tophuur. Recente transacties worden gesloten op een niveau van € 250 per m2 vvo per jaar en hebben betrekking op de bovenste vloeren van het WTC. JLL is ervan overtuigd dat deze ontwikkeling zich ook gaat voordoen in anders stationslocaties zoals onder andere het Paleiskwartier in Den Bosch en het Centraal District in Rotterdam. << Stationslocaties 2017/2018 - 63

STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONS Evolutie naar kantooren verblijfslocatie Was het NS-station vroeger een efficiënte maar fantasieloze plek om te vertrekken of aan te komen met trein of bus, tegenwoordig maakt het in veel plaatsen dynamisch deel uit van een gebied waar ov, kantoren, winkels, horeca en wonen samenkomen. Met als resultaat een toekomstbestendig stationsgebied dat tot de verbeelding spreekt van reizigers, gasten en bewoners. Een plek waar je graag naar toe gaat en terugkomt. D e actuele (her)ontwikkelingen van NS-stations en de gebieden eromheen rijgen zich als kralen aan een ketting. Nu de crisis voorbij is, zien gemeenten, ontwikkelaars, investeerders bouwbedrijven, de NS en ProRail tal van kansen in niet alleen de grote steden maar ook in kleinere plaatsen. Zij zien een toekomst voor aantrekkelijke, functionele en goed ontworpen nieuwe stadsentrees en gebieden met een eigentijds leef- en verblijfsklimaat. Er komt een tijd dat geen enkel NS-station meer is zoals vroeger. Utrecht Centraal Het aantal reizigers en passanten op Utrecht Centraal groeit. Van het station, ooit gebouwd voor circa 35 miljoen reizigers per jaar, maken nu jaarlijks zo’n 88 miljoen mensen gebruik. Dit aantal zal naar verwachting toenemen tot 100 miljoen reizigers in 2030. Daarom bouwde ProRail een nieuwe stationshal, die meer het idee heeft van een terminal. Utrecht Centraal is de plek waar trein, bus en tram naadloos op elkaar aansluiten. In 2018 komt er een tramverbinding bij naar Universiteitscentrum De Uithof. WTC Naast het station, aan het Jaarbeursplein, verrijst het World Trade Center (WTC). Op de plek van kantoorpand Leeuwensteijn gaan in 2018 de deuren open van het nieuwe bedrijfsverzamelgebouw van investeerder CBRE Global Investors. Straks werken circa 2.000 mensen in het 70 meter hoge WTC. Het gebouw biedt ook ruimte aan vergadercentra, horeca- en retailfaciliteiten. Noordgebouw Het Noordgebouw is vanaf 2018 dé plek waar wonen, werken, ontmoeten, kennisdelen en netwerken samenkomen naast het grootste ov-knooppunt van Nederland. Het gebouw bestaat uit een hotel (162 kamers, restaurant, bar en welness), kantoorruimten (8.000 m2 derfaciliteiten), 16 appartementen en 3.100 m2 met vergawinkeloppervlak. Publieksfuncties komen op zowel straatniveau bij de entree van de Noordertunnel als aan het Stationsplein. Het complex met een basishoogte van 25 meter wordt ontwikkeld door een ontwikkelcombinatie van Dura Vermeer Vastgoed en Vorm ontwikkeling. Jaarbeursplein Aan de westkant van Utrecht Centraal ligt vermoedelijk over een jaar het vernieuwde Jaarbeursplein met daaronder een ondergrondse parkeergarage voor 800 auto’s. Het plein wordt door de combinatie van woningen, kantoren, horeca, winkels en cultuur levendiger dan het nu is. 64 - Stationslocaties 2017/2018

LOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES Utrecht Leidsche Rijn Het station Utrecht Leidsche Rijn ligt in het nieuwe centrumgebied van het Utrechtse stadsdeel langs de A2. Op deze locatie komen wonen, werken, winkelen, recreatie en onderwijs samen. De twee nieuwe Rivoli-kantoren van 4.000 en 5.000 m2 geven het centrumgebied de allure die het verdient. Ze lenen zich voor alle kantoorconcepten, van meer traditioneel tot volledig ingericht voor het Nieuwe Werken. De kantoorruimten zijn eenvoudig te splitsen of juist te koppelen. Onder het kantoorcomplex liggen de expeditiestraat en de parkeergarage. Poort van Hoorn De Poort van Hoorn is hét mobiliteitsknooppunt van Hoorn en de regio. Iedere dag maken duizenden fietsers, automobilisten, bus- en treinpassagiers, wandelaars, bezoekers en dagjesmensen gebruik van het stationsgebied. De gemeente werkt inmiddels aan de versterking van het gebied. De bereikbaarheid wordt verbeterd en vervoersstromen worden beter op elkaar aangesloten. Door het parkeren aan de noordkant van het station te concentreren maakt Hoorn op strategische plekken in en aan de rand van de binnenstad ruimte om meer kwaliteit toe te voegen, en ‘de rode loper’ naar de binnenstad uit te rollen. Over een paar jaar moet het gebied een blikvanger krijgen in de vorm van een ruim 55 meter hoge woontoren aan de noordkant. Spoorzone Noord Gouda Het plangebied Spoorzone Noord bij station Gouda heeft veel ontwikkelpotentie vanwege de goede ov-bereikbaarheid, de nabijheid van de snelwegen A12 en A20, P+R-faciliteiten en de historische binnenstad op loopafstand. De Spoorzone Noord is in de afgelopen jaren uitgegroeid tot een aantrekkelijk stedelijk gebied met gemengde functies. Er is in toenemende belangstelling van ontwikkelaars voor de grond naast NS-station Gouda. Er is nog één plot beschikbaar van circa 4.300 m2 die ontwikkelmogelijkheden biedt voor kantoren, een hotel en commerciële functies. De gemeente wil ook wonen en maatschappelijke bestemmingen mogelijk maken. Het gebied kenmerkt zich door aansprekende architectuur op een gezichtsbepalende locatie. De gemeente gaat marktpartijen uitnodigen om voorstellen te doen voor de verdere ontwikkeling. Stationsgebied Dordrecht De regio Drechtsteden wil haar sociaaleconomische positie in de zuidelijke Randstad versterken. Een onderdeel van de ruimtelijk-economische groeistrategie is het verdichten en versterken van het bestaand bebouwd gebied rond openbaarvervoerknopen. De bereikbaarheid en ruimtelijke kwaliteit van ov-knooppunten zijn daarbij een belangrijke voorwaarde. De belangrijkste knoop is het centraal station van Dordrecht. Gesprekken met verschillende overheden, NS, ProRail, private partijen, eigenaren, ondernemers, maatschappelijke instellingen en bewoners in het gebied hebben geleid tot een gedeeld toekomstperspectief dat is vastgelegd in de Koersnota stationsgebied Dordrecht. De doorontwikkeling van het stationsgebied staat op de agenda en zal de komende jaren in samenspraak met betrokken partijen zijn beslag krijgen. Stationslocaties 2017/2018 - 65

STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONS Amsterdam Centraal Station Amsterdam Centraal ondergaat een metamorfose die al enige tijd geleden in gang is gezet. Tot 2020 wordt er nog stevig gebouwd aan dit drukstbezochte monument van ons land. Op de aannemingslijst staan nog werkzaamheden aan de IJ-hal, de bouw van een ondergrondse en een bovengrondse fietsenstalling, de verbreding van de oosttunnel en de restauratie van het Cuypersgebouw. Tijdens de werkzaamheden is het gebied bereikbaar, leefbaar en veilig, en de hinder zo beperkt mogelijk. In de komende jaren stijgt het aantal inen uitstappers op het station van 250.000 naar 300.000 per dag. Amsterdam CS en het Stationseiland, dat verder wordt opgeknapt, vormen straks dé toegangspoort naar de Amsterdamse binnenstad en de verbinding naar Europa door de komst van de hogesnelheidstrein. Amstelstation Het gebied rond station Amsterdam Amstel gaat op de schop. Vanwege het groeiende aantal reizigers en passanten transformeert het station naar een hoogwaardig en comfortabel ov-knooppunt. Er zijn inmiddels werkzaamheden begonnen die het metro- en treinstation beter bereikbaar moeten maken. De komst van een nieuw busstation en verplaatsing van het tramstation moeten het gebied een efficiëntere indeling geven. De gemeente wil de aantrekkelijkheid van het stationsgebied vergroten met woningen (circa 450) en winkels. Een van de meest in het oog springende veranderingen rond Amsterdam Amstel is de bouw van een 100 meter hoge toren naast het station. In deze Amstel Tower, die dit najaar wordt opgeleverd, komen een hotel en 192 appartementen. Ook het Amstelstation zelf krijgt een opknapbeurt. In de stationshal komen een nieuwe trap en nieuw meubilair. En in 2018 wordt de nieuwe fietsparkeergarage aangelegd voor 3.500 tweewielers. De verwachting is dat het hele project Amstelstation in 2023 is afgerond. Station Amsterdam Zuid Station Amsterdam Zuid verwerkt nu al ruim 80.000 reizigers per dag. Met de komst van de Noord/Zuidlijn in 2018 en de groei van het treinverkeer op het traject Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad worden dat zeker 250.000 reizigers per dag in 2030. Amsterdam Zuid wordt de spil in het verbeterde vervoersnetwerk rond het gebied Zuidas en Amsterdam. Daarom vernieuwt ProRail het station. Amsterdam Zuid wordt een compacte ov-terminal waar alle vormen van vervoer samenkomen. Reizigers ervaren er straks meer ruimte en comfort. Ook het stationsgebied krijgt een nieuwe inrichting. De verbouwing van station Amsterdam Zuid is onderdeel van het project Zuidasdok. Daarin dragen Rijkswaterstaat, gemeente Amsterdam en ProRail gezamenlijk bij aan een betere bereikbaarheid van Zuidas. 66 - Stationslocaties 2017/2018

LOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES Amersfoort Centraal De centrale en goede bereikbaarheid van Amersfoort zijn bekend. Minder bekend is dat de Keistad niet één maar drie aantrekkelijke stationsgebieden heeft, waardoor er een ruime keuze aan mogelijkheden voor bedrijven is. Amersfoort Centraal rond het NS-station is de entree tot de prominente kantoorlocatie van de stad. Met de middeleeuwse binnenstad binnen handbereik, intercityverbindingen naar alle richtingen en goede bereikbaarheid per auto maakt Amersfoort Centraal tot een gewilde locatie. Diverse (inter)nationale hoofdkantoren zijn er inmiddels gevestigd. Ook kent het stationsgebied flexibele kantooroplossingen voor satellietkantoren of kleinere organisaties. De komende jaren worden de herkenbaarheid en leefbaarheid van Amersfoort Centraal verder gemoderniseerd door nieuwe functies toe te voegen en meer buitenruimte voor medewerkers en bezoekers te realiseren. Amersfoort Vathorst Amersfoort Vathorst geeft direct toegang tot het kantorengebied Het Podium en het bedrijvenpark Vathorst. Beide zijn moderne gebieden waar zelfs nog plek is voor nieuwbouw van kantoren en bedrijfspanden. Amersfoort Schothorst Amersfoort Schothorst is het intercitystation midden in het bedrijvengebied De Hoef. Het westelijk deel hiervan is nu nog voornamelijk een kantoorlocatie die de komende jaren transformeert naar een gebied met een moderne mix van kantoren, onderwijs en wonen, inclusief winkels en horeca. Op De Hoef Oost zijn tal van gemengde bedrijfsvormen gevestigd. Met alle intercity’s voor de deur en de afslagen aan de A1 en A28 op een paar honderd meter afstand kun je aardig uit de voeten op deze (kantoor)locatie. Station Driebergen/Zeist Files bij de spoorovergang, overvolle fietsstallingen en een te kort aan parkeerplekken. Belangrijke redenen om het stationsgebied Driebergen-Zeist flink aan te pakken. De ambitie is om er een compact ov-knooppunt van te maken, zodat de forenzen en andere reizigers beter uit de voeten kunnen. Er komt een nieuw trein- en busstation én een splinternieuwe parkeergarage voor ongeveer 600 auto’s. Onder het station is plek voor een ruime fietsenstalling. Het aantal sporen wordt uitgebreid van drie naar vier. De Hoofdstraat loopt straks via een onderdoorgang voor het verkeer onder het spoorgedeelte door. Het nieuwe station moet zo veel mogelijk energieneutraal worden. Daarom voorziet ProRail de perronkappen van zonnepanelen. De bomen rondom het station worden waar mogelijk verplaatst of gecompenseerd door nieuwe aanplant. In 2021 zijn de werkzaamheden klaar. Station Schiedam Centrum Rondom het NS-station Schiedam Centrum heeft de gemeente Schiedam het gebied Schieveste in ontwikkeling genomen. Schieveste staat voor een multifunctionele gebiedsontwikkeling op een van de best bereikbare locaties in de zuidelijke Randstad. Als ‘de poort naar de toekomst’ moet het uiteindelijke businesspark een hoge leefbaarheid met optimale bereikbaarheid combineren. Schieveste, waar nog ruimte is voor kantoren op zichtlocaties langs de snelweg A20, is onderdeel van het grootste aaneengesloten bedrijventerrein van West-Europa. Deze is op loopafstand van NS- en metrostation Schiedam Centrum, en aangesloten op de A20. De strategische ligging in de Rotterdamse regio, de goede bereikbaarheid en de multifunctionaliteit van Schieveste bieden eindgebruikers, ontwikkelaars en beleggers een sterk economisch perspectief, naast het regionale afzet- en arbeidspotentieel. Inmiddels is Schieveste bouwrijp en zelfs al gedeeltelijk woonrijp. Bouwen is mogelijk tussen 3.500 m2 en 15.000 m2 . Stationslocaties 2017/2018 - 67

STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONS Spoorzone Delft Het oude, kenmerkende treinviaduct in de binnenstad van Delft maakte in 2015 plaats voor een ruim twee kilometer lange spoortunnel met ondergronds station en ruimte voor vier sporen. Bovenop het station is een nieuw stadskantoor gebouwd. Op de vrijgekomen ruimte verrijzen nu woningen en kantoren. Het eerste deel van het stadskantoor met daarin de stationshal en het ondergrondse station zijn in gebruik genomen. Er wordt nu gebouwd aan het tweede deel van het stadskantoor, met daarin de publiekshal en overige kantoorruimtes. Tegelijkertijd komen er een (ondergrondse) parkeergarage en fietsenstallingen en ontstaat er ruimte voor de realisatie van een nieuw stadsdeel (Nieuw Delft) met grachten en groen. Spoorzone Delft is een samenwerking tussen de gemeente Delft en ProRail. Ter voorbereiding op Programma Hoogfrequent Spoorvervoer wordt nog gebouwd aan een tweede spoortunnel die eind 2017 casco gereed is. Over zes jaar moeten de eerste treinen door de tunnel rijden. Centraal Station Hilversum Hilversum streeft naar een aantrekkelijk, economisch sterk en goed bereikbaar centrum. Afgelopen jaren heeft Hilversum hier, samen met marktpartijen, volop in geïnvesteerd met onder meer de vernieuwing van het Marktplein en het Hilvertshof. De volgende stap is om van het stationsgebied een waardige en groene entree te maken die past bij Hilversum Mediastad. Afgelopen jaar is gewerkt aan het stedenbouwkundig plan. Het doel is van het Stationsplein een levendig gebied te maken waar ruimte is voor wonen, winkels, kantoren en horeca. De barrières tussen het station en het centrum worden opgeheven, zodat de bezoeker direct merkt dat hij in het centrum is en op een logische wijze zijn weg vindt. Er komt nieuwe hoogwaardige bebouwing op het stationsplein, die aansluit bij de Hilversumse schaal en sfeer. Groen zal een centrale rol krijgen in de openbare ruimte. Daarbij wordt ook gekeken hoe de bereikbaarheid met de auto verbeterd kan worden. Eind 2017 wordt het stedenbouwkundig plan gepresenteerd aan de gemeenteraad. Evaluatie Zaancorridor De provincie Noord-Holland werkt samen met NS, ProRail en de gemeenten langs de Zaancorridor - het spoor van Amsterdam naar Heerhugowaard - aan het aantrekkelijker maken van de stationsomgevingen. De samenwerking bij de Zaancorridor is een pilot op het gebied van knooppuntontwikkeling. Begin 2017 zijn na een evaluatie de lessons learned in kaart gebracht. Een van de belangrijkste lessen is dat bij start van de samenwerking moet worden gezocht naar de raakvlakken tussen schaalniveaus en partijen, want ‘knooppuntontwikkeling is een ingewikkeld proces is dat zich afspeelt op meerdere schaalniveaus’. Per corridor moet verder kritisch worden gekeken naar welke partijen in welke fase nodig zijn en voor welke zaken. Een andere conclusie is, dat bij de start van de samenwerking de gezamenlijk opgave, urgentie, doelstellingen en rolverdeling expliciet benoemd moeten worden. Het overzicht van de lessen en aanbevelingen staat in het rapport ‘Lessons learned Zaancorridor’ dat te downloaden is van www.noord-holland.nl\ovk. Arnhem Centraal Met het nieuwe station, ontworpen door Ben van Erkel en geopend eind 2015, is Arnhem een bijzonder gebouw rijker qua architectuur én gebruiksvriendelijkheid. De Gelderse hoofdstad kreeg een nieuw station omdat er de komende jaren veel meer reizigers worden verwacht. De aanleg van extra sporen en perrons enkele jaren geleden heeft ervoor gezorgd dat de capaciteit kan groeien op de spoorlijnen naar Utrecht, Nijmegen, Zutphen én naar Duitsland. De nieuwe stationshal vormt de kroon op de vernieuwing van het stationsgebied, die ook de bouw van kantoren, winkels, fietsenstallingen, een nieuwe megabioscoop, de Zypse Poort en het Willemsplein en Willemstunnel omvat. De al langer bestaande kantoorpanden Parktoren en Rijntoren zijn onderdeel van het vernieuwde Centraal Station, dat past in het glooiende landschap van de stad. 68 - Stationslocaties

LOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCAT IONSLOCATIES Stationsgebied Heerhugowaard Voor de herontwikkeling van het stationsgebied in Heerhugowaard is een schetsontwerp Masterplan Stationsgebied gemaakt. Daarin staan de voorgestelde plannen voor het gebied dat nu kampt met verkeers- en parkeerproblemen en een openbare ruimte met weinig samenhang. De plannen voor verbetering lopen parallel aan de samenwerking tussen de spoorpartijen en gemeenten op de Zaancorridor (het spoor van Amsterdam naar Heerhugowaard). De aanleg van een veilige spoortunnel onder de Zuidtangent is een belangrijk onderdeel in de plannen. Als het om de openbare ruimte gaat, moet die de allure krijgen van een ontmoetingsplek voor iedereen. In het stationsgebied blijven genoeg kansen bestaan voor ruimtelijk-economische activiteiten. Stationsgebied Leiden Het Rijnsburgerblok is het eerste deelgebied en het eerste project in het Leidse stationsgebied. In het Rijnsburgerblok ligt de nadruk op woningen en kantoren. Ook is er ruimte voor commerciële activiteiten zoals retail en horeca. Ondergronds komt een fietsenstalling met plaats voor 5.000 tweewielers. Blikvanger wordt de Lorentz: een mulitifunctioneel gebouw met appartementen, kantoren, winkels, horeca en inpandig parkeren voor auto’s en fietsen. De locatie Rijnsburgerblok (fase 3) is de logische opvolgende fase na het Rijnsburgerblok fase 1 en 2. In het toekomstige stationsgebied biedt de locatie ruimte voor wonen, hotel, retail en horeca. Stationsgebied Maastricht De bouw van een ondergrondse fiets- en scooterstalling is onderdeel van de upgrade van de Maastrichtse stationsomgeving. Eind 2017 levert de aannemer de nieuwe stalling voor zo’n 3.000 fietsen en scooters op. Er bestaan in de Limburgse hoofdstad ook nog steeds plannen voor een zogeheten ovinterwijkverbinding die het centrum met het oostelijk stadsdeel verbindt. Een van de meest prominente kantoorgebouwen in Maastricht heet De Colonel en staat direct naast het NS-station. Het gebouw, waarin nog ruimte te huur is, heeft een zakelijke en modern-klassieke uitstraling. Het huisvest momenteel organisaties als Koninklijke Sphinx, Q-Park, EY, Arcadis en Regus. Spoorzone Groningen Om in de toekomst een verbeterde dienstregeling te laten rijden, gaat onder meer het Hoofdstation van Groningen op de schop. Het NS-station gaat ruimte bieden aan méér treinen. En voor het eerst in de geschiedenis ook aan doorgaande reizigerstreinen. Daarvoor zijn meer sporen en meer perrons nodig en een nieuwe voetgangerstunnel. Achter de monumentale stationshal komt een perronplein met een ruim aanbod aan voorzieningen. Met het verhuizen van het opstelterrein naar Haren ontstaat ruimte voor het ontwikkelen van de zuidzijde van het stationsgebied. Dit kan volgens de gemeente de komende decennia uitgroeien tot een toplocatie in de regio. Gedacht wordt aan een moderne ‘Cityhub’ met een mix van stedelijke functies, en met ruimte voor leisure, kantoren en woningen. De voetgangerstunnel krijgt een entree aan de zuidkant waardoor dit gebied wordt verbonden met de binnenstad van Groningen, de stad die in 2025 circa 228.000 inwoners zal tellen. Stationslocaties 2017/2018 - 69

Toplocatie Parktoren Nieuwe Stationsstraat 20 Arnhem Te huur 2.700 m² met 52 parkeerplaatsen vanaf 500 m² Energielabel VOOR INLICHTINGEN: Strijbosch Thunnissen Bedrijfsmakelaars Telefoon 026 - 3 552 100 Cushman & Wakefield Telefoon 026 - 445 2455 Stationsparken Sliedrecht Het Zuid-Hollandse Sliedrecht heeft twee treinstations: een in het centrum en de ander aan de westkant. Dit station, Baanhoek, ligt op de grens van de nieuwbouwwijk Baanhoek-West en buurgemeente Papendrecht. De spoorlijn verbindt Dordrecht met Geldermalsen en loopt langs de Sliedrechtse bedrijventerreinen Stationspark 1 en 2. Tussen de twee NS-stations ligt nog bedrijventerrein Nijverwaard, bekend van de woonboulevard. Een nieuwe (logistieke) bedrijfslocatie is gepland ten oosten van station Baanhoek. Daar moet Stationspark 3 komen, waarvoor het huidige sportpark van elf hectare zal moeten verhuizen. Station Roermond Station Roermond wacht een transformatie naar een regionaal mobiliteitsknooppunt. Het station moet het visitekaartje worden voor stad en regio. De gemeentelijke ontwikkelvisie waarbij provincie, NS, ProRail en Arriva nauw zijn betrokken, is inmiddels klaar. Belangrijke onderdelen daarin zijn onder meer een ‘Openbaar Vervoer-boulevard’ waar voetgangers overzichtelijk en veilig hun weg kunnen vinden tussen de verschillende stationsvoorzieningen, een verkeersvrij voorplein waardoor het station beter aansluit bij de binnenstad, en een voetgangersverbinding onder het station door die de oostkant van de stad verbindt met de Roermondse binnenstad. De visie gaat uit van twee fases. De eerste omvat de ontwikkelingen aan de westzijde: het busstation, halen & brengen, taxistandplaats, OV-boulevard en voorplein. In fase 2 gaat het om de oostelijke toegang tot het station en de tunnel eronderdoor. Ook worden in deze fase nieuwe voorzieningen voor fietsenstallingen en halen & brengen gerealiseerd. Door het nu opknappen van de bestaande stationstunnel, is voor de komende jaren een betere verbinding tussen de oostkant en de westzijde van de stad gegarandeerd. 70 - Stationslocaties 2017/2018

LOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES | STATIONSLOCATIES Station Heerlen/Maankwartier Maankwartier is een nieuw stadsdeel in Heerlen. Het verbindt het noordelijk en zuidelijk deel van de Limburgse stad door middel van een nieuw NS-station. Jaarlijks passeren hier 9 miljoen mensen met uiteenlopende bestemmingen. Wonen, werken, reizen, winkelen: al deze functies komen bij elkaar. Het complex bestaat uit drie delen: zuid, plaat en noord. ‘Zuid’ grenst direct aan het centrum van de stad. Hier zijn appartementen, winkeltjes, een deel van het hotel, een parkje en een ondergrondse parkeergarage. De ‘Plaat’ verbindt ‘Noord’ en ‘Zuid’. Hier komen het nieuwe NS-station, NS-winkeltjes, kantoren en het andere deel van het hotel. ‘Noord’ is inmiddels (bijna) klaar. De appartementen zijn bewoond, de winkels, de kantoren en de parkeergarage in gebruik. Den Haag Hollands Spoor Station Hollands Spoor in Den Haag krijgt aan de kant van Laakhaven een eigen stationsentree met winkels en een plein. Inmiddels is met de voorbereidingen begonnen van de bouw. De perrontunnel van het station wordt helemaal doorgetrokken tot aan de Laakzijde. Op het dak van de nieuwe entree komt een fietsenstalling voor 2.500 fietsen. Het voormalige Belastingkantoor tegenover station Hollands Spoor krijgt na zeven jaar leegstand een nieuwe bestemming. De 14.000 m2 kantoorvloer vormen de basis voor een modern complex van woningen, hotel en horeca. In het gebouw komen 66 middeldure huurappartementen en 199 hotelkamers. Op de begane grond behouden de huidige supermarkt en horecagelegenheden hun plek, met ruimte voor nieuwe bedrijven. Station Harderwijk Na een verbouwing van twee jaar werd in september 2016 het nieuwe NS-station Harderwijk opgeleverd. Met een verkeerstunnel onder het station zijn de files voor spoorbomen verleden tijd. De verkeerssituatie is daarmee veiliger dan ooit. Ook de hulpdiensten verspillen geen kostbare seconden meer wachtend voor gesloten bomen. Het nieuwe station is goed bereikbaar, met vlakbij (nog altijd gratis) parkeerplaatsen voor auto’s. Fietsers kunnen hun rijwiel in een overdekte én bewaakte fietsenstalling plaatsen (de eerste 24 uur gratis). Er is ruimte voor 1.500 fietsen. Met de vernieuwing van het station is Harderwijk ook per trein toegankelijk voor een breed publiek, op weg naar de historisch binnenstad of de groene Veluwe. Dat de uitstraling van het nieuwe station is verbeterd blijkt uit een klantenonderzoek. 85% van de ondervraagde bezoekers gaven onlangs het station een 7 of hoger. Den Haag Centraal Het gebied Centraal Station Oost in Den Haag wordt vernieuwd. Het gebied moet levendig en aantrekkelijk worden en het centrum verbinden met Bezuidenhout. Centraal Station Oost moet veranderen in een locatie met woningen en voorzieningen als kantoren, onderwijs en horeca. De gemeente wil dit bereiken door nieuwe woningen te bouwen, bestaande bouw te veranderen en de buitenruimte anders in te richten, onder andere met meer groen. Er zijn veel bekende organisaties gevestigd in het gebied tussen de Utrechtsebaan en het Centraal Station, zoals de Koninklijke Bibliotheek, het Nationaal Archief en de Leidse Universiteit. Ook de renovatie van de Koninklijke Bibliotheek en de herontwikkeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken door het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) zijn onderdeel van de plannen voor CS Oost. Wat er in het voormalige ministerie gaat komen wordt pas besloten na de tijdelijke huisvesting van de Tweede Kamer in het gebouw (tussen 2020 en 2025). Stationslocaties 2017/2018 - 71

Stationsgebied Rotterdam the place to be De afgelopen tien jaar maakte het Rotterdamse stationsgebied een ware metamorfose door. Een nieuw centraal station en een prachtig openbaar gebied. Nieuwe functies voor bestaande kantoorpanden, zoals flex offices aangevuld met hippe horeca in de ‘plinten’. En naast nieuwkomers ook veel startende bedrijven. Kortom, Rotterdam Central District is ‘in’. “C entral District is een mooi voorbeeld van hoe een gebied van stilstand en achteruitgang transformeert naar kansen en mogelijkheden”, zegt Jan-Cees Blok. Hij is als project manager betrokken bij de aanbesteding van twee ontwikkellocaties in het gebied. Veel vertrouwen De voorbeelden zijn legio, vult Kees van Oorschot aan. Het voormalige Shell-gebouw aan het Hofplein is bijvoorbeeld gekocht en opgeknapt door een Tsjechische belegger. Nu zit er Spaces in, dat flexplekken aanbiedt. “Het is een hele leuke plek geworden”, zegt de procesmanager Rotterdam Central District. Dezelfde ontwikkelaar/belegger wil nu ook 72 - Stationslocaties 2017/2018

Samenwerking met bedrijven In Central District is er een nauwe band tussen de gevestigde bedrijven en de gemeente. De vereniging Rotterdam Central District is daarvoor een uitstekend vehikel. Er zijn jaarlijks meerdere inhoudelijke sessies, bijvoorbeeld over de gebiedsontwikkeling. De bijeenkomsten trekken veel bezoek. Daarnaast worden er lunchconcerten en borrels georganiseerd om de contacten aan te halen. Van Oorschot: “De vereniging bestaat omdat iedereen dat graag wil. Een volgende stap is om de medewerkers meer het gevoel te geven dat dit ook hun plek is. Daar denken we gezamenlijk over na.” wel een fijne neus heeft voor de goede plekken.” Central Post, het oude, herontwikkelde postsorteergebouw, loopt goed. “Het is een topgebouw. Gebouwen met langgerekte, grote vloeren zijn weer in trek. Ze zijn ideaal voor flexplekken”, zegt Van Oorschot. Cambridge Innovation Center Er is veel leegstand geweest door de crisis. Bedrijven vertrokken, of werden kleiner. Of ze hadden minder ruimte nodig, bijvoorbeeld vanwege de opkomst van de flexplekken. Van Oorschot: “Nu is veel herontwikkeld en weer opgevuld. Het Groot Handelsgebouw is na een renovatieronde weer goedverhuurd. Een met het naastgelegen gebouw aan de slag. “Er is al een potentiële huurder voor. Er is veel vertrouwen in de markt.” Interactie met omgeving In het oude Nauta Dutilh-gebouw is Premier Suites opgeleverd, een shortstay-hotelconcept. De plint van het gebouw is opgeknapt met onder meer de hotelentree en een koffiebar. Hierdoor wordt het straatbeeld aantrekkelijker. Van Oorschot: “Dat geldt ook voor het Marriot Hotel waar we nu zitten. Vroeger was dit een vrij kale hal, nu kan je hier overal zitten. Het is een ontmoetingsplaats geworden, er is meer interactie met de omgeving.” Fijne neus Van Oorschot: “Delftse Poort is ook zo’n pand. De renovatie loopt nu. De plint moet beter. Het is nu al tot de derde verdieping open, maar niemand weet dat, omdat de plint gesloten is. Verderop aan het Weena zie je die ontwikkelingen al plaatsvinden, met name door de komst van nieuwe horeca.” Blok: “De medewerkers van de bedrijven vragen daar ook om. En, in het kader van gebiedsontwikkeling, geldt eigenlijk dat horeca altijd Stationslocaties 2017/2018 - 73 Jan-Cees Blok: ‘In het kader van gebiedsontwikkeling geldt eigenlijk dat horeca altijd wel een fijne neus heeft voor de goede plekken.’

belangrijke ontwikkeling was de komst van Amerikaanse Cambridge Innovation Center (CIC). Het was de eerste buitenlandse vestiging voor deze Amerikaanse incubator. Ze zijn zeer succesvol en breiden al weer uit, binnen het gebouw. Daarnaast trekken ze ook nieuwe bedrijven.” Innovatiegedachte koesteren Blok: “Dat is de reden dat we die innovatiegedachte in Central District koesteren.” Van Oorschot: “De mix van gevestigde bedrijven en kleine, creatieve ondernemers is hiervoor belangrijk. Kijk naar Schieblock, waar veel van dat soort bedrijven zitten.” Het succes levert ook vragen op, zoals: kunnen ze daar blijven zitten, of moet ze naar elders. En kan je dan het innovatiemilieu in stand houden?” De stedenbouwkundige uitwerking van het gebied loopt. Van Oorschot: “Wat kunnen we toevoegen, vervangen of slopen? Behouden we de jaren 50 panden, waar voegen we woningen toe?” Kees Van Oorschot: “Voorheen was dit gebied een echte kantoorzone. We zoeken nu manieren om woningen toe te voegen in de gebouwen en nieuwe ontwikkelingen in het gebied. Hierover lopen gesprekken met de diverse stakeholders.” Vier grote ontwikkellocaties Op dit moment zijn er vier grote ontwikkellocaties in Central District. Drie van de gemeente en één van een particuliere ontwikkelaar: Weenapoint. Blok is nu bezig om de aanbestedingen voor de locaties Delftseplein en Conradstraat in de markt te zetten. Er is een marktconsultatie geweest die de gemeentelijke visie bevestigt om er gemengde functies onder te brengen: wonen, werken, horeca. Blok: “Er is veel belangstelling. Eind dit jaar brengen we waarschijnlijk eerst één locatie op de markt.” Beide locaties zijn greenfield locaties met een bandbreedte van 35 tot 45 duizend vierkante meter bruto vloeroppervlak. Blok: “We dagen de markt uit om met een innovatief voorstel te komen dat bijdraagt aan de kwaliteit van het gebied, de innovatiegedachte, de gewenste mix aan functies en de leefsfeer.” “Vorig jaar hadden we het er over dat we klaar zijn voor de ‘volgende fase’. Dat is nu, met de start van de tenders voor Delftseplein en Conradstraat. En we zijn bezig met ideevorming en gesprekken voor de andere locaties”, sluit Van Oorschot af. << Jan-Cees Blok: “We zijn ook erg trots op onze buitenruimte. Kijk naar de rode loper; het natuursteen dat vanuit het station doorloopt tot de Westersingel. Maar ook de gazons en bankjes, waar mensen nu bij mooi weer verblijven. Vroeger wilde je zo snel mogelijk weg uit het stationsgebied. Dat is nu wel anders. Het begint een volwassen gebied te worden. We houden het onderhoud ook op topkwaliteitsniveau. De buitenruimte is integraal onderdeel van het project.” 74 - Stationslocaties 2017/2018

Den Haag Spui 184 - 192 Huurprijs: €185,- per m² per jaar Zoekt u een moderne kantoorruimte middenin Den Haag? Dan is dit gerenoveerde kantoorgebouw aan het Spui wellicht iets voor u! De ruimte is na de renovatie voorzien van de nieuwste beveiligingstechnieken, sfeervolle verlichting en moderne klimaatbeheersing. Vloeroppervlak Van de totale oppervlakte (ca. 4.000 m²) is er ongeveer 1.020 m² kantoorruimte beschikbaar op de tweede etage. Opleveringsniveau De kantoorruimte is gerenoveerd (2016) en voorzien van lift, systeemplafonds, vloerbedekking en pantry. Met het nieuwe klimaatsysteem zijn ruimtes persoonlijk instelbaar. De Wifi is snel en veilig en er zijn verplaatsbare stopcontacten. Door het hoogwaardige beveiligingssysteem bepaalt u wie er toegang heeft tot de ruimtes. Parkeren Parkeerplaatsen zijn in overleg beschikbaar in de ondergrondse parkeergarage (parkeernorm 1:50). Elektrische auto’s laadt u hier gemakkelijk op. Bereikbaarheid De locatie is perfect te bereiken met zowel het openbaar vervoer als met de eigen auto. Den Haag Centraal ligt op slechts een paar minuten reistijd. Gegevens kantoor H&W Makelaars | Prinsegracht 75B | 2512 EX Den Haag | T 070 356 04 12 www.hwmakelaars.nl

www.hori.nl Energy is everywhere w eren. maal aal aa Bouwen met verstand vraagt om installatieontwerpen met visie Energie acquireren, conserveren, economiseren & recycleren. maakt Hori Sustainable Solutions elk gebouw optimaal duurzaam. Hori Sustainable Solutions - Engineering excellence Hori Sustainable Solutions B.V. I Stationslaan 10 I 3701 EP Zeist, Nederland I t +31 (30) 691 28 28 I info@hori.nl I www.hori.nl

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76

Home