Voorkant

VOORWOORD ‘ D ee Uit een eerder tuinbelevingsonderzoek kwam naar voren, dat tuineigenaren wel iets met duurzaamheid in hun tuin zouden willen. Maar op de vraag wat dat kan zijn, hadden zij geen idee. Wat een prachtige kans voor de hoveniers om op deze vraag in te spelen! Branchevereniging VHG pakte deze handschoen op met de ontwikkeling van het concept van De Levende Tuin. Duurzaamheid in de tuin wordt bepaald door aandacht voor de elementen Bodem, Water, Voedsel, Dieren en Energie. In de handleiding, die in 2010 is uitgebracht, zijn deze elementen weergegeven in een bloemsymbool. Elk bloemblaadje staat voor één van deze elementen. Hoe groener het bloemblaadje, hoe duurzamer de gekozen vorm. Het handboek is destijds bewust als naslagwerk uitgebracht, zodat het gebruikt kan worden ter inspiratie in het klantgesprek. Het concept kan hiermee tastbaar en op basis van de wensen van de tuineigenaar worden vertaald naar een concrete levende tuin. Daarnaast heeft VHG in de afgelopen jaren veel aandacht besteed aan voorlichting aan hoveniers over de toepassing van het concept van De Levende Tuin in hun dagelijkse werk en het gebruik van het concept in het groene onderwijs aan leerling-hoveniers. In de tussentijd heeft het groen een geweldige ontwikkeling doorgemaakt. We zijn groen anders gaan waarderen. Mijn kernboodschap tijdens presentaties is steevast; ‘De tijd dat groen decoratie was, is voorbij.’ Het maatschappelijke bewustzijn is gegroeid, dat groen een belangrijke bijdrage levert aan de kwaliteit van onze leefomgeving, de biodiversiteit en de gezondheid van mensen. Groen is een oplossing in allerlei maatschappelijke opgaven waar we voor staan, zoals droge voeten, schone lucht en koelte in hete dagen. De handvatten van het concept van De Levende Tuin zijn ook prima te vertalen naar de openbare ruimte, naar schoolpleinen, bedrijventerreinen en tuinen bij zorginstellingen. Ik merk in mijn dagelijkse werk, dat daar veel belangstelling voor bestaat en er behoefte is naar een concrete vertaling naar die specifieke situaties. Het is geweldig om te zien hoeveel energie, verbinding en bevlogenheid groen bij mensen kan oproepen. Ik heb daar bijzonder veel waardering voor. Door al dat enthousiasme is De Levende Tuin intussen ook een beweging geworden. Uit de Green Deal Duurzame Levende Buitenruimten is een Manifest van De Levende Tuin voortgekomen, waarin VHG, NL Greenlabel, Vereniging Stadswerk Nederland, de Nederlandse Vereniging van Tuin- en Landschapsarchitectuur, Tuinbranche Nederland, Netwerk Groene Bureaus, Vogelbescherming, Vlinderstichting, Groei & Bloei, Nederlandse Bijenhoudersvereniging, Bomenstichting en Operatie Steenbreek samenwerken. Ik hoop, dat die mooie coalitie in de komende jaren nog verder zal groeien. En dat onze VHG-hoveniers en -groenvoorzieners in die mooie samenwerking en met andere netwerkpartners de rol van ‘Levende Tuin Ambassadeur’ verder kunnen invullen. Het VHG-concept van De Levende Tuin is een begrip geworden. En een beweging, waar vele schouders de vergroening van onze leefomgeving dragen. De Levende Tuin is breder geworden dan alleen duurzame opties voor de particuliere tuin en daarbij hoort ook een nieuwe uitgave van het handboek. Ik ben er trots op, dat dit handboek met medewerking van velen tot stand heeft kunnen komen. Daarvoor wil ik iedereen hartelijk danken. Bovendien hoop ik, dat dit nieuwe handboek verder zal inspireren, enthousiasmeren en verbinden om samen de ontwikkeling naar een groene en (be-)leefbare omgeving extra kracht bij zetten. Egbert Roozen, directeur Branchevereniging VHG 1

Inleiding: W H 5 S P B O Z Wo O Colofon en bronnen W T L G K G O P O B V B V B E D O B 1 1 2 2 3 3 4 5 59 65 79 87 97 10 111 11 12 13 13 14 15 15 16 18 18 19 20 3

Schuurtjes gezamenlijk vergroenen, bewoners, Waterschap Aa en Maas, Gemeente Helmond. 4

INLEIDING W h Deze vernieuwde handleiding is bedoeld om groene professionals te helpen en inspireren bij het ontwerp, de aanleg en het onderhoud van ‘de levende tuin’. De eerdere handleiding De Levende Tuin is een basisboek dat uitgaat van de elementen die worden gebruikt bij de inrichting van een tuin zoals verharding, omheining, gazon en beplanting. Centraal staan de keuzes die bijdragen aan een meer levende tuin in plaats van een versteende tuin. De nieuwe handleiding is een vervolg dat uitgaat van de behoeften en wensen van de klant. En ook antwoord geeft op de vraag ‘Wat kan ik allemaal nog meer met een levende tuin?’ Met veel praktische tips en bijpassende voorbeelden van groene oplossingen op vragen en wensen van diverse opdrachtgevers. Beide handleidingen kunt u zowel samen als individueel gebruiken. Ook kan deze handleiding goed dienen als een inspiratiebron voor uw opdrachtgever en uzelf. Van grijs naar groen In 2010 is het concept De Levende Tuin ontwikkeld als reactie op de heersende trend van versteende tuinen. Toepassing van groen heeft in de levende tuin meer dan een decoratieve functie. Het gaat om het creëren van een prettige, gezonde en duurzame leefomgeving. Het concept is toepasbaar op elk tuintype of type tuin. Met het concept wil Branchevereniging VHG laten zien dat naast het genieten van een tuin ook andere maatschappelijke en economische waarden vervuld kunnen worden. We hanteren in deze handleiding de term ‘de levende tuin’. De informatie is toepasbaar op particuliere tuinen, maar ook op de openbare ruimte, een bedrijventerrein, een schoolplein of een gemeenschappelijke tuin bij een zorginstelling of woningbouwvereniging. De opzet van deze handleiding is sterk klantgericht. Daarom gaat het in deze handleiding over de mogelijkheden en meerwaarde van groen bij, op, aan en in gebouwen en woningen. 5

De laatste jaren is het besef gelukkig steeds meer toegenomen dat groen positieve effecten heeft op onze leefomgeving. We zijn anders gaan denken over bestrating, waterafvoer, biodiversiteit en beplanting. De groene boodschap is opgepakt door allerlei disciplines. Er zijn ondertussen tal van nieuwe wetenschappelijke onderzoeken, praktijkvoorbeelden, duurzame materialen en toepassingen. Uitleg over deze symbolen vindt u op pagina 15. Voetgangersbrug en stadspark ineen, Paleisbrug, Den Bosch. 6

Gezonde lucht, wateropvang en biodiversiteit gaan over de grenzen van de erfafscheiding. Levende tuinen maken samen levende wijken. Concept In deze vernieuwde handleiding is de informatie uit de eerdere handleiding aangevuld en aangepast met actuele informatie en ontwikkelingen. Bijvoorbeeld met gegevens uit de factsheets over de meerwaarde van groen van de Groene Agenda. Het basisconcept van De Levende Tuin is verder verbreed en verdiept met relevante thema’s en nieuwe voorbeelden. Het gaat in deze handleiding vooral om de structuur van het concept de levende tuin. Deze is bedoeld als hulpmiddel om de veelheid aan beschikbare informatie en bijpassende voorbeelden te ordenen. Als groenprofessional kunt u hiermee uw eigen vertaling naar de praktijk maken. U kunt de handleiding ook gebruiken in een gesprek samen met de klant of opdrachtgever, waarbij groen ook goed ingezet kan worden voor het oplossen van niet-groene vraagstukken. Verbindingen We zien steeds meer dat groene ruimten in onze wijken met elkaar worden verbonden. Groene plekken worden door verschillende doelgroepen gebruikt. Tevens zien we dat de (groene) binnenruimte en de buitenruimte steeds meer in elkaar overlopen. Alliander, Duiven. 7

TIP De mindmaps per opdrachtgever zijn een handig hulpmiddel om in een gesprek de meerwaarden van De Levende Tuin en de mogelijkheden toe te lichten. Bij sommige projecten zitten meerdere betrokkenen aan tafel. Zij kunnen door verschillende thema’s geraakt worden. De mindmap biedt een integraal overzicht. Het speelveld rondom groen is veranderd en daarmee verandert ook het speelveld voor de groene professional. Omdat groen een integraal middel is om tot klimaatbestendigheid en verduurzaming te komen, moet de groene professional integraal kunnen samenwerken met andere (niet-groene) professionals. Nieuwe opdrachtgevers komen in beeld zoals scholen, ziekenhuizen, woningcorporaties en verenigingen van eigenaren, naast bedrijven, overheid en particulieren. Voor de professional maar ook voor de opdrachtgever of andere betrokkenen biedt deze handleiding tal van handvatten voor “wat-groen-allemaal-kan-doen” voorzien van beeldmateriaal. Opzet van deze handleiding U vindt in dit handboek geen kant-en-klare recepten. Wel een uitgebreide keuze aan ideeën die u kunt gebruiken om uw klanten te helpen en te enthousiasmeren. U kunt in deze handleiding informatie en inspiratie op thema zoeken. Denk aan: water, temperatuur, duurzame materialen, biodiversiteit, ontspannen en ontmoeten of voedsel/bloemen. Net wat uw klant graag terugziet in de levende tuin. Deze thema’s vindt u terug onder de groene tabbladen. In het eerste contact met klanten kunt u met deze handleiding starten vanuit de vraag en/of ambitie van de klant. Veel vragen en ambities voor de leefomgeving zijn ‘niet groen’, bijvoorbeeld het verminderen van wateroverlast, het verminderen van de ervaren geluidshinder, een betere luchtkwaliteit, een productieve werkomgeving, het verminderen van hittestress in de bebouwde omgeving of energiebesparing. De oplossingen hiervoor kunnen wel groen zijn. Om heel klantgericht de meerwaarden van groen te belichten, kunt u gebruik maken van de mindmaps onder de bruine tabbladen. Voor elk type klant is een eigen mindmap gemaakt. Deze geeft een overzicht van de verschillende meerwaarden van groen. Deze meerwaarden worden daarna kort toegelicht. Voor verdere verdieping kan men inspiratie opdoen bij de groene tabbladen per thema. Wilt u meer weten over De Levende Tuin, bekijk dan de verschillende publicaties en online bronnen: basishandleiding De levende Tuin, Facebookpagina, website www.delevendetuin.nl, filmpjes op YouTube en de Cursus voor Professionals. Specifiek voor schoolpleinen bestaat er de Handleiding Groene Schoolpleinen. 8

Een levend concept Een levende tuin is eigenlijk nooit klaar, die blijft zich ontwikkelen. Dat geldt ook voor deze handleiding. De losbladige opzet maakt het mogelijk om zelf informatie toe te voegen. En heeft u vragen, suggesties of goede voorbeelden, neemt u dan contact op met Branchevereniging VHG: info@vhg.org. 9

H l Vlinders en bijen hebben het moeilijk. De bestuiving van onze gewassen is kwetsbaar. We worstelen met milieuthema’s als klimaatverandering, hogere temperaturen in de stad, wateroverlast bij hevige regenval en grote hoeveelheden CO2 en fijnstof in de lucht. Onder kinderen neemt overgewicht toe. Er is veel eenzaamheid ondanks de hoge bevolkingsdichtheid. Veel van deze problemen zijn niet groen. Aan de oplossingen kan groen in de vorm van meer levende tuinen wel bijdragen. Beter evenwicht stad, mens en natuur Uit onderzoek blijkt steeds meer dat wat we intuïtief allang weten: groen is goed voor ons. Mensen voelen zich gelukkiger en gezonder met groen om zich heen, zowel in een landelijk als in een stedelijk gebied én in gebouwen. Hierbij moet worden bedacht dat nu al twee derde van de Nederlandse bevolking in de stad woont. Rond 2030 zal dit meer dan driekwart zijn. Daarom is er in deze handleiding ruime aandacht voor groene oplossingen voor de bebouwde omgeving. Als we onze eigen buitenruimte op een goede manier vergroenen, verbeteren we tegelijkertijd de kwaliteit van onze wijken. Het zijn kleine dingen die al een verschil kunnen maken. Alle handelingen samen zorgen voor een grote verandering. Met het vergroenen van onze woonomgeving, scholen, bedrijven, zorginstellingen en openbare ruimte maken we onze steden en dorpen een stuk aantrekkelijker voor mensen, dieren en planten. Groen als middel Het concept van De Levende Tuin gaat over het bespreekbaar maken van de meerwaarde van groen door deze te verduidelijken en toe te passen. Centraal in de filosofie van De Levende Tuin staat het idee dat groen geen doel op zich is. Groen is ook meer dan alleen maar decoratie. De nadruk ligt op groen als middel dat belangrijke bijdragen kan leveren aan het oplossen van belangrijke maatschappelijke thema’s, zoals waterberging, luchtkwaliteit, veiligheid, duurzaamheid, biodiversiteit en extra economische activiteit. Als je alle tuinen bij elkaar zou optellen, kom je uit op een gebied dat tien keer zo groot is als Het Nationale Park De Hoge Veluwe. De discussie dat groen alleen maar geld kost, alsof groen geen baten zou hebben, verschuift langzaam maar zeker naar een afweging tussen kosten en baten. Bedrijven en burgers zijn zich niet altijd bewust van alle mogelijke voordelen van groen in hun omgeving. De groenprofessional kan met het concept van De Levende Tuin een actieve rol spelen door zijn kennis en ervaring te delen, te motiveren en te adviseren. 11

Meer dan 70% van de Nederlanders heeft een tuin. 40% van de tuinen ligt in de stad. Meerwaarde We zijn druk bezig met het creëren van klimaatbestendige steden. Het is goed om daarbij niet alleen te kijken naar technische oplossingen. Groen biedt integrale oplossingen voor een beter klimaat die tevens leiden tot bijvoorbeeld meer sociale samenhang, biodiversiteit, een betere gezondheid en meer welbevinden. De meerwaarde van de levende tuin is en/en. Een boom bijvoorbeeld, zorgt voor schaduw en verkoeling tijdens hete zomers. Regenwater kan makkelijker doordringen in de bodem. Ook houdt de boom een deel van het regenwater vast, wat weer verdampt en niet afgevoerd hoeft te worden. Een boom neemt CO2 op, produceert zuurstof en kan luchtverontreiniging vasthouden. Daarnaast genieten we in de seizoenen van bloesem, vruchten of prachtige herfstkleuren. De boom biedt leefruimte en voedsel aan vogels, zoogdieren, insecten en mensen. Hoe groter de boom hoe beter hij zijn functies kan uitvoeren. Bovendien hebben bomen ook een waardeverhogend effect op onroerend goed. Ook binnengroen vervult allerlei dubbelfuncties. Binnengroen helpt om de luchtkwaliteit te verbeteren, vermindert stress en verbetert ons concentratievermogen. We zijn productiever in een groene omgeving en tevredener over onze werkplek. Meer weten over de waarde en mogelijkheden van binnengroen? Kijk op www.intogreen.nl. Dode materialen worden steeds minder waard en moeten na enige jaren worden vervangen. Beplanting van een levende tuin wordt in de tijd steeds meer waard en vervult steeds meer haar functies. De meerwaarde van de levende tuin wordt met de jaren steeds groter. 12

Deskundigheid Met De Levende Tuin etaleert de groene professional zijn of haar groene kennis en creativiteit. De levende tuin is niet zomaar wat verharding, water en een boom. Het gaat erom hoe en welke beplanting, verharding en water met elkaar zijn verbonden. Vergroenen is actueel. De vraag naar deskundige vergroeners zal steeds groter worden. Een tegeltuin of versteende omgeving kan immers ook door anderen worden aangelegd. Sortimentskennis en multifunctionele beplanting Het gaat er bij De Levende Tuin om hoe je slimme beplanting kunt inzetten om groen zijn verschillende functies zo goed mogelijk te laten vervullen. Dit betekent voor de groene professional dat het beschikken over een goede sortimentskennis zowel in de breedte als in de diepte essentieel is. Welke beplanting is geschikt voor het binden van fijnstof of andere luchtverontreiniging? Welke beplanting is goed voor meer vogels, bijen of vlinders in de tuin? Welke beplanting kan goed tegen perioden van wisselend droogte en dan weer natte voeten? Welke eetbare beplanting is allemaal geschikt voor een kleine stadstuin? Welke bomen zijn geschikt voor schaduw voor geparkeerde auto’s? Hoe kan groen het ervaren van omgevingslawaai verminderen? In deze handleiding zijn diverse tabellen opgenomen met meer informatie over functioneel groen. In Amsterdam (Zuidplein) zijn op een ondergrondse fietsenstalling zeventig groeiplaatsen voor bomen in het gebouw geïntegreerd in de vorm van verzonken bakken. 13

S We zullen het snel eens zijn over de vraag, wat een niet-levende tuin is. Er is geen vlinder of vogel te bekennen. We denken direct aan de buitensporige toepassing van dode materialen in de vorm van veel bestrating en bijvoorbeeld houten of stenen schuttingen. Terughoudend gebruik van deze materialen en in de plaats daarvan meer natuur gebruiken, zijn de eerste stappen op weg naar een levende tuin. Variatie De vraag wat nu een levende tuin wel is, is daarmee nog niet beantwoord. Dat is maar goed ook. In iedere tuin is namelijk alle ruimte om te variëren. Juist variatie, zowel tussen verschillende tuinen als binnen een tuin, is een sleutelbegrip als we het hebben over de levende tuin. De levende tuin is niet tegen mensen maar is er juist vóór mensen. Het is geen groene jungle met alleen maar rommel en ongedierte. De levende tuin past bij de wensen van de eigenaar met betrekking tot gebruik, specifieke behoeften en hoeveelheid onderhoud. Thema’s Op basis van vragen en wensen van klanten en de mogelijkheden van de levende tuin om bij te dragen aan een betere leefomgeving, zijn er 18 thema’s benoemd. Deze thema’s vindt u terug onder de groene tabbladen in deze handleiding. De thema’s zijn allemaal onderdelen van de levende tuin. Ze vallen onder de grote maatschappelijke dossiers als gezondheid, duurzaamheid, klimaat en economie. 15

Verzamelbegrippen als gezondheid, duurzaamheid en beleving We weten dat groen goed is voor onze gezondheid en ons welbevinden. Gezondheid is echter een verzamelbegrip. Er zijn meerdere factoren die bijdragen aan onze gezondheid. Denk aan ontspanning, bewegen, voedsel, temperatuur of luchtkwaliteit. De factoren waar groen effect op heeft, zijn in deze handleiding thema’s genoemd. De levende tuin heeft op verschillende van die thema’s positieve effecten en helpt zo onze gezondheid en ons welbevinden te verbeteren. Dit geldt ook voor het verzamelbegrip duurzaamheid. Bij duurzaamheid kunnen we denken aan duurzame materialen en biodiversiteit, maar ook lokale voedselproductie en groene educatie vallen hieronder. Vaak wordt de wens geuit: we willen meer beleving. Dit is ook een verzamel- of container-begrip. Beleving is hoe wij als mens onze omgeving met al onze zintuigen ervaren. Dit gaat over zien, ruiken, horen, proeven en voelen. De levende tuin heeft meerwaarde KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/ Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen 16

Het toepassen van de principes van de levende tuin vervult meerdere functies tegelijk. Waterberging in de tuin ter voorkoming van wateroverlast is ook goed voor meer biodiversiteit. Symbolen Voor de 18 thema’s zijn 18 symbolen ontwikkeld. Voor deze thema’s kan groen op verschillende manieren worden ingezet. In de eerdere basishandleiding De Levende Tuin waren 5 thema’s benoemd: Bodem, Water, Voedsel, Dieren en Energie. De 5 thema’s komen ook weer terug in deze nieuwe handleiding. Gezien de huidige ontwikkelingen in de maatschappij en de positieve effecten van groen op onze gezondheid, ons welbevinden, op sociale- en klimaatvraagstukken zijn er nieuwe thema’s toegevoegd en het thema Energie is verder uitgesplitst. Energiezuinige maatregelen komen terug bij Temperatuur en Duurzame materialen. Energie van de mens onder Ontspannen en Bewegen/Spelen. De thema’s Bodem, Voedsel/Bloemen en Biodiverisiteit(Dieren) vallen onder Natuur. Oud Nieuw bloemlabel bloemlabel NATUUR ECONOMIE KLIMAAT MENS Nieuwe handleiding In de nieuwe handleiding zijn de 18 thema’s van de levende tuin geordend onder 4 pijlers: Klimaat, Mens, Natuur en Economie. De thema’s van de levende tuin dragen bij aan een prettige, gezonde en duurzame leefomgeving. 17

BIODIVERSITEIT EDUCATIE DUURZAME MATERIALEN VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM ONDERHOUD WATER NATUUR BATEN ECONOMIE VEILIGHEID MENS KLIMAAT LUCHTKWALITEIT TEMPERATUUR BEWEGEN GEUR ONTMOETEN KLEUR PRODUCTIVITEIT ONTSPANNEN GELUID Om in één oogopslag te kunnen zien in hoeverre een situatie voldoet aan het principe van de levende tuin kunnen de verschillende symbolen gebruikt worden. Dit is een handig hulpmiddel om in de huidige situatie, de gewenste situatie of een voorbeeldsituatie te bekijken op welk vlak nog verbetering mogelijk is. Bij verschillende foto’s in deze handleiding zijn de symbolen van de belangrijkste bijdragen van de levende tuin in die situatie toegevoegd. Voor elk symbool van een thema worden drie versies gebruikt. Deze staan voor de mate van bijdrage aan het thema en dus aan de levende tuin. Een grijs symbool draagt niet bij aan dit thema van de levende tuin. Een groen/grijs symbool draagt bij aan het thema, maar er is nog verbetering mogelijk. Deze symbolen zijn een handig hulpmiddel maar geen keurmerk. Dit geeft een kwalitatieve indruk voor de mate van verlevendiging van de tuin of omgeving. Het is bedoeld om op een eenvoudige manier aan te geven of verbeteringen richting een levende tuin nuttig en mogelijk zijn. Vele kleine verbeteringen kunnen samen ook een groots effect hebben. 18

Beplanting Beplanting is in deze handleiding geen apart onderwerp. Beplanting wordt benaderd vanuit de functies die groen kan vervullen. Beplanting, die past bij bepaalde functies en meerwaarde heeft voor de klant of omgeving, vindt u terug onder de verschillende thema’s. Algemene tips voor beplanting in een levende tuin: • Benut de beschikbare oppervlakte, horizontaal en verticaal. • Breng variatie in structuren, hoog en laag. • Zorg voor beschutting voor mens en dier. • Schep variatie in plantsoorten, met oog voor bloemen en nectar, geuren en kleuren, vormen van blad en bloem. • Pas eetbare soorten toe. • Zorg voor bloei tijdens het gehele seizoen. • Plaats het groen daar waar het de gewenste functie optimaal kan uitoefenen. 19

Bestaande situatie De levende tuin betekent ook zuinig zijn met dat wat er al is. Integreer bij de herinrichting van een bestaande situatie de elementen die al goed zijn voor de kwaliteit van de leefomgeving in het nieuwe plan. De levende tuin hoeft ook niet direct af te zijn, maar mag gerust meegroeien met de veranderende wensen en mogelijkheden van de eigenaar. Inventarisatie van de bestaande tuin: een checklist Bestaande tuinen hebben vaak al elementen die ook in een levende tuin passen. De meeste tuinen kunnen na een kritische inventarisatie gericht worden verbeterd. Het volgende stappenplan dient als leidraad: Levende materialen • Wat is er in de bestaande tuin al goed voor de eigenaar? • Hoe is de biodiversiteit? • Staan de planten op de juiste plek zodat de meerwaarde kan worden benut? • Kunnen de planten met weinig onderhoud toe? • Kan worden afgezien van chemische bestrijding? • Zijn de planten zodanig geplaatst dat zij, als ze eenmaal volwassen zijn, elkaar gaan aanvullen en niet beconcurreren? • Is de beplanting geschikt om de behoefte aan koeling van de woning/gebouw in de zomer te verminderen? En de behoefte aan verwarming in de winter? • In hoeverre is de bestaande tuin nu al aantrekkelijk voor nuttige dieren? Dode materialen • Welke materialen zijn geschikt voor hergebruik? • Welke materialen kunnen met groen geschikt worden gemaakt? • In hoeverre is rekening gehouden met toegankelijkheid voor dieren? Bodem • Is de bodem van goede kwaliteit qua structuur en textuur? • Is de hoeveelheid organisch materiaal voldoende? • Is de hoeveelheid bodemleven, kwantitatief en kwalitatief, voldoende? • Kan voldoende hemelwater in de bodem infiltreren? 20

P Wonen in een veilige en gezonde leefomgeving vinden mensen belangrijk. De aandacht voor duurzaamheid neemt toe onder tuinbezitters. Een levende tuin draagt bij aan duurzame thema’s. Daarnaast zijn er nog tal van andere positieve effecten van groen op onze leefomgeving. Van veel van deze voordelen van groen is de particulier zich niet bewust. Vaak ook niet van het feit dat met het toepassen van groen euro’s kunnen worden bespaard en zelfs verdiend. Of dat de aanpassingen om te komen tot een meer levende tuin gemakkelijk kunnen zijn. Groener Een groene tuin vraagt niet per se meer onderhoud en is ook niet duurder dan een tegeltuin. Veel tuinbezitters zijn zich daarvan niet bewust. Ze willen best groener, maar het ontbreekt ze vaak aan kennis van ontwerp, aanleg of planten. En dan wordt toch gekozen voor een bekend standaardplaatje en standaardbeplanting. Met inspiratie uit deze handleiding kan de ontwerper of hovenier komen tot alternatieven die passen bij de wensen en levensstijl van de tuineigenaar én bijdragen aan een prettige en gezonde leefomgeving. De groene professional is bij uitstek de deskundige om een omgeving te vergroenen. Mindmap In de mindmap Particulier is de tuinbezitter als vertrekpunt genomen. De verschillende thema’s kunnen een wens maar ook een vraag voor de tuinbezitter zijn zoals een plek voor rust en ontspanning, plukbloemen uit eigen tuin, minder wateroverlast of een betere luchtkwaliteit. De foto’s bij de thema’s met voordelen van de levende tuin worden hieronder kort beschreven. Onder de bijbehorende groene themabladen is nog veel meer informatie met bijpassende voorbeelden te vinden. 21

65% van de tuinbezitters wil graag iets aan hun tuin veranderen. Tuinbeleving Tuinbranche Nederland verricht regelmatig onderzoek naar de voorkeuren en drijfveren van Nederlandse tuinbezitters. Er worden zes verschillende tuintypen onderscheiden op basis van hoe zij de tuin beleven. De groene en blauwe tuintypen hebben meer met de tuin en tuinieren. Of om zelf in te werken of meer als ‘statussymbool’. Het rode en gele type heeft minder met tuinieren en ziet de tuin meer als gebruiksruimte. Bijvoorbeeld als een extra woonkamer om elkaar te ontmoeten of als een plek waar de kinderen kunnen spelen. In deze mindmap is rekening gehouden met de thema’s waarin de tuintypes geïnteresseerd zijn. Dit kan een hulpmiddel zijn in een gesprek. We zien dat de tuin voor alle tuintypen een gemeenschappelijke waarde heeft als plek voor rust en ontspanning. De ideale tuin voor de meeste tuinbezitters heeft een terras, bomen, vaste planten, klimplanten en zomerbloeiers. Men hecht steeds meer waarde aan duurzaamheid. De thema’s Ontspannen, Voedsel/Bloemen, Onderhoudsvriendelijk en Duurzame materialen spreken de meeste tuinbezitters aan. Verder specifiek: Het gele type kan men aanspreken met gezellig ontmoeten, spelen voor de kinderen en moestuinieren. Ook diervriendelijk vindt men belangrijk. Dit type heeft een voorkeur voor eenvoudig te onderhouden producten. Van belang zijn de thema’s Ontmoeten, Bewegen/Spelen. Het groene tuintype vindt milieu- en diervriendelijkheid belangrijke en is geïnteresseerd in bijzondere planten en bomen. Voor dit type is dus ook het thema Biodiversiteit van belang. Het groen-blauwe tuintype gaat steeds vaker voor een meer wat wildere tuin en gebruikt deze als buitenkamer. De thema’s Biodiversiteit en Ontmoeten zijn voor dit tuintype relevant. Het blauwe tuintype vindt de tuin als plek om te relaxen erg belangrijk, evenals duurzaam tuinieren. Dit tuintype is gevoelig voor wat meer onderscheidende en verrassende ideeën uit de thema’s Ontspannen en Duurzame materialen. Het rode tuintype heeft weinig binding met en kennis over de tuin. De ideale tuin is echter wel groen en weelderig. Ook ziet dit type de tuin meer dan voorheen als een plek van rust, een tweede woonkamer. Deze tuinbezitter heeft behoefte aan praktische oplossingen. Van belang zijn de thema’s Baten en Ontmoeten. Waardenplattegrond tuinbeleving 22

NATUUR ECONOMIE KLIMAAT MENS VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl)

© Foto’s met de klok mee: Tuin met staptegels - Snoek Groep Onderhoudsvriendelijke voortuin - Griffi oen Wassenaar Duurzame voortuin - LipsGroen Distelvlinder - Henk Bosma Vlinderstichting Moestuin en plukboeket - Modeste Herwig Water bergen in het gazon - LipsGroen Natuurvriendelijke vijver - Ecolan Groen parkeren - Olivijn greenSand Schuurtjes gezamenlijk vergroenen Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Interieurgroen - Ginkelgroep Geurende roos - iVerde Tuinbeleving - Griffi oen Wassenaar Ontspannen lezen - Modeste Herwig Schiedam bibliotheek Zuidkoop - Into Green Veranda - iVerde Spelende kinderen - Lindenbosch Groene geveltuintjes - Lindenbosch

FINANCIEEL VOORDEEL BIJEN VLINDERS VOGELS SUBSIDIE BIJDRAGE DUURZAAMHEID EDUCATI HOGERE MINDER ENERGIEKOSTEN VASTGOEDWAARDE ONDERHOUDSVRIENDELIJK DUURZAME MATERIALEN ONDERHOUD GEZONDHEID WELBEVINDEN BEWONERS HEID DEN RS BATEN Pa MINDER CRIMINALITEIT EN VANDALISME VEILIGHEID E ACTIEVER / MINDER ZIT TIEVER / INDER IT ONTWIKKELING KINDEREN BEWEGEN BETER SOCIAAL KLIMAAT PRODUC TIVITEIT INFORMEEL GEZELLIG HOGERE De Levende T KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) MINDER ANGST/ DEPRESSIE CREATIVITEIT CON RUST VOOR OGEN ONTMOETEN MIND MEDIC

LEREN VAN DE NATUUR S S PLUKTUIN GEZOND LOKAAL BIODIVERSITEIT TIE VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM TEROVERLAS TEROVERLAST MINDER DROOGT WATER BERGEN EN HERGEBRUIK WATER VERKOELING V TEMPERATUUR articulierlier art ar LUCHTKWALITEIT FRISSE GEZONDE LUCHT G GEUR KLEUR CT ONTSPANNEN BELEVING BETERE ONCENTRATIE MINDER STRESS GELUIDHINDER ERVAREN GELUID BESCHERMING VERONTREINIGING VERKEER INDUSTRIE SCHADUW MEER BETERE ISOLATIE RENDEMEN ZONNEPANEL NDER ICATIE

T (met de klok mee) ECONOMIE Groen in de directe omgeving verhoogt de waarde van de woning met 4 tot 15% afhankelijk van de lokale omstandigheden. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van de woning. Een besparing van tot 73% op de aircokosten in de zomer en tot 23% op de stookkosten in de winter. Dakgroen verlengt de levensduur van de dakbedekking. Voor de aanleg van dakgroen bestaan in diverse gemeenten stimuleringsmaatregelen in de vorm van subsidie of aantrekkelijke leenvoorwaarden. Raadpleeg dan ook altijd de website van de betreffende gemeente en ook die van het waterschap. Een levende tuin en een onderhoudsvriendelijke tuin gaan goed samen. NATUUR Er zijn tal van duurzame materialen voor in de tuin die bijdragen aan een betere leefomgeving voor mens, dier en plant. Kinderen, die op jonge leeftijd contact hebben gehad met de natuur, vertonen op latere leeftijd vaak een positieve houding ten aanzien van natuur en milieu. Voor vogels, vlinders en bijen kunnen tuinen een belangrijk onderdeel zijn van hun voedselnetwerk in de stad of omgeving. Dit geldt ook voor dak- en gevelgroen. De tuin kan worden gebruikt voor lokaal geproduceerd gezond voedsel. Dit is lekker en duurzaam. Ook levert de tuin (eetbare) bloemen voor in gerechten of voor in de vaas. Moestuinieren kan leiden tot een grotere inname van groente en fruit door kinderen. KLIMAAT In een groene tuin kan het water in de bodem infiltreren of verdampen. Er hoeft minder neerslag te worden afgevoerd. Dit beperkt wateroverlast bij piekbuien. In een natuurzwemvijver kan zelfs gezwommen worden. Buitengroen vermindert ‘s zomers de hitte in en rondom de woning. Hitte is met name gevaarlijk voor ouderen, baby’s, zwangeren en chronisch zieken. Zonnepanelen op groene daken kunnen tot 40% meer rendement behalen. 23

Binnengroen zuivert de lucht van schadelijke stoffen afgegeven door bijvoorbeeld tapijten, meubels, bouwmaterialen, schoonmaakmiddelen, verf en printers. Deze vorm van luchtverontreiniging blijft tegenwoordig vaak in huis hangen door de betere isolatie en gesloten ventilatiesystemen. Door verdamping maakt binnengroen de lucht minder droog waardoor mensen minder hoofdpijn hebben en zich beter kunnen concentreren. Planten verminderen de CO2-concentratie en produceren zuurstof. Buitengroen beschermt ons tegen verontreiniging van verkeer en industrie. Een boom van 50 cm dik kan per jaar ongeveer 500 gram fijnstof afvangen. Dit compenseert circa 7.500 jaarlijks gereden autokilometers. MENS Geur roept herinneringen op. Door geuren te ruiken die we herkennen voelen we ons veilig. Dit is prettig voor personen met dementie. In het groen kunnen we de seizoenen beleven. Voor een stressverlagend effect is het belangrijk dat het groen goed zichtbaar is. Groene gevels, groene wanden en groene daken kunnen daarom ook heel effectief zijn. Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van aanwezig verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Groene daken kunnen geluid reduceren tot 5,5 decibel. Ook reduceren groene gevels het geluid op straatniveau. Binnen in huis kunnen planten de akoestiek en de spraakverstaanbaarheid verbeteren. Uitzicht op groen gaat gepaard met een lager stressniveau en een hoger gevoel van welzijn. Een groene omgeving is rustgevend en mensen herstellen er sneller van stress. In wijken met meer groen hebben bewoners minder last van angststoornissen of depressiviteit. Ook komen er minder hart- en vaatziekten, angst en depressie voor. Naarmate in wijken meer groen voorkomt, gebruiken kinderen minder ADHD-medicatie. Voor mensen die veel tijd achter het beeldscherm doorbrengen, is de kleur groen ontspannend voor de ogen. 24

In een groene omgeving kunnen we onze aandacht er beter bij houden en herstelt ons concentratievermogen sneller. Ook zijn we creatiever. Een groen ingerichte buitenruimte draagt bij aan een beter sociaal klimaat en informele ontmoetingen. Buurtbewoners voelen zich meer verbonden en zijn minder eenzaam. In een groene omgeving is men overdag meer buiten (in het daglicht) en actiever. Tuinieren is een belangrijke vorm van gezond bewegen. Ook voor als we ouder worden. Met name voor jongens in de basisschoolleeftijd gaat groen in de woonomgeving gepaard met meer lichaamsbeweging. Vooral in de vorm van buiten spelen. Kinderen die vaker buiten spelen in het groen zijn creatiever zelfverzekerder, fitter en slimmer. Kinderen die opgroeien met groen in hun directe omgeving hebben minder overgewicht. Wijken met groen hebben gemiddeld 42% minder criminaliteit dan wijken zonder groen. Bewoners voelen zich veiliger in wijken met groen. 25

B Groen heeft in het bedrijfsleven een positief effect op het imago. We zien steeds meer dat bedrijven geïnteresseerd zijn in een groene werkomgeving. Hierbij gaat het om meer dan het gebruiken van duurzame materialen. Het gaat om een groene buitenruimte, een groen gebouw en/of groene binnenruimten, waarbij groen verschillende functies vervult. Van de operationele kosten die een bedrijf in een kantoorgebouw heeft, gaat 1% op aan energie, 9% aan huur en maar liefst 90% aan personeel. Met de levende tuin is hier veel meerwaarde te behalen. Mindmap In de mindmap Bedrijf is de zakelijke omgeving als uitgangspunt genomen. Dit kan een bedrijf, kantoor, winkel maar ook bijvoorbeeld een horecaonderneming zijn. De verschillende thema’s kunnen een wens maar ook een vraag van de opdrachtgever zijn, zoals een ontspannen vergaderplek, een bijdrage aan duurzaamheid, verhogen van de arbeidsproductiviteit, verminderen van geluidsoverlast, verkoeling tijdens hete zomers of een betere luchtkwaliteit. Een aantal thema’s, die met foto’s zijn verbeeld, worden hieronder kort beschreven. Onder de groene bijbehorende themabladen is meer informatie met voorbeelden te vinden. 27 ECONOMIE

NATUUR KLIMAAT MENS © Foto’s met de klok mee: Vescom Deurne - Du Pré Groenprojecten Wehkamp Zwolle - Ginkelgroep Daktuin Hotel Casa Amsterdam - Dakdokters Dakpark De Boel Polderdak - Dakdokters Groen parkeren - Olivijn greenSand Stationsplein - Griffi oen Wassenaar Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groene gevel Enkhuizen - Ginkelgroep Green Fortune laptopwand Amsterdam - Into Green Green Fortune Stalagmites - Into Green Schiedam bibliotheek Zuidkoop - Into Green Ebben Inspyrium - Cuijk VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) Duurzame tuin ABN - Grijsen Donkergroen Daktuin Hotel Zoku Amsterdam - Dakdokters

BIJEN VLINDERS VOGELS SUBSIDIE HOGERE HUUROPBRENGST BELASTINGVOORDEEL TEVREDENHEID WERKPLEK OMZET MINDER ENERGIEKOSTEN MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK AANTREKKEN PERSONEEL GEZONDHEID WELBEVINDEN PERSONEEL/ BEZOEKERS MZET HOGEND VERHOGEND ONDERHOUD HOGERE VASTGOEDWAARDE ONDERHOUDSVRIENDELIJK DUURZAME MATERIALEN EDUCATI INNOVTIE MINDER ZIEKTEVERZUIM BATEN MINDER CRIMINALITEIT EN VANDALISME VEILIGHEID E ACTIEVER / MINDER ZIT IEVER / NDER T BETER SOCIAAL KLIMAAT BEWEGEN ONTMOETEN OF E VERG INFORMEEL EFFECTIEF RGADEREN HOGERE CREATIVITEIT WERKNEMERS De Levende T KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) CON PRODUC TIVITEIT BETER OPLOSSE VERMOG

BODEM WATER ZUIVERI GEZONDE BIODIVERSITEIT TIE VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM TEROVERLAS TEROVERLAST MINDER DROOGTE WATER WATER BERGEN EN HERGEBRUIK VERKOELING V TEMPERATUUR Bedrijfjf BeB LUCHTKWALITEIT FRISSE GEZONDE LUCHT G GEUR KLEUR CIT ONTSPANNEN BETERE ONCENTRATIE MINDER STRESS GELUIDHINDER ERVAREN RUST VOOR OGEN GELUID WERKPLEZIER BELEVING CO2 REDUCTIE BESCHERMIN VERONTREINIG VERKEER INDUSTRIE SCHADUW BETERE ISOLATIE MEER RENDEMENT ZONNEPANELEN BETERE R END GEN AKOESTIEK

T (met de klok mee) ECONOMIE Groene omgevingen zijn aantrekkelijker wat leidt tot een beter vestigingsklimaat voor bedrijven en burgers. Een mooie groene omgeving zorgt voor een goed leefklimaat voor expats en dat is belangrijk als vestigingsfactor voor grote internationale bedrijven. Vastgoed is 5 tot 10% meer waard in een groene omgeving. Er kunnen hogere huurprijzen worden gevraagd. In de horeca draagt groen bij aan meer omzet. Het koopgedrag wordt gestimuleerd in groene winkelstraten. In groene steden zijn er meer mogelijkheden voor toerisme en recreatie. Een groene uitstraling heeft een positief effect op het aantrekken van medewerkers en vrijwilligers. Bij de aanwezigheid van planten in de kantoorruimte ligt de productiviteit 15% hoger dan in kantoorruimten zonder planten. Groen werkt omzetverhogend en draagt bij aan minder ziekteverzuim. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van gebouwen en besparen energiekosten. Dakgroen vermindert de energielasten van koeling met 70% en van verwarming met 20%. De buitenruimte, een daktuin of dakpark kan ingezet worden voor meervoudig ruimte-gebruik. Dat kan met name in de bebouwde omgeving - met beperkte en dure vierkante meters - een interessante oplossing zijn. TIP 28 Neem de aanleg van groene daken op als criterium bij aanbestedingen van gebouwen en bouwprojecten.

Een levende tuin en een onderhoudsvriendelijke tuin gaan goed samen. NATUUR De aandacht voor het belang van het gebruiken van duurzame materialen in de maatschappij groeit enorm. Groen draagt bij aan een duurzaam imago. Groene ruimten kunnen gebruikt worden voor inspiratie uit en educatie in de natuur. We zien dat biomimicry, waarbij de natuur een inspiratiebron is voor innovatieve duurzame processen, oplossingen en producten, steeds meer in opkomst is. Groen kan ingezet worden om het imago of de boodschap van het bedrijf te versterken. Dit kan in de vorm van het gebruik van gevarieerde beplanting die ruimte biedt aan biodiversiteit. Voor vlinders en bijen kan een groen bedrijventerrein een belangrijk onderdeel zijn van hun voedselnetwerk in de stad of omgeving. Dit kan zowel op de grond als op het dak. De buitenruimte kan ook ingezet worden voor gezonde voedselproductie voor eigen gebruik of voor derden. Binnen kunnen kruiden gekweekt worden voor een gezonde kantine. Bij licht verontreinigde grond kan specifiek groen worden ingezet voor bodemzuivering. In dat geval hoeft de verontreinigde grond niet te worden verwijderd, wat kostbaar is en het bodemleven verstoort. 29

KLIMAAT Door op parkeerplaatsen waterpasserende verharding toe te passen, wordt de hoeveelheid af te voeren hemelwater beperkt. Ook groene daken met name op grote gebouwen, helpen mee om neerslag vast te houden en vertraagd af te voeren. Voor een bijdrage aan de waterkwaliteit kan groen op een industrieterrein ingezet worden voor biologische reiniging van vrijkomend afvalwater. Deze functie is te combineren met het opvangen van piekbuien. Op bedrijventerreinen kan het erg warm worden door de grote oppervlakte aan bebouwing en verharding. Dit gebeurt zowel in de steden als daarbuiten en kan leiden tot hittestress wat de arbeidsproductiviteit vermindert. Extreme of langdurige hittestress heeft een negatief effect op de gezondheid van werknemers en van kwetsbare ouderen in het bijzonder. Groene daken, al dan niet in combinatie met groene gevels, zijn juist bij (grotere) bedrijfsgebouwen zeer zinvol om opwarming tegen te gaan. Door vermindering van energieverbruik neemt ook de uitstoot van CO2 af. Zonnepanelen op groene daken kunnen tot 40% meer rendement behalen. Specifiek op parkeerplaatsen kan door het plaatsen van schaduwbomen het opwarmen van auto’s en de verdamping van de brandstof uit de brandstoftanks worden beperkt. TIP 30 Neem maatregelen die de aanleg van groen en het vasthouden van water stimuleren. Denk bijvoorbeeld aan financiële prikkels via belastingen en via het heffingenregime, zoals de rioolbelasting en waterschapslasten.

Zowel in de binnen- als buitenruimte kan groen ingezet worden om verontreinigingen uit de lucht te halen en de luchtkwaliteit te verbeteren. Meer planten binnen leidt tot minder CO2concentratie, minder droge lucht en minder hoofdpijnklachten. Het sick building syndrome is een bekend probleem. Systemen voor ventilatie, luchtvochtigheiden temperatuurbeheersing worden ingezet voor een beter werkklimaat. Deze systemen kunnen vluchtige organische verbindingen (VOS) echter niet afbreken. In de kantooromgeving zijn vaak VOS aanwezig, zoals benzeen en formaldehyde afkomstig van bouwmaterialen. Groen kan heel goed worden ingezet om VOS uit de lucht te filteren. Bomen en hagen langs wegen kunnen 15 tot 20% van de stofdeeltjes afvangen. Een boom van 50 cm dik kan per jaar ongeveer 500 gram fijnstof afvangen. Dit compenseert circa 7.500 jaarlijks gereden autokilometers. MENS Binnengroen kan formaldehyde, vaak gebruikt als ontsmettingsmiddel, opnemen en omzetten. In hoge concentraties is dit giftig en kankerverwekkend. Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van aanwezig verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Groene daken kunnen ook geluid reduceren tot wel 5,5 dB. Binnengroen verbetert de akoestiek en de spraakverstaanbaarheid. Uitzicht op groen draagt bij aan het sneller herstellen van stress en verminderen van stress. Groene gevels of groene wanden kunnen hiervoor ook heel effectief zijn. Een groen dak kan ook effectief zijn als men daar van binnenuit zicht op heeft. Uitzicht op groen helpt de ogen te ontspannen en opnieuw te focussen. Het helpt ook om vermoeidheid en hoofdpijn tegen te gaan. Dit is van belang als we uren achter een beeldscherm zitten. Werknemers en bezoekers voelen zich prettiger in het groen. Groen draagt bij aan minder stress, een betere concentratie, meer creativiteit en een hogere arbeidsproductiviteit. Groen heeft een positief effect op werkplezier, gezondheid en welbevinden. Groen nodigt uit tot minder zitten en meer bewegen en meer ontmoeten. Een groene buitenruimte kan goed dienen als extra vergader- of werkplek. Ook voor informele ontmoetingen en ontspanning kan groen goed ingezet worden. Groen leidt tot een beter sociaal klimaat. Groen leidt tot minder criminaliteit en vandalisme. Wijken met groen hebben gemiddeld 42% minder criminaliteit dan wijken zonder groen. TIP Vraag deskundig advies aan de groenprofessionals: hoveniers, groenvoorzieners, boomspecialisten, dak- en gevelbegroeners en interieurbeplanters. 31

O Een groene omgeving heeft een positieve invloed op het concentratievermogen van leerlingen, studenten en medewerkers. Toetsen en taken worden beter gemaakt. Op een groen schoolplein worden kinderen uitgedaagd tot bewegen en meer gevarieerd spel. Ze leren ontdekken en hun fantasie gebruiken. Jonge leerlingen vinden school leuker, hebben meer vrienden en worden minder vaak gepest. Een groene omgeving kan ingezet worden voor tal van educatieve doeleinden. Groene binnen- of buitenruimten kunnen goed gebruikt worden als een extra leslokaal. Groen draagt bij aan een gezonder klimaat zowel binnen als buiten de school. Ook heeft een groen schoolplein of schoolgebouw tal van positieve effecten op de omgeving. Mindmap In de mindmap Onderwijs is de school als vertrekpunt genomen. Dit kan basisonderwijs, maar ook voortgezet of hoger onderwijs zijn. De verschillende thema’s kunnen een wens maar ook een vraag van de school zijn zoals een plek om te spelen, een plek voor natuureducatie of voedselproductie maar ook een betere luchtkwaliteit. Een aantal thema’s, die met foto’s zijn verbeeld, worden hieronder kort beschreven. Onder de groene bijbehorende themabladen is meer informatie met voorbeelden te vinden. TIP Bevorder het gebruik van de groene ruimten door activiteiten en het integreren in lesprogramma’s. 33

NATUUR ECONOMIE KLIMAAT MENS VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl)

© Foto’s met de klok mee: NHL Inspiratietuin Leeuwarden - Snoek Groep Bijenhotel Tollebeek - NBV Distelvlinder - Henk Bosma Vlinderstichting Moestuin KC Montessori Maastricht - Handleiding Groene Schoolpleinen Water en schoolplein - Aardoom Hoveniers School in het groen - Aardoom Hoveniers Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groendak Universiteit van Amsterdam - Ginkelgroep Groene wand in de klas Juliana Van Stolbergschool Hoofddorp - Handleiding Groene Schoolpleinen Schiedam bibliotheek Zuidkoop - Into Green Ebben Inspyrium - Cuijk De Kring Oegstgeest - Handleiding Groene Schoolpleinen Buitenleslokaal - Aardoom Hoveniers

INTEGRALE LESOMGEVING FINANCIEEL VOORDEEL INS MINDER ENERGIEKOSTEN EDUCATI ONDERHOUDSVRIENDELIJK DERHOUDSIENDELIJK TEVREDENHEID LEER-/WERKPLEK AANTREKKEN PERSONEEL/ LEERLINGEN EXTRA LESLOKAAL GEZONDHEID WELBEVINDEN PERSONEEL/ LEERLINGEN R M MINDER ZIEKTEVERZUIM MINDER PESTEN MINDER CRIMINALITEIT EN VANDALISME MOTORIEK/ ZELFVERZEKERD/ FANTASIE ACTIEVER / MINDER ZIT IEVER / NDER T BETER SOCIAAL KLIMAAT INFORMEEL HOGERE CREATIVITEIT De Levende T KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen BETER VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) OPLOSSE VERMOGE CON BEWEGEN/ SPELEN E VEILIGHEID DUURZAME MATERIALEN ONDERHOUD BATEN On ONTMOETEN PRODUC TIVITEIT LEREN

BODEM WATERZUIVERING BIJEN VLINDERS VOGELS SPIRATIE GEZONDE BIODIVERSITEIT TIE VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM TEROVERLAS TEROVERLAST WATER BERGEN EN HERGEBRUIK WATER MINDER DROOGTE VERKOELING V TEMPERATUUR nderwijsn wijs LUCHTKWALITEIT FRISSE GEZONDE LUCHT G BETERE ISOLATIE GEUR KLEUR CT/ N ONTSPANNEN BETERE ONCENTRATIE MINDER STRESS GELUIDHINDER ERVAREN RUST VOOR OGEN BELEVING GELUID LEER-/ WERKPLEZIER CO2 REDUCTIE BESCHERMING VERONTREINIGING VERKEER INDUSTRIE SCHADUW MEER RENDEMEN ZONNEPANE BETERE R END GEN AKOESTIEK

TIP Budget ‘leermiddelen’ Attendeer de school op beschikbaar budget dat is gereserveerd voor leermiddelen. Dit kan wellicht worden aangewend voor het schoolplein, omdat dat immers als leerplek gebruikt gaat worden. T mi (met de klok mee) LOC Barendrecht. ECONOMIE Groen heeft een positief effect op de gezondheid en het algehele welbevinden van leerlingen, studenten, personeel en bezoekers. Een groene omgeving draagt bij aan minder ziekteverzuim. Een groene buitenruimte kan dienen als een extra leslokaal of leerplek. Het planten van schaduwbomen vergroot de gebruiksmogelijkheden in warme perioden. Werknemers en vrijwilligers werken graag bij een werkgever in een prettige groene omgeving. Een groene uitstraling draagt bij aan een duurzaam imago voor een onderwijsinstelling die maatschappelijk verantwoord wil zijn. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van het schoolgebouw. Dat leidt tot minder stookkosten in de winter en lagere energiekosten van airco’s in de zomer. Dakgroen verlengt de levensduur van de dakbedekking. Een groene levende buitenruimte kan ook onderhoudsvriendelijk zijn. Dit begint bij een goed doordacht ontwerp en een goede aanleg. NHL Leeuwarden: een aantrekkelijke groene buitenruimte die door leerlingen en personeel gebruikt kan worden om tot rust te komen en er even uit te zijn. NATUUR De aandacht voor het belang van het gebruiken van duurzame materialen in de maatschappij groeit enorm. Het is goed dat dit in de schoolomgeving, die jongeren klaar maakt voor die maatschappij, ook terug te vinden is. Een groene omgeving biedt de mogelijkheid te leren om respectvol en zorgzaam met de natuur om te gaan. Een groene schoolomgeving kan aansluiten op het lesprogramma. Voor biologie, natuur- en milieueducatie, rekenen en natuurlijk tekenles. Maar ook kan de natuur inspiratie geven voor integraal en interdisciplinair onderwijs. Denk aan verbindingen leggen met techniek, wiskunde, zorgopleidingen of foodopleidingen. 34

Extra leslokalen. Het bezig zijn met moestuinactiviteiten heeft een positief effect op het welbevinden van kinderen. Moestuinieren kan leiden tot een grotere inname van groente en fruit door kinderen. Fruit plukken is een leuke gezamenlijke bezigheid. De tuin kan gebruikt worden voor het kweken van onbespoten voedsel- en bloemen voor eigen gebruik. Schooltuinen met een gevarieerde beplanting kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit. Dit geldt ook voor dak- en gevelgroen. Een groen schoolterrein kan dienen als voedselbron voor insecten en als een belangrijk (tussen)gebied in een groter groen netwerk. KLIMAAT Groene daken op grote schoolgebouwen helpen om neerslagpieken af te vlakken en de wateroverlast te verminderen doordat ze een deel van de neerslag vasthouden en de rest vertraagd afvoeren. Door op de parkeerplaats waterdoorlatende verharding toe te passen, wordt de hoeveelheid af te voeren hemelwater beperkt. Het thema Water kan goed geïntegreerd worden in lesprogramma’s. Bij 10% meer groen kan de stad een goed leefgebied zijn voor bijen en vlinders. Binnentuin Wageningen University Gebouw Lumen: licht, natuurlijke materialen, groen en water bepalen het beeld. 35

Planten in de kantine, centrale ruimten en waar mogelijk in lokalen/zalen. Hoge concentraties CO2 vergroten de overdracht van infectieziekten en leiden tot meer ziekteverzuim. Men heeft meer last van allergie, astmatische klachten, hoofdpijn en vermoeidheid. Door het grote aantal mensen in relatief kleine ruimten loopt het CO2-gehalte in klaslokalen vaak sterk op. Binnengroen verbetert de luchtkwaliteit binnen onderwijsinstellingen. Als de planten voldoende licht en water krijgen kan de concentratie CO2 met 10 tot 20% dalen ten opzichte van lokalen zonder planten. Beplanting neemt CO2 op en produceert zuurstof. Door verdamping maakt binnengroen de lucht minder droog en verhoogt de relatieve luchtvochtigheid. Het zorgt zo voor frisse lucht. Dit kan het percentage leerlingen met hoofdpijnklachten doen verminderen. Binnengroen zuivert de schadelijke lucht afkomstig van bouwmaterialen, computers en printers. Aanwezigheid van planten deed het gehalte aan formaldehyde en benzeen bij een school in Portugal met 50% dalen. Dichte beplanting (groen scherm) kan helpen om onderwijsgebouwen te beschermen tegen vervuilde lucht van nabijgelegen bronnen zoals drukke verkeerswegen. Belangrijk is dat de lucht een goede luchtdoorstroom heeft met de omgeving. Een groenprofessional kan hierover gericht advies geven. Veel scholen liggen in bebouwd gebied waar het gewoonlijk warmer is dan daarbuiten. Bomen zorgen voor natuurlijke schaduw en verkoeling. Een groen dak met eventueel een groene gevel, vermindert de opwarming van het schoolgebouw. Zonnepanelen op groene daken hebben tot 40% meer rendement. Grote groene gebieden rondom schoolgebouwen dragen bij aan een prettiger klimaat in de wijde omgeving. Een beschaduwde parkeerplaats zorgt voor minder verdamping van brandstof uit de benzinetank en minder energieverbruik van de airco. En het interieur van de auto is minder heet bij vertrek. TIP Een groen schoolterrein warmt minder op. 36 Een mooi groen goed onderhouden schoolplein heeft minder vaak last van vernieling.

MENS Geuren stimuleren de zintuigen en onze herinneringen. Binnengroen als Spathiphyllum kan formaldehyde, vaak gebruikt als ontsmettingsmiddel, opnemen en omzetten. In hoge concentraties is dit giftig en kankerverwekkend. Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van aanwezig verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Groene daken kunnen geluid reduceren tot 5,5 decibel. Ook reduceren groene gevels het geluid op straatniveau. Planten binnen de school verbeteren de akoestiek en de spraakverstaanbaarheid. Uitzicht op groen draagt bij aan het sneller herstellen van stress en verminderen van stress. Groene gevels of groene wanden kunnen hiervoor ook heel effectief zijn. Een groen dak kan ook effectief zijn als men daar van binnenuit zicht op heeft. Uitzicht op groen helpt de ogen te ontspannen en opnieuw te focussen. En helpt het tegengaan van vermoeidheid en hoofdpijn. Dit is van belang als we uren achter een beeldscherm zitten. Zorg voor uitzicht op groen vanuit het klaslokaal; de aanwezigheid van bomen en struiken lijkt daarbij van belang (dus niet alleen een kale grasvlakte). Uitzicht op groen vanuit het klaslokaal waar leerlingen een pauze doorbrengen draagt bij aan een sneller herstel van stress en het verminderen van stress. De aanwezigheid van water geeft een rustgevend effect en aangenaam geluid. Een groener schoolterrein gaat gepaard met een betere cognitieve ontwikkeling qua werkvermogen en concentratievermogen. In een praktijktest met 8 basisscholen verbeterden de leerprestaties met 20% wanneer planten in de klas geplaatst werden. Een groene plantenwand in de klas vergroot het concentratievermogen en leidt tot betere aandacht. Informatie en inspiratie Kijk op www.intogreen.nl voor meer informatie en inspirerende voorbeelden van ‘planten in de klas’. Op deze site is ook lesmateriaal te vinden. Wilt u op de hoogte blijven van actuele onderzoeksresultaten? Volg Into Green op Twitter: @IntroGreenNL.nl. 37

Planten in het klaslokaal kunnen ertoe bijdragen dat jongeren zich minder vaak ziekmelden. Voor kinderen met ADHD werkt een verblijf in een groene omgeving gunstig op het concentratievermogen. Kinderen kunnen meer zelfbeheersing opbrengen. Groen biedt mogelijkheden tot ontdekken en je grenzen verleggen. Met name creatieve taken worden beter uitgevoerd in de aanwezigheid van groen. Creativiteit is in de huidige en toekomstige samenleving voor innovatie steeds belangrijker. Planten in de werkomgeving verbeteren ook het concentratievermogen van medewerkers. De productiviteit in werkomgevingen met planten ligt tot 15% hoger dan in kantoorruimten zonder planten. Planten op de werkplek zorgen voor een grotere tevredenheid over de werkplek en meer betrokkenheid. Een aantrekkelijk en functioneel goed ingericht groen schoolplein kan bijdragen aan een betere sociale samenhang op het plein en op termijn aan een beter welzijn van het kind. In het groen verlopen gesprekken tussen mensen vaak anders en worden andere vragen gesteld. Kleuters op kinderdagverblijven met een hoogwaardige groene buitenruimte zijn vaker buiten en hebben minder overgewicht. Een groene buitenruimte stimuleert de lichamelijke activiteiten van jongens en meisjes in de basisschoolleeftijd. Ook moestuinieren op bijvoorbeeld schoolpleinen leidt tot minder zittend gedrag bij kinderen. Zorg voor een gevarieerd aanbod van speelmogelijkheden, maar ook voor plekken waar een kind zich even kan terugtrekken en/of tot rust kan komen. Voldoende open ruimte stimuleert teamsport zoals diverse balspelen. 38

Z Een bezoek of verblijf in het ziekenhuis is voor veel patiënten een stressvolle gebeurtenis. Een hoog stressniveau kan een voorspoedig herstel belemmeren. Ook voor het verplegend personeel is het werken in een zorgomgeving vaak stressvol. Groen en zorg gaan al heel lang samen. In een groene omgeving voelt men zich gelukkiger en gezonder. We spreken in de zorg over ‘healing environments’. Helende omgevingen waar men beter uitkomt dan men er in ging. Groen in en rondom verzorgingshuizen, ziekenhuizen en overige klinieken heeft een positief effect op het herstellend vermogen en de gemoedstoestand van patiënten en het algeheel welbevinden van patiënten, medewerkers en bezoekers. De meerwaarde van groen zit vooral in de rust en ontspanning. Meer groen in de omgeving maakt ook mentaal gezonder. Er is een relatie tussen groen en meer positieve gevoelens en minder negatieve gevoelens als angst of depressie. Groene binnen- of buitenruimten kunnen goed gebruikt worden bij het ondergaan van behandelingen of (delen) van therapieën. Bijvoorbeeld een chemotuin of een groene oefenruimte voor fysiotherapie. Mindmap In de mindmap Zorg is de zorginstelling, verzorgingshuis, bejaardentehuis, ziekenhuis of kliniek als vertrekpunt genomen. De verschillende thema’s kunnen een wens maar ook een vraag van de patiënt of instelling zijn, zoals een betere luchtkwaliteit of een plek voor rust en ontspanning. Onder de groene bijbehorende themabladen is meer informatie met voorbeelden te vinden. Groene revolutie in de ouderenzorg. Knuffelkippen in de tuin. Natuur is een effectieve en goedkope oplossing voor de zorg. Meer dan de helft van de ouderen in zorgcentra komt echter hooguit één keer per week buiten. Eén op de tien bewoners helemaal nooit. 39

NATUUR ECONOMIE KLIMAAT MENS VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl)

© Foto’s met de klok mee: Ziekenhuis Nij Smellinghe Drachten - Snoek Groep Distelvlinder - Henk Bosma Vlinderstichting Zorggroep Raalte IVN Grijs - Groen en Gelukkig Zorggroep Raalte IVN Grijs - Groen en Gelukkig Belevingstuin Paasbergen Odoorn - Snoek Groep Groen parkeren - Olivijn greenSand Stationsplein - Griffi oen Wassenaar Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groene gevel - Enkhuizen Ginkelgroep Geurende roos - iVerde Isala Kliniek van der Tol - Into Green Chemotuin Tergooi Hilversum Ebben Inspyrium - Cuijk Bewegen in het groen - Kenniscentrum Sport

HOGERE HUUROPBRENGST BELASTINGVOORDEEL SUBSIDIE MINDER ENERGIEKOSTEN MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK HOGERE PATIËNTTEVREDENHEID MINDER CRIMINALITEIT EN VANDALISME MEER PLEZIER ACTIEVER / MINDER ZIT IEVER / NDER T LANGER VOLHOUDEN ONTMOETEN MINDER EENZAAM INFORMEEL PRODUC TIVITEIT BETERE GESPREKKEN De Levende T KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen MI VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) MINDER ANGST EN DEPRESSIE MED BET CONCEN WERKN BEWEGEN E VEILIGHEID TEVREDENHEID WERKPLEK AANTREKKEN PERSONEEL EN VRIJWILLIGERS GEZONDHEID WELBEVINDEN PATIENTEN, PERSONEEL EN BEZOEKERS KORTERE LIGDUUR RTERE GDUUR ONDERHOUD HOGERE VASTGOEDWAARDE ONDERHOUDSVRIENDELIJK DUURZAME MATERIALEN ACTIVITEITEN EDUCATI MINDER ZIEKTEVERZUIM BATEN

PLUKTUIN BODEM WATER ZUIVERIN BIODIVERSITEIT TIE VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM WTEROVERLAS TEROVERLAST WATER BERGEN EN HERGEBRUIK MINDER DROOGTE WATER VERKOELING V TEMPERATUUR Zorgg LUCHTKWALITEIT FRISSE GEZONDE LUCHT G MINDER HITTESTRESS GEUR GEEN ZIEKENHUISGEUR ZIEKENH KLEUR CT ONTSPANNEN TERE ENTRATIE NEMERS MINDER STRESS GELUIDHINDER ERVAREN HERINNERING DEMENTIE MINDER PIJNKLACHTEN GELUID GROEN UITZICHT (SEIZOENS) BELEVING CO2 REDUCTIE BESCHERMING VERONTREINIGIN VERKEER INDUSTRIE SCHADUW BETERE ISOLATIE MEER RENDEMEN ZONNEPANEL BETERE MINDER EDICATIE AKOESTIEK

T (met de klok mee) ECONOMIE Groen heeft een positief effect op de gezondheid en het welbevinden van patiënten, medewerkers en bezoekers. Werknemers en vrijwilligers werken graag bij een werkgever in een prettige groene omgeving. Een verzorgingshuis zag door een groene inrichting het aantal vrijwilligers verdrievoudigen. Planten op de werkplek zorgen voor een grotere tevredenheid over de werkplek. Uitzicht op groen vanuit de ziekenhuiskamer draagt bij aan een kortere ligduur. De ligduur na een operatie neemt tot 20% af wanneer de patiënt vrij uitzicht heeft op groen. Patiënten geven minder negatieve feedback op het ziekenhuispersoneel in een groene omgeving. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van het gebouw. Minder stookkosten in de winter en koeler in de zomer. Dakgroen verlengt de levensduur van de dakbedekking. NATUUR Tuinen met een gevarieerde beplanting kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de biodiversiteit. Dit geldt ook voor dak- en gevelgroen. Seizoensbeleving en het zien van vogels, vlinders en bloemen kan een welkome afleiding zijn voor patiënten. Ook worden herinneringen opgehaald. De tuin kan worden gebruikt voor onbespoten voedsel- en bloemenproductie voor eigen gebruik. Het bezig zijn met moestuinactiviteiten heeft een positief effect op het welbevinden van bewoners of patiënten. Bloemen of fruit plukken is een leuke gezamenlijke bezigheid voor jong en oud. Door gericht assortiment toe te passen kunnen herinneringen aan vroeger worden opgeroepen. TIP Bevorder het gebruik van de groene ruimten. Zorg voor goede informatie, bewegwijzering en begeleide activiteiten. 40

KLIMAAT Groene daken op grote gebouwen, zoals ziekenhuizen, helpen om neerslagpieken af te vlakken en de wateroverlast te verminderen doordat ze een deel van de neerslag vasthouden en de rest vertraagd afvoeren. De aanwezigheid van water heeft een rustgevend effect. Veel ziekenhuizen liggen in bebouwd gebied waar het gewoonlijk warmer is dan daarbuiten. Bomen zorgen voor natuurlijke schaduw en verkoeling. Ook dak- en gevelgroen zorgt voor minder opwarming van de gebouwen. Grote groene gebieden rondom gezondheidsinstellingen kunnen bijdragen aan een prettiger klimaat in de wijde omgeving. De structuur van het gebied en de plaatsing van het groen moeten dan wel een goede luchtdoorstroming toelaten. Isala Ziekenhuis Zwolle: de organische bouwvormen van het ziekenhuis in combinatie met het groene binnenlandschap hebben een positieve uitwerking op medewerkers, bezoekers en patiënten. Meer groen draagt bij aan minder hittestress voor patiënten en personeel. Hittestress is met name gevaarlijk voor ouderen, baby’s, zwangeren en chronisch zieken. Zij zijn kwetsbaar, omdat zij hun lichaamstemperatuur minder goed kunnen regelen. Tijdens hittegolven sterven er in Nederland 40 mensen extra per dag. Bomen die voor schaduw zorgen op parkeerplaatsen verminderen de verdamping van brandstof uit de brandstoftank en het energieverbruik van de airco. Ze beperken bovendien de opwarming van het auto-interieur. Bezoekers en personeel ervaren minder hittestress. 41

Binnengroen kan gebruikt worden om de luchtkwaliteit binnen zorginstellingen te verbeteren. Door het grote aantal mensen in een relatief kleine ruimte loopt het CO2-gehalte vaak sterk op. Hoge concentraties CO2 vergroten de overdracht van infectieziekten en leiden tot meer ziekteverzuim. Men heeft meer last van allergieën, astmatische klachten, hoofdpijn en vermoeidheid. Beplanting neemt CO2 op en produceert zuurstof. Binnengroen zuivert de lucht van vluchtige organische stoffen (VOS) afkomstig van bijvoorbeeld bouwmaterialen en printers. Ook kan binnengroen formaldehyde, veel gebruikt als ontsmettingsmiddel in de zorg, uit de lucht filteren. In te grote doses is dit giftig en kankerverwekkend voor de mens. Door verdamping maakt binnengroen de lucht minder droog. Dit leidt tot minder hoofdpijn en een betere concentratie. Dichte beplanting kan helpen om kwetsbare plaatsen als ziekenhuizen of bejaardentehuizen te beschermen tegen verontreiniging van verkeer en industrie. Belangrijk is een goede luchtdoorstroom met de omgeving. Woonzorgcentrum Abbingahiem, Leeuwarden. MENS Binnengroen als Spathiphyllum kan formaldehyde, vaak gebruikt als ontsmettingsmiddel, opnemen en omzetten. In een groene buitenruimte ruikt men even niet de bekende ‘ziekenhuisgeur’. Geuren stimuleren onze herinneringen. Uitzicht op groen heeft een stress reducerende werking op patiënten en personeel. Groene gevels of groene wanden kunnen hiervoor ook heel effectief zijn. Een groen dak kan ook effectief zijn als men daar zicht op heeft. Een groene omgeving zorgt voor een aantrekkelijke omgeving en afwisseling die afleiden van pijn en stress. TIP Zorg voor uitzicht op planten en/of op groen in de ziekenhuiskamer (bij voorkeur vanuit bed). 42

TIP Zorg voor een goede en gemakkelijke toegang tot de groene binnen- en buitenruimtes. Belangrijk bij buitengroen is dat men het seizoen kan beleven. Hiervoor is het goed om een jaarrond interessante beplanting toe te passen. Vooral sprekende en vrolijke kleuren zijn goed te onderscheiden vanuit de ziekenhuiskamer. Voor blinde en slechtziende patiënten kunnen naast geurplanten ook voelplanten worden gebruikt om het groen te kunnen beleven. Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Ook binnen kan groen de akoestiek en de spraakverstaanbaarheid in kamers verbeteren. Het horen van voor ons aangename natuurgeluiden werkt stress verlagend. Patiënten die naast natuur zien ook natuurgeluiden horen, kunnen beter omgaan met pijn. Uitzicht op groen gaat gepaard met een lager stressniveau en een hoger gevoel van welzijn. Een groene omgeving is rustgevend en mensen herstellen er sneller van stress. Ook planten in de wachtkamer verminderen stressgevoelens. Planten in de ziekenhuiskamer verminderen angstgevoelens. Men ervaart minder pijnklachten. Patiënten gebruiken tot 30% minder pijnstillers wanneer zij in een groene omgeving verblijven. Grote groene elementen in de omgeving bieden ruimte voor een ommetje voor medewerkers om even tot rust te komen en er even uit te zijn. Planten in de werkomgeving verbeteren het concentratievermogen van medewerkers. De productiviteit in kantooromgevingen met planten ligt tot 15% hoger dan in kantoorruimten zonder planten. TIP Zorg voor groen op plaatsen waar de patiënten veelvuldig zijn (bijvoorbeeld wachtruimte en dagverblijf). 43

Een groene omgeving is een prettige omgeving voor ontmoetingen tussen jong en oud. Creëer groene ontmoetingsplekken waar het aangenaam is te verblijven voor patiënten, bezoekers en personeel. Met een keuze om in de zon of in de schaduw te kunnen zitten. Plekken waar men wat kan eten of drinken en waar wat te zien is in de directe omgeving (bloemen, dieren, water). Een groen ingerichte buitenruimte draagt bij aan een beter sociaal klimaat. Bij groen ontworpen ziekenhuizen is er een toename van de sociale steun aan de daar verblijvende patiënten. In het groen verlopen de gesprekken tussen zorgverleners en patiënt vaak beter. Er worden andere hulpvragen gesteld door de patiënt. Grote groene elementen in de omgeving bieden ruimte voor een ommetje voor de patiënten, wat bijdraagt aan het herstel. In een groene omgeving gaan hoogbejaarden en ambulante patiënten meer naar buiten. In een groene omgeving verlopen de revalidatietrajecten beter. Patiënten ervaren minder spanning en meer plezier bij bewegen in het groen. TIP Denk bij aanleg aan gebruik voor rolstoelgebruikers en andere minder mobiele groepen. Belevingstuin ‘Oringer Hof’ De Paasbergen in Odoorn De beschermde tuin sluit, middels automatische deuren, aan op de gesloten afdeling van woonwijkcentrum De Paasbergen. Dit is een afdeling met voornamelijk cliënten met ziektebeelden als Alzheimer. De plantenbakken, de grote gekleurde kubussen, zijn gekoppeld aan de drie huisjes (iedere 10 bewoners), waarbij bewoners en medewerkers wat kunnen tuinieren. Sommige plantenbakken bevatten tuinkruiden. Deze worden weer gebruikt bij de dagelijkse bereiding van verse maaltijden. Bewoners kunnen vrij de tuin inlopen. Weer of geen weer, regelmatig zie je mensen even een stukje lopen. De onrust van een beperking in bewegingsvrijheid is sterk afgenomen. 44

W Wonen in een veilige en gezonde leefomgeving vinden mensen belangrijk. De aandacht voor duurzaamheid neemt toe onder bewoners, maar ook bij vastgoedbezitters en -beheerders. Een levende tuin draagt bij aan duurzame thema’s. Daarnaast zijn er nog tal van andere positieve effecten van groen op onze leefomgeving. Van veel van deze voordelen van groen is men zich niet bewust. Vaak ook niet van het feit dat met het toepassen van groen euro’s kunnen worden bespaard en zelfs verdiend. Of dat de aanpassingen om te komen tot een meer levende tuin of buitenruimte gemakkelijk kunnen zijn. Een integrale aanpak om te komen tot het vergroenen van woningen, gebouwen en de buitenruimte is vaak veel voordeliger. Samenwerking met bewoners, gemeente en waterschap biedt mogelijkheden. Vastgoed in een groene omgeving is aantrekkelijker en meer waard. Er kunnen hogere huurprijzen worden gevraagd. Groener Een groene tuin of buitenruimte vraagt niet per se meer onderhoud en is ook niet duurder dan een tegeltuin. Mensen willen best groener, maar het ontbreekt ze vaak aan kennis van ontwerp, aanleg of planten. En dan wordt toch gekozen voor een bekend standaardplaatje en standaardbeplanting. Met inspiratie uit deze handleiding kan de opdrachtgever met de groenprofessional komen tot alternatieven die passen bij de wensen en levensstijl van de bewoners, én bijdragen aan een prettige en gezonde leefomgeving. Mindmap In de mindmap Woningbouw/VvE is het woonbedrijf of de Vereniging van Eigenaren als vertrekpunt genomen. De verschillende thema’s kunnen een gezamenlijke wens met de bewoners zijn, zoals het verminderen van wateroverlast of tegengaan van hittestress. Maar ook meer biodiversiteit en een prettige, veilige en gezonde leefomgeving. De foto’s bij de thema’s met voordelen van de levende tuin worden hieronder kort beschreven. Onder de bijbehorende groene themabladen is nog veel meer informatie met bijpassende voorbeelden te vinden. 45

Woningstichting Bergh Woningen in duurzaam park Plantsoensingel Noord in ’s-Heerenberg. Een unieke wijk met sociale woningbouw. Als het park straks ‘volwassen’ is, is het zeer onderhoudsarm en kan het zonder machines worden bijgehouden. De houten speelattributen voor de kinderen zijn grotendeels afkomstig van bomen, die voor de nieuwe inrichting moesten worden gekapt. Alle andere materialen zijn door lokale of regionale bedrijven geleverd en biologisch afbreekbaar. “Er zijn veel nestgelegenheden voor vogels en bij de beplanting is rekening gehouden met de vlinders en de bijen. Voor de jeugd komt er een pluktuin. Ook is er een wadi aangelegd, die het regenwater opvangt. Het straatwerk hebben we hergebruikt. De klinkers zijn gewoon omgedraaid.” Nico Wissing, tuin- en landschapsontwerper. 46 ECONOMIE

NATUUR KLIMAAT MENS © Foto’s met de klok mee: Woonbedrijf Eindhoven bewonersparticipatie - Du Pré Groenprojecten Stadgenoot Amsterdam kleur, moestuin, natuurlijk spelen picknick - Ginkelgroep Daktuin Hotel Casa Amsterdam - Dakdokters Dakpark De Boel Polderdak - Dakdokters Schuurtjes gezamenlijk vergroenen Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groen parkeren - Olivijn greenSand Stationsplein - Griffi oen Wassenaar Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groene gevel Enkhuizen - Ginkelgroep Roessink Aquaradius - NL Greenlabel Into Green VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl) Scheerderstaat Eindhoven bewonersparticipatie - Du Pré Groenprojecten Groene geveltuintjes - Lindenbosch Daktuin Hotel Zoku Amsterdam - Dakdokters

BIJEN VLINDERS VOGELS HOGERE HUUROPBRENGST SUBSIDIE BELASTINGVOORDEEL MINDER ENERGIEKOSTEN AANTREKKEN BEWONERS MEERVOUDIG RUIMTEGEBRUIK GEZONDHEID WELBEVINDEN BEWONERS BATEN Won MINDER CRIMINALITEIT EN VANDALISME E VEILIGHEID BEWEGEN ONTMOETEN BETER SOCI KLIMA CIAAL MAAT PRODUC TIVITEIT ONDERHOUDSVRIENDELIJK DUURZAME MATERIALEN EDUCATI HOGERE RE VASTGOED WAARDE DE EDONDERHOUD De Levende T KLIMAAT: Water, Temperatuur, Luchtkwaliteit MENS: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Productiviteit, Ontspannen, Geluid, Kleur, Geur NATUUR: Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen ECONOMIE: Onderhoud, Baten Beleving: Water, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Ontspannen, Ontmoeten Duurzaamheid: Water, Bodem, Voedsel/Bloemen, Biodiversiteit, Educatie, Duurzame materialen, Onderhoud Gezondheid en welbevinden: Ontspannen, Ontmoeten, Bewegen/Spelen, Veiligheid, Voedsel/Bloemen, Geluid, Kleur, Geur, Luchtkwaliteit, Temperatuur, Water Sociale cohesie: Veiligheid, Bewegen/Spelen, Ontmoeten, Voedsel/Bloemen VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl)

DAKTUIN BODEM WATER ZUIVERI BIODIVERSITEIT TIE VOEDSEL/ BLOEMEN BODEM TEROVERLAS TEROVERLAST WATER BERGEN EN HERGEBRUIK WATER MINDER DROOGTE VERKOELING V ni ningboubouw VvE KLEUR BELEVING CIT ONTSPANNEN MINDER STRESS GELUIDHINDER ERVAREN GELUID CO2 REDUCTIE TEMPERATUUR SCHADUW LUCHTKWALITEIT FRISSE GEZONDE LUCHT G BETERE ISOLATIE MEER RENDEMENT ZONNEPANELEN GEUR BESCHERMING VERONTREINIGING VERKEER INDUSTRIE BETERE AKOESTIEK

NATUUR ECONOMIE KLIMAAT MENS VHG (vhg.org) / Kim van der Leest (kimvanderleest.nl)

© Foto’s met de klok mee: Woonbedrijf Eindhoven bewonersparticipatie - Du Pré Groenprojecten Stadgenoot Amsterdam kleur, moestuin, natuurlijk spelen picknick - Ginkelgroep Daktuin Hotel Casa Amsterdam - Dakdokters Dakpark De Boel Polderdak - Dakdokters Schuurtjes gezamenlijk vergroenen Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groen parkeren - Olivijn greenSand Stationsplein - Griffi oen Wassenaar Energiedak Gemeente Helmond - Du Pré Groenprojecten Groene gevel Enkhuizen - Ginkelgroep Roessink Aquaradius - NL Greenlabel Into Green Scheerderstaat Eindhoven bewonersparticipatie - Du Pré Groenprojecten Groene geveltuintjes - Lindenbosch Daktuin Hotel Zoku Amsterdam - Dakdokters

T W (met de klok mee) ECONOMIE Groene omgevingen zijn aantrekkelijker wat leidt tot een beter vestigingsklimaat voor bewoners. Groen in de directe omgeving verhoogt de waarde van de woningen met 4 tot 15% afhankelijk van de lokale omstandigheden. Er kunnen hogere huurprijzen worden gevraagd. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van de woning. Een besparing van tot 70% op de aircokosten in de zomer en tot 20% op de stookkosten in de winter. Dakgroen verlengt de levensduur van de dakbedekking. Voor de aanleg van dakgroen bestaan in diverse gemeenten stimuleringsmaatregelen in de vorm van subsidie of aantrekkelijke leenvoorwaarden. Raadpleeg daarom altijd de website van de betreffende gemeente en ook die van het waterschap. De buitenruimte, een daktuin of dakpark kan ingezet worden voor meervoudig ruimtegebruik. Dat kan met name in de bebouwde omgeving - met beperkte en dure vierkante meters - een interessante oplossing zijn. Een levende tuin en een onderhoudsvriendelijke tuin gaan goed samen. Polderdak Daktuin appartementencomplex De Boel, Amsterdam. 47

TIP Neem de aanleg van groene daken op als criterium bij aanbestedingen van gebouwen en bouwprojecten. Woningbouwvereniging Woonbedrijf, daktuin. Ontwerp uitgewerkt met bewonersparticipatie. NATUUR De aandacht voor het belang van het gebruiken van duurzame materialen in de maatschappij groeit enorm. Groen draagt bij aan een duurzaam imago. Voor vogels, vlinders en bijen kunnen tuinen een belangrijk onderdeel zijn van hun voedselnetwerk in de stad of omgeving. Dak- en gevelgroen zijn daarbij ook van belang. De tuin kan gebruikt worden voor lokaal geproduceerd gezond voedsel. Dit is lekker en duurzaam. Gemeenschappelijk vergroenen schuurtjes VvE Brandevoort. Project gerealiseerd met subsidie van de gemeente Helmond en Waterschap Aa en Maas. KLIMAAT In een groene tuin kan het water in de bodem infiltreren of verdampen. Er hoeft minder neerslag te worden afgevoerd. Dit beperkt wateroverlast bij piekbuien. In een gezamenlijke natuurzwemvijver kan zelfs gezwommen worden. Ithaka Almere: de bouwer/ontwikkelaar heeft een gezamenlijke tuin met natuurzwemvijver gerealiseerd ter stimulering van de verkoop van de woningen. 48

Buitengroen vermindert ‘s zomers de hitte in en rondom de woningen of het gebouw. Hitte is met name gevaarlijk voor ouderen, baby’s, zwangeren en chronisch zieken. Zonnepanelen op groene daken kunnen tot 40% meer rendement behalen. Binnengroen zuivert de lucht van schadelijke stoffen afgegeven door bijvoorbeeld bouwmaterialen. Deze vorm van luchtverontreiniging blijft tegenwoordig vaak hangen door de betere isolatie en gesloten ventilatiesystemen. Buitengroen beschermt ons tegen verontreiniging van nabijgelegen bronnen als verkeer en industrie. MENS Geur roept herinneringen op. Door geuren te ruiken die we herkennen voelen we ons veilig. Dit is prettig voor personen met dementie. In het groen kunnen we de seizoenen beleven. Voor een stressverlagend effect is het belangrijk dat het groen goed zichtbaar is. Groene gevels, groene wanden en groene daken kunnen daarom ook heel effectief zijn. Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van aanwezig verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Groene daken kunnen geluid reduceren tot 5,5 decibel. Ook reduceren groene gevels het geluid op straatniveau. Uitzicht op groen gaat gepaard met een lager stressniveau en een hoger gevoel van welzijn. Een groene omgeving is rustgevend en mensen herstellen er sneller van stress. In wijken met meer groen hebben bewoners minder last van angststoornissen of depressiviteit. Een groen ingerichte buitenruimte draagt bij aan een beter sociaal klimaat en informele ontmoetingen. Buurtbewoners voelen zich meer verbonden en zijn minder eenzaam. Aantrekkelijk groen in de woonomgeving kan mensen verleiden vaker naar buiten te gaan en vervolgens daar mede-buurtbewoners te ontmoeten. Mensen gedragen zich socialer na een verblijf in het groen. Wijken met groen hebben gemiddeld 42% minder criminaliteit dan wijken zonder groen. Bewoners voelen zich veiliger in wijken met groen. 49

50 Binnentuin appartementencomplex Aquaradius, Hoofddorp

O Klimaatverandering heeft een hoge prioriteit vanwege de gevolgen voor ons leefklimaat. En vanwege de nadelige gevolgen op economisch, ecologisch en maatschappelijk gebied. Technische oplossingen dragen bij aan een beter klimaat. Groen doet nog meer: het draagt bij aan een beter klimaat en economische activiteit en biodiversiteit en sociale samenhang en aan onze gezondheid en welbevinden. Veel opgaven voor de overheid zijn intersectoraal en daar passen groene oplossingen juist heel goed bij. Groen draagt bij aan een aantrekkelijke leefomgeving voor mens, dier en plant. Daarom is het goed groen niet langer te zien als een kostenpost, maar een maatschappelijke investering waarop je kunt afschrijven. Mindmap In de mindmap Overheid is de gemeente, het waterschap of een overige overheidsinstelling als vertrekpunt genomen. De verschillende thema’s kunnen een wens maar ook een vraag zijn, zoals een beter sociaal klimaat, een betere luchtkwaliteit of een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor bedrijven en burgers. Een aantal thema’s die met foto’s zijn verbeeld, worden hieronder kort beschreven. Onder de bijbehorende groene themabladen is meer informatie met inspirerende voorbeelden te vinden. 51

T (met de klok mee) ECONOMIE Groene omgevingen zijn aantrekkelijker wat leidt tot een beter vestigingsklimaat voor bedrijven en burgers. Een mooie groene omgeving zorgt voor een goed leefklimaat voor expats en dat is belangrijk als vestigingsfactor voor grote internationale bedrijven. Vastgoed is 5 tot 10% meer waard in een groene omgeving. Er kunnen hogere huurprijzen worden gevraagd. In de horeca draagt groen bij aan meer omzet. Het koopgedrag wordt gestimuleerd in groene winkelstraten. In groene steden zijn er meer mogelijkheden voor toerisme en recreatie. Een deel van de investeringen in het groen wordt terugverdiend door een hogere waarde van het vastgoed. Publieke investeringen in het groen, leveren hogere belastinginkomsten (WOZ, woningwaardeforfait) op. Dakgroen en gevelgroen vergroten de isolatiewaarde van woningen en gebouwen. Dit leidt tot minder energiekosten en een lagere CO2-uitstoot. De groene buitenruimte, een daktuin of dakpark kan ingezet worden voor meervoudig ruimtegebruik. Dat kan met name in de bebouwde omgeving - met beperkte en dure vierkante meters - een interessante oplossing zijn. Een levende buitenruimte en een onderhoudsvriendelijke buitenruimte gaan goed samen. 52

Gemeente Boxmeer: alternatieve woonruimte voor diverse dieren na sloop van een klooster. De faunatoren is opgebouwd uit drie etages voor huismussen en gierzwaluwen met een vleermuizendak. Tevens beschikt de faunatoren over nest- en verblijfplaatsen voor huiszwaluwen, kerkuilen, steenuilen, roodstaarten, kwikstaarten, solitaire bijen en andere insecten. NATUUR De aandacht voor het belang van het gebruiken van duurzame materialen in de maatschappij groeit enorm. Groen draagt bij aan een duurzaam imago. Een gevarieerde beplanting biedt volop mogelijkheden om de biodiversiteit in de stad te stimuleren. Dit geldt ook voor dak- en gevelgroen. Bedrijventerreinen, schoolpleinen, wegbermen, rotondes, boomspiegels, braakliggende stukken en overhoekjes kunnen allemaal ingezet worden voor meer biodiversiteit in de bebouwde omgeving. Met name de aanplant van pollen- en nectarrijke bomen, struiken en vaste planten is van belang voor bijen, vlinders en andere insecten. Daarnaast gedijen vogels en vleermuizen ook beter in gevarieerd groen. Tilburg  VOOR NA  53

Stadslandbouw kan ingezet worden voor lokale duurzame voedselproductie en draagt bij aan sociale samenhang in de buurt. Een voedselbos is opgebouwd uit eetbare planten, bomen en struiken en gericht op duurzame voedselproductie. Ga in de bebouwde omgeving voor (de aanplant van) meer eetbaar groen. KLIMAAT Vergroting van de hoeveelheid groen in de stad verbetert de waterhuishouding en vermindert de problemen door neerslagpieken. Groen zorgt ervoor dat niet alle neerslag hoeft te worden afgevoerd. Groene daken - met name op grote gebouwen - helpen om neerslagpieken af te vlakken en de wateroverlast te verminderen doordat ze een deel van de neerslag vasthouden en de rest vertraagd afvoeren. Groen kan ingezet worden om de waterkwaliteit te verbeteren. 54

Een groen ingerichte buitenruimte draagt bij aan een beter sociaal klimaat en informele ontmoetingen. Buurtbewoners voelen zich meer verbonden en zijn minder eenzaam. Veel gebouwen liggen in bebouwd gebied waar het gewoonlijk warmer is dan daarbuiten. Bomen zorgen voor natuurlijke schaduw en verkoeling. Ook dak- en gevelgroen zorgt voor minder opwarming van de gebouwen. Grote groene gebieden in de bebouwde omgeving kunnen bijdragen aan een prettiger klimaat in de wijdere omgeving, mits de structuur van het gebied en de plaatsing van het groen een goede luchtdoorstroming toelaten. Zonnepanelen op groene daken kunnen tot 40% meer rendement behalen. Seringenstraat Assendorp. Buren en projectontwikkelaar gaan samen met Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDODelta) en de gemeente Zwolle aan de slag met het klimaatbestendig maken van de straat door slim om te gaan met de verbouw tot nieuwe garageboxen, bodemsanering en de herinrichting van tuinen. Naast infiltratiekratten en regenwaterschuttingen zijn ook andere maatregelen genomen om de straat klimaatbestendig te maken. De nieuwe garageboxen hebben groene daken gekregen, tegels in de tuinen zijn vervangen door groen, er zijn geveltuintjes aangelegd voor de huizen en de oprit is deels beplant. Groen in industriegebieden en bedrijventerreinen draagt ook bij aan de vastlegging van CO2 ter beperking van de opwarming van de aarde. Dichte beplanting kan helpen om kwetsbare plaatsen als woonwijken, scholen, ziekenhuizen of verzorgingshuizen te beschermen tegen verontreiniging van verkeer en industrie. Belangrijk is een goede luchtdoorstroom met de omgeving. Bomen en hagen langs wegen kunnen 15 tot 20% van de stofdeeltjes afvangen. Een boom van 50 cm dik kan per jaar ongeveer 500 gram fijnstof afvangen. Dit compenseert circa 7.500 jaarlijks gereden autokilometers. 55

MENS Groen kan een bijdrage leveren om de geluidsoverlast van aanwezig verkeer of industrie als minder hinderlijk te ervaren. Groene daken kunnen ook geluid reduceren tot wel 5,5 dB. Beplanting kan functioneel ingezet worden voor het herkennen van verkeersgeleiders en roadblocks. Uitzicht op groen gaat gepaard met een lager stressniveau en een hoger gevoel van welzijn. Een groene omgeving is rustgevend en mensen herstellen er sneller van stress. In wijken met groen hebben bewoners minder last van angststoornissen of depressiviteit. Een groen ingerichte buitenruimte draagt bij aan een beter sociaal klimaat en informele ontmoetingen. Buurtbewoners voelen zich meer verbonden en minder eenzaam. Projecten waarbij men gezamenlijk de aanleg, het onderhoud en eventuele activiteiten in het groen verzorgt, leiden tot meer sociale interactie. Ontwikkeling speelnatuur Ravottuh in Rotterdam. TIP 56 Een groene omgeving is een prettige omgeving voor ontmoetingen tussen jong en oud.

Buurtcompost wil in Amsterdam groenafval binnen de buurt verwerken tot grondstoffen voor bodemverbetering en tegelijk bewoners kennis en inzicht geven over de verwerking ervan. Samen met de gemeente Amsterdam en de Hogeschool van Amsterdam is een ondergrondse wormenbak ontwikkeld. Een groene omgeving biedt ruimte aan voetgangers en fietsverkeer. Groen leidt tot minder criminaliteit en vandalisme. Wijken met groen hebben gemiddeld 42% minder criminaliteit dan wijken zonder groen. 57

Orlyplein Amsterdam Transformatie van een kleurloos grijs plein van 8000 m2 tot een groen - klimaatadaptief - dakpark. Deze locatie is het voormalige busplatform van station Sloterdijk. Het plein was erg kleurloos en gastonvriendelijk en zowel de middenstand, hotels en horeca hadden daar veel last van. De mensen, die uit het station kwamen, waren heel snel weg omdat ze zich onprettig en onveilig voelden. Het plan is dan ook zo uitgewerkt dat het een waterbergend groen dakpark is geworden. Het regenwater wordt opgevangen in een drainagelaag en weer hergebruikt voor de groei van bomen en planten. 58

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door: C Deze handleiding is een uitgave van Branchevereniging VHG. Deze handleiding De Levende Tuin is een vervolg op en verbreding en verdieping van de basishandleiding De Levende Tuin. Conceptontwikkeling en samenstelling: Kim van der Leest, Velp Redigeerwerk: Annemieke Bos, Gouda Vormgeving: Boerma Reclame, Gouda Druk: Het Staat Gedrukt, Gouda Begeleidingscommissie namens Branchevereniging VHG: Egbert Roozen Richard Maaskant Daniëlle den Bleker-Nauman Met medewerking van en dank aan: Aat Rietveld, Anna Galenkamp, Anna Koster, Anke Wijnja, Arie van Ziel, Arja Nobel, Arno Vlooswijk, Bart Dijkman, Brenda Horstra, Caecile Dijkman, Dionysios Sofronas, Erwin van Herwijnen, Frank Moens, Gienus Reurink, Hanna Hirsch, Ingrid van der Marel, Irene Poortinga, Jip Louwe Kooijmans, Joke Mul, Jolanda Maas, Joop Hüner, Lars Grims, Lieke de With, Liesbeth van Agt, Lot Locher, Lucielle Praktiek, Marc Custers, Marchien Wubbels, Marieke Karssen, Marlies Nederkoorn, Mark Rotteveel, Mattijs van Dalen, Menno van der Laan, Merel den Otter, Michael Scharloo, Mireille van Velde, Mirko van Ingen, Modeste Herwig, Patrick Rijnbeek, Peter Oei, Prisca van der Wal, Robert Smid, Sjoerd van der Linden, Theresia Bos, Wim van Ginkel. Aardoom Hoveniers, Belevingstuin De Paasbergen, De Smallekamp, Bomenstichting, Buurtcompost, Dakdokters, De Ceuvel, Du Pré Groenprojecten, Ebben, Frank Crooijmans Hoveniers, Gezonde Stad, Ginkelgroep, Griffioen Wassenaar, Into Green, stichting iVerde, IVN Grijs, Groen & Gelukkig, Kenniscentrum Sport, Lageschaar, Lindenbosch Tuinarchitectuur, Lips Groen, NBV, NL Greenlabel, Amsterdam Rainproof, Snoek Groep, Stichting Innovatie Glastuinbouw, Tree Ground Solutions, Tuinbranche NL, Hans van Velthoven Tuinontwerp, Vlinderstichting, Vogelbescherming, ziekenhuis Tergooi. © Branchevereniging VHG, januari 2018 59 Egbert Roozen overhandigde het eerste exemplaar in 2010. Midden Kim van der Leest, auteur en links Jan Dommerholt, voorzitter van de NBV.

Manifestpartners Branchevereniging VHG, NL Greenlabel, Vereniging Stadswerk Nederland, de Nederlandse Vereniging van Tuin- en Landschapsarchitectuur, Tuinbranche Nederland, Netwerk Groene Bureaus, Vogelbescherming, Vlinderstichting, Groei & Bloei, Nederlandse Bijenhoudersvereniging, Bomenstichting, Operatie Steenbreek en aankomend Manifestpartner Vereniging Wilde Weelde. Geraadpleegde bronnen De wetenschappelijke informatie in deze handleiding is voor een belangrijk deel gebaseerd op de factsheets Groen en Werken, Groen en Leren, Groen en Wonen, Groen en Herstellen en Groen: ‘meer dan mooi en gezond’ van de Groene Agenda www.degroenestad.nl/factsheets en de basishandleiding De Levende Tuin, F. Tonneijck en K. van der Leest (Branchevereniging VHG). Overige bronnen Amsterdam Rainproof www.rainproof.nl en maak je tuin rainproof Business District Streetscapes, Trees And Consumer Response, Journal of Forestry 103: 396-40. Wolf KL. 2005. Factsheet Natuur en Gezondheid, Waarom wij natuur nodig hebben A. van den Berg IVN. Greenspots Reloaded, Studie over effecten van het vergroenen van de binnenstad Gemeente Eindhoven. Groen Geboren, Bloeiend Bestaan, een reis vol natuurlijke zinnenprikkels, T. Bade, K. van der Leest. Groen Loont/Poster T. Bade, G. Smid, F. Tonneijck, K. van der Leest, De Groene Stad. Handleiding Groene Schoolpleinen, A. Bos (Branchevereniging VHG). https://www.oneworld.nl/duurzaamheid/koester-onze-regenwormen/ Informatieblad Groen en Geluid, Milieu en Gezondheid GGD. Klimplanten op geluidschermen, WUR, Hop 2004. Lang leve(n)de Tuin T. Bade, K. van der Leest, F. Tonneijck, (Branchevereniging VHG). Leve(n)de Speelplekken Bomen in het middelpunt Hanna Hirsch, Annemiek van Loon, Bomenstichting. Meer groen om het lijf, over gewicht, eten, bewegen een groene leefomgeving als kans, T. Bade, M. Boos, K. van der Leest. TEEB rapport Groen gezond en productief. The Effects of Urban Retail Greenery on Consumer Experience: Reviewing the Evidence from a Restorative Perspective. Urban Forestry and Urban Greening 9: 57-64. Joye Y, Willems K, Brengman M en Wolf K. 2010. Tuinbelevingsonderzoek 2016, Tuinbranche NL. 60

Beeldmateriaal De foto’s vormen een belangrijk en onmisbaar onderdeel van deze handleiding. Wij bedanken de volgende organisaties en mensen ten zeerste voor het aanleveren van beeldmateriaal. De foto’s in deze handleiding zijn beschikbaar gesteld door: Omslag Griffioen Wassenaar, Modeste Herwig Inhoudsopgave Bloemenweide, Lindenbosch Tuinarchitectuur Inleiding: Waarom deze handleiding? Gemeente Helmond, Du Pré Groenprojecten Vrouw op fiets, Ginkelgroep Paleisbrug Den Bosch, Ebben Alliander Duiven, Ginkelgroep/Marcel van der Burg Geelen, Lageschaar Bijenkast, Lindenbosch Tuinarchitectuur Hoe goed is een levende tuin? Universiteit van Amsterdam, Ginkelgroep Prairiebeplanting, Lageschaar Bollen in het bos, Fotografie Joop Hüner (JHG) Amsterdam Zuidplein, Ebben Groene gevel Arnhem, Ginkelgroep Symbolen Vinkenstraat Amsterdam, Dakdokters Versteend terras Appeltern, Kim van der Leest Groen terras, Modeste Herwig Bij op bloemen, Griffioen Wassenaar Binnengroen Lemming Film, Ginkelgroep Groene voortuin, Lips Groen Tuin Equalise, Tuinbranche NL Particulier Lezende vrouw, Modeste Herwig Duurzame watertuin, Nico Wissing Stijltuin groen, Tuinbranche NL Interieurgroen, Ginkelgroep Speelgroen Appeltern, Kim van der Leest Groen dak, Du Pré Groenprojecten Bedrijf Laptopwand Green Fortune, Into Green WNF, Ginkelgroep Aliander, Ginkelgroep ABNAMRO, Grijsen Donkergroen Groene wand Claudia Strater, Ginkelgroep Kuwait Petroleum, Heem Binder Groen parkeren, Snoek Groep Water-en groenwand, Zuidkoop Art Aqua Biodivers groendak, Du Pré Groenprojecten Restaurant Fortuyn Ambius, Into Green JOOLZ Philip van Traa, Into Green Onderwijs NHL Inspiratietuin Leeuwarden, Snoek Groep Hovenier met kinderen, Aardoom hoveniers LOC Barendrecht, Ginkelgroep Kweekkas NHL Leeuwarden, Snoek Groep Zittrap, Aardoom Hoveniers Atalanta Henk Bosma Vlinderstichting Wageningen University Lumen, Kim van der Leest Planten in de Klas, Handleiding Groene Schoolpleinen Groen schoolterrein, Aardoom hoveniers Groen uitzicht NHL Leeuwarden, Snoek Groep Groen in de Klas, Handleiding Groene Schoolpleinen Detail NHL Leeuwarden, Lageschaar Minihoveniers, Aardoom hoveniers Groen schoolplein, Handleiding Groene Schoolpleinen Zorg Nij Smellinghe Drachten, Snoek Groep Knuffelkippen, IVN Grijs, Groen & Gelukkig Isala Kliniek Zwolle, van der Tol Into Green Abbingahiem Leeuwarden, Snoek Groep Tulpen, Fotografie Joop Hüner (JHG) De Paasbergen Odoorn, Snoek Groep Woningbouw/VvE Scheerderstraat Eindhoven, Du Pré Groenprojecten Volgroeide border, Griffioen Wassenaar Plantsoensingel Noord, NLgreenlabel Polderdak De Boel, Dakdokters Woonbedrijf Eindhoven, Du Pré Groenprojecten Brandevoort Helmond, Du Pré Groenprojecten Ithaka Almere, Ginkelgroep Prairie garden Enschede, Lageschaar Voortuin complex, Aardoom hoveniers Aquaradius Hoofddorp, Roessink NLGreenlabel Overheid Idylle Burgemeester Groesbeek, NBV Vlinderstichting Plein, Griffioen Wassenaar Faunatoren, Vivara Pro NLGreenlabel Tilburg voor en na, NBV Vlinderstichting Stadslandbouw Amphionpark, NLGreenlabel Seringenstraat Assendorp, WDOD Gemeente Zwolle Demi de Kleine Bloeiende berm, Lageschaar Wibautstraat Amsterdam, van der Tol Donkergroen Gezonde Stad Ravottuh Rotterdam, Aardoom hoveniers Buurtcompost, Arie van Ziel NS Groenwand, Ginkelgroep Orlyplein Amsterdam, Tree Ground Solutions Colofon en bronnen Boom als trefpunt, Levende speelplekken Bomenstichting Vijver WNF Zeist, Ginkelgroep Water Particuliere stadstuin Eindhoven, Frank Crooijmans Hoveniers Zuidelijke wandelweg Amsterdam, Tree Ground Solutions Donkergroen Duurzame watertuin, Nico Wissing Particuliere tuin met rode regenton Tuinbranche NL Wow Amsterdam, Rainaway Geo Vegetale en Groene Taludsteen, MBI De Steenmeesters Beplanting in grind, Kim van der Leest Watertuin stoeptegels Appeltern, Kim van der Leest Regenton in geveltuin, Natuur&Milieuteam Zuid Amsterdam Rainwinner regenschutting, NLGreenlabel Afkoppelen, Haags Milieucentrum Regenwatergreppel, Modeste Herwig Hoogteverschil, Nico Wissing Gazon met verlaagde border, Innogreen Infiltratiebed met planten, Modeste Herwig Grindbed, Frank Crooijmans Hoveniers Duurzame infiltratieblokken, Hydrorock Vijver met fontein NHL, Snoekhoveniers Vijver met beplanting, Frank Crooijmans Hoveniers Detail natuurzwemvijver, Ginkelgroep Natuurzwemvijver, Ecolan Watertuin, Tuinbranche NL Prairiebeplanting, Lageschaar Polderdak De Boel Amsterdam met Smart Flowcontrol, Dakdokters Temperatuur Stationsplein Voorburg, Griffioen Wassenaar Warmtebeelden Arno Vlooswijk Speelplein, Levende speelplekken Frank Wardendorf Sustainable auto, leilindes, Zitje met vijver druiven, Modeste Herwig Prairiebeplanting, Lageschaar Vogel op dak, Dakdokters Polderdak De Boel, Dakdokters Groene gevel, Ginkelgroep Zonnepanelen groendak, Du Pré Groenprojecten Schaduwbeplanting, Griffioen Wassenaar Gemeente Enschede, Lageschaar 61

Luchtkwaliteit Abbingahiem, Snoek Groep Interieurgroep, Ginkelgroep Postzegelboom Pauline van Till Levende Speelplekken, Bomenstichting Cloud Garden, SIGN Lelycampus Maassluis, Ginkelgroep Natuurlijke afzuigkap Lapp Kabel, Zuidkoop Art Aqua Groen Kantoorconcept, Ginkelgroep Luchtzuiverende bloementorens, SIGN Groen in de klas, handleiding Groene Schoolpleinen Fijnstof beplanting, basishandleiding de levende tuin Groene klimplanten gevel, Lindenbosch Tuinarchitectuur Groene gevel Parijs Patrick le Blanc, Kim van der Leest Blauwe spar, iverde Groen park, Griffioen Wassenaar Tamme kastanje, De Smallekamp Lemming Film, Ginkelgroep Geur Roos, cosmea, jasmijn, sering, veranda, wisteria, geurbeplanting, lindeboom, iverde Engelentrompet, parfum border, geurboeket, theekruidenborder Modeste Herwig Keizerskroon en geurende bollen N. Scilly White ,Fotografie Joop Hüner (JHG) Kleur Stoelen in het groen, Modeste Herwig Varentuin, Modeste Herwig Passiebloem, Lindenbosch Tuinarchitectuur Fibonacci, Modeste Herwig Gezondheidspiraal, Boomkwekerij J.Mouws Creaplant room divider, Into Green Bloeiende gevel, Ginkelgroep Tulpen, Fotografie Joop Hüner (JHG) Kleurrijke border, Langeschaar Veranda, Snoek Groep Lampion, Modeste Herwig Groen licht NHL, Snoek Groep Verkeergeleiders Griffioen Wassenaar Winterbeeld, Griffioen Wassenaar Rode Cornus, iverde Bloeiende bomen, Ebben Chemotuin Tergooi Hilversum Kleurrijke berm, Griffioen Wassenaar Rups, Ab Baas Vlinderstichting Rups, Hans van Velthoven Tuinontwerp Toverhazelaar, Lindenbosch Tuinarchitectuur Geluid Tuin bamboe en populier, iverde Kind en water, Kim van der Leest Plein, Griffioen Wassenaar Greenwall klimop, NL Greenlabel Greenwall gerecyclede materialen Groendak, Du Pré Groenprojecten NS Groenwand, Ginkelgroep Groene gevel, Ginkelgroep ADAC groen/waterwand, Zuidkoop Art Aqua Ontspannen Interieurgroen, Ginkelgroep Lezende vrouw, Modeste Herwig Voortuin, Lipsgroen Vlinder Henk Bosma, Vlinderstichting Witte en blauwe tuin, Modeste Herig Beeld bij vijver, Lipsgroen Interieurgroen, Ginkelgroep Ontspannen/actieve sfeer Appeltern, Kim van der Leest Yogatuin, Modeste Herwig Buurtcompost, Arie van Ziel Chemotuin Tergooi, Hilversum Schiedam Bibliotheek Zuidkoop, Into Green Infiltratiepad, Rainaway Hangmat Veldhoven, New Art Groenprojekten Productiviteit Lely campus, Ginkelgroep Green Fortune Laptopwand, Into Green Joolz Philip van Traa, Into Green Groen in de klas, Into Green Groene school, Aardoom hoveniers Uitzicht NHL, Snoek Groep Groen Spelen, Handleiding Groene Schoolpleinen 1 plant per persoon, Ginkelgroep Informeel vergaderen, Ebben Bibliotheek Zuidkoop, Into Green Bedrijfstuin, Snoek Groep Groene wand, Ginkelgroep Bibliotheek Zuidkoop, Into Green Uitzicht binnenplaats, Snoek Groep Voortuin, Snoek Groep Tuinhuisje, Modeste Herwig Groan overleg, Ginkelgroep LOC Barendrecht, Ginkelgroep Ontmoeten Lemming Film, Ginkelgroep Grote boom, Levende Speelplekken Bomenstichting Park in het groen, Griffioen Wassenaar Groene gevel met roos, Lindenbosch Tuinarchitectuur Voortuin met bankje, Lindenbosch Tuinarchitectuur Gedeelde groene voortuin, Puur Groenprojecten Gedeelde schutting, Buurjongens Bedrijfstuin ABN, Grijsen Donkergroen Burgundian, Tuinbranche NL Duurzame veranda, Modeste Herwig Wibautstraat Amsterdam, Van der Tol Donkergroen Gezonde Stad Inzaaien idylles, NBV en Vlinderstichting Hondenbezitter, Ginkelgroep Bewegen en Spelen Kind in boom, Levende Speelplekken Annemiek van Loon Energise, Tuinbranche NL Spelende meisje, Modeste Herwig, Tuin en spelende jongens, Lindenbosch Tuinarchitectuur Klimboom, Levende Speelplekken Annemiek van Loon Natuurlijke halfverharding, Ecodynamic Agterberg Kinderdagverblijf Amphion, NLGreenlabel Foto uit Groene Schoolpleinen Duizendpoot Ronde zitbank, Aardoom hoveniers Wilgentunnel foto uit Groene Schoolpleinen Paleisbrug Den Bosch, Ebben Powerwalk, Kenniscentrum Sport Natuurzwemvijver, Ginkelgroep Buitentherapie, Kenniscentrum Sport Zorg- en pluktuin IVN Grijs, Groen en Gelukkig Wandelen Nij Smellinghe, Snokegroep Dakpark Babylon, Dakdokters Veiligheid Bolwerk Den Bosch, Ebben Parkeergarage, Lageschaar Woningbouw, Ginkelgroep Parkje, Griffioen Wassenaar Meidoornhaag, Kim van der Leest Groene gevel, Ginkelgroep Verkeergeleider, Griffioen Wassenaar Blok, Citysafe Veilig spelen, De Goede en Ococolor Taxus, iverde 62

Bodem Duurzame materialen Bodem en bloembollen, Fotografie Joop Hüner (JHG) Bodemmonster en plant, Innogreen Plaatje mycorrhiza, Plant Health Cure Paddenstoel rozenmoeheid, basishandleiding De Levende Tuin Moestuin, Modeste Herwig Gazon, Innogreen Composteren wormenhotel, Buurtcompost Bodemzuiverend park De Ceuvel Amsterdam, Fonkel Anke Wijnja Grondbewerking, Innogreen Wadi en beplanting, Nico Wissing Voedsel en bloemen Inspyrium eetbare daktuin, Ebben Eetbare bloemensalade, Bloemen met smaak Anna Koster (Floral Touch) Amphion Doetinchem, NL Greenlabel Kruidenspiraal theeborder Modeste Herwig Eetbare tafel, Modeste Herwig Viool in koffie, Bloemen met smaak Anna Koster (Floral Touch) Fruit op dak, Dakdokters Eetbare pergola en leipeer, iverde Eetbare haag bedrijfstuin, Lageschaar Combinatieteelt, Modeste Herwig Taart met dahlia en zonnebloemblaadjes, Bloemen met smaak Anna Koster (Floral Touch) Moestuinieren, Handleiding Groene Schoolpleinen De Paasbergen Odoorn, Snoek Groep Les jardins de Gally, Into Green Daktuin Zoku Amsterdam, Dakdokters Daktuin Babylon Amsterdam, Dakdokters Daktuin hotel Casa, Dakdokters Walnoot, De Smallekamp Vijg, Lindenbosch Tuinarchitectuur Vlierbloesemcocktail, Bloemen met smaak Anna Koster (Floral Touch) Wilde bloemenweide, Ginkelgroep Vrouw plukken, Modeste Herwig Zorggroep Raalte, IVN Grijs, Groen & Gelukkig Plukborder, Modeste Herwig Biodiversiteit Bollen berm voor bijen, Fotografie Joop Hüner (JHG) Prairiebeplanting NHL Leeuwarden, Lageschaar Azuurwaterjuffer Kars Veling Vlinderstichting Vijvers, kikker, gazon met gemaaid pad, kastanjehek, wesp, basishandleiding De Levende Tuin Kleine vuurvlinder herfstaster Kars Veling Vlinderstichting Bloemenweide, Lindenbosch Tuinarchitectuur Wehkamp Zwolle Ginkelgroep Solitaire bij, Hans van Velthoven Tuinontwerp Meidoorn lijsterbes, iverde Gehakkelde Aurelia klimop Kars Veling, Vlinderstichting Vogeldaken, Vogelbescherming Bedrijventerrein Drentea fotografie Andre Dummer, Snoek Groep Aanplant blije bijen bollenmengsel Breda, JUB-Holland, NBV Blauw roze bloembollen Fotografie Joop Hüner (JHG) Sierui en Frittilaria, Fotografie Joop Hüner (JHG) Bloemrijke tuin, Ginkelgroep Wilde bloemenmengsel begraafplaats, NBV Educatie Tollebeek, NBV Rups vlinder Kars Veling, Vlinderstichting Tiny Forest, IVN Bibliotheek uitleg, Bredaas Bijenhouders Collectief Meisjes moestuin, Modeste Herwig Slak, basishandleiding De Levende Tuin Water geven en zittrap, handleiding Groene Schoolpleinen Inspiratietuin NHL Leeuwarden, Snoek Groep Groen in de Klas, handleiding Groene Schoolpleinen Drentea, Snoekhoveniers Natuurkoffer en tuinkaart IVN Grijs, Groen & Gelukkig Boom die alles zag, Levende Speelplekken Hanna Hirsch en Bomenstichting Onderhoud Bloembollenberm, JUB-Holland, Tegeltuin, Arja Nobel Nobel results Prairiebeplanting, Lageschaar Stropellets, Normeco Vaste plantenborder, Griffioen Wassenaar Duurzaam gekweekte roos, iverde Waterschap Rijn en IJssel Doetinchem, NLGreenlabel Verwilderingsbollen, Fotografie Joop Hüner (JHG) Kruiden in voegen, iverde Wehkamp, Ginkelgroep Weedsteam, NL Greenlabel Greenovergrey, Into Green Minihoveniers, Aardoom hoveniers Slimme techniek, Gardena Husqvarna Group Baten Green Fortune Stalagmites, Into Green Vergaderende mannen, Ginkelgroep Vescom Deurne, Du Pré Groenprojecten Ithaka Almere natuurzwemvijver, Ginkelgroep Woningbouw Trudo Eindhoven, Du Pré Groenprojecten Daktuin Hotel Zoku Amsterdam, Dakdokters Gemeente Ommen, Lageschaar Claudia Strater, Ginkelgroep Groene winkelstraat, Griffioen Wassenaar Warmtebeeld, Arno Vlooswijk Batavus, Snoek Groep Haelen, Lageschaar Kramp, Alterra NLGreenlabel Wehkamp Zwolle, Ginkelgroep Bedrijventerrein, Griffioen Wassenaar Bij de vermeldingen zijn wij zo zorgvuldig mogelijk te werken gegaan. Mochten er niettemin onvolkomenheden geconstateerd worden, dan wordt VHG daarvan graag op de hoogte gesteld. Niverplast Nijmegen, Ginkelgroep Insectenhotel, Hans van Velthoven Tuinontwerp Fietsbank ABN AMRO, Grijsen Kluitverankering, Bert van Vuuren Natural Plastics Groen parkeren, Tonn Oplaadpaal, Heijderhoff Natuurlijke halfverharding, ecoDynamic Bamboeproducten, Moso Cortenstaal banken beplanting, Snoek Groep Paspoort NL Greenlabel Wilgentenen bank, De Vlechterij NLGreenlabel Niverplast Nijmegen technisch uitdagend groendak, Ginkelgroep ABN AMRO, Grijsen Donkergroen Duurzame ligstoelen, Nico Wissing 63

WNF, Zeist Natuurlijke waterpartij met daaraan grenzend een Heemkruidenvegetatie. Het gebouw wordt weerspiegeld in de vijver die fungeert als pleisterplaats voor de bezoekers en personeelsleden. Het biedt daarbij een continue verkoeling van de omgeving in de warmere maanden van het jaar. 64

Wa Door klimaatverandering wordt het natter, warmer en soms ook een periode lang droog. In Nederland neemt het aantal hoosbuien en de intensiteit ervan toe. Ons rioolstelsel is op deze extremen niet berekend. Het resultaat is wateroverlast zoals overstroomde straten en ondergelopen huizen en kelders. Aan de andere kant is water een bron van leven. We dienen zuinig te zijn op regenwater en het te benutten ten gunste van de natuur en van onszelf. We genieten van water. Het geklater geeft een rustgevend gevoel en verdringt hinderlijke achtergrondgeluiden. Water zorgt voor beleving, biodiversiteit en biedt verkoeling op warme dagen. Overlast beperken Door de hoeveelheid groen in steden en dorpen te vergroten en de hoeveelheid dichte verharding te beperken, wordt het regenwater vastgehouden en vermindert de snelle afvoer. Dit vermindert de problemen bij neerslagpieken. Verder dragen meer groen en minder verharding bij aan een koelere omgeving. Transformatie tot groene beek - Zuidelijke wandelweg Amsterdam. Innovatieve manier van vergroenen en van watermanagement in de straat. Bij hoosbuien is deze beek in staat om 130.000 liter water te bergen waarvan het grootste gedeelte in 24 uur langzaam in de omgeving geïnfiltreerd kan worden. Het beeld van deze verdiepte border verandert tijdens de bui in een beek, maar de beplanting is zo gekozen dat ze hier geen last van heeft. 65

In een situatie met 75 tot 100% verhard oppervlak in de bebouwde omgeving neemt de hoeveelheid afstromend hemelwater over het grondoppervlak naar open water toe tot meer dan 55%. De hoeveelheid neerslag die lokaal wordt gebufferd, neemt af. Er infiltreert in totaal nog maar 15%. Ook neemt de totale verdamping of evapotranspiratie af (hoeveelheid waterdamp ten gevolge van verdamping vanuit bodem, nat bladerdek, bladeren zelf en het oppervlaktewater). In een groene omgeving stroomt slechts 10% van het hemelwater af naar open water; vrijwel alles verdwijnt door bodeminfiltratie en verdamping. Compensatie van het te verharden oppervlak met 10% open water is duidelijk onvoldoende voor een duurzame waterhuishouding. Droogte en hitte Er komen steeds meer lange periodes waarin het droog is, met meer dagen met extreem hoge temperaturen. In een versteende omgeving wordt het dan nog eens tot wel 8 graden extra warm. Dit noemen we het stedelijk hitte-eilandeffect. Het leidt tot allerlei schade door droogte, bijvoorbeeld voor planten, gewassen en funderingen van gebouwen. Ook veroorzaakt dit hittestress bij kwetsbare ouderen, chronisch zieken, mensen met overgewicht, zwangeren en baby’s. Op warme dagen kunnen zij moeilijker hun temperatuur regelen. Gewenst water In een groene omgeving is het koeler door schaduw en verdamping. Het water kan beter in de bodem infiltreren, waardoor het grondwater wordt aangevuld wat weer leidt tot minder droogte.  Zie verder tabblad Temperatuur. 66

Als het toepassen van dichte verharding in bepaalde situaties onontkoombaar is, ga dan voor 100% ecologisch voegmateriaal. Maatregelen Om de overlast door zomerse piekbuien en langdurige winterneerslag te beperken, kunnen we een aantal maatregelen nemen. We zien dat gemeenten steeds meer pleiten voor waterberging op eigen terrein, omdat de oplossing om waterschade te voorkomen niet alleen ligt in de openbare ruimte. In de levende tuin worden maatregelen ter voorkoming van wateroverlast zoveel mogelijk gecombineerd met de andere meerwaarden van groen. 1 BEPERK DE OPPERVLAKTE VERHARDING Gebruik alleen verharding daar waar noodzakelijk. Een ideale verhouding voor een levende tuin is maximaal 20% verharding en minimaal 80% groen. Bij tuinen met weinig grondoppervlakte kan het toepassen van gevelgroen en/of dakgroen bijdragen aan deze gewenste verhouding. 2 GA VOOR WATERPASSERENDE VERHARDING OF POREUZE MATERIALEN Verharding kan nodig zijn op het terras, de oprit of parkeerplaats. Ook is soms een verhard tuinpad gewenst. Hiervoor kan waterpasserende verharding worden gebruikt. Afstroom hemelwater (m3 per jaar) 100 De levende tuin voert nog maar 10% van het hemelwater af in vergelijking met een versteende tuin. In de versteende tuin is de afstroom 5% minder bij open voegen dan bij dichte voegen. 25 50 75 0 Versteend (voegen dicht) Versteend (voegen open) Levend 67

Open voegen en bestratingspatronen De wijze van verwerking van de verharding is ook bepalend voor de waterdoorlaatbaarheid. Een open bestratingspatroon kan gerealiseerd worden met (poreuze) klinkers of grasbetonstenen (groenbesparing) die gelegd worden met een open voeg of in een open patroon. Open bestratingspatronen zijn geschikt voor opritten, voor een parkeerplaats, terrassen en ook voor paden. Er bestaan allerlei aantrekkelijke alternatieven die ervoor zorgen dat het regenwater kan infiltreren. WOW Amsterdam: bestaande regenpijpen en kolken zijn opgenomen in het ontwerp om zo tot optimale berging en infiltratie te komen zonder dat er overstromingen plaatsvinden. Groen taludsteen voorzien van watergootjes die het water naar de planten leiden. 68

Stenig Grind en steensplit zijn beter waterpasserend dan klinkers. Het vraagt wel onderhoud in de vorm van egalisering en materiaalverlies moet aangevuld worden. Er zijn producten waar het mineraal olivijn aan toegevoegd is. Zo ontstaat er een waterpasserende halfverharding, die tevens CO2 bindt. Natuurlijke uitstraling Houtsnippers en boomschors, maar ook materialen als schelpen kunnen op paden en terrassen worden gebruikt. Tarwestro-pellets, cacaodoppen, perzikpitten en lavastenen zijn geschikt om de bodem te bedekken op plekken waar geen beplanting staat of moeilijk kan staan. Dit voorkomt uitdroging en opwarming van de bodem. Ook wordt zo bodemerosie verminderd en onkruidgroei tegengegaan. 3 KOPPEL HEMELWATER AF EN GEBRUIK HET LOKAAL In veel gemeenten is het beleid om hemelwater af te koppelen ter voorkoming van wateroverlast. Het afkoppelen van de regenpijp kan gecombineerd worden met het plaatsen van een regenton, regenschutting of bergingstank. Hemelwater is prima te gebruiken voor planten of het wassen van de auto. Of zelfs voor het doorspoelen van het toilet. Het is in voldoende mate beschikbaar, maar niet altijd op het juiste moment. Verspil geen schoon kraanwater. Het kost veel geld en energie om kraanwater van goede kwaliteit te maken. Een regenton biedt een bescheiden bijdrage aan het bestrijden van wateroverlast. Het draagt ook bij aan bewust omgaan met water en hergebruik van regenwater. De meeste regentonnen hebben een capaciteit tot ongeveer 200 liter. Regentonnen kunnen bij zware regenval overstromen en moeten daarom altijd voorzien zijn van een overloop, bij voorkeur een die via een open goot de tuin in gaat en anders aangesloten is op het riool. Het plaatsen van een bladvang is essentieel voor onderhoud. Ook zijn er smartregentonnen in ontwikkeling die leeglopen voordat de bui valt. Regenton in geveltuintje. Regenwaterschutting. 69

Om zelf de benodigde grootte van de tank te berekenen kunt u gebruik maken van de rekentools te vinden via: https://www.rainproof.nl/toolbox/maatregelen/ regenwatergebruik-bij-woningen. Regenwatergebruikssysteem Een andere manier om water op te slaan voor eigen gebruik is door een boven- of ondergrondse opslagtank met hergebruikinstallatie te installeren. Zo kan het regenwater gebruikt worden om bijvoorbeeld het toilet mee te spoelen, de auto te wassen of de tuin te besproeien. De helft van al het drinkwater dat wij dagelijks gebruiken, wordt gebruikt voor de wasmachine, het toilet en de besproeiing van de tuin. Bij voldoende ruimte kunnen goten of greppels (wadi’s) worden aangelegd die het hemelwater tijdelijk opvangen en afvoeren naar een vijver of sloot. Een goot kan water transporteren en bergen. Een greppel of wadi kan water zowel transporteren, bergen als infiltreren. Afkoppelen kan gecombineerd worden met maatregelen voor infiltratie of het creëren van vijvers. Combinatie afkoppelen met goot en vijver. Regenwatergreppel met gevarieerde beplanting. Als de regenpijp wordt afgekoppeld, is het belangrijk dat het regenwater van de woning wordt weggeleid om vochtproblemen in huis te voorkomen. 70

TIP Wilt u een greppel of wadi beplanten, kies dan voor beplanting die zowel bestand is tegen zeer droge als zeer natte omstandigheden. 4 MAAK GEBRUIK VAN HOOGTEVERSCHILLEN Door gebruik te maken van hoogteverschillen kan het water passief van de ene naar de andere plek stromen. Delen waar het niet wenselijk is dat water blijft staan, worden verhoogd aangelegd. Via afschot kan het water naar onverharde delen, als een lager gelegen gazon of border, stromen waar het regenwater in de bodem kan infiltreren. Wadi’s en geultjes kunnen de afstroom geleiden naar een vijver of sloot en tevens dienen als groeiplaats voor een diversiteit aan planten. Op hellingen is het mogelijk te gaan voor een ‘terrascultuur’. De terrassen worden omrand door lage walletjes of stevige vegetatie. Terrascultuur zorgt voor het vasthouden van hemelwater en voorkomt bodemerosie. Door de hoogteverschillen ontstaan er verschillende gedeelten met meer natte of droge leefomgevingen voor planten en dieren. 5 GA VOOR INFILTRATIE In sommige gemeenten is infiltratie op eigen terrein verplicht en zij geven hiervoor subsidie en/of advies. Regenwater kan via waterpasserende verharding of poreuze materialen infiltreren in de bodem. Een begroeide en goed doorwortelde grond draagt bij aan een betere bodeminfiltratie van de neerslag. Daarnaast zijn er nog andere mogelijkheden voor een betere infiltratie in de bodem. 71

We onderscheiden bovengrondse en ondergrondse infiltratie. Bovengrondse infiltratie Bij een bovengrondse infiltratievoorziening kan het regenwater van de regenpijp via een open goot naar een greppel, infiltratieveld of vijver stromen. Als er voldoende ruimte is in de tuin zijn bovengrondse voorzieningen vaak het minst kostbaar en het makkelijkst te realiseren. Ondergrondse infiltratie Soms is er weinig ruimte voor een groene oplossing of is er ter plekke veel bestrating. Het hemelwater kan dan vanaf het dak of vanaf de verharding naar een infiltratiekrat of grindkoffer worden geleid. Bjivoorbeeld onder het terras. TIP Het is van belang om de onderkant van de infiltratiekrat altijd hoger te plaatsen dan de hoogste grondwaterstand. Duurzame infiltratieblokken in een geveltuintje. 72

TIP Voor vissen in de vijver zijn pompen vaak onontbeerlijk voor waterzuivering en toediening van zuurstof. Neem energiebesparende maatregelen en gebruik bijvoorbeeld tijdschakelaars. Bedenk dat er specifieke waterplanten zijn die helpen met bijvoorbeeld de zuurstoftoevoer. 6 CREËER VIJVERS Een ‘gewone’ tuinvijver is mooi voor de beleving en voor de biodiversiteit. Er is ook effect op de verkoeling van de omgeving. Bewegend water in de vorm van een waterval of fontein in de vijver verdampt makkelijker en zorgt voor meer verkoeling. Kinderen spelen graag met water. Bewegend water is veiliger dan stilstaand water om mee te spelen vanwege bacterievorming. Verder maskeert klaterend water omgevingslawaai en werkt het rustgevend. Veel planten en dieren zijn afhankelijk van schoon water en vinden hun woonplaats in en om de vijver. Natuurvijver Voor de waterhuishouding is het beter om een natuurvijver aan te leggen waarbij wisselende waterstanden mogelijk zijn. Groen kan ingezet worden voor het biologisch reinigen van het water. In de vijver zijn zuurstofplanten een voorbeeld. Zij hebben een remmende invloed op algengroei. Glanzend fonteinkruid produceert jaarrond zuurstof. Als helofytenfilters kunnen specifieke plantensoorten worden ingezet. Op natuurlijke wijze worden dan de concentraties van verontreinigende stoffen in het water verlaagd. Veel voorkomende planten die geschikt zijn voor een helofytenfilter zijn de gele lisdodde, kalmoes, riet en de mattenbies. 73

Groene daken hebben ook een waterzuiverende werking. Het afstromende water kan in principe gebruikt worden als huishoudwater met uitzondering van de (vaat)wasmachine omdat het water geelbruin van kleur kan zijn. Groene oevers en helofytenfilters kunnen in de stad gebruikt worden om de waterkwaliteit te verbeteren. Een verticaal helofytenfilter is geschikt voor biologische zuivering van huishoudelijk afvalwater van stikstof, fosfaat en zware materialen. Per inwoner is ongeveer 2,5 tot 5 m2 tenfilter nodig. helofyOok op industrieterreinen zijn helofytenfilters inzetbaar voor het reinigen van afvalwater. Dit is te combineren met opvang van piekbuien. Drijvende waterplanten als waterlelie(-achtigen) en kroos hebben een verkoelende werking door de bedekkende bladeren op hete zomerdagen. Natuurzwemvijver Naast het bergen van regenwater en een aantrekkelijke leefplaats voor bijzondere flora en fauna, kan in de natuurvijver ook worden gezwommen. Met ondersteunende technieken wordt gezorgd voor geschikt zwemwater in de zwemvijver.  Zie ook tabbladen Bewegen/spelen en Woningbouw/VvE. In de meeste gevallen bestaat een zwemvijver uit twee bakken: een zwemgedeelte en een filterdeel. Het water wordt gereinigd, doordat het door het filterdeel stroomt en weer terug wordt gepompt naar het zwemgedeelte. In het filterdeel staan meestal bepaalde water- en oeverplanten, helofyten genaamd. Deze helofyten – in combinatie met lavastenen – zuiveren het water, zorgen voor zuurstof in het water en maken het helder. 74

Natuurzwemvijver met milieuvriendelijke vijverfolie. Een zwemvijver is als het ware naadloos in een bestaande of nieuwe tuin in te passen. Alle vormen en maten zijn mogelijk – van glooiende oevers tot rechte wanden. Het aanleggen van een zwemvijver gebeurt eigenlijk grotendeels op dezelfde manier als bij een traditionele vijver. Toch zijn er zaken waar men in het bijzonder rekening mee moet houden. De gespecialiseerde hovenier/zwemvijverbouwer weet daar alles van. Kijk voor informatie op www.vhg.org. 7 GA VOOR BODEMBEDEKKERS Bodembedekkers kunnen met hun bladeren neerslag vasthouden die daarna weer verdampt. Ook is het infiltratievermogen van een begroeide en doorwortelde grond beter dan van een kale grond. Gras in het gazon vormt een dichte mat van wortels waardoor veel hemelwater direct wordt verwerkt. Een kale bodem droogt sneller uit en verliest door de hardere korst ook nog eens wateropnemend vermogen. 8 GA VOOR MEER (HOGE) BEPLANTING Beplanting houdt regenwater deels vast op de bladeren, de stam en de takken. Deze neerslag verdampt weer na de bui. Verdamping houdt de omgeving koel. In groene gebieden in steden kunnen loofbomen zo wel 5 tot 20% van de jaarlijkse neerslag opvangen en naaldbomen tot zelfs 50%. Vooral hoge en diepwortelende bomen en struiken vergroten het opnamevermogen van neerslag op de beplanting zelf en in de bodem aanzienlijk. Het opnamevermogen in de bodem is dan wel een factor drie groter dan van kale grond. Een gevarieerde beplanting van bomen, struiken en een kruidenlaag is het meest effectief en voorkomt tegelijkertijd bodemerosie.  Zie verder tabblad Bodem. Vraag deskundig advies aan een groenprofessional. 75

Een beplante bodem warmt veel minder op in de zomer vergeleken met een versteende bodem. De neerslag spoelt minder snel weg dan bij een verharde bodem en komt tot verdamping. Hoge beplanting biedt daarnaast ruimte aan allerlei dieren als schuilplaats, nestplaats of voedselbron. 9 GA VOOR BESTENDIGE BEPLANTING Inheemse beplanting is vaak beter afgestemd op de lokale situatie en groeit beter. Inheemse dieren zijn ook meer afgestemd op de inheemse flora. Er is beplanting die goed tegen tijdelijk onder water staan kan. Daarnaast is er beplanting zoals prairiebeplanting of beplanting, met wasachtige lagen, die beter bestand is tegen langere perioden van droogte. Prairiebeplanting is diepwortelende beplanting. De bodem wordt afgedekt met vulkanisch materiaal wat zorgt voor een betere buffering van regenwater. Daardoor is het minder nodig om deze beplanting bij droogte water te geven. Deze vorm van beplanting is onderhoudsvriendelijk en beperkt onkruidvorming. De beplanting is vaak zeer kleurrijk en trekt veel bijen, vlinders en andere insecten aan. 76

Waterretentie/Polderdak Appartementencomplex De Boel, Amsterdam. In een bufferlaag wordt regenwater opgevangen en opgeslagen voor hergebruik. Sensoren meten en regelen het waterniveau en de afvloeiing. 10 GA VOOR GROENE DAKEN Groene daken, met name op grote gebrouwen, dragen prima bij aan het tijdelijk vasthouden van water en een vertraagde afvoer naar het riool. Extensieve groene daken zoals sedumdaken, zijn vanwege de lage kosten en het lage gewicht ook zeer geschikt voor bestaande bebouwing, uitbouwen en tuinhuisjes. Ze kunnen op bijna alle type daken worden toegepast. Een intensief natuurdak of biodiversiteitsdak heeft een hoger gewicht, is kostbaarder in aanleg maar kan ongeveer 2 keer zoveel regenwater opslaan. Een intensief natuurdak heeft, net zoals een tuin, wel onderhoud nodig. Denk aan water geven, snoeien en onkruid wieden.  Zie verder tabblad Biodiversiteit. Daarnaast zijn er de zogenaamde waterretentie- of ‘Polderdaken’. Deze kunnen tot 5 maal zoveel regenwater vasthouden. Bij een retentiedak ligt het groene dak (beplanting en substraat) op een laag kratten waarin veel regenwater kan worden geborgen. Het Polderdak is een retentiedak met een besturingssysteem dat gekoppeld is aan de weersverwachtingen. Voor de bui laat de Smart-klep de waterberging op het dak leeglopen. Hierdoor is er minder regenwaterschade bij hoosbuien en wordt regenwater gebruikt voor de dakbeplanting. 77

Lijst regenbestendige plantensoorten Beplanting voor regentuinen Regenbestendige beplanting kan er, net als gras, tegen als de wortels soms enkele uren tot dagen onder water staan. Daarnaast verdraagt deze beplanting ook de tijdelijke droogte die in een tuin met normale tuingrond kan voorkomen. Deze soorten en cultivars zijn in Nederland verkrijgbaar en geschikt voor gebruik in particuliere tuinen: Kleine tot middelgrote bomen Acer negundo + cultivars (Esdoorn), Alnus glutinosa ‘Imperialis’ (Zwarte Els), Alnus incana ‘Aurea’ of ‘Pendula’ (Witte Els), Betula nigra + cultivars (Zwarte berk), Betula pubescens + cultivars (Zachte Berk), Crataegus mollis (Meidoorn), Gleditsia triacanthos + cultivars (Valse Christusdoorn), Liquidambar (alleen de bolvormen, zoals ‘Gum Ball’ of ‘Parasol’) (Amberboom), Platanus (de snoei/dak vormen van P. hispanica en P. occidentalis) (Plataan), Quercus palustris ‘Green Dwarf’ en ‘Swamp Pygmy’ (Moeraseik), Salix alba (als knotwilg) (Schietwilg). Heesters Abies balsamea – dwergvormen (Balsemzilverspar), Andromeda polifolia (Lavendelhei), Cephalanthus occidentalis (Kogelbloem), Cornus sericea (Kornoelje). Euonymus europaeus (Kardinaalsmuts), Ilex verticillata (Bladverliezende Hulst), Myrica gale (als de grond zuur is) (Gagel), Picea sitchensis – kleine cultivars (Sitkaspar), Salix: struikwilgen, kruipwilgen en kleintjes op een stammetje, zoals Salix caprea ‘Kilmarnock’ (Struikwilg). Viburnum cassinoides (Sneeuwbal). Vaste planten Angelica sylvestris (Engelwortel), Asclepias incarnata (Rode Zijdeplant), Calamagrostis canadensis (struisriet), Cardamine pratensis (pinksterbloem), Carex (Zegge, meerdere soorten), Chamerion angustifolium (wilgenroosje; let op, deze zaait uit), Darmera peltata (Schildblad). Dryopteris carthusiana en D. cristata (Niervaren), Eupatorium cannabinum (Koninginnekruid), Filipendula ulmaria (Moerasspiraea), Hibiscus coccineus en H. moscheutos. Iris (meerdere soorten, mits grond tussendoor niet volledig uitdroogt), Juncus ensifolius (rus), Leucojum aestivum (Zomerklokje), Lobelia fulgens (Prachtlobelia). Lobelia syphilitica (Virginische lobelia). Lycopus europaeus (Wolfspoot), Lysichiton soorten (Moerasaronskelk), Lysimachia nummularia, thyrsiflorus en vulgaris (Penningkruid, Wederik), Lythrum salicaria (Kattenstaart, deze verdraagt alles van lang onder water tot lang droog), Mentha soorten (Munt), Myosotis palustris (Moeras-vergeet-menietje), Osmunda regalis (Koningsvaren), Persicaria bistorta (Adderwortel), Scirpus cyperinus (soort bies), Scutellaria galericulata (Blauw Glidkruid), Thalictrum flavum (Poelruit), Typha latifolia (Grote Lisdodde), Veronica beccabunga (Beekpunge), Woodwardia virginica (soort varen). Opgesteld door Margareth Hop, Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, Wageningen University and Research. 78

T Het klimaat in Nederland verandert. Er komen steeds meer warme zomers met hete dagen. In de bebouwde omgeving wordt het door het opwarmen van alle verstening nog eens extra warm. In steden is de temperatuur hoger dan in het gebied rondom de stad. Dit is het zogenaamde stedelijke warmte- of hitte-eilandeffect: Urban Heat Island (UHI). Hittestress leidt tot extra sterfgevallen tijdens warme dagen. We slapen minder goed. Daarnaast beïnvloedt hitte onze concentratie, leerprestaties en productiviteit. Aanplant van groen is een belangrijke maatregel om temperatuurstijging in de bebouwde omgeving te dempen. Groen koelt de lucht door het leveren van schaduw en zorgt voor verkoeling door verdamping. URBAN HEAT ISLAND PROFILE Landelijk Voorstad Zakelijk Centrum Woonwijk Park Het temperatuurverschil tussen de bebouwde omgeving en het platteland kan op warme dagen aanzienlijk oplopen. Soms tot zelfs wel 8 à 10 °C. Schaduw Beton, steen en asfalt warmen gemakkelijk op door de zon. Door schaduw van groen is er minder instraling van zonlicht. De stenige oppervlakten warmen minder op en het wordt er minder heet. Daarnaast warmen beplanting en een natuurlijke bodem zelf ook minder snel op dan stenen. In een groene omgeving is het prettiger verblijven en verdere opwarming van de lucht wordt beperkt. Voorstad 10% meer groen vermindert het hitte-eilandeffect in het stedelijk gebied met gemiddeld 0,6 °C. 79

Warmtebeeld verkoelend effect van groen op een hete zomerdag. Onder het bladerdek van de kroon kan de temperatuur van harde oppervlaktematerialen wel 15 °C lager zijn dan op enige meters afstand, waar materialen niet beschermd zijn tegen de zon. Schaduw van bomen vergroot het thermisch comfort van mensen. Dat stimuleert het gebruik van tuinen en buitenruimten in warme perioden. Beschaduwing beschermt mensen bovendien tegen zonlicht (verbranding en UV-B). Het vergroten van de ‘bedekkingsgraad’ van de bodem door het bladerdek van bomen is een belangrijk hulpmiddel om het warmte-eilandeffect te verminderen. Gezonde bomen met veel bladeren en een grote brede kroon werken het best. Bomen die niet gezond groeien leveren een geringe bijdrage. Een goede boomverzorging is dan ook belangrijk voor een goede bijdrage aan een beter klimaat. 80

Door schaduw(bomen) op parkeerplaatsen vindt er minder verdamping van brandstof uit de tanks plaats en wordt de opwarming van de auto beperkt. Zomer/winter Groenblijvende naaldbomen voorkomen dat gebouwen de eerste zonnestralen in de wintermaanden opvangen. Toepassing van naaldbomen dicht bij gevels leidt dus tot meer stookkosten in de winterperiode. Leibomen zijn zeer geschikt als een natuurlijke zonwering. In de zomer is er schaduw. In de winter kan de zon het gebouw opwarmen. Leibomen nemen weinig ruimte in en kunnen bijvoorbeeld ook aangeplant worden in de vorm van leifruit. Verkoeling Naast schaduw levert groen ook verkoeling van de lucht door de verdamping van water via de bladeren. Koeling door verdamping vindt vooral plaats in de namiddag, avond en vroege nacht. Verkoeling door verdamping is van belang, omdat hittestress tijdens de slaap belangrijke negatieve gezondheidseffecten heeft. Regenwater dat naar lager gelegen groen kan stromen, geeft extra verkoeling door meer verdamping. Bovendien is er dan minder wateroverlast (zie ook tabblad Water). Hagen zorgen voor schaduw, verdamping en verkoelen beter dan harde schuttingen. Witte of lichte kleuren en natuurlijke materialen reflecteren het zonlicht en absorberen minder de hitte. Het verkoelende effect van verdamping werkt alleen als de beplanting voldoende water krijgt, ook in drogere periodes. 81

Water De aanwezigheid van water in de vorm van een vijver draagt bij aan verkoeling van de omgeving door verdamping. Stromend water als een waterval, watermuur of fontein zorgt voor extra verkoeling, omdat water-in-beweging makkelijker verdampt. Droogteresistente beplanting Beplanting moet tegen lange perioden van hitte en droogte kunnen om haar functies goed te kunnen vervullen. Planten in bakken zijn hiervoor niet geschikt. Men moet veel watergeven en tijdens vakanties verzorging regelen. Planten in de volle grond hebben minder vaak water nodig. Het is goed om te kiezen voor beplanting met een diep wortelgestel die minder last heeft van droge zomers. Prairiebeplanting is onderhoudsarm. Deze kleurrijke beplanting bestaande uit sterke vaste planten en siergrassen is zeer geschikt voor zonnige plaatsen. De beplanting wordt in een laag lavasteen geplant. Deze laag houdt water vast, in droge periodes tot een derde van zijn gewicht. Verder is de lavalaag onkruidwerend. Er zijn ook planten met een hoog watervasthoudend vermogen, die geschikt zijn voor de wisselend droge en natte perioden in ons klimaat. Voorbeelden daarvan zijn opgenomen in de lijst achterin het tabblad Water. 82

Bij een toename van 6% van het aantal groene daken in een stad zullen de zomerse piektemperaturen met 1,5 °C dalen. Dak- en gevelgroen Door verdamping van water uit de beplanting blijven groene gebouwen koeler in de zomer. Beplanting als sedum kan veel water opslaan en is daarom zeer geschikt als beplanting op groendaken. Bewatering is niet nodig. Sedum kan lange perioden van droogte doorstaan. De temperatuur boven een groendak kan tot 40 °C lager zijn dan van een gewoon dak dat een temperatuur kan bereiken van wel 70 °C. Ook waterretentiedaken hebben een sterk verkoelend effect (zie ook tabblad Water). Gezamenlijk dakpark De Boel met siergrassen en inheemse beplanting (Polderdak). Groene gevels bieden schaduw en verkoelen door verdamping en dragen zo bij aan minder opwarming. Klimmende beplanting tegen een gebouw met lichte bladeren reflecteert het zonlicht. Donkere bladeren zorgen voor verdamping. Vooral beplanting met grote of veel bladeren zorgt voor schaduw. 83

Warmtebeeld verkoelend effect klimplanten tegen muur. Wind In de winter zijn groene gebouwen beter geïsoleerd en verbruiken minder energie voor verwarming. De bescherming van het gebouw met groen tegen de wind draagt bij aan minder warmteverlies. Beplanting tegen de gevel van een gebouw met een losse structuur, waartussen de lucht blijft staan, is geschikt als isolatiekussen en windbreker. Beplanting die in gevelsystemen is verwerkt, doet dat nog beter. Goed geplaatste windsingels beschermen gebouwen tegen harde wind. Adequaat aangelegde boomsingels kunnen leiden tot wel 10% energiewinst in aangrenzende woningen zelfs als deze al optimaal geïsoleerd zijn. Bomen aan de zuid- en westzijde hebben in Nederland het meeste effect. Indien de boom in de winter het licht wegneemt, kan men voor bladverliezend groen kiezen. Zonnepanelen De demping van de temperatuurstijging door dakgroen verbetert de werking van de meeste zonnepanelen. De werking neemt namelijk af met 0,5% voor elke °C boven de optimale werktemperatuur van circa 25 °C. Een combinatie van zonnepanelen met dakgroen werkt beter en vergroot tevens de biodiversiteit. 84

Koele wijk Het koelend effect van verdamping is beperkt tot de directe omgeving van de beplanting. Het effect van schaduw is groot. Daarvoor zijn bomen belangrijk. Om de opwarming in de straat te beperken, is de beste oplossing een combinatie van gevelgroen, groen in de voortuinen en straatbomen. Hiermee kan de temperatuur tot 2 °C dalen op voetgangersniveau. Groen moet zo worden aangelegd dat de luchtdoorstroming in een wijk mogelijk blijft, omdat verversing van lucht sterk bijdraagt aan het beperken van het warmte-eilandeffect. Daarom is een integraal en uitgebreid netwerk van groen op wijkniveau belangrijk. Parken zijn koelte-eilanden in de warme stedelijke omgeving. Afhankelijk van de grootte is een koelend effect tot 700 meter in de omgeving mogelijk. Schaduw en verkoeling in de bebouwde omgeving. Aanplant met schaduwbeplanting. 85

Gemeente Enschede 86

L Bomen en struiken leggen CO2 voor een langere tijd vast in de vorm van hout en dragen zodoende bij aan verwijdering van CO2 uit de lucht. Daarnaast zuiveren planten de lucht van andere schadelijke stoffen. In stedelijke gebieden komt luchtverontreiniging voor in de vorm van fijnstof (PM10/ PM2,5), stikstofdioxiden (NO2) en vluchtige organische stoffen (VOS) afkomstig van verkeer en industrie. Langs drukke wegen en verkeersknooppunten zijn de concentraties van deze stoffen erg hoog. Ook in veel gebouwen is de luchtkwaliteit vaak slecht door het grote aantal mensen in relatief kleine ruimten en door VOS afkomstig van printers, kopieermachines, verf, bouwmaterialen of vloerbedekking. Klimaat- en ventilatiesystemen zijn hiervoor vaak niet toereikend of worden te weinig schoongemaakt. Groen produceert zuurstof wat ons dagelijks leven mogelijk maakt. Groen heeft het vermogen om luchtverontreinigende stoffen af te vangen en vervuilingsbronnen af te schermen. Grote bomen zijn onbetaalbaar Het behouden van grote bomen levert veel winst op. Een monumentale paardenkastanje van 150 jaar verdampt op een droge zomerdag 8.000 liter water. Hij heeft een bladoppervlak van 3.000 m2 ; dit is gelijk aan 500 bomen van 10 jaar oud! De bladeren filteren per jaar 1.500 gram fijnstof uit de lucht. Een gelijkwaardige filterinstallatie is na 10 jaar versleten, kost B 200.000,en gebruikt voor B 5.500,- aan stroom per jaar. Bomen beginnen vanaf hun 40ste levensjaar optimaal hun functies uit te oefenen. Belangrijk is dat bomen voor het uitoefenen van hun vele functies op de juiste plaats staan met goede groeicondities. Cloud Garden Lama, Amsterdam Een sensor meet de luchtkwaliteit en stuurt ventilatoren boven een groene wand aan. Zodra de luchtkwaliteit slechter wordt, gaan de ventilatoren meer lucht langs de planten in de groene wanden blazen. Dat zorgt voor versnelde afbraak van de ongewenste vluchtige organische stoffen (VOS) zoals formaldehyde, tolueen en benzeen. 87

Alle vormen van groen dragen bij aan het verwijderen van fijnstof PM10 en andere verontreinigingen uit de lucht. Lely Campus Maassluis: een bomeneiland als groene long in de productiehal. Gezondheid In Nederland kost luchtvervuiling gemiddeld één jaar op een mensenleven. Jaarlijks sterven er meer dan 5.000 mensen aan de gevolgen van vervuilde lucht. VOS wordt onder invloed van zonlicht omgezet in ozon (O3), dat zeer schadelijk is voor de gezondheid van mens, plant en dier. Ozon leidt tot smogvorming. Hoge CO2-concentraties leiden tot onfrisse ongezonde lucht. Dat vergroot de kans op infectieziekten en kan leiden tot meer ziekteverzuim. Na introductie van planten komen er minder gezondheidsklachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid, pijnlijke/droge keel, hoesten en droge huid voor, zo blijkt uit onderzoek. Gezondheid Schone lucht en betere lucht vochtigheid vermindert allergie en ziekteverzuim. Duizelig, misselijk Hoofdpijn Concentratieproblemen Jeuk, huidirritatie Droge neus en oren Moe en slaperig Keelklachten, hoesten Droge of vette huid Frequentie gezondheidsproblemen Zonder planten Met planten 88

Waterdamp CO2 Uit onderzoek blijkt dat voor een gezond binnenklimaat een combinatie van klimaatbeheersing, natuurlijke ventilatie en planten het beste werkt. Naast gezonde lucht hebben planten nog vele andere positieve effecten op ons welbevinden. Zie ook tabbladen Productiviteit en Ontspannen. Vluchtige Organische Stoffen (VOS): Schone lucht Formaldehyde Xyleen Tolueen Benzeen TCE Chloroform Ammoniak Alcohol Aceton Zuurstof Planten breken VOS actief af en maken onze zuurstof uit CO2 Zonder planten Met planten Water Afgebroken VOS 0 30 60 90 Tijd (minuten) 120 Fris binnenklimaat Het merendeel van onze tijd besteden we binnen. In woningen, gebouwen, klaslokalen of vergaderruimten met veel mensen kan het CO2-gehalte behoorlijk oplopen. Planten nemen CO2 op en geven zuurstof af. Door de verdamping wordt het binnenklimaat ook minder droog. Planten zorgen op natuurlijk wijze voor een gunstig luchtvochtigheidsgehalte. De aanwezigheid van planten maakt de lucht frisser en de luchtkwaliteit wordt als prettiger ervaren. Natuurlijke afzuigkap. Door de combinatie van stromend water naast groen wordt de beplanting minder stoffig en kan nog beter haar luchtzuiverende werk doen. 89 Afbraak van Formaldehyde

Alle vormen van groen dragen door verdamping bij aan een betere luchtvochtigheid. Luchtzuiverende bloementorens door middel van actieve ventilatie. Hoe hoger de concentratie van de schadelijke stof, hoe hoger de ventilatiestand. Een nieuwe trend is om bloeiende planten te gebruiken voor groene wanden. Verschillende bloeiende planten zijn goed in staat de lucht te zuiveren, zoals Anthurium, Gerbera, Spathiphyllum en potchrysant. Daarmee is het mogelijk een kleurrijke beleving te koppelen aan luchtzuivering. 90

Top 5 luchtzuiverende binnenbeplanting op de meeste chemische stoffen Fijnstof afvangen De concentratie van fijnstof is direct boven en naast de weg het hoogst en neemt geleidelijk af met de hoogte. Als gevolg van de turbulentie van vrachtwagens doet zich een tweede piek voor op 5 tot 7 meter hoogte. De bron van fijnstof langs wegen is vooral het lokale verkeer. Het betreft niet alleen de uitlaatgassen maar ook de slijtage van remmen en banden. 1 Nephrolepsis (krulvaren) 2 Spathiphyllum (lepel- of vaantjesplant) 3 Hedera helix (klimop) 4 Sanseveria (vrouwentongen) 5 Dracaena (drakenbloedboom) Fijnstof wordt op de buitenkant van bladeren vastgelegd. Lage beplanting zoals blokhagen, bodem bedekkende naaldbomen en mossen in de voortuin verwijderen effectief fijnstof, omdat de concentraties hier hoog zijn. 91

Voorbeelden van fijnstofverwijderaars Plantensoort Boom in de stad (20-25 jaar oud) Klimop (Hedera helix) Mos Sedum dak Verwijdering fijnstof per jaar Economische baat per jaar 100 gram per boom C 40 per jaar 6 gram per m2 14 gram per m2 0,15 gram per m2 Wilde wingerd (Partenocissus tricuspidata) 4 gram per m2 C 2,40 per jaar C 5,60 per jaar C 0,04 per jaar C 1,60 per jaar Eén vierkante meter mos bevat wel 5 miljoen kleine blaadjes en kan per jaar zo’n 14 gram fijnstof ‘opeten’. Mos Mossen zijn bekend als ‘fijnstofkillers’. Door een combinatie van eigenschappen verwijderen ze relatief veel fijnstof. Mossen werken, anders dan planten, het hele fijnstof weg. Ze voeden zich met fijnstof dat letterlijk wordt omgezet in biomassa. Er geldt één voorwaarde: het mos moet wel nat zijn. Droog mos werkt niet. Dak- en gevelgroen Zorg dat gevelgroen minimaal 5 tot 7 meter hoog kan worden om de piek van fijnstof als gevolg van langsrijdende vrachtwagens aan te pakken. Dakgroen bespaart op energieverbruik en verlaagt hierdoor de uitstoot van CO2. 92

Picea pungus. Uitwisseling van de lucht met de omgeving is belangrijk voor de luchtkwaliteit. In smalle straten met hoge bebouwing in woonwijken en op industrie- en bedrijventerreinen moet voorkomen worden dat bomen een straat van boven afsluiten. Bomen en struiken kunnen weliswaar meer van deze stoffen opvangen dan een groene gevel, maar dan moet er wel rekening gehouden worden met een goede positionering van de bomen, zodat er geen smog kan ontstaan onder de kruin. Dak- en gevelgroen kan dan een alternatief zijn. Bomen In kwantitatieve zin verwijderen loofbomen de meeste fijnstof, omdat deze een groot bladoppervlak bezitten. Maar ‘s winters doen zij dit voor een groot deel niet. Groenblijvende naaldbomen met een fijne structuur en/of lange naalden zijn jaarrond het meest effectief. Loofbomen met kleverige harige of ruwe bladeren zijn een alternatief. Bomen en hagen langs wegen kunnen 15 tot 20% van de fijnstof afvangen. Een gemiddelde stadsboom kan per jaar ongeveer 100 gram fijnstof afvangen. Dat komt overeen met de fijnstofproductie van 5.500 jaarlijks gereden autokilometers. Grote gezonde bomen zijn door hun omvang en volume het meest effectief voor het zuiveren van de lucht. Het is dan ook belangrijk om te zorgen voor goede groeiomstandigheden. 93

Alle vormen van groen dragen bij aan de opname van CO2 en afgifte van zuurstof. Aaneengesloten beplanting (dichtgroen) kan bijdragen om vervuilingsbronnen af te schermen van woonwijken en gebouwen als scholen en zorginstellingen. Plaats bomen om schaduw te creëren op parkeerplaatsen tegen het verdampen van benzine uit benzinetanks. VOS (ozon) en stikstofdioxide afvangen Voor het afvangen van ozon en stikstofdioxide zijn loofbomen met platte brede bladeren geschikt. Het aanplanten van soorten, die zelf veel VOS produceren (trilpopulier, eik en wilg), dient te worden vermeden. Beplanting die zelf zeer weinig VOS produceert: • Appel • Berk • Es • Iep • Linde • Lijsterbes • Meidoorn • Peer • Prunus • Tamme kastanje 94

Effectiviteit van houtige planten en cultivars (cv’s) om verschillende verontreinigingen uit de lucht te verwijderen. Voor verdere uitleg zie Bomen: Een verademing voor de stad, Hiemstra en anderen (2008). Bomen en heesters 1 is minst effectief, 2 is matig effectief en 3 is meest effectief Loofbomen en heesters Acer platanoides + cv’s Acer pseudoplatanus + cv’s Aesculus Ailanthus altissima Alnus cordata Alnus glutinosa + cv’s Alnus x spaethii Amelanchier lamarckii Betula ermanii + cv’s Berberis x frikartii + cv’s Betula nigra Betula pendula Betula utilis + cv’s Carpinus betulus + cv’s Chaenomeles spp. Corylus colurna Crataegus x persimilis + cv’s Euonymus (niet-groenblijvend) Euonymus (groenblijvend) Fagus sylvatica + cv’s Fraxinus angustifolia + cv’s Fraxinus excelsior + cv’s Fraxinus ornus + cv’s Fraxinus pennsylvanica Gleditsia triacanthos + cv’s Hedera (heester) spp. Ilex x meserveae Koelreuteria paniculata Liquidambar styraciflua Liriodendron tulipifera Lonicera spp. (niet-groenblijvend) Lonicera spp. (groenblijvend) Magnolia kobus Mahonia spp. Malus + cv’s Parrotia persica Platanus x hispanica + cv’s Populus + cv’s Potentilla fruticosa Prunus + cv’s Pyrus calleryana + cv’s Quercus palustris Quercus robur + cv’s Rosa spp. Salix alba + cv’s Sophora japonica Sorbus spp. Spiraea spp. Tilia cordata + cv’s Tilia europaea + cv’s Ulmus + cv’s Fijnstof (PM10) 1 1 2 1 1 1 2 1 2 2 2 2 2 2 1 2 1 1 2 2 1 1 1 2 2 2 2 1 2 1 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 1 2 2 2 2 1 2 1 2 Stikstofoxiden (NO+NO2) 3 3 3 3 3 3 3 1 3 2 3 3 3 3 2 2 3 3 (+)1 3 (+)1 3 3 3 3 3 3 1 2 2 3 3 1 1 2 (+) 2 3 1 3 3 (+) 2 3 (+) 3 3 (+) 3 (+) 2 3 (+) 3 3 2 3 3 3 Ozon (O3) Emissie van vluchtige organische stoffen 3 (+)2 3 (+) 3 3 3 (+) 3 (+) 3 (+) 1 3 (+) 2 3 (+) 3 (+) 3 (+) 3 2 2 (+) 3 (+) 3 3 3 3 3 (+) 3 3 3 1 2 (+) 2 3 3 1 2 2 3 (+) 1 3 3 (-) 2 3 (+) 3 3 (-) 3 (-) 2 3 (-) 3 3 (+) 2 3 3 (+) 3 (+) Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Gering Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Gering Matig Gering Gering Gering Gering Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Veel Veel Niet meetbaar Niet meetbaar Gering Veel Niet meetbaar Veel Veel Gering Niet meetbaar Niet meetbaar Veel Veel Gering Veel Niet meetbaar Gering Gering Gering Gering Gering 95

Bomen en heesters Fijnstof (PM10) Naaldbomen Ginkgo biloba + cv’s Metasequoia glyptostroboides Pinus nigra Pinus sylvestris + cv’s Taxus spp. Hagen Carpinus betulus spp. Fagus spp. Ligustrum spp. Gevelgroen Clematis spp. Fallopia spp. Hedera spp. Lonicera spp. Parthenocissus spp. Pyracantha spp. Rosa spp. Wisteria spp. 2 2 2 1 1 3 1 1 2 2 1 3 3 3 1 3 1 2 2 3 2 2 3 3 3 1 3 1 2 2 3 2 2 1 3 3 3 3 3 1 1 1 1 3 1 1 (+) 1 1 Stikstofoxiden (NO+NO2) Ozon (O3) Emissie van vluchtige organische stoffen Gering Gering Gering Gering Gering Gering Gering Gering Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Niet meetbaar Gering Niet meetbaar 96 Lemming Film, Amsterdam

G Ruiken is ons meest primitieve zintuig. Bij het binnenkomen van een tuin of ruimte is het eigenlijk eerst ruiken dan pas zien. Ongeveer een derde van de mensen is bij het ervaren van de omgeving sterk ingesteld op ruiken. Na jaren waar bloemen vooral gekweekt werden op grootte en kleur, zien we steeds meer geurende planten in het sortiment. Geurbeleving Bij het toepassen van geurende beplanting is het aan te bevelen om te gaan voor geuren die algemeen bekend zijn en als prettig worden ervaren. Hoe aparter de geur, hoe meer de ene persoon deze prettig zal vinden en de andere niet. Zeker met interieurbeplanting, bij veel verschillende mensen in een ruimte, dient men terughoudend te zijn met het toepassen van sterk of apart geurende beplanting. Vooral geuren die associaties hebben met wat wij in het dagelijkse leven tegenkomen, worden door de meerderheid van mensen als aangenaam ervaren bijvoorbeeld: citrus, chocolade, lavendel, mint, roos en vanille. Herinnering Geuren roepen direct herinneringen op. Elke generatie heeft zijn eigen associaties met de geur van beplanting uit de omgeving van zijn of haar jeugd. Geurende beplanting is goed toepasbaar in groene ruimten voor personen met dementie. Door geuren te ruiken die we herkennen, voelen we ons veilig. Cosmea “Chocomocha”. De bloemen verspreiden een chocoladegeur. Boerenjasmijn. Sering. 97

Keizerskroon tegen mollen. Geurplekken Het toevoegen van geurende beplanting bij een zithoek, (dak)terras of balkon versterkt de totaalbeleving. Ook dicht bij een raam of deuropening, zodat men ook binnen van de geuren kan genieten. Geurende klimplanten zijn hiervoor goed toepasbaar. Voor mensen die werken en vaak alleen ‘s avonds van de tuin kunnen genieten is het een idee om geurende beplanting dicht bij het terras te plaatsen voor meer beleving. Veel bloemen sluiten na de hitte van de dag. Maanbloemen, of bloemen die beginnen te bloeien als de zon ondergaat, zijn later op hun hoogtepunt. Interessant is dat deze veelal witte bloemen ‘s avonds sterk geuren. Dit is voor het aantrekken van nachtvlinders en vleermuizen voor bestuiving. Ipomoea, Datura en Brugmansia zijn bekend als maanbloemen. Kamperfoelie. Wisteria. 98

Plaats lekker geurende beplanting dicht langs tuin- of wandelpaden. Als men deze in het voorbijlopen aanraakt, komt er nog extra geur vrij. Bij beperkte betreding of tussen stapstenen kan men bijvoorbeeld loopkamille of kruiptijm toepassen. Met geurende beplanting kunnen onaangename geuren van bijvoorbeeld vuilnisbakken enigszins gemaskeerd worden. Geurend seizoen We kunnen de seizoensbeleving verlengen voor ons zintuig zien: door het toepassen van jaarrond interessante en kleurrijke beplanting die tevens bijen, vlinders en vogels aantrekt. Maar ook voor ons zintuig ruiken: door (vroeg) in het seizoen (ook) gebruik te maken van geurende bloembollen. Denk aan de bloemen van heesters als de toverhazelaar, die geuren op zachte winterdagen, of die van de sneeuwbal in het voorjaar. 99

Parfumborder Een geurborder is ook aan te leggen met beplanting die tevens dient als plukborder. Een heerlijk geurend plukboeket. 100

TIP Plaats lavendel, citroenmelisse of een walnotenboom bij het terras. De geur houdt muggen op afstand. Lindeboom. Geurig blad Veel kruiden hebben heerlijk geurende bladeren zoals tijm of rozemarijn. Dat geldt ook voor diverse geraniumsoorten. De lindeboom verspreidt een heerlijk zoete geur. Het blad is tevens te gebruiken voor het maken van thee. Geur en dier Bloemen verspreiden geur om insecten en vleermuizen te lokken voor bestuiving. Katten zijn gek op kattenkruid om in te rollen. Sommige planten verspreiden een geur die bepaalde dieren juist afweert. Enkele voorbeelden: Muggen Mollen citroengeranium, citroenmelisse, lavendel, walnoot keizerskroon Muizen, mieren boerenwormkruid Wortelvlieg in de moestuin uien en bieslook 101

102 Theekruidenborder

K Wij hebben als mens 95% van onze bestaansgeschiedenis doorgebracht in een natuurlijke, groene omgeving. We wonen eigenlijk pas relatief kort massaal in steden. Onze zintuigen zijn nog helemaal ingesteld op het leven in een groene omgeving en nog niet goed aangepast aan alle moderne stimuli van deze tijd. In dit thema leest u een aantal tijdloze universele principes over het zien van groen en kleur. Ze kunnen duurzaam in de levende tuin worden toegepast. Groen zien Ons grootste kleuronderscheidend vermogen ligt in het groene deel van het kleurenspectrum. Omdat we zoveel verschillende tinten en vormen groen zo goed kunnen onderscheiden, vinden we een natuurlijke groene omgeving met diverse groene beplanting helemaal niet saai. 103

Groene vormen In de natuur vinden we veel zich herhalende patronen en harmonische verhoudingen. Denk aan de zogenaamde Fibonaccireeks, spiraal en gulden snede. Veel op de natuur geïnspireerde vormen worden daarom als mooi ervaren en zien we terug in de mode of bouwkunst. Herhaling van deze patronen in beplanting en bouwkundige elementen kan goed worden toegepast bij tuinaanleg. Dit zorgt ook voor een tijdloze harmonische aanblik. 104

Groen uitzicht Het kost ons minder energie om in het groen te zijn dan in de bebouwde omgeving. Aan een groene omgeving zijn we ‘gewend’. Een groene omgeving werkt rustgevend.  Zie verder tabblad Ontspannen. We zijn vooral ingesteld op wat we in het verticale vlak op oog- of zithoogte zien. Meerstammige bomen en verticaal groen zijn hiervoor ook zeer geschikt. Uitzicht op een groen dak in plaats van een bitumen of grinddak is veel prettiger. En wenselijk in de bebouwde of zorgomgeving. Daarnaast heeft het groen nog tal van andere positieve effecten op onze gezondheid en welbevinden. Groenwanden kunnen gecombineerd worden met bloeiende beplanting.  Zie ook tabbladen Ontspannen, Luchtkwaliteit en Temperatuur. 105

Kleurbeleving Een tuin wordt meestal aangelegd voor de langere termijn, uitgesproken kleurentrends wisselen vaak per jaar. Pas kleuren toe die bijvoorbeeld passen bij het logo of huisstijl. Het zien van warme kleuren verhoogt onze hartslag en bloeddruk. Het zien van koele kleuren verlaagt onze bloeddruk en hartslag. Het zien van kleuren doet iets met onze gevoelstemperatuur. Een rode ruimte ervaren we als koud bij 11 °C en een blauwe ruimte al bij 15 °C. Zo kunnen we met kleuren een gevoelstemperatuur van 4 °C overbruggen. Dit zijn tijdloze principes en dus duurzaam om te gebruiken. Met de toenemende interesse in veranda’s en tuinkamers kan het interessant zijn om in ons Nederlandse klimaat hier warme kleuren toe te passen. Warme kleuren zijn geschikt voor plekken waar mensen elkaar actief willen ontmoeten. Witte of lichte kleuren en materialen reflecteren het zonlicht en absorberen minder de hitte. Het wordt er minder warm op hete dagen. 106

Avond ‘s Avonds lichten witte en pastelkleurige bloemen op in het maanlicht. Dit kan zorgen voor een sprookjesachtige sfeer. Kies voor een totaalbeleving voor geurend sortiment. Ook lichten witte elementen op door het maanlicht of kunstlicht. Dit werkt energiebesparend. Er is minder verlichting nodig. Groene LED-verlichting verstoort het bioritme van allerlei nachtdieren niet. Jaarrond In het groen kunnen we de groeiprocessen en de wisselende seizoenen waarnemen. Deze afwisseling wordt door veel mensen als een prettige afleiding in ons dagelijks bestaan ervaren.  Zie tabblad Geur en Duurzame materialen. Vaste plantenconcept met jaarrond een interessant en wisselend beeld. Seizoensbeleving voor meer afleiding is met name voor ouderen of zieken met uitzicht vanuit het raam een welkome afwisseling. En het aantrekken van vogels en vlinders door geschikte beplanting toe te passen. Uitgebloeide bloemen kunnen ook prachtig zijn. Zeker in de winter geven bevroren grassen, bloemen of takken een schitterend plaatje. Door de bloemen te laten zitten, biedt het zaad voedsel aan allerlei dieren zoals vogels. Zorg dat de vaste planten niet te lange en wel stevige bloemstengels hebben. Geknakte stengels zijn geen prettig aanzicht. 107

TIP Verleng het seizoen met kleurrijke bloembollen. Deze zijn tevens belangrijk in het voorjaar, als voedselbron voor talrijke insecten. Kleurrijke stammen geven een interessante structuur in de winter. 108

Meerstammige bloeiende bomen. Privacy Uit onderzoek blijkt dat natuur die halfopen is, een beetje weelderig maar niet te wild of te netjes, door de meeste mensen als het mooiste wordt ervaren. Halfopen heeft te maken met een voor ons prettig oergevoel van uitzicht hebben gecombineerd met de veiligheid van beschutting. De beplanting zo plaatsen dat we een vorm van beschutting ervaren als we zitten of ontspannen, is belangrijk voor het ervaren van privacy. Vanuit die plaats is het goed om uitzicht te hebben naar de rest van de tuin. Chemotuin Tergooi - Patiënten worden tijdens de chemobehandeling beschut vanaf drie kanten. Vanaf één kant kunnen ze de natuur in kijken. Aan de zijkant bevinden zich bakken met geurende kruiden. Er is gebruik gemaakt van lichte kleuren en natuurlijk materiaal zoals hout. In de balken zijn vogelhuisjes en vlinderkastjes geplaatst. 109

Herkenning In nieuwbouwwijken is het vaak lastig om de weg te weten, doordat huizen en straten op elkaar lijken. Voor bezoekers, ouderen, Alzheimerpatiënten en kinderen is het zinvol om in de straten verschillende boomtypen of kleurenborders aan te planten. Dit draagt bij aan een betere oriëntatie in de wijk en herkenning van de eigen straat. Daarnaast draagt een diverse beplanting bij aan de biodiversiteit in de omgeving. Rups is vlinder Mensen genieten van de prachtige kleuren van vlinders. Van rupsen in de tuin worden veel mensen minder blij. Het is goed te beseffen dat dit hetzelfde dier is. Voor het hebben van vlinders in de tuin zijn eerst rupsen nodig. Als je goed kijkt zijn deze ook fascinerend om naar te kijken. Zeker voor kleine kinderen en bovendien ongevaarlijk. TIP 110 Een variatie aan bloemen en bloemkleuren is goed voor een diversiteit aan insecten.

G De aanwezigheid van groen is van groot belang voor de wijze waarop wij lawaai en geluidoverlast in onze omgeving ervaren. Mensen vinden geluiden geproduceerd door de natuur meestal aangenaam en mechanische of motorgeluiden vaak minder aangenaam. Ongeveer een derde van de mensen is ingesteld op horen en gevoelig voor onprettig omgevingsgeluid. Geluidbeleving Groen kan bijdragen aan het verminderen van de ervaren geluidsoverlast doordat vegetatie direct (door het ruisen van bomen en struiken) of indirect (door het aantrekken van fluitende vogels) voor ons aangename geluiden kan produceren. Het lawaai van het verkeer of de industrie wordt meestal niet overstemd door deze natuurgeluiden. Wel maken groene geluiden het lawaai minder opvallend. Goede ruisbeplanting: populieren, bamboe en riet. 111

Kwalitatief groen trekt mensen aan. Aanwezigheid van mensen om ons heen kan ons gevoel van veiligheid versterken. Een groene omgeving met mensen voelt prettiger aan waardoor het lawaai als minder hinderlijk wordt ervaren. De aanwezigheid van water in de omgeving geeft ons ook onbewust een gevoel van veiligheid. Bovendien kan het geluid van een klaterende waterval of een fontein ongewenst geluid maskeren. We krijgen het gevoel dat het koeler en daardoor aangenamer is. Plaatselijk is het ook echt koeler door de verdamping van water. Een vijver absorbeert zelf geen geluid, het geluid wordt geheel door het water gereflecteerd. De prettige aanblik van een vijver zorgt wel voor afleiding. Minder hinder bij groen uitzicht Uit onderzoek blijkt dat een visueel prettige groene omgeving maakt dat we minder aandacht hebben voor hinderlijke geluiden. Het geluid afkomstig van wegverkeer wordt als minder hinderlijk ervaren als het wegverkeer niet zichtbaar is. Groen kan hiervoor worden ingezet. Een groene afscheiding dempt verkeersgeluid. 112

Maasboulevard Venlo, ING 3W, omvorming van een grinddak naar een meer aantrekkelijker en biodiverser groendak. Dat bevordert ook de verkoop van appartementen. Geluidsreductie Geluid wordt gemeten in decibel (dB). Een mens kan een verschil vanaf 3 dB in geluidsterkte al waarnemen. Een verschil van 5 dB kan een mens heel goed waarnemen. Als het geluid met 5 dB wordt verminderd, wordt het geluid als 2x minder hard ervaren door het menselijk oor. Groene daken kunnen substantieel bijdragen aan de reductie van lawaai door wegen. Groene daken kunnen afhankelijk van de dikte van het toegepaste dak de geluidsoverlast tot wel 5,5 dB reduceren. Begroeide gevels en muren absorberen 2 tot 3,5 dB van het straatgeluid. Ook voorkomen groene gevels dat het geluid weerkaatst tussen hoge gebouwen. 113

Wat losse beplanting in de buitenruimte geeft vaak geen hoorbare geluidsreductie. Wil men beplanting inzetten voor geluidsdemping dan is een zeer dichte begroeiing nodig. Of het planten van een dikke rij of meerdere hagen achter elkaar. Een afscheiding gemaakt van alleen wilgen of klimop is niet voldoende dicht. Dichte vegetatie met veel takken en stammen kan het geluid ter plekke verstrooien, waardoor er minder geluid rechtdoor gaat. Dit draagt bij aan een afname van het geluidsniveau. Vegetatie dicht bij de bron en dicht bij de waarnemer kan bijdragen aan extra demping. Natuurlijk geluidsscherm gemaakt van gerecycelde materialen. De schermen zijn geschikt voor begroeiing met klimplanten. In rekenmodellen voor omgevingsgeluid wordt het effect van vegetatie (vaak) niet meegenomen. Belangrijk is ook aandacht te hebben voor de hiervoor beschreven bewezen effecten van groen op onze geluidsbeleving en het ervaren van geluidshinder. Seizoenen In de winter zal het effect van groen op geluidsoverlast door bladverliezende beplanting zeer beperkt zijn. Er zijn geen ruisende bladeren en minder vogelgeluiden die het lawaai kunnen maskeren. Naaldbomen met dicht op elkaar staande takken kunnen het hele jaar door het geluid enigszins dempen. Bodem De bodem heeft ook een effect op het verminderen van geluidsoverlast en op het absorberen van geluid. Door een verharde of bevroren bodem, maar ook door water, wordt veel geluid gereflecteerd. Een losse en meer begroeide bodem absorbeert het geluid beter. 114

TIP Vraag om deskundig advies passend bij de lokale omstandigheden en de gewenste mate van onderhoud. Geluidsschermen De niet-groene geluidsschermen langs wegen kunnen ook worden vergroend. Begroeide geluidsschermen worden door omwonenden als prettiger ervaren dan geluidsschermen van harde materialen zoals beton, metaal of glas. Belangrijk is dat de beplanting wordt meegenomen in het ontwerp en niet achteraf. Aan het sortiment klimplanten, dat geschikt is voor begroeiing van geluidsschermen langs snelwegen, worden zeer hoge eisen gesteld. Bijvoorbeeld een stevige aanhechtingen, sterke robuuste beplanting die goed bestand is tegen uitlaatgassen, strooizout, ziekten en plagen. Naast de veelgebruikte klimop (goed tegen fijnstof en bestand tegen luchtvervuiling) is ook andere beplanting mogelijk. 115

ADAC Duitsland: gecombineerde water- en groenwand. Het stromende water maskeert nog eens extra hinderlijke achtergrondgeluiden. Binnengroen In een ruimte met harde oppervlakten hebben we last van echo’s. Deze beïnvloeden de spraakverstaanbaarheid. In een kantooromgeving kunnen planten helpen om de akoestiek te verbeteren. Beplanting kan de nagalmtijd reduceren die veroorzaakt wordt door het terugkaatsen van het geluid. Losse planten zorgen vooral voor een prettige omgeving en verminderen zo de ervaren geluidshinder. Ze dragen bovendien bij aan een gezondere lucht en betere luchtvochtigheid. Een groene wand heeft meer effect op geluidsreductie dan losse planten. Het gebruikte gevelsysteem, bijvoorbeeld met steenwol, heeft daarbij ook effect naast de hoeveelheid bladmassa. 116

O Uit diverse onderzoeken blijkt dat het zien van beplanting stress vermindert en dat we in een groene omgeving sneller herstellen van stress. Al binnen 5 minuten in het groen zakt ons stressniveau. De kleur groen staat voor veilig en rustgevend. De rustgevende werking die uitgaat van een levende tuin wordt door alle typen tuinbezitters gewaardeerd. Zie hiervoor ook het hoofdstuk Particulier. Groene ontspanning De ontspanning die we ervaren, heeft sterk te maken met de zich telkens herhalende patronen in de natuur die we overal terugvinden in bomen, takken en bladeren. Het kost ons weinig inspanning om aandacht te hebben voor de natuur en erin te verblijven. De herhalende patronen in de natuur zijn ‘wiskundige vormen en verhoudingen’. Deze patronen blijken we interessant en ontspannend te vinden. Symmetrie, ronde vormen en natuurlijke materialen werken ontspannend.  Zie ook tabblad Kleur. 117

Ook natuurlijke stimuli zoals het zien van bloemen of vlinders trekken onze aandacht zonder dat dit veel moeite kost. En werken zo ontspannend. Kleur Kleuren kunnen ingezet worden om de gewenste beleving te versterken in plaats van alleen kleurgebruik op basis van trends. Grofweg kunt u gaan voor een meer rustgevende of meer activerende sfeer. Koele kleuren (blauw, paars en wit) zijn goed voor een meer ontspannen sfeer. Warme kleuren (geel, oranje en rood) zorgen voor een meer stimulerende of actieve sfeer. Dit zijn tijdloze principes en dus duurzaam om te gebruiken. Blauw Naast een blauwe kleur kan ook het zien van water of het horen van natuurgeluiden van een stromend beekje of een klaterende fontein ons een veilig en ontspannen gevoel geven. Dit heeft te maken met een oergevoel van veiligheid: er is water in de buurt. Daarnaast kunnen hinderlijke achtergrondgeluiden hiermee worden gemaskeerd. Ook ruisende bomen en zingende vogels geven ons een rustig gevoel. 118

Totaalbeleving Het kijken naar een afbeelding van groen of virtueel groen kan ook al stressverlagend werken. Het zich werkelijk bevinden in een groene omgeving werkt beter. Groen heeft een positief effect op onze andere zintuigen zoals horen, ruiken en voelen. 119

Ontspannen sfeer met koele kleuren en een actieve sfeer met warme kleuren. Yogatuin van totale ontspanning De tuin of groene ruimte is een uitstekende plek voor yoga of meditatie. Combineer de plek met rustgevende geuren en kleuren van de beplanting. Zorg voor bescherming tegen eventuele tocht of voor gewenste schaduw. Tuinieren Tuinieren is een bewezen ontspannen bezigheid. Goed voor mensen met een druk en stressvol bestaan. Tuinieren betekent ook: gezonde lichaamsbeweging en in de buitenlucht zijn. Er zijn aanwijzingen dat contact met tuingrond waarin een bacterie (mycobacterium vaccae) leeft, ons humeur verbetert. Ouderen en mensen met mentale problemen krijgen meer zelfvertrouwen en voelen zich vaak ontspannen als ze zelf, al dan niet geholpen door anderen, in de tuin bezig zijn. Zie de levende tuin als een ontspanningsruimte voor de gebruiker. Bij gezamenlijke buurttuinen blijken deelnemers, naast de sociale aspecten, vooral de ontspannende werking van tuinieren te ervaren. 120

Zorg en herstel Het zien van en het zijn in groen is een prettige afleiding en bevordert positieve gevoelens en een toename aan energie. Zowel bij volwassenen als kinderen verminderen gevoelens van pijn en vermindert het gebruik van pijnstillers. Chemotuin Tergooi: een groene behandelruimte. Patiënten hebben de mogelijkheid om buiten te zijn terwijl de chemo wordt toegediend. Dit verlaagt het gevoel van stress en onzekerheid van patiënten en komt hun welzijn en de therapie ten goede. 121

Op plekken in de zorg waar ontspanning belangrijk is in wachtkamers, spreekkamers of behandelruimten kan groen veel bijdragen aan het verminderen van stress. Ook voor het personeel in het onderwijs of bedrijfsleven kunnen aantrekkelijke groene ruimten binnen of buiten fijn zijn om even tot rust te komen. Belangrijk is het uitzicht op groen of op planten vanuit de plek waar patiënten veelvuldig verblijven. Wachten Planten in wachtruimten en uitzicht op groen verminderen stressgevoelens. En dragen bij aan een prettigere wachtbeleving. 122

Studeren in de groene bibliotheek in Schiedam. Werken Zorg voor een aantrekkelijke groene binnen- of buitenruimte die werknemers kunnen gebruiken om even tot rust te komen of zich weer op te laden in de pauze. Hoe klein dan ook. De kleur groen is voor onze ogen zeer ontspannend. Helemaal bij veel beeldschermwerk. 123

124

P Planten in de werk- of leeromgeving verbeteren de luchtkwaliteit. Ze verminderen hoofdpijnklachten, stress, problemen met luchtwegen en hart- en vaatziekten. Dit resulteert in minder ziekteverzuim. Groen stimuleert onze concentratie en creativiteit. Het zorgt voor meer sfeer tijdens formele én informele ontmoetingen. Groen verbetert de akoestiek en vermindert de ervaren geluidshinder. Al deze effecten samen leiden tot een verhoging van de productiviteit of leerprestaties. Groen in de werk- of leeromgeving heeft vrijwel alleen maar gunstige effecten. 125

Kopers en gebruikers letten steeds meer op gezondheid, welzijn en productiviteitsaspecten bij de beoordeling van een gebouw. Leerprestaties Uit onderzoek blijkt dat een groene omgeving kan helpen om aandacht bij de les te houden. Een groene plantenwand in de klas vergroot het concentratievermogen en leidt tot een betere aandacht. Uitzicht op groen draagt bij aan een sneller herstel van het concentratievermogen. Hierbij lijkt belangrijk dat dit niet alleen een ‘kale’ grasvlakte is, maar ook een omgeving met uitzicht op bomen en struiken. 126

Als leerlingen een moeilijke, aandacht vragende test moeten uitvoeren, kunnen ze dat sneller in de tuin bij de school dan in het klaslokaal. Voor kinderen met ADHD werkt een verblijf in een groene omgeving gunstig op het concentratievermogen. Kinderen kunnen meer zelfbeheersing opbrengen. Een groener schoolplein en een groenere buitenruimte daarom heen gaan gepaard met een betere cognitieve ontwikkeling, zeker als het gaat om concentratievermogen en werkgeheugen. Arbeidsproductiviteit Planten in het zicht werken het beste voor een hogere productiviteit. Vooral creatieve taken worden beter uitgevoerd in de aanwezigheid van planten. Creativiteit is in de huidige samenleving van innovatie steeds belangrijker. Groene plekken in de binnen- of buitenruimte zijn hiervoor zeer geschikt. Net als voor informeel en effectief vergaderen. 1 plant per persoon is al voldoende om de prestaties met 20 à 40% te verbeteren voor meer complexe taken. 127

Groen uitzicht helpt de ogen te ontspannen, opnieuw te focussen en het tegengaan van vermoeidheid en hoofdpijn. Dit is van belang als we uren achter een beeldscherm zitten. Uitzicht op natuur heeft een rustgevende werking. Met planten in de kantooromgeving ligt de productiviteit 15% hoger dan zonder planten. Uit onderzoek blijkt dat de reactietijd van mensen 12% sneller is in een kantooromgeving met planten. Men voelt zich meer oplettend en gefocust. 128

Percentage ontdekte fouten in een tekst na een wandeling door de natuur, de stad en passieve ontspanning: Na een (pauze)wandeling in een veilige groene omgeving zijn we beter in staat om ons te concentreren. 42 44 46 48 50 52 54 56 58 Natuur Stad Passieve Ontspanning Werktevredenheid De aanwezigheid van een groene buitenruimte waarvan in de pauzes gebruik wordt gemaakt, gaat gepaard met een grotere tevredenheid met de werkplek. Ook planten op de werkplek zorgen voor een grotere tevredenheid met de werkplek. In open ruimten kunnen planten gebruikt worden als afscheiding. Een bepaalde mate van privacy wordt als prettig ervaren. Mensen ervaren zo ook minder geluidshinder. Mensen delen vaker informatie en zijn minder snel geïrriteerd. In ruimten met weinig ramen kunnen planten (in combinatie met speciale verlichting) ook leiden tot een hogere werktevredenheid. 129

Planten kunnen ook gebruikt worden om het kantoor meer te personaliseren door een eigen uitgekozen plant. Dit leidt tot een grotere betrokkenheid en werktevredenheid. 130

Uitzicht op natuurlijke elementen, zoals groen en water, wordt als prettig ervaren. Thuiswerken Planten in de werkkamer verminderen stress en verbeteren de concentratie. Ook kleine planten kunnen als prettig ervaren worden. Belangrijk is dat het groen zichtbaar is. Met uitzicht op gevarieerd en kleurrijk groen vanuit de werkkamer of een werkkamer in de tuin, werkt men thuis ook productiever. En met meer werkplezier. 131

LOC, Barendrecht 132

O Ontmoetingen in het groen verlopen prettiger en nodigen uit tot andere gesprekken. Dit maakt groene ruimten zeer geschikt voor de zorg. Maar ook voor het onderwijs, bedrijfsleven of de horeca. Ook een levende achter- of voortuin is een fijne ontmoetingsplek. Ondanks dat we in een dichtbevolkt land wonen, komen eenzaamheid en sociale isolatie vaak voor in grote steden. Groene omgevingen in de buurt nodigen uit tot ontmoeten. Men voelt zich meer verbonden in een groene omgeving. En mensen gedragen zich socialer tijdens of na een verblijf in het groen. Ontmoetingsplek Bomen zijn uitermate geschikt om een ontmoetingsplek te markeren. Men kan eronder uitrusten, vergaderen, eten of spelen. Bomen bieden bescherming tegen een buitje en verkoeling in de zomer. Het is belangrijk om bij het plaatsen van banken of een boomvlonder schade aan de boom te voorkomen. Daarom moet vooraf onderzocht worden wat de meest geschikte plek is voor de staanders van de bank of vlonder. Er mogen geen steunpunten komen nabij wortels dikker dan 3 cm. Dit is te bepalen met een grondboor. De boomspecialist kan hierin adviseren en aanwijzingen geven. Zitplekken in het groen vergroten de kans op toevallige ontmoetingen. Het is goed om deze neer te zetten op interessante plekken met zicht op bijvoorbeeld veel bloemen of water. Het is belangrijk dat de inrichting van de buitenruimte een open karakter heeft. Het groen moet niet te dicht zijn en goed worden onderhouden wil men zich veilig voelen en de groene ruimte blijven gebruiken. 133

Geveltuintjes Voor plekken met beperkte ruimte of waar geen bomen staan zijn geveltuintjes zeer geschikt. Deze verfraaien de straat en verbinden de bewoners. Een groene strook langs de gevel zorgt er tevens voor dat fietsen niet tegen de ramen van bewoners of winkelpanden worden geplaatst. De voortuin De aanwezigheid van een voortuin, met een bankje, bevordert het hebben van praatjes. Met name voor ouderen kan dit zeer welkom zijn. Buren Het hebben van een tuinpad of open schutting vergroot het contact met de buren. Waarschijnlijk omdat men dan zicht heeft op de bewoner bij het naar binnen of buiten gaan van de woning. Ook kan men de voortuinen verbinden. Zo kan men de kosten voor aanleg en het onderhoud delen wat vaak voordeliger is voor de tuinbezitter dan een individuele aanpak. 134

Een groene tuinkamer is een extra buitenkamer voor gebruik voor ontmoetingen bij de woning of gebouw. Groene eet- en pauze-plek Een groene ruimte is een uitstekende plek voor informele ontmoetingen. Tijdens de (eet-)pauze in het groen herstelt men tevens van stress. 135

In de horeca bevordert een groene omgeving, (binnen én buiten) de omzet. Het is uitnodigend om te komen en om er langer te verblijven. 136

Sociale samenhang Wil men buurtbewoners tegenkomen, dan is een klein aantrekkelijk buurtparkje voor een beperkt verzorgingsgebied beter dan een groot stadspark In de bebouwde omgeving zijn vaak versteende plekken die geen functie hebben uitermate geschikt voor het omtoveren tot een parkje om de hoek. Projecten waarbij men gezamenlijk de aanleg, het onderhoud en eventuele activiteiten in het groen verzorgt, leiden tot meer sociale interactie. Een groenprofessional kan zorgen voor een plan van aanpak en de begeleiding. Het samen inzaaien en inplanten van idylles: bloemrijke plekken voor bijen, vlinders en mensen. 137

Hondenbezitter In de bebouwde omgeving worden hondenbezitters steeds meer naar het buitengebied verwezen. 1 op de 5 huishoudens heeft een hond. Hondenbezit is een middel tegen eenzaamheid. Hondenbezitters maken makkelijker een praatje met elkaar. In de bebouwde omgeving kan groen zo worden aangelegd dat dit ook deels een gebruiksfunctie heeft voor hondenbezitters. 138

B en Een derde van de volwassenen beweegt volgens de Nederlandse norm voor gezond bewegen te weinig. Veertien procent van de jeugd in Nederland heeft overgewicht. Natuurlijk buiten spelen is op veel manieren goed voor het welzijn en de ontwikkeling van kinderen. We worden ouder maar verkeren in die extra jaren vaak niet in een betere gezondheid. Ons zittend gedrag in de huidige maatschappij is een grote risicofactor. Meer bewegen draagt sterk bij aan een betere gezondheid, ook op latere leeftijd. Gezond gedrag is gemakkelijker in combinatie met genieten. Uit onderzoek blijkt dat bewegen in het groen een goede combinatie is van genieten en gezondheid. 139

Kinderen Voor veel jonge kinderen is de tuin misschien wel de eerste of meest beschikbare vorm van natuur in hun jeugd. Zeker in de bebouwde omgeving. Een klein stukje tuin kan al voldoende speelruimte bieden in de vorm van materialen om een hutje of verstopplekje te bouwen, om bloemen te ruiken, om beestjes te bewonderen of om de fantasie te stimuleren. Kinderen tot 12 jaar hebben vooral behoefte aan groene en veilige speelplekken. Dit kan zowel in de particuliere tuin, op het schoolplein als bij een zorginstelling worden gerealiseerd. Ook op vertrouwde natuurlijk plekken dicht bij huis op straat, in het parkje of plantsoen kan in het groen worden gespeeld. Kinderen die buiten in het groen spelen ontwikkelen een betere motoriek, evenwicht en coördinatie en zijn leniger. 140

Spelen is oefenen voor later. Leren inschatten van en omgaan met risico’s, je eigen grenzen opzoeken én verleggen. Klimmen hoeft niet gevaarlijk te zijn. Bewegen in het groen bevordert de schoolprestaties van kinderen. Levende klimboom Een boom in het vrije veld reikt met zijn kroon tot aan de grond. Zo beschaduwt en beschermt hij zijn stam en zijn wortels. Gewoon laten groeien waar het kan is dé manier om goede klimbomen te krijgen. Bomen bieden aan kinderen veel kansen voor sport en spel. Klauteren en klimmen is altijd leuk. Bomen prikkelen ook op andere wijze de hersenen en zetten aan tot fantasiespel. Ieder seizoen is een boom anders. De bladeren, knoppen, bloemen en vruchten spreken tot de verbeelding. Klimmen is minder schadelijk voor een boom dan een auto eronder parkeren. De bodem raakt hierdoor verdicht en wortels sterven langzaam af. Bomen kunnen dan onveilig worden en uiteindelijk gaan ze dood.  Meer over boomveiligheid zie tabblad Veiligheid. 141

Natuurlijke halfverharding van steenslag met plantaardig bindmiddel. Groene buitenruimte Kleuters op kinderdagverblijven met een hoogwaardige groene buitenruimte zijn vaker buiten en hebben minder overgewicht. Een kind van 40 kg verbrandt met een uur buiten spelen ongeveer 160 kcal meer dan met een uur tv kijken of computeren. Ook moestuinieren op bijvoorbeeld schoolpleinen leidt tot minder zittend gedrag bij kinderen. Een groene omgeving biedt ruimte voor vrij spel. Een volledig bedachte wipkipomgeving doet dit niet. Een grote groene buitenruimte daagt jongens en meisjes in de basisschoolleeftijd uit tot lichamelijke activiteit en draagt eraan bij dat met name meisjes in de loop der jaren ook actief blijven. Meisjes zijn gemiddeld actiever op natuurlijke speelplekken dan op betegeld terrein. Kinderen met ADHD, vooral jongens, hebben veel baat bij een groene omgeving. 142

Spelen in het groen bevordert de sociale contacten tussen kinderen. Kinderen willen graag een terrein met hoogteverschil en water. Klauteren, boomklimmen en wat aanmodderen met zand en water zijn favoriete activiteiten. Plaatst u een waterpomp, dan is het belangrijk te zorgen voor een goede afvoer van het water, bijvoorbeeld naar een wadi. Voor kinderen moet het duidelijk zijn of het water drinkbaar is of niet. Belangrijk is dat de speelmogelijkheden niet kant-en-klaar zijn. Door de onbepaaldheid van het materiaal kunnen kinderen zelf betekenis geven aan hun fantasie en vindingrijkheid. Schoolplein OBS de Duizenpoot Geleen. 143

Zie Handleiding Groene Schoolpleinen voor uitgebreide informatie, tips en voorbeelden over ontwerp, aanleg en onderhoud. Speeldruk Op plekken waar kinderen veel spelen kan speelerosie (kapotgelopen plekken) ontstaan. U kunt hier kiezen voor meer bloemrijke grassen (klaver) en meer struiken, wilgentunnels of bamboe. Speelheuvels zijn vaak extra kwetsbaar. Ga voor herkenbare paden in de vorm van stapstenen of gemaakt van halfverharding. Speeltoestellen in de openbare ruimte moeten voldoen aan wettelijke voorschriften.  Zie ook het tabblad Veiligheid. Tips voor plantkeuze op speelplekken • Kies robuuste beplanting die tegen een stootje kan, rekening houdend met de speeldruk. • Kies snelgroeiende beplanting, maar wel met sierwaarde. • Let op kleur, geur en seizoensbeleving. • Kijk naar de omgeving, strooi bijvoorbeeld een mengsel van zaden van planten uit de streek uit; • Gevarieerde beplanting bevordert de biodiversiteit. Kies bijvoorbeeld planten en struiken die aantrekkelijk zijn voor vogels, vlinders en bijen. • Pas op met giftige planten. • Stekelige beplanting is geschikt als barrière tegen doorlopen. • Alternatieven voor gras dat regelmatig gemaaid moet worden zijn stevige grassen of beloopbare vaste planten. Inzaaien met klaver is ook een optie. • Ga bij het aanplanten voor zoveel mogelijk beplanting in grote maatvoering. Dit beperkt schade door gebruik. 144

Paleisbrug Den Bosch. Onder de vloer van de voetgangersbrug in het stadspark is een systeem voor warmte-koudeopslag aangelegd. De warmte die in de zomer opgeslagen wordt, levert in de winter vloerverwarming om strooien met zout zoveel mogelijk te beperken. Volwassenen Bewegen in het groen verbetert de algehele conditie en weerstand. En is een goede ondersteuning bij afvallen. Er is minder kans op overgewicht. We krijgen sterkere botten en spieren. Een beter geheugen en kleinere kans op Alzheimer. We hebben minder last van depressieve klachten en krijgen meer sociale contacten. Tuinieren Tuinieren is een gezonde en afwisselende vorm van bewegen in de buitenlucht. Met een uur huishouden verbrandt men gemiddeld 105 kcal. Met een uur tuinieren 280 kcal. TIP Maak een onderhoudsplan waarin de tuinbezitter de werkzaamheden die minder deskundigheid behoeven als ‘buitenbeweging’ zelf kan doen. Een volwassene van 70 kg verbrandt met 30 minuten ‘buiten spelen’ al gauw 140 kcal meer dan wanneer hij op de bank tv zit te kijken. Bovendien verbrandt hij 12% meer calorieën dan met dezelfde bewegingen binnen. 145

Natuurzwemvijver Zwemmen is qua bewegen een gezonde bezigheid voor zowel jong als oud. Een natuurzwemvijver is een prachtige combinatie van bewegen en genieten in het groen. In de winter kan er misschien wel geschaatst worden. Ouderen Uit onderzoek blijkt dat bewegen in het groen beter werkt dan bewegen binnen. We stoppen minder vaak en houden het langer vol. We zijn eerder bereid de activiteit nog eens te herhalen. We zijn minder gespannen en ervaren meer plezier. Dit geldt ook voor revalidatietrajecten. 146

IVN helpt zorginstellingen met het opzetten van een beleeftuin, helemaal naar hedendaagse inzichten. Verhoogde plantenbakken in de beleeftuin van Zorggroep Raalte. De pluktuin van Zorggroep Raalte is een groot succes. Ouderen met een tuin blijven langer actief. Dit geldt ook voor ouderen in een zorginstellling. Een effectieve, groene inrichting van de buitenruimte draagt bij aan een actievere houding van cliënten. Denk bijvoorbeeld aan een pluktuin waar ouderen zelf een boeket voor in de woonkamer kunnen plukken, of verhoogde plantenbakken om ook vanuit een rolstoel te kunnen tuinieren. Een toegankelijke tuin vergroot bovendien de saamhorigheid en betrokkenheid, van bewoners én van de buurt. Ouderen zijn geneigd wandelroutes te kiezen door straten met veel voortuinen. Als het om verhardingen gaat, is het voor deze doelgroep zinvol te kiezen voor materialen die rolstoelvriendelijk zijn, minder glad worden bij regen of stabieler zijn met minder kuilvorming. 147

Wandelpauze Groen nodigt uit tot minder zitten en meer bewegen en meer ontmoeten. Zorg voor een aantrekkelijke buitenruimte bij bedrijven en instellingen, die door het personeel of de bezoeker gebruikt wordt voor een (korte) wandeling. Een aantrekkelijk ingerichte buitenruimte leent zich ook bijzonder goed voor wandelend vergaderen, met als bijkomend effect een grotere creativiteit. Het dak op Met de beperkte ruimte in de bebouwde omgeving kunt u denken aan het integreren van mogelijkheden tot bewegen op of in het groendak: twee jeu-de-boules banen bovenop een kantoorconcept, zoals Babylon. 148

V Mensen voelen zich veiliger en gelukkiger in een groene omgeving. Agressie en geweld komen minder vaak voor in omgevingen met groen. In een groene omgeving gebeuren over het algemeen weinig ongelukken. Voor een groen schoolplein is het mogelijk om risico’s aanvaardbaar te houden door een (wettelijk verplichte) risicoanalyse/veiligheidscheck en regelmatige inspectie. Mensen voelen zich veiliger naarmate de hoeveelheid groen toeneemt. De perceptie van veiligheid stijgt door groen van 86% naar 89,3%. 149

Veilig voelen Voor de perceptie van veiligheid kan open groen, groen dat de zichtbaarheid behoudt, overal worden toegepast. Verwaarlozing van het groen vermindert de sociale veiligheid. Een slechte onderhoudstoestand wordt door criminelen gezien als het ontbreken van sociale controle. Men kan er dus ongestoord zijn gang gaan. Juist op plekken die veelal als minder prettig worden ervaren, kan meer groen de beleving sterk verbeteren. Mogelijkheden voor sport en ontmoeting in de groene omgeving dragen bij aan het zich veilig voelen in de buurt. Belangrijk is wel te ontwerpen met de menselijke maat. Criminaliteit Groene omgevingen nodigen mensen uit om naar buiten te gaan, wat criminelen afschrikt. Ondoordringbare hagen of doornige hagen werken beter tegen inbraak en criminaliteit dan harde schuttingen. Maak gebruik van bijvoorbeeld doornige rozen, meidoornstruiken of vergelijkbare beplanting. Wijken met groen hebben 42% minder criminaliteit dan wijken zonder groen. Een goede inrichting, aanleg en beheer van de groene omgeving zijn succesvolle instrumenten bij sociaalen veiligheidsbeleid van gemeenten. 150

Vandalisme Als iets mooi aangelegd is en goed wordt onderhouden gaat dit vandalisme tegen. Begroeiing van geluidschermen is een bewezen middel tegen graffiti. Vergroende gevels gaan ook ongewenste graffiti tegen en geven de buurt een prettige uitstraling. Verkeer Een boom in de stad kan helpen risicovolle verkeersituaties herkenbaar te maken. Door een goed-van-veraf-zichtbare boom bij een wegversmalling, gevaarlijke kruising of druk plein in de stad zal de automobilist zijn snelheid verminderen. Als gevolg hiervan vinden minder ongelukken plaats. Begroeide verkeersgeleiders, zoals middenbermen, dragen bij aan temperatuurdemping, waterinfiltratie in de bodem en biodiversiteit. Voor de veiligheid is het belangrijk dat men als automobilist, fietser of als voetganger over de beplanting heen kan kijken. Qua beplanting en kleur gaat het om de totaalbeleving: is die harmonisch en leidt deze niet teveel af? In de bebouwde omgeving kan 1 enkele boom in de straat de kans op een verkeersongeluk met 10% verminderen. Betonnen barrièreblok onder een rode geraniumpyramide. Veilig en gastvrij. 151

Maatregel Voorkomen van Geen spijkers in takken en stam Geen touwen in de boom Geen obstakels onder de boom Geen takstompen/kapstokken Gezond verstand, neem geen risico verwonding, snijden, oogletsel beknelling, verstikking verwonding bij vallen verwonding, oogletsel allerlei verwondingen Boomveiligheid Een klimboom moet binnen de reguliere boomcontrole vallen. Zo zullen onder andere dode takken verwijderd moeten worden. Een boomeigenaar draagt de verantwoordelijkheid voor het goed beheren van de boom en het voorkomen van onveilige situaties. Dit beheer kan worden overgedragen aan een boomspecialist. De boomspecialist beoordeelt en rapporteert over de conditie en het eventueel noodzakelijke onderhoud van de boom. Wanneer een boom een speelboom is, zijn er natuurlijk meer risico’s. Het Warenwetbesluit Attractie- en Speeltoestellen (WAS) geeft aan hoe op speelplekken verantwoord omgegaan moet worden met veiligheid. Speeltoestellen Speeltoestellen in de openbare ruimte, bij scholen, bedrijven en zorginstellingen moeten ook voldoen aan de wettelijke voorschriften WAS. Maakt u als groenprofessional zelf een speeltoestel, dan bent u zelf producent en verantwoordelijk voor de certificering, het logboek en de gebruiksaanwijzing. De beheerder/eigenaar moet zorgen dat de toestellen voldoen aan de WAS, op de juiste wijze veilig zijn geïnstalleerd en onderhouden worden zodat zij geen gevaar opleveren voor de gebruikers. Zie voor meer informatie de VHG-Handleiding Groene Schoolpleinen. Valdempend bodemmateriaal onder speeltoestellen. Giftige planten Er is een aantal giftige tot zeer giftige tuin- en kamerplanten. Het is dus zaak hier rekening mee te houden bij de keuze voor planten op speelplekken of in bepaalde zorgomgevingen. Lijsten van giftige tuinplanten en kamerplanten zijn op internet volop te vinden. Vaak is zo’n lijst ook bij de apotheek verkrijgbaar. 152

B Een gezonde en levende bodem is de basis van de levende tuin. Een goede ontwikkeling van de beplanting heeft rechtstreeks te maken met een goed ontwikkelde bodem. Een gezonde bodem draagt bij aan gezonde planten en minder ziekten. En ook aan gezond drinkwater en gezonde en smaakvolle voeding voor mens en dier. Een gezonde bodem zorgt voor een gezonde plantengroei. Bodemleven In de levende tuin voert het bodemleven samen met de plantenwortels het noodzakelijke grondwerk uit. Bodemleven bestaat uit bacteriën, bodemschimmels, insecten en regenwormen. Al deze organismen samen dragen bij aan een goede bodemstructuur, watervasthoudend vermogen, doorluchtbaarheid (zuurstofgehalte), afbraak van dood materiaal en aanmaak van voedingsstoffen. Bodemleven vergroot de worteldiepte van de beplanting. Regenwaterschade en schade door droogte worden voorkomen. Rechterkant plantenwortel met bodemschimmel, links zonder. De schimmels helpen om voedingsstoffen en water in de juiste verhouding beschikbaar te maken voor de planten en verbeteren zo de groei. De schimmelwortel bestaat zelf uit een fijn vertakt stelsel van schimmeldraden (mycorrhiza). De schimmel profiteert op zijn beurt weer van de door de plant vervaardigde koolstof en suikers, verkregen door fotosynthese. 153

Een goede biodiversiteit ondergronds wordt weerspiegeld door een geslaagde biodiversiteit bovengronds. Paddenstoelen in de tuin zijn een belangrijk teken van een gezond bodemleven en een gezonde leefomgeving. Paddenstoelen kunnen niet goed tegen kunstmest en luchtvervuiling. Planten in de bebouwde omgeving staan bloot aan sterke wisselingen van temperatuur en watervoorziening. In het bijzonder beplanting die vlak tegen de gevel aangroeit of in een daktuin. De bodem kan worden verbeterd door meteen bij het planten de juiste mycorrhiza’s en bodembacteriën mee te geven. Bodemschimmels • 85% van de planten leeft samen met een mycorrhiza (bodemschimmel) • de bodemschimmels bevorderen de opnamecapaciteit van water en nutriënten tot 70% • schimmels zorgen voor een betere beworteling en minder bodemziekten • de planten zijn resistenter tegen droogte • er is minder uitval en betere doorgroei bij verplanten • er zijn minder meststoffen nodig vanwege effectievere benutting Bacteriën • leven van organisch materiaal • maken hieruit voedingsstoffen langzaam vrij en beschikbaar voor de plant Rozenmoeheid (links) en een gezond wortelstelsel (rechts). Op plekken waar al langer rozen hebben gestaan, kun je meestal niet zomaar weer een nieuwe roos planten. Ze groeien er niet en bezwijken uiteindelijk aan rozenmoeheid. Het rozenaaltje is hier de belangrijkste oorzaak van. Met een mycorrhiza-dip kun je rozen beschermen tegen uitputtingsziekte. • zorgen voor minder bodemziekten • houden ziekten tegen • zijn soms stikstofbindend 154

Natuurlijke meststoffen en bodemverbeteraars Bodembiodiversiteit gaat zienderogen achteruit door o.a.: 1. toepassing van kunstmest; 2. bodembewerking (tillage); 3. afname van organische stoffen en humuszuren. Kunstmest maakt de toepassing van chemische bestrijdingsmiddelen onontkoombaar. Zware bemesting verstoort het bodemleven. Er zijn alternatieven voor kunstmest. Zo kunnen snelgroeiende bodembedekkende planten goed ingezet worden als groenbemester. Vlinderbloemigen als klaver, lupine en peulvruchten zijn in staat stikstof te binden en de bodem hiermee te verrijken voor andere planten. Bijvoorbeeld in de moestuin voor meer opbrengst. Of in het gazon. Door regelmatige betreding wordt de grond compact. De kwaliteit van de bodem wordt met de jaren minder en het onderhoud neemt toe. Met klaver in het gazon neemt de behoefte aan extra bemesting af. De klaver gaat een verbinding aan met bodemschimmels die de bodemstructuur verbeteren. Daarnaast dragen deze planten bloemen, wat een prettig aanblik oplevert en goed is voor bijen, vlinders en andere insecten. Andere alternatieven voor kunstmest zijn natuurlijke organische meststoffen. Er zijn allerlei kant-en-klare natuurlijke bodemverbeteraars gemaakt van plantaardig restmateriaal die het bodemleven respecteren en stimuleren. Deze zorgen in combinatie met regenwormen voor voldoende voeding en een goede bodemstructuur. Minder bemesting met kunstmest leidt tot meer CO2-opslag. 155

Wormen Wormen verrichten nuttig werk in de bodem. Door te graven, te ‘ploegen’ en te composteren zorgen ze voor een vruchtbare ondergrond. Er zijn verschillende soorten regenwormen die op verschillende dieptes in de grond leven. De zogenaamde pendelaar maakt verticale gangen in de bodem tot wel 3 meter diep. Hierdoor kan de waterinfiltratie van de bodem verdubbelen. Het overige bodemleven, net als kunstmatige bewerking, kan dit niet bewerkstelligen. Gangen van pendelwormen kunnen wel 10 tot 20 liter water per vierkante meter opvangen. Wormen zetten groente-, fruit- en tuinafval om in een waardevolle bodemverbeteraar: compost. Compost In de levende tuin werkt ‘afval’ in de voedselkringloop weer als voeding voor een ander proces of product. Dit betekent dat de kringloop zoveel mogelijk lokaal in de tuin zelf moet worden gesloten. De composthoop is hier het leidende beeld. Deze mag in geen enkele levende tuin ontbreken. Groenafval wordt ter plekke verwerkt voor bemesting en bodemverbetering. Zorg dat de fauna meeprofiteert en dat de composthoop toegankelijk is voor dieren die zoeken naar voedsel en beschutting. Vlinders voeden zich met mineralen uit de composthoop. Ook vinden vogels en egels er hun voedsel. Compost is zeer geschikt om het bodemleven te stimuleren. Bacterievoedsel is groen materiaal zoals bladeren of grasmaaisel, ongekookte groente of fruitresten, eierdoppen, theezakjes en koffiedik. Schimmelvoedsel is bruin houtig materiaal zoals houtsnippers, stro of kleingemaakt karton. Wormen breken zowel groen als bruin materiaal af. Er zijn speciale wormenhotels die in de bebouwde omgeving kunnen worden ingezet. Hier wordt gft-afval omgezet in duurzame compost. Composteren (bron: http://www.milieucentraal.nl/) Zelf composteren bespaart op transportkosten en dus op energie, en vermindert de afvalberg. De in de levende tuin geproduceerde biomassa blijft in de tuin zelf en wordt niet vervoerd naar elders. Als beloning krijgt de tuinbezitter gratis de beschikking over een goede bodemverbeteraar. Verse tuinaarde van buiten de tuin is dan niet nodig. De composthoop kan natuurlijk ook worden geplaatst op het terrein van de hovenier. Compostering moet op een goede manier plaatsvinden. Zo niet dan verandert een eventueel milieuvoordeel in een nadeel. Zorg voor goede doorluchting Keer de composthoop ongeveer elke zes weken geheel ondersteboven (‘omzetten’). Dat versnelt het composteerproces. In een half-open compostvat kan dit niet en is een gevarieerde samenstelling extra belangrijk. Zorg voor variatie Een composthoop is gevarieerd en bestaat uit vochtig en droog materiaal, slap en stevig, grof en fijn, koolstofrijk (zaagsel, snoeihout, stro, boombladeren) en stikstofrijk (gras, mest, tuinafval). Zorg voor voldoende vochtigheid De composthoop mag niet te nat of te droog worden. Af en toe een beetje water is prima, maar bij te veel regen spoelen de voedingsstoffen uit, of kan een tekort aan lucht ontstaan in de composthoop. Plaats de composthoop dus niet onder een afdak, en ook niet in een open veld. Onder een boom, half beschut tegen zon en regen, is een goede plek. Wel of niet op de composthoop? Niet alles wat in de GFT-bak mag, mag ook op de composthoop. Dat komt omdat de omstandigheden in de composthoop anders zijn dan die in een professionele composteerinrichting: de vochtigheid en hygiënische omstandigheden zijn anders en de temperatuur is lager. De vuistregel is: hoe opener het systeem is, des te minder er in mag. Er zijn drie compostsystemen: 1) Open systeem (composthoop) voor in de tuin. Voor een composthoop zijn enkele vierkante meters nodig. Een vrij liggende hoop moet minimaal 1,5 meter hoog, breed en lang zijn bij de opzet. De composthoop kan los op de grond worden gelegd, of op een bak van hout, takken of wilgentenen. 2) Halfgesloten systeem (compostbak of -vat) voor hoofdzakelijk tuinafval. Voor tuinen met weinig ruimte zijn houten of plastic compostvaten geschikter. 156 3) Gesloten compostvat voor vooral keukenafval, geschikt voor op het balkon of in de keuken.

Entree bodemzuiverend park De Ceuvel, Amsterdam. Bodemzuivering Planten in combinatie met geschikt bodemleven kunnen voor bodemreiniging worden ingezet. Dit proces wordt bioremediatie of fytoremediatie genoemd. Is de toplaag van de bodem verontreinigd, dan kunnen planten in samenwerking met bacteriën en schimmels verontreiniging uit de bodem afbreken of opnemen. Bijvoorbeeld naast opritten (oilspils) of op oude industrieterreinen (brownfields). De grond hoeft dan niet te worden afgegraven en het bodemleven hoeft niet te worden verstoord. Verschillende plantensoorten met hoge wortelactiviteit worden hiervoor gebruikt, ieder met een specifiek sanerende eigenschap. Het afbreken van organische verbindingen (PAK), zoals bijvoorbeeld (diesel)olie, werkt goed met bijvoorbeeld riet, populieren of wilg. De afbraakproducten die hierbij vrijkomen zijn onschadelijk. Verontreiniging van zware metalen (koper, lood, zink, cadmium, chroom en nikkel) kan worden opgenomen door bijvoorbeeld de brassicafamilie (koolzaad, Indische mosterd) en luzerne. Grasachtigen kunnen afhankelijk van de soort voor beide verontreinigingen worden ingezet. De beplanting wordt gerooid en omgezet in biogas en as via biovergassing. Planten die voor bodemzuivering worden toegepast, kunnen uiteraard niet door de mens worden genuttigd. 157

TIP 1. Zorg dat de bodem qua structuur en textuur een groot vochthoudend vermogen combineert met voldoende toevoer van zuurstof; 2. Beperk grond- en graafwerkzaamheden want dit verstoort bodemleven; 3. Let op voldoende bodemleven; 4. Voorkom een ‘valse’ grondwaterspiegel bij aanbrengen van grond; 5. Gebruik beplanting als bodemverbeteraar. Werkzaamheden Het bodemleven en de structuur van de bodem worden ernstig verstoord door grond- en graafwerkzaamheden. Beperk de werkzaamheden tot minder grote oppervlakten tegelijkertijd. Dan kan het bodemleven herstellen vanuit de onbewerkte stukken. In de bebouwde omgeving is vaak geen sprake van natuurlijke bodems. Zware machinerie leidt tot zeer compacte bodems. Voorkom bodemerosie Beplanting voorkomt erosie van de kale grond. Bodembedekkers en de juiste vaste planten zijn onderhoudsarm en houden ongewenst onkruid tegen. Door een bodem te bedekken met beplanting droogt de bodem veel minder snel uit en wordt bodemerosie voorkomen. Dit is nog eens van extra belang op hellingen. In de moestuin wordt de bodem beter bedekt door een combinatieteelt van groenten en specifieke bloemen. Minder onkruid maar ook een gunstige wisselwerking op bestuiving en ziektebestrijding zijn hiermee mogelijk. Potgrond Veengrond wordt afgegraven voor de productie van tuinaarde en potgrond. Grote veengebieden in Scandinavië, Letland en Rusland worden hiervoor aangetast. Dit is slecht voor de natuur en de CO2-uitstoot. Betere alternatieven voor tuinturf en potgrond: uitgaan van de bodem die er is en gebruik maken van compost uit eigen omgeving (kan eigen compost zijn, maar ook bladcompost uit Nederland). Denk ook aan verrijking met overige bodemverbeteraars, hoveniers-bokashi of natuurlijke meststoffen. Voor mensen die zelf geen composthoop hebben, is biologische potgrond op basis van kokosvezel een goed alternatief. 158

V en Het kweken van groenten en fruit brengt ons weer in contact met de basis van ons voedsel. We willen steeds meer gezond, duurzaam en lokaal voedsel. Ook raakt dit een oergevoel van zelfvoorzienend willen zijn. Steeds meer gemeenten staan positief tegenover stadslandbouw, omdat dit de sociale samenhang in de wijk ten goede komt. Verder zien we steeds vaker een moestuin bij een school of bedrijf. Bij dit thema staan veel praktijkvoorbeelden van hoe voedsel geïntegreerd kan worden in de levende tuin. TIP Voor tuinen met een kleine oppervlakte, balkons of dakterrassen zijn er minimoestuinbakken of vierkantemeterbakken beschikbaar. Leerzaam, overzichtelijk en onderhoudsvriendelijk. In de tuin plaats je deze moestuinbakken, zonder bodem, direct op het gras op het zand. Zo kan het overtollige water gemakkelijk weg zakken. Amphionpark Doetichem: moestuinieren in hoge bakken, toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Voor de kleine tuin Bij beperkte ruimte is het handig te gaan voor eetbare kruiden, groenten of vaste planten met tegelijk een sierwaarde. En te kiezen voor productieve gewassen of gewassen die je kunt afsnijden. Een makkelijke manier van eigen voedsel verbouwen is het kweken van kruiden. Van kruiden kan maandenlang worden geoogst. Als men kijkt naar investering, inspanning en opbrengst, dan is het hebben van een kruidentuin zeer voordelig. 159

Met een kruidenspiraal kunnen op een beperkt oppervlak toch relatief veel kruiden worden gekweekt. Op de verschillende plekken zon, schaduw, droog (boven) en natter (onder) kunnen diverse soorten kruiden groeien. Theekruidenborder. Veel keukenkruiden zijn goed voor vlinders en bijen. Eetbare kruiden met sierwaarde Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Bergbonen Bieslook* Citroenkruid Dragon* Echte tijm* Hyssop* Komkommerkruid* Koriander* Satureja montana Allium schoenoprasum Artemisia abrotanum Artemisia dracunculus Thymus vulgaris Hyssopus officinalis Borago officinalis Coriandrum sativum Toepassing Vers of gedroogd bij vis of bonen Blad in salades, soepen, dipsausjes, eiergerechten, ragout, kruidenboter; eetbare bloemen als garnering Het jonge blad en scheuten bij vette gerechten In sauzen en marinades Veelgebruikt kruid in allerlei gerechten Blaadjes bij vis, pasteitjes, zoete gerechten Blad (lichte zoute smaak) als spinazie, in salades en als soep; eetbare bloempjes als decoratie Blad in stoofschotels, kipgerechten, salades en sauzen; zaden (anijsachtig) bij ingemaakte augurken in azijn, in wildpasteien, koekjes (onder andere speculaas), kaas Lavendel* Maggiekruid Mierikswortel Munt* Oregano* Roomse kervel* Lavandula officinalis Levisticum officinale Armoracia rusticana Mentha Origanum vulgare Myrrhis odorata Rozemarijn* Venkel* Rosmarinus officinalis Foeniculum vulgare Als thee of als toevoeging in salades, jam, zoete gerechten en lamsvlees Blad in soep; zaden in brood of desserts Geschilde en geraspte wortel bij vlees, vis, yoghurt- en mosterdsaus Blad voor bloei in thee, ook voor fruitsalades, dranken, soepen en vleesgerechten Takjes met bloem en al bij salades/vlees, oven- en stoofschotels, spaghettisauzen; de bloemen kunnen ook − al dan niet gesuikerd − worden gegeten Bladeren als smaakmaker bij gestoofd fruit, zoals kruisbessen en pruimen, in salades; zaden kunnen zo van de plant geplukt gegeten worden. Eetbare bloemen Lekker bij vlees, vis, gebakken aardappelen Alle delen een nootachtige smaak, lekker bij vis *Ook eetbare bloemen. 160

Eetbare vaste planten met sierwaarde Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Adderwortel Beemdkroon Bergamotplant* Boerenwormkruid Daglelie* Daslook Dropplant* Duizendblad Echte sleutelbloem* Hondsdraf Kaasjeskruid* Kluwenklokje* Look-zonder-look Maarts viooltje* Mariadistel* Moerasspirea Muurpeper Salie* Smeerwortel Tuinanjer* Vijfdelig kaasjeskruid* Zwartmoeskervel Smyrnium olusatrum Stengels als asperge, bloemknoppen ingelegd, blad in salades *Ook eetbare bloemen. Persicaria bistorta Knautia arvensis Monarda Toepassing Bladeren als groente, soep (rijk aan mineralen) Blad in sla Olie van uitgeperst blad; bloemblaadjes in salades of als garnering; fijngehakte bladeren in sauzen, jam, gelei, limonade en wijn Tanacetum vulgare Hemerocallis Allium ursinum Agastache foeniculum Achillea millefolium Primula veris Glechoma hederacea Malva verticillata Campanula glomerata Alliaria petiolata Viola odorata Silybum marianum Filipendula ulmaria Sedum acre Salvia officinalis Symphytum officinale Dianthus caryophyllus Malva alcea Het jonge blad in omelet Bloemen zijn knapperig, pittig, goed te vullen met een mousse van roomkaas Als vervanger voor knoflook (zachter van smaak) Blaadjes in een verfrissende salade of in pannenkoeken, thee. Eetbare bloemen ’Middelbaar blad’ weinig in salades (heeft verkoelend effect), iets bitter Bloem en blad zijn eetbaar Pittige blaadjes in salades, dressing, hartige gerechten Bladeren als spinazie; bloemen van de Malva sylvestris vers in salades of gedroogd in thee. Bloemen in salades Het blad fijn snijden in salades of bij lamsvlees Bloemen voor de geur of (gesuikerd) als versiering; blad in salades Bloem als artisjok; jonge scheuten gekookt; geschilde, geweekte stelen als rabarber Met de bloemen kun je dranken geuriger maken Gedroogde en gemalen bladeren als peper gebruiken. Als kruid bij vette gerechten; gebakken blad lekker op salades. Eetbare bloemen Blad in salades of als spinazie Bloemen (de witte nagel verwijderen, kruidnagelsmaak) in salades, dranken, stroop, azijn Blad als spinazie of in salades; bloemen in salades 161

Fruit Veel vruchtbomen zijn verkrijgbaar in minivarianten, geschikt voor de kleinere tuin of dakterras. Ga voor een dubbelfunctie met een eetbare haag of eetbare parasol of pergola. Leifruit (langs muren) neemt minder ruimte in. 162

Taart met dahlia en zonnebloemblaadjes. Eetbare border Veel eetbare planten hebben bloemen met een grote sierwaarde. Eetbare planten kunnen prima gecombineerd worden in een border. Zowel de bloemen als de vruchten zijn aantrekkelijk voor mens en dier. Combinatieteelt Maak gebruik van natuurlijke combinatieteelt. Door slim te combineren beconcurreren de planten elkaar niet, maar stimuleren ze juist elkaars groei. Bloemen bevorderen de groei van veel planten, ook in de moestuin en bij fruitbomen. Duizendblad, petunias en afrikaantjes zijn hiervoor in bijna alle situaties zeer geschikt. In de moestuin wordt de bodem beter bedekt door een combinatieteelt van groenten met bloemen. Dit geeft minder onkruid, maar heeft ook een gunstig effect op de bestuiving en ziektebestrijding. De wortels van afrikaantjes geven bepaalde stoffen af waardoor aaltjes worden geweerd. Dille trekt roofinsecten aan die de luizen opeten. Moestuinieren Een moestuin draagt bij aan een actievere houding en sociale samenhang. In de zorg en ook in het onderwijs is dit een betekenisvolle inrichting van de buitenruimte en een plek voor activiteiten. TIP Plaats bij aanwezigheid van kleine kinderen in het gezin de eetbare groenten en fruit liefst op een aparte plek. Dit om verwarring met giftige bessen van andere beplanting te voorkomen. Moestuinieren kan bij kinderen leiden tot een grotere consumptie van groenten en fruit. 163

Elke groep heeft zijn eigen verhoogde moestuinbak. Tuinkruiden worden gebruikt voor de dagelijkse bereiding van verse maaltijden. Het verbouwen van voedsel binnenshuis, in een binnentuin of op de werkplek, is sterk in opmars. Hierbij maakt men gebruik van LED- en hydroponic- (teelt op water) technieken. Les Jardins de Gally bij Parijs: de eerste indoor kantoormoestuin in Europa. 164

Eetbare daken Kruiden, groenten en fruit kunnen in veel gevallen ook op het dak gekweekt worden voor eigen verbruik. Daktuin bij hotel Zoku Amsterdam. Babylon Amsterdam: het houden van kippen past goed in de circulaire gedachte van de levende tuin. De kippen verteren groenafval tot mest. De kippenmest kan dan met stro, plantenresten en fijn snoeihout verwerkt worden tot compost voor de tuin. Dakpark met moestuin bij de rooftopbar van hotel Casa Amsterdam. 165

Voedselbos Als alternatief voor ‘standaardbomen’ kunnen bijvoorbeeld fruitbomen, hazelaars, tamme kastanjes en walnoten aangeplant worden in straten en parken. Dit leidt tot een korte voedselketen, schonere distributie, minder verspilling en meer biodiversiteit. Een volwassen notenboom (foto links) levert jaarlijks wel 50 kg aan hoogwaardig voedsel. Rechts een vijgenboom. Eetbare struiken en bomen Nederlandse naam Bottelroos* Jeneverbes Krentenboompje Linde* Vlier* Vuurdoorn *Ook eetbare bloemen. Wetenschappelijke naam Rosa rugosa Juniperus communis Amelanchier laevis Tilia europaea Sambucus nigra Pyracantha Toepassing Bloemen in salades, ijs, bottels voor jam/gelei Gekneusde zwarte tweejarige bessen bij vlees/wild Bessen, ook voor jam en gelei, bevat veel vitamine A Bloemen voor thee; blad in salades, als groente of broodbeleg Bloesem voor thee, siroop en in pannenkoekjes; bessen voor jam, gelei en sap Bessen voor jam/gelei 166

B Er zijn tal van bloemen van eenjarigen, kruiden en vaste planten mits onbespoten, eetbaar en zeer decoratief in gerechten. In de tabellen zijn deze met een sterretje aangegeven. Er bestaan zelfs eetbare bloemenmengsels. Zowel eenjarig als meerjarig, met inheemse en uitheemse bloemen. Let op: niet alle delen van de beplanting zijn eetbaar of even lekker. Eetbare eenjarigen Nederlandse naam Dille* Wetenschappelijke naam Toepassing Anethum graveolens Blad in salades, sauzen, soepen, bij visgerechten, kip, kafsvlees, kaas; zaden in ossenstaartsoep, schildpadsoep, in marinades en thee; kauwen tegen slechte adem Fuchsia* Geranium* Fuchsia Pelargonium Gewone goudsbloem* Calendula officinalis Gewone klaproos* Papaver rhoeas Oost-Indische kers* Tuinmelde Zonnebloem* *Ook eetbare bloemen. Tropaeolum majus Atriplex hortensis ’Red Plume’ Helianthus annuus Een of twee dagen oude vruchtjes in desserts/sausjes. Bloemblaadjes als garnituur Bladeren in soepen/stoofschotels; bloemen in zoete gerechten Bloemblaadjes in salades en op gebak Gedroogd zaad (maanzaad) in brood, koekjes, fruit, pasta Peperige bladeren en bloemen in salades; bloemknopjes in azijn (kappertjes) Blad in salades en als spinazie (smaakt ook zo) Pitten zijn zo te eten of om olie uit te persen 167

TIP Ga voor planten met verschillende bloeitijden. • Vaste planten gaan na het plukken van bloemen vaak nog een keer bloeien. • Ook grassen en zaaddozen kunnen een ‘pluktuinboeket’ mooier maken. • Pluk bloemen vroeg in de ochtend of laat in de avond. De Pluktuin van Zorggroep Raalte is een groot succes. Een pluktuin waar ouderen zelf een boeket voor in woonkamer kunnen plukken. Een toegankelijke tuin vergroot de saamhorigheid en betrokkenheid, van bewoners én van de buurt. Plukken Vrouwen vormen een belangrijk aandeel onder de tuiniers. Thema’s die te maken hebben met beleving zoals bijvoorbeeld de aanleg van een border met pluk- of geurbloemen spreken veel vrouwen aan. Handig om te weten wanneer u voor deze doelgroep ontwerpt. Beleving en biodiversiteit Zonder bloemen geen bestuiving. Bloemen leveren zaad, bessen en vruchten. Bloemen staan aan de basis van de voedselketen voor mens en dier. Zie tabblad Biodiversiteit. Bloemen kunnen bij uitstek ingezet worden voor meer beleving door hun vorm, geur en kleur. Daarnaast zorgen bloemen met hun bloei voor seizoensbeleving. Ze bieden een interessante afwisseling van het tuinbeeld door het jaar heen. 168  Zie tabblad Geur en tabblad Kleur.

B Biodiversiteit staat voor de mate van verscheidenheid aan levensvormen in een bepaald leefgebied of ecosysteem. In Nederland is de biodiversiteit sterk afgenomen vergeleken met andere landen. Dit komt voornamelijk door de toenemende verstedelijking, intensieve landbouw en milieuvervuiling. De bebouwde omgeving bestaat uit verschillende gebieden, elk met hun eigen microklimaat. Vaak anders dan in de natuurlijke omgevingen. Dit vraagt om het toepassen van de juiste beplanting voor die verschillende situaties. Goed voor plant, dier en mens. Voor insecten als bijen, hommels en vlinders is het belangrijk dat groene gebieden als een netwerk in de stad met elkaar zijn verbonden, verspreid maar niet te ver uit elkaar liggen (niet meer dan 500 meter). Hiertussen moeten ook voedselbronnen aanwezig zijn. 10% gevarieerd groen maakt de stad een prima leefgebied voor vlinders en bijen. 169

Levende tuinen kunnen in belangrijke mate bijdragen aan meer biodiversiteit in Nederland. Hoe rijker en gevarieerder het groen, hoe meer ruimte er is voor biodiversiteit. Ook bedrijventerreinen, schoolpleinen, wegbermen, rotondes, boomspiegels, braakliggende stukken en overhoekjes kunnen allemaal ingezet worden voor meer biodiversiteit in de bebouwde omgeving. Bodem Biodiversiteit begint al bij de bodem. Een gezonde bodem met een rijk en gezond bodemleven levert gezonde planten. Doordat er geen chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt hoeven te worden, komen er geen schadelijke stoffen in de voedselketen van het dierenrijk terecht. Water Een andere belangrijke maatregel voor meer biodiversiteit is het toepassen van water. Het leven volgt dan vanzelf. Water in de vorm van waterschalen dient als drinkplaats voor veel dieren. Vogels nemen er graag een bad. Dit kan zelfs al op een balkon of dakterras/-tuin. Daarnaast kunnen allerlei insecten er hun eitjes leggen. Minivijvertjes of minimoerasjes zijn hiervoor ook geschikt.  Zie tabblad Bodem. Libellen leggen hun eitjes op waterplanten. Daaruit komen larven, die tussen de waterplanten op de bodem van de vijver leven. Ze eten bladluizen en heel veel muggenlarven, waardoor men in de tuin veel minder last krijgt van muggen. Libellen houden van zonnige vijvers zónder vissen, maar met veel verschillende oeverplanten. Geschikte planten zijn bijvoorbeeld vederkruid, waterpest, hoornblad, fonteinkruid, kikkerbeet, waterbies, zegge, waterdrieblad, munt, egelskop en gele lis. 170

In de levende tuin heerst een natuurlijk evenwicht tussen nuttige en ‘schadelijke’ dieren. Kikkers zijn een goede indicator voor de pH-waarde (zuurgraad) van de vijver. De huid van de kikker is zeer gevoelig en kan niet tegen een te lage pH. De pH-waarde van het water kan op natuurlijke wijze omhoog gebracht worden met het mineraal olivijn. Voor amfibieën als salamanders, padden en kikkers zijn vijvers met diepe en ondiepe onderdelen met beplanting zeer welkom. Hier kunnen zij schuilen en hun eitjes afzetten. Ook dient het er gedurende een deel van de dag zonnig te zijn. Koudbloedige dieren hebben de zon nodig om op te warmen. Deze dieren zorgen aan de ene kant voor meer levendigheid in de tuin. Aan de andere kant eten ze een behoorlijke hoeveelheid slakken en insecten als muggen. Vijvers - en dan vooral vijvers met natuurlijke oevers - zijn zeer goed voor meer biodiversiteit. Diervriendelijke oevers met een flauwe helling hebben een natuurlijke overgang van droog naar nat met een variatie aan oeverbeplanting. Hoe meer de natuur haar gang kan gaan, hoe beter de kwaliteit van het oppervlaktewater wordt. Voor het overleven van waterdieren bij vorst is het belangrijk dat de vijver voldoende diep is (minstens 0,8 m, liefst 1,5 m). Naast vijverfolie zonder giftige stoffen kan, afhankelijk van de lokale situatie, soms ook gebruikt worden gemaakt van een kleibodem. Beplanting Dieren houden niet van tegels als verharding. Hoe minder hoe beter. Open voegen bieden nog enige ruimte voor plantengroei en kleine beestjes. Bodembedekkers werken samen met het bodemleven. De insecten, die tussen de groenblijvende bodembedekkers leven, dienen weer als voedsel voor vogels. Ga zoveel mogelijk voor natuurlijk gekweekte beplanting zonder bestrijdingsmiddelen. Natuurvijvers vragen om een deskundige aanleg door een groenprofessional. 171

Voor meer informatie zie de publicatie ‘Vlinders in de tuin’ van de Vlinderstichting. Vlinders leven van nectar, een zoete stof die in bloemen zit. Niet alle bloeiende bloemen zijn even geschikt. Top 10 tuinplanten voor bijen Tien vlindertoppers Deze tien toppers zorgen het hele jaar door voor nectar in de tuin: Winterheide  maart Sneeuwbal  april Judaspenning  mei Lavendel  juni-juli IJzerhard  juni-sept Vlinderstruik  juli-augustus Koninginnenkruid  juli-sept Hemelsleutel  aug-sept Herfstaster  sept-okt Klimop  okt-nov Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Boerengeranium Goudsbloem Hemelsleutel Herfstaster Geranium macrorrhizem Calendula officinalis Sedem spectabile Aster ageratoides Klaproos / slaapbol Papaver orientale Kogeldistel Echinops ritro Lavendel Ossetong Stokroos Zijdeplant Lavendula angustifolia + stoechas Anchusa azurea Althaea rosea Asclepias incarnata + syriaca Gazon Bij een beperkt maairegime kan een bloemenweide groeien. Dit biedt ruimte aan de eitjes en rupsen van nachtvlinders. Deze dienen weer als voedsel voor andere vogelsoorten en vleermuizen. Nachtvlinders, waaronder ook motten, zijn vaak minder mooi gekleurd dan dagvlinders. Ze zijn veelal ‘s nachts actief, maar ook belangrijk voor de bestuiving. Klaver in het gazon is een natuurlijke bemesting. Het is goed voor de bodemschimmels en voor bijen en vlinders. 172

Wehkamp Zwolle op bedrijventerrein Hessenpoort met inheemse beplanting en een wand voor oeverzwaluwen naast de waterberging. Inheemse beplanting Dieren zijn aangepast aan de inheemse soorten beplanting die van nature in Nederland voorkomen. Inheemse beplanting heeft hun voorkeur. Niet-inheemse beplanting kan een welkome aanvulling zijn om de diversiteit te vergroten en het bloeiseizoen te verlengen. Uit onderzoek blijkt dat een mix van inheemse en uitheemse plantensoorten het goed doet voor meer biodiversiteit in de bebouwde omgeving. Meer biodiversiteit in beplanting vermindert de kans op het uitbreken van plagen en plantziekten. Belangrijke bomen voor bijen Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Boswilg Gewone esdoorn Grauwe abeel Hemelboom Honingboom Kerspruim Krenteboompje Noorse esdoorn Robinia Rode paardekastanje Trompetboom Wilde appel Wilde lijsterbes Winterlinde Salix caprea ‘pendula’ Aces pseudoplatanus Populus canescens Aillanthus altissimi Sophora japonica Prunus cerasifera Amelanchier lamarckii Acer platanoides Robinia pseudoacacia Aesculus X carnea ‘Briottii’ Catalpa binoniodes Malus sylvestris ‘sylvestris’ Sorbus aucuparia Tilia cordata 173 Solitaire of wilde bijen. Op dit moment wordt de helft van de soorten bedreigd. Met een levende tuin en nestplaatsen helpen we ze.

TIP Elke vogel heeft zo zijn eigen wensen qua beplanting. Voor meer informatie: Vogelbescherming tuinvogelconsulenten. Belangrijke bomen voor vogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Zwarte els Alnus glutinosa Ruwe berk Zachte berk Betula pubescens Betula pubescens Eenstijlige meidoorn Crataegus monogyna Beuk Hulst Appelboom Zoete kers Morel Pruim Vogelbomen Een variatie aan beplanting met hoogteverschillen is goed voor vogels. Veel vogels profiteren van een boom (boompje) in de tuin, zoals merels, zanglijsters, huismussen, boomkruipers, boomklevers en mezen. Of gaaien en grote bonte spechten. Bomen bieden uitzicht, voedsel, veiligheid en maken voortplanting mogelijk doordat er plek is voor nesten. Doornige hagen en afscheidingen zijn goed voor nestgelegenheid. Een gemengde haag is ook zeer geschikt voor meer biodiversiteit met als voordeel dat er minder (nauw) gesnoeid hoeft te worden. Als toch gekozen wordt voor een harde omheining, ga dan voor een hek met ruimte waar dieren (onder) door kunnen. Het is voor hen beter als tuinen met elkaar in verbinding staan en niet hermetisch worden afgesloten. Of kies voor een schutting die ruimte biedt aan planten en dieren. De levende tuin is geen onneembare vesting voor dieren. Levende tuinen vormen samen één groot natuurlijk gebied waartussen dieren vrij kunnen bewegen. Kroosjes Vogelkers Zomereik Meelbes Lijsterbes Fagus sylvatica Ilex aquifolium Malus (diverse soorten) Prunus avium Prunus cerasus Prunus domestica Prunus domestica ssp.insititia Prunus padus ‘Albertii’ Quercus robur Sorbus aria Sorbus aucuparia 174

TIP Zorg voor warmte Vlinders zijn koudbloedige dieren. Ze hebben warmte van de zon nodig om te vliegen. Ze zoeken de zonnigste plekjes van de tuin op. Plant nectarrijke planten daarom in de zon. En zorg voor zonnige plekjes uit de wind, waar vlinders kunnen opwarmen. Belangrijke klimplanten voor vogels en insecten Gevelgroen Ook gevelgroen biedt voedsel en schuilgelegenheid aan tal van vogels en insecten. Laat klimplanten langs de muren lopen. Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Bosrank Clematis vitalba Bruidsluier Clematis Heggerank Kamperfoelie Lathyrus (veld-) Klimop Wingerd Wijnstok Winde (akker-) Gypsophila paniculata Clematis hybriden Bryonia dioica Lonicera xylosteum / tatarica Lathyrus pratensis Hedera helix Parthenocissis quinquefolia Vitis vinifera. Convolvus arvensis De bloemen van deze klimplanten trekken insecten aan. De insecten en/of bessen dienen op hun beurt weer als voedsel voor vele vogels. De genoemde klimplanten zijn favoriet bij bijen. Begroeide pergola’s en fruitbomen zijn geschikte plekken om nestkastjes te hangen. Nestkastjes dienen op een beschutte plek met voldoende schaduw te worden geplaatst. Met de vliegopening zoveel mogelijk naar het noordoosten. Bij een windluwe plek is dit minder belangrijk. Bijvoederen van vogels mag het hele jaar rond. Vogels overeten zich niet en zullen niet verleren zelf voedsel te vinden. Dakgroen Ook een groendak trekt allerlei kleine insecten aan waar weer vogels op afkomen. Hiervoor is een lichtgewicht groendak met sedumbeplanting al heel geschikt. Een biodiversiteitsdak gaat nog iets verder. Sedum wordt aangevuld met andere droogte-resistente beplanting voor een grotere diversiteit. 175

Tuinen beslaan een groot deel van Nederland. Maar wat er allemaal in leeft aan verschillende soorten vogels, vlinders, zoogdieren, amfibieën en insecten weten we nauwelijks! Met uw hulp proberen we dat goed in beeld te krijgen. Meer weten? Ga naar www.tuintelling.nl. Het groene vogeldak is beplant met 25 verschillende inheemse grassen, wilde bloemen en kruiden. Daarbij worden in iedere 40 m2 vogeldak een kwikstaarten/roodstaarten-nestkast en een holenbroedernestkast verwerkt en is er een waterbad voor vogels. Daarnaast is er een insectenhotel op het vogeldak geplaatst. Bestuiving Bestuiving is een belangrijke schakel in de voedselketen en voor het hele ecosysteem. Bestuiving en bestuivers (insecten) zijn essentieel voor meer biodiversiteit. Ze helpen zo mee de plantsoorten in stand te houden. Insecten zorgen voor bestuiving en dienen weer als voedsel voor andere dieren. Bestuiving zorgt voor beplanting met zaden, vruchten en bessen die weer als voedsel dienen voor veel vogels, zoogdieren en ook voor de mens. 176

Bedrijventerrein Greenfield Emmen. Bloemenweide Wilde bloemenweides zijn prachtig in aanzicht. Het is mogelijk om bloemenmengsels op maat te laten maken in kleur en speciaal geschikt voor de plek. Veel soorten groeien alleen op arme schrale gronden. Voor een blijvend mooi resultaat wordt onderhoud en beheer door een deskundig groenprofessional aanbevolen. Ga zoveel mogelijk voor stuifmeel- en nectarrijke beplanting voor voedsel van insecten. Honingbijen, solitaire bijen, hommels en vlinders zijn cruciaal voor de bestuiving. Gevarieerd groen in de bebouwde omgeving is essentieel voor het (over)leven van deze ook voor de mens zo belangrijke insecten. In bloemenweiden groeien vaak plantensoorten die in het landelijke gebied onder druk staan. Investeringen in de levende tuin die aantoonbaar bijdragen aan de versterking van de biodiversiteit kunnen in aanmerking komen voor subsidie. Dat is interessant voor bijvoorbeeld een bedrijventerrein. Kijk voor informatie op www.rvo.nl/subsidies-regelingen. Aanplant van een idylle. Idylles zijn nectarrijke en bloemrijke plekken. Goed voor vlinders, bijen en de mens. Bollen en knollen voor verwildering en goed voor bijen. 177

Belangrijke bollen en knollen voor bijen Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Anemoon Blauwe druifjes Crocus Herfststijloos Lenteklokje Sierui Sterhyacint Sneeuwklokje Sneeuwroem Tulp Winteraconiet Anemone blanda / Anemone nemerosa Muscari botryoides / Muscari aucheri Crocus tommasinianus / Crocus vernus Colchcium autumnale Leucojum vernum Allium molly / Allium “Purple sensation / Allium karataviense Scilla nonb-scripta / Scilla bifoloia / Scilla siberica Galantus nivalis / Galantus Chionodoxa luciliae / Chionodoxa forbesii Tulpa sylvestris / Tuplia tarda Eranthis hyemalis / Erantis cilicica Sierui. Ga voor meer bijzondere beplanting buiten het standaardsortiment. Voor kleinere tuinen is dit juist interessant, ook voor de tuinbezitter. Dit draagt bij aan meer biodiversiteit en helpt de soort in stand te houden. Fritillaria michailovskyi. Natuurvriendelijke elementen Stapelmuurtjes bieden leefruimte aan allerlei insecten. Deze dienen weer als voedsel voor vogels en amfibieën die er tevens hun schuilen overwinteringsplaats vinden. Vaak groeien er weer heel andere plantensoorten dan in de rest van de tuin. Takkenril De achterkant van de tuin kan afgesloten worden met een houtwal van dood snoeihout. Deze biedt leefruimte aan tal van insecten, vogels, kleine zoogdieren en paddenstoelen. Zo wordt er ook geen materiaal afgevoerd uit de levende tuin. De kringloop blijft gesloten. Composthoop Ook de composthoop is favoriet bij tal van insecten, vlinders, vogels en kleiner zoogdieren. Vooral egels, vlinders en wormen overwinteren er graag. 178

Voor egels is het belangrijk een ongestoorde, niet te nette, plek te hebben met bladeren en mos. Een diervriendelijke tuin en een onderhoudsvriendelijke tuin gaan goed samen • Stel het onderhoud zoveel mogelijk uit tot het einde van de winter. • Laat afgevallen blad zoveel mogelijk liggen of breng het in de borders, omdat hier veel insecten tussen zitten. • Laat uitgebloeide planten staan tot het voorjaar. Het zaad is voedsel voor zaadeters. • Snoei struiken niet of niet tegelijk. Struiken zijn een belangrijke nest- en schuilplaats voor vogels. • Snoei besdragende en vruchtdragende bomen en struiken pas in het voorjaar. • Verwerk snoeihout en afgevallen takken in de tuin voor een takkenril. • Maak gebruik van natuurlijke bestrijdingsmiddelen.  Zie verder tabblad Onderhoud en tabblad Educatie. 179

In de levende tuin heerst een natuurlijk evenwicht tussen nuttige en schadelijke dieren. Toch kan in de bebouwde omgeving of op kleine oppervlakten enig ‘dierhinder’ worden ervaren. Hieronder enkele voorbeelden en een aantal natuurlijke maatregelen: Bijen: in principe zal een bij niet steken, tenzij men vlak voor het vlieggat van de bijenkast loopt of verstoort met bijvoorbeeld een bladblazer. Soms hangt er in de zomermaanden een bijenzwerm in de tuin. Deze bijen zitten vol honing en zullen in principe ook niet steken. Laat de zwerm rustig hangen en bel de plaatselijke imkervereniging om de zwerm op te halen. Hazen en konijnen: lusten geen Achillea, Aconitum, Aquilegia, Geranium, Helianthemum, Hemerocallis, Hosta, Iris, Lavandula, Salvia, Sedum of Veronica. Katten: ga voor bodembedekkende beplanting. Schelpen als verharding kunnen ook helpen. Mieren: plaats boerenwormkruid. Muggen en vliegen: plaats een walnotenboom bij het terras. Zorg voor meer kikkers en vogels in de tuin. Rupsen: vindt men vaak niet prettig in de tuin. Maar: rupsen worden vlinders. Zet geen planten die sterk vlinders aantrekken naast de moestuin. Slakken: Slakken zijn niet zo populair. Toch eten de meeste soorten vooral plantaardig afval, zoals bladeren, dode insecten, schimmel en hout. Het zijn nuttige opruimers. En ze dienen weer als voedsel voor andere dieren in de tuin, zoals vogels, muizen, egels en amfibieën. Kinderen zijn vaak gefascineerd door slakken. Ze komen zo op een gemakkelijke manier in aanraking met de natuur. Vogels: plaats blauwe netten over het fruit in de moestuin. Blauw is goed zichtbaar voor vogels. Wespen: een wespennest verwijdert in 6 uur 2500 vliegen en 650 langpoot- en steekmuggen. Alleen in augustus en september, als wespen overstappen naar zoet voedsel en onze terrassen belagen, kunnen ze last veroorzaken. 180

E Een levende tuin biedt vele mogelijkheden voor activiteiten om te leren over de natuur of natuurlijke processen. In zo’n tuin gaat het niet alleen om ‘zenden’, maar vooral om inspireren en zelf ontdekken. Dit geldt voor de particuliere tuin, een groen schoolplein maar ook bijvoorbeeld voor een bedrijfstuin of tuin bij een zorginstelling. Kind Uit diverse onderzoeken is gebleken dat het belangrijk is dat kinderen al op vroege leeftijd in aanraking komen met de natuur. Naast het bos kan dat ook gewoon dichtbij zijn: in de eigen tuin of in het park om de hoek. Een tuin biedt de mogelijkheid voor het opdoen van zintuiglijke ervaringen en zorg voor de natuur. Als kinderen voor hun 12e jaar niet in aanraking komen met groen buiten, zullen ze daar later ook vaak weinig mee hebben. Ontwikkeling van rups tot vlinder koninginnepage. Zorg voor voedsel voor de rupsen. Voedselplanten voor rupsen zijn onmisbaar in een levende vlindervriendelijke tuin. Rupsen zijn vreselijk kieskeurig, ze lusten vaak maar enkele soorten planten. Tiny Forest Een Tiny Forest is een dichtbegroeid, inheems bos ter grootte van een tennisbaan. Dit bos is niet alleen een prettige plek voor vlinders, vogels, bijen en kleine zoogdieren, maar ook voor mensen. Kinderen leren in het ‘buitenlokaal’ over de Nederlandse natuur en buurtbewoners ontmoeten elkaar op een prettige en gezonde plek. Tiny Forest is een methode om natuurlijke, inheemse bossen te herstellen en te vertalen naar een stadsomgeving. 181

Gemeente Zaandam: hovenier, schoolkinderen en buurtbewoners plantten samen met IVN het eerste Tiny Forest, midden in de stad Zaandam. 182

Vogels, vlinders, bijen, hommels en zweefvliegen zijn een lust voor het (kinder-) oog en belangrijk voor de bestuiving. Moestuin De moestuin is een ideale plek voor jong en oud om meer te leren over het verzorgen en kweken van kruiden, groenten en fruit. Ook leert men er over de onderlinge relaties tussen bodem, planten en dieren. Daarnaast leert men in een collectieve moestuin ook om samen te werken.  Zie ook tabblad Voedsel en bloemen. Gebleken is dat kinderen beter groenten eten als ze die ook zelf hebben verbouwd. Gezonde Schoolpleinen Hoveniers die meedoen aan het project ‘Gezonde Schoolpleinen’ schenken een geselecteerde basisschool een vierkante meter tuin. Samen met de kinderen richten ze deze ruimte in als vogel- en vlindertuin of moestuin. Daarbij vertellen ze over groen, het vak van hovenier etc. Meer informatie hierover is te vinden op www.gezondeschool.nl. 183

Kruipende beestjes als rupsen, slakken en pissebedden zijn ongevaarlijk. En fascinerend om te ontdekken voor peuters en kleuters. Groen schoolplein Het groene schoolplein biedt de school een uitgelezen kans om in het lesprogramma op aan te sluiten. Voor veel scholen is dit ook een belangrijke reden om het schoolplein te vergroenen. Er zijn allerlei werkvormen te bedenken voor de biologielessen en voor natuur- en milieueducatie. Ook de zorg voor natuur kan op het schoolplein worden ontwikkeld, bijvoorbeeld door kinderen te laten water geven, snoeien en plukken. Een waterelement op het schoolplein geeft de mogelijkheid om water als thema centraal te stellen: de rol van water in de natuur, de klimaatverandering waardoor we te maken krijgen met meer droge periodes en hevige regenval. Hoe kunnen we anders met water omgaan om te zorgen dat we minder last hebben van overstromingen? Voor meer informatie over de aanleg, onderhoud en het gebruik van een groen schoolplein zie VHG-handleiding Groene Schoolpleinen. 184

Voor meer informatie over lesmateriaal of activiteiten: www.onsgroeneschoolplein.nl, Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid: www.ivn.nl, Centrum voor Natuur- en Milieueducatie: www.nmepodium.nl. De levende tuin is lesmateriaal en leslokaal ineen. De Inspiratietuin bij Hogeschool Leeuwarden wordt integraal gebruikt door diverse opleidingen. 185

TIP Meten is weten Adviseer de school om een CO2 -meter in de klas te plaatsen. Dan wordt het belang van het onderwerp snel zichtbaar. Door de hovenier U kunt als hovenier uw kennis over de natuur en het toegepaste groen delen en vertellen over uw vak. Zo kunt u bijvoorbeeld een gastles verzorgen in de klas of op het plein. Of na afronding van het project een presentatie geven voor het bedrijf of de instelling. Presentatiemateriaal over de levende tuin kunt u opvragen bij VHG. Ook kunt u hier informeren naar de mogelijkheden om door VHG een presentatie over de levende tuin te laten verzorgen. Groen in de klas Informatie en inspiratie Kijk op www.intogreen.nl voor meer informatie en inspirerende voorbeelden van ‘planten in de klas’. Op deze site is ook lesmateriaal te vinden. Wilt u op de hoogte blijven van actuele onderzoeksresultaten? Volg Into Green op Twitter: @IntroGreenNL.nl. Planten in de klas zijn ook prima in de les te gebruiken. De kinderen kunnen leren hoe planten groeien, wat ze doen en hoe je ze moet verzorgen. Ze kunnen bovendien actief aan de slag in een practicum of presentatie. Ook het belang van planten voor het produceren van gezonde lucht kan worden uitgelegd. 186

Bedrijfstuin Drentea Greenfield: project met testveld voor mogelijkheden van het gebruik van hennep, vlas en grassoorten als grondstof. Inspiratie uit de natuur We kunnen in een levende tuin meer leren over de planten en dieren, over ons voedsel, het klimaat maar ook over het gebruik van duurzame materialen of principes uit de natuur die bijdragen aan duurzame innovatieve producten of een prettige leefomgeving. Voor ouderen in de zorg De natuurkoffer is een koffer vol natuurproducten om ouderen die niet goed ter been zijn de natuur te laten beleven zonder dat zij daarvoor de deur uit hoeven. Hierdoor komen herinneringen naar boven die aanleiding zijn voor een gesprek. De natuur wordt ingezet als middel om herinneringen op te halen, gesprekken te stimuleren en het sociaal isolement te doorbreken. De IVN Tuinkaart is een inspiratiebron om bewoners de tuin op een nieuwe manier te laten beleven. In de Tuinkaart staat informatie over bepaalde onderdelen van de tuin zoals planten, bomen, dieren of andere tuinelementen. Met de Tuinkaart activeert u niet alleen de bewoners, u betrekt daar ook mantelzorgers, vrijwilligers en buurtbewoners bij. Samen de tuin bezoeken is zoveel leuker en is goed tegen eenzaamheid. 187

Cultuurhistorisch besef Een oude boom is een levende schakel met het verleden en kan dan ook van cultuurhistorische betekenis zijn. Niet alleen hun imposante uiterlijk of omvang maakt bomen beroemd. Hun bekendheid hangt vaak nauw samen met gebeurtenissen die bij de boom hebben plaatsgevonden. Denk aan de Anne Frankboom of ‘de boom die alles zag’ in de Bijlmer (vliegtuigramp 1992). Het is van groot belang dat de boom gezond blijft. Regelmatige controle door een boomspecialist is een vereiste om de boom in goede conditie te houden en het risico op takbreuk zoveel mogelijk te verkleinen. Laat alleen snoeien als daar een reden voor is, zoals kans op takbreuk. Snoei van gezonde takken betekent namelijk energieverlies voor de boom. Wanneer het om het snoeien van dikke takken gaat, is de schade voor de boom extra groot. De boom moet dan veel energie steken in het overgroeien van de snoeiwond. Betrek kinderen bij eventuele werkzaamheden aan de boom. Laat ze van het snoeihout iets maken. Of verzamel met elkaar de takken. Bekendheid van een boom in de (wijde) omgeving zal een boom ook bescherming bieden. Als de boom ouder dan 80 jaar en bijzonder is, kan hij worden opgenomen in het Landelijk Register van Monumentale Bomen van de Bomenstichting (www.monumentalebomen.nl). 188

D m Het gebruik van duurzame producten en materialen is belangrijk in een levende tuin. De vraag naar duurzame producten en materialen voor een gezonde en duurzame leefomgeving neemt enorm toe. Veel maatschappelijk georiënteerde bedrijven, instellingen en tuinbezitters willen dat hun interieur en exterieur hun duurzame imago of levensstijl weerspiegelt. Bij duurzame producten kan men bijvoorbeeld kijken naar het transport en of het materiaal biologisch afbreekbaar is. Bij beplanting naar de herkomst, teeltwijze en bijdrage aan biodiversiteit. In dit thema leest u meer over een aantal duurzame principes en voorbeelden. Lokaal en verantwoord Werk zoveel mogelijk met lokale producten, lokale leveranciers, lokale kennis en lokale professionals. Of materialen die vervaardigd zijn door medewerkers met een bijzondere positie op de arbeidsmarkt. Hergebruik Hergebruik van bestaande materialen is altijd een goede optie. 189

Duurzame bedrijfstuin ABN AMRO Circl, Amsterdam. Helemaal aangelegd volgens het circulaire gedachtegoed. Circulariteit De bedoeling van circulariteit is zoveel mogelijk verspilling voorkomen en afval beperken. De producten en materialen die worden gebruiken zijn herbruikbaar, verantwoord en brengen geen schade aan de omgeving. Als hovenier kunt u bijvoorbeeld het vrijkomende snoei- of groenafval verwerken tot grondverbeteraar. Deze zogenaamde bokashi kan dan weer (ter plekke) worden hergebruikt. Minder CO2 Om CO2 te reduceren kunt u gebruik maken van ondergrondse biobased kluitverankering in plaats van houten boompalen bij het planten. En ander voorbeeld voor een beter klimaat is halfverharding gemaakt van olivijn. Naast waterpasserend is deze halfverharding in staat om CO2 veilig op te slaan in kalksteen. Denk ook aan waterpasserende groenverharding. Het gras bindt CO2 en verkoelt. Door de open structuur wordt het bodemleven minder belast. 190

Oplaadpaal en verlichting ineen. Dubbelfunctie Een product dat meerdere functies biedt is vaak duurzamer. Dit omdat er voor 1 product met dubbelfuncties vaak minder materiaal, transport en energie verbruikt is dan voor afzonderlijke producten met 1 functie opgeteld. Energie Gebruik hulpmiddelen die werken op elektriciteit, accu of spierkracht in plaats van fossiele brandstof. Dit voorkomt tevens lawaai, stank en uitstoot van CO2. Onze leefomgeving wordt vaak te overvloedig verlicht. Het ’s nachts verminderen van de lichtvervuiling is belangrijk voor het bioritme van planten, (nacht)dieren en van de mens. Kies voor tijdschakelaars, producten met zonnecellen of (groene) LED-verlichting. Slimme techniek Maak gebruik van domotica. Slimme apparaten en systemen zijn met sensoren beter afgestemd op de werkelijke behoefte. Dit betekent een efficiënter en duurzamer gebruik. Bijvoorbeeld voor watergeven en het bemesten van de bodem. Alternatief Ga voor een product dat minder schaars is. Bijvoorbeeld steenslag in plaats van grind. Kies voor Europees of FSC-gecertifieerd hout of hout van Nederlandse bossen in plaats van tropisch hardhout. Of kies voor een alternatief product dat gemaakt is van materiaal dat snel hergroeit. Een voorbeeld is bamboe. Ook zijn er nog andere alternatieven voor terrassen, vlonders en beschoeiingen gemaakt van gerecyclede grondstoffen. 191

Ga zoveel mogelijk voor duurzame materialen die lang meegaan. Lange levensduur en weinig onderhoud Ga zoveel mogelijk voor duurzame materialen die lang meegaan en zo min mogelijk of geen behandeling nodig hebben. Duurzame werkwijze Ga na of de manier van werken ook duurzamer kan. Een voorbeeld is dat de vaste planten op de kwekerij worden ontdaan van hun potten. Zo wordt fors bespaard op kosten van het opruimen en het afvoeren van afval, terwijl het materiaal wordt hergebruikt. Bovendien gaat het planten sneller. Bruikleen Een recente ontwikkeling op het gebied van duurzaamheid is dat de producten door middel van leasecontracten in bruikleen worden gegeven door de leverancier. Bijvoorbeeld de gebruiker ontvangt licht voor een bepaalde periode maar de leverancier blijft eigenaar van de lampen. Leveranciers worden zo gestimuleerd producten te maken die lang meegaan. Borderranden bijvoorbeeld, kunnen na afloop van een project elders weer worden hergebruikt of verwerkt. Meten is weten Welk product is nu duurzaam? Hoe meet je eigenlijk duurzaamheid en op basis waarvan dan? NL Greenlabel heeft drie duurzaamheidspaspoorten ontwikkeld: voor een product, voor een plant en voor een gebied. Het duurzaamheidslabel wordt op een vergelijkbare manier gepresenteerd als de energielabels bij apparaten. Zie www.nlgreenlabel.nl. 192 Een duurzame levende tuin begint bij een goed integraal ontwerp en aandacht voor duurzaam beheer.

Duurzaamheidspaspoort ABN AMRO Circl Visie en Ontwerp: Duurzame buitenruimte Donkergroen Donkergroen oyal HaskoningDHV en Stabilitas heeft de buitenruimte beoordeeld op: 1. Ontwerp, aanleg en onderhoud 2. Producten en materialen 3. Energie en klimaat 4. Bodem en water elatie mens en omgeving oyal HaskoningDHV en Stabilitas kennen, op basis van expert judgement, de onderstaande score toe aan deze buitenruimte: * NL Greenlabel A Deze duurzaamheidsscore is geldig van september 2017 tot september 2022 * Één bonuspunt is toegekend voor de sterke focus en volharding op circulariteit. Zie beoordelingsrapport voor achterliggende informatie versie: 2017 Voor zakelijke opdrachtgevers geldt dat investeringen in de levende tuin, waarbij aantoonbaar gebruik gemaakt is van duurzame producten of materialen, in aanmerking komen voor belastingvoordeel. Dit geldt ook voor investeringen in de directe omgeving van een gebouw die passen binnen het concept De Levende Tuin en de klimaatbestendigheid of biodiversiteit bevorderen. De lijsten met met maatregelen die hiervoor in aanmerking komen worden jaarlijks vastgesteld. Kijk voor de actuele overzichten op www.rvo.nl/subsidieregelingen/brochures/milieulijsten. Het is raadzaam ook bij gemeenten of waterschappen te informeren naar subsidieregelingen. Meer over duurzaamheid • In de levende tuin worden duurzame bodemverbeteraars en meststoffen gebruikt  zie tabblad Bodem. • Ook gaat men duurzaam om met water  zie tabblad Water. • Over duurzame beplanting  zie tabbladd Onderhoud, Biodiversiteit en Voedsel/Bloemen. • Bij het onderhoud en beheer wordt gekozen voor duurzame bestrijding en biologisch onkruidbeheer  zie tabblad Onderhoud. TIP Sommige duurzame elementen gaan langer mee dan de minder duurzame alternatieven. Andere weer niet. Geef goede uitleg over de verwachtingen. 193

Niverplast, Nijmegen technisch uitdagend groendak. 194

O Is de levende tuin goed onderhouden, dan is het er prettig om te verblijven. Zonder passend onderhoud verliest de tuin aan meerwaarde en kan deze niet optimaal de gewenste functies vervullen. Een levende tuin kan prima onderhoudsvriendelijk zijn. Bij aanvang is een gezonde bodem voor gezonde planten een eerste vereiste. Verder een goed doordacht ontwerp. Daarnaast dient de juiste plant op de juiste plek te staan. Versteende tuin Voor de klant lijkt een tegeltuin vaak goedkoper en makkelijker te onderhouden dan een tuin met veel planten. Een tegeltuin is in aanleg niet perse goedkoper dan een meer groene tuin. In de tegeltuin is ook onderhoud nodig. Tegels moeten gereinigd worden met een hogedrukspuit. Planten in bakken moeten vaker water hebben. Tijdens afwezigheid moet iemand anders de verzorging hiervan overnemen. Beplanting moet vaker vervangen worden. Bij hevige regenval loopt het terrein, de tuin en/of het achterpad onder. Stenen worden erg snel heet in de zomer. In gebouwen, in huis, in de geparkeerde auto en op het terras wordt het erg heet in een stenige omgeving. Het is niet prettig om te verblijven in een grotendeels verharde omgeving. Bovendien blijkt uit onderzoek, dat bestrate tuinen vaker vervuild zijn. 195

Bodembedekken Kale bodems zijn gevoelig voor uitdroging en erosie door water en wind. Ongewenste planten (‘onkruid’) krijgen er vrij spel. In de levende tuin staat de bodem niet bloot aan zon, wind en water. Van onkruid is weinig sprake. Schoffelen in de levende tuin is dan ook niet echt nodig. Door schoffelen en vooral door andere vormen van bodembewerking wordt het bodemleven nadelig beïnvloed. De bodem is volledig en permanent bedekt door planten. Om een snelle dichtgroei te bereiken kiest men voor een grote potmaat (pot 11 cm vierkant). Deze beplanting is ook bestendiger tegen betreding. Door te gaan voor meer planten per vierkante meter wordt zo snel mogelijk een dekkend resultaat verkregen. Groenblijvende bodembedekkers zijn geschikt op plekken onder bomen. Als het niet anders kan; bedek dan de kale bodem met natuurlijke materialen. TIP Vermeld aanbevolen maatvoeringen in bestekken en bestellingen. Licht de voordelen van planten in een grotere maatvoering toe. Een ecologische bodembedekking van tarwestro-pellets tegen onkruid (bij aanplant) vormt een korst die niet wegwaait en licht tegenhoudt zodat onkruidzaadjes niet ontkiemen. De laag houdt water vast en voorkomt verdamping. 196

Vaste planten Toepassing van vaste in plaats van eenjarige planten is een goede manier om het onderhoud te verminderen. Er is een vaste plantensortiment beschikbaar dat snel dichtgroeit, onkruidgroei onderdrukt en weer uitloopt na een maaibeurt. Vaste planten zijn goed bestand tegen hitte, droogte of natte omstandigheden. Ze zijn bovendien winterhard, langlevend en goed bestand tegen betreden of allerlei dieren als honden, konijnen of duiven. De voordelen van vaste planten nemen in de loop der jaren meestal alleen maar toe. Voorwaarde is wel dat passend onderhoud wordt uitgevoerd. In een levende tuin maken de planten zelf de kwaliteit van hun groeiplaats steeds beter. Heesters Heesters zijn verkrijgbaar in tal van speciaal gekweekte soorten die beperkt (machinaal) gesnoeid hoeven te worden. Ga voor kwekers die planten op een duurzame wijze telen wat leidt tot sterk en weerbaar plantmateriaal. En voor beplanting die goed aanslaat, doorgroeit en doorbloeit. 197

TIP Hou bij het beheer rekening met natuurlijk beheer. Leg uit waarom. Gazon Onderstaande grafiek laat zien dat het onderhoud van gazons niet zo goedkoop is als vaak wordt beweerd. De cumulatieve kosten (investering plus jaarlijks onderhoud) van gazons zijn op de langere termijn hoger dan die van andere typen beplanting die meer bijdragen aan de biodiversiteit in de levende tuin. Kosten in € 1.000 2.000 3.000 4.000 0 1 2 3 4 5 Jaren 6 7 8 9 10 ■ Sierheesters, duur ■ Gazon ■ Sierheesters, goedkoop ■ Vaste planten Festuca zijn grassoorten die weinig hoeven te worden gemaaid. Eventueel kunnen schapen worden ingezet als natuurlijke grasmaaier. - Waterschap Rijn en IJssel, Doetinchem. 198

Er zijn verschillende mengsels duurzaam gekweekte verwilderingsbollen verkrijgbaar. Bloeiperioden en kleur kunnen naar wens worden afgestemd. Gewenste kruiden in de voegen. Alleen de paden maaien. Biologisch onkruidbeheer Gif spuiten werkt alleen op korte termijn. Bovendien komt het gif in de bodem, flora en fauna terecht. Het gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen op verharding en in overig groen is verboden. Regelmatig vegen van verharding geeft onkruid weinig kans. Een duurzame methode voor onkruidbestrijding is het gebruik van heet water. Onderzoek heeft aangetoond dat deze methode één van de meest effectieve is, doordat de plantjes hiermee tot in de wortel worden bestreden. Andere methoden zijn branden of borstelen. Wat is onkruid? ‘Onkruid’ kan ook mooi zijn en is goed voor de biodiversiteit. 199

Hoe meer biodiversiteit, hoe meer weerstand tegen ziekten en plagen. Natuurlijke bemesting Met natuurlijke bemesting wordt het bodemleven gestimuleerd waardoor ook de doorwortelbaarheid en de opnamecapaciteit sterk verbetert. Een gezonde bodem kan vervolgens toe met minder bemesting. Een voorbeeld is mulchen: het bedekken van de bodem met een laag organisch materiaal zoals bladeren, grasmaaisel of compost. Mulchen is arbeidsbesparend, omdat het ter plekke voor bemesting zorgt. Natuurlijke bestrijding Gezonde planten hebben een grote weerstand tegen ziekten en aantastingen door insecten. Natuurlijke plantversterkers kunnen de plant extra aanzetten tot het zelf aanmaken van afweerstoffen. Bijvoorbeeld tegen buxusmot, schimmels en insecten als engerlingen en emelten. Dat reduceert het aantal bespuitingen met chemische bestrijdingsmiddelen en levert kwalitatief betere opbrengsten. Natuurlijke bestrijding geeft minder belasting voor de bodem, mens en milieu. Een bewijs van vakbekwaamheid (spuitlicentie) is niet nodig voor dergelijke producten. Bestrijding met beestjes De beste manier van natuurlijke bestrijding van beestjes is het inzetten van andere beestjes. Vogels, kikkers en egels eten graag een slak. Nuttige aaltjes, nematoden, kunnen ingezet worden voor het natuurlijk bestrijden van ongewenste slakken, emelten of engerlingen. Nematoden dringen hun slachtoffer binnen. Dan komen bacteriën vrij die in symbiose leven met de nematoden. Het slachtoffer sterft en daarna verspreiden de nematoden zich weer op zoek naar een nieuw slachtoffer. Het inheems lieveheersbeestje eet verschillende bladluissoorten. Het kan gebruikt worden in tuinen, moestuinen en in het openbaar groen. Deze beestjes zijn in zakjes te bestellen, zodat de larven makkelijker in bomen en struiken kunnen worden geïntroduceerd. Vijvers Overmatige algengroei in vijvers is meestal het gevolg van een overmaat aan meststoffen. Het is een biologisch probleem dat om een biologische oplossing vraagt. Een chemische aanpak kan juist averechts werken. De beste behandeling is daarom gericht op het wegnemen van de voedingsbron voor algen door toevoeging van speciale bacteriën. Deze nemen het voedsel voor algen en wieren op, zodat zij minder kunnen groeien. Resultaat is tevens dat er geen vieze moerasgassen en slijm meer gevormd worden. 200 Een diervriendelijke en onderhoudsvriendelijke tuin gaan goed samen.  Zie verder tabblad Biodiversiteit. Chemische bestrijding maakt het gewas zwakker, doodt ook goede organismen en komt in de voedselketen van de tuin terecht.  Zie verder tabblad Bodem. In de levende tuin zijn nuttige en ‘schadelijke’ beestjes in balans.

Lange termijn Afspraken voor onderhoud en beheer op langere termijn zijn een win-winsituatie voor zowel de opdrachtgever als de groenprofessional. De groenprofessional gaat voor sterke robuuste beplanting of beplanting met een grotere bedekkingsgraad. Dit betekent meteen al een beter resultaat en minder vervanging ook op de langere termijn. Zakelijke opdrachtgevers kunnen de aanleg en het onderhoud van groen op de balans zetten. Voor de opdrachtgever is een langetermijnonderhoudscontract voordeliger dan een kortetermijnonderhoudscontract. Draag wat je uitspreekt. Draag duurzame beschermende kleding voor werken in de openbare ruimte. 201

Wie doet het onderhoud De groenprofessional kan een gedegen beheer en onderhoudsplan maken voor de levende tuin, met aandacht voor duurzaam beheer. Belangrijk is dat er bij het begin van het project ruimte voor onderhoud wordt gereserveerd, zowel financieel als organisatorisch. In de ideale situatie is er voldoende ruimte voor professioneel onderhoud. Voor educatiedoeleinden, het betrekken van mensen bij de levende tuin of om kosten te beperken, kan een deel van de onderhoudswerkzaamheden samen met anderen worden verricht. Bijvoorbeeld met leerlingen, buurtbewoners, patiënten, vrijwilligers of personeel. Voor de tuinbezitter kan een onderhoudsagenda opgesteld worden waarop staat welke vaak wat eenvoudigere taken men wanneer kan uitvoeren. Het is verstandig dat de groenprofessional vanuit zijn deskundigheid een coachende rol blijft houden en eventueel begeleidt en adviseert ter plekke bij uitvoering door derden. Slimme techniek Er komen steeds meer slimme systemen (domotica) op de markt met sensoren die reageren op de omgeving en bijvoorbeeld de lichtintensiteit, temperatuur en bodemvochtigheid meten. Op die manier wordt alleen water gegeven wanneer dat nodig is. Op elk moment kunnen gegevens worden bekeken via de app. Materialen Pas duurzame materialen toe die lang meegaan en onderhoudsarm zijn. Gebruik zuinig of elektrisch materieel voor onderhoud en vervoer.  Zie ook tabblad Duurzame materialen. 202

B De levende tuin heeft vele effecten die leiden tot meer welzijn en welvaart. Sommige effecten zijn direct, andere zijn indirect. Meer groen leidt tot een betere luchtkwaliteit, minder hoofdpijn en een betere concentratie. Meer groen leidt ook tot een aangenamere temperatuur en meer ontspanning wat weer leidt tot een betere concentratie en een hogere productiviteit. Dit zorgt uiteindelijk allemaal samen voor meer omzet en draagt bij aan minder ziekteverzuim. Hieronder wordt een aantal baten van groen genoemd die in het economische verkeer geprijsd kunnen worden. Van de operationele kosten die een bedrijf of instelling heeft, gaat gemiddeld 90% op aan personeel. Met de levende tuin is hier juist veel meer waarde te behalen. De (indirecte) baten die behoren bij de diverse andere thema’s, zijn onder de groene tabbladen terug te vinden. Uit onderzoek is gebleken dat het ziekteverzuim op kantoren waar planten met luchtzuiverende werking stonden, terugliep met 3,5 dag per werknemer. In een bedrijf met 24 werknemers scheelt dit 84 productieve dagen op jaarbasis. 203

Een groene uitstraling heeft een positief effect op het aantrekken van medewerkers en vrijwilligers. En ook op het aantrekken van jongere werknemers. Groene omgevingen zijn aantrekkelijker en vormen een beter vestigingsklimaat voor bedrijven en burgers. Een mooie groene omgeving zorgt voor een goed leefklimaat voor expats en dat is belangrijk als vestigingsfactor voor grote internationale bedrijven. Vastgoed is meer waard in een groene omgeving. De waarde van onroerend goed stijgt met 15% bij uitzicht op water. Bij uitzicht op een open ruimte met 10%, op een park met 6% en op een plantsoen met 5%. VvE Ithaka Almere: de bouwer/ontwikkelaar heeft een gezamenlijke tuin met natuurzwemvijver gerealiseerd ter stimulering van de verkoop van de woningen. 204

TIP Groene daken opnemen als criterium bij aanbesteding van nieuwbouwprojecten en maatschappelijk vastgoed. Woningbouwvereniging Trudo: daktuin op parkeerdek. Vergroening in de binnenstad van Eindhoven ter voorkoming van hittestress. Meervoudig ruimtegebruik. Daktuin Hotel Zoku Amsterdam passend bij het interieurconcept van het hotel. 205

Winkelen en horeca  Zie ook tabblad Ontmoeten. In groene steden zijn meer mogelijkheden voor toerisme en recreatie. In de horeca draagt groen bij aan meer omzet. Groene ruimten maken het mogelijk om op meer aantrekkelijke plekken terrassen te exploiteren. De omzet stijgt door aanwezigheid van groen nabij het terras. 206

Het koopgedrag wordt gestimuleerd in groene winkelstraten. Groen heeft een rustgevend effect op mensen. Dit leidt tot een ander koopgedrag. Groene rustpunten in winkelgebieden leiden tot een langer verblijf. Groen in en nabij winkels kan tot 12% meer omzet generen in de winkelstraat. Winkelend publiek is bereid in een winkelstraat met bomen meer te betalen voor een product dan in een winkelstraat zonder bomen. Energiekosten Dak- en gevelgroen vergroot de isolatiewaarde van gebouwen en bespaart energiekosten tot 70% in de zomer voor verkoeling en tot 20% in de winter voor verwarming. Daarnaast blijven daken door groene dakbedekking beter beschermd en langer behouden. Een groen dak verlengt de levensduur van het dak. Een extensief groen dak gaat gemiddeld drie keer zo lang mee. Lees meer over groene daken onder het tabblad Water. Goede geplaatste windsingels beschermen gebouwen tegen harde wind. Adequaat aangelegde boomsingels kunnen zo leiden tot wel 10% energiewinst in aangrenzende woningen, zelfs als deze al optimaal geïsoleerd zijn. Zonnepanelen op groene daken hebben tot 40% meer rendement. Zie ook tabblad Temperatuur. Bomen op de parkeerplaats zorgen voor schaduw en verkoeling. Dat leidt tot minder verdamping van brandstof uit de brandstoftank en minder energieverbruik van de airco. 207

Duurzaam imago Een groene uitstraling draagt bij aan een duurzaam imago, ook op lange termijn. Duurzame bedrijven doen het vaak beter in deze tijd van verduurzaming. 208

Aantrekkelijk highlevel bedrijvenpark Hessenpoort Wehkamp Zwolle. Een groene bedrijfsomgeving genereert extra aandacht en kan ingezet worden als een PR- of marketingtool. Meer financieel De waarde van een woning stijgt met 1% bij een goede boom in de voortuin. Bij vastgoed in een mooie groene omgeving kunnen hogere huurprijzen worden gevraagd. Publieke investeringen in het groen kunnen worden terugverdiend door hogere belastinginkomsten (WOZ, woningwaardeforfait). Er bestaan allerlei fiscale stimuleringsmaatregelen. Dit gaat van de aanleg van groendaken, gevelbegroeiingsystemen, natuurvriendelijke voorzieningen, natuurspeelplekken in en bij de bebouwde omgeving tot natuurzwemvijvers. Raadpleeg bijvoorbeeld www.rvo.nl en informeer ook bij gemeenten en waterschappen. 209

TEEB De maatschappelijke effecten van maatregelen kunnen berekend worden met het rekenmodel The Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB). Deze methode brengt de kwaliteitsveranderingen en baten in kaart voor de luchtkwaliteit, energie, economie, recreatie, samenleving en natuur. Deze TEEB-methode kan inzichtelijk maken wie baat heeft bij groen en wellicht kan meebetalen aan deze voordelen. Kijk voor meer informatie op www.teebstad.nl. BIZ Samen met andere ondernemers kan er een Bedrijven Investeringszone (BIZ) worden opgericht. Een BIZ is een afgebakend gebied op een bedrijventerrein of in een winkelgebied. Met elkaar wordt er geïnvesteerd in een aantrekkelijke en veilige bedrijfsomgeving. Bedrijven betalen hiervoor een heffing aan de gemeente. De gemeente stelt de opbrengst ter beschikking aan de vereniging of stichting die de activiteiten uitvoert. De activiteiten van een BIZ zijn een aanvulling op die van de gemeente, zoals bijvoorbeeld de groenvoorziening. 210

1 Online Touch

Index

Home