SAMEN VOOR DE RECHTEN VAN CLIËNTEN JAARVERSLAG 2021 CLIËNTENVERTROUWENSPERSONEN WET ZORG EN DWANG MEI 2022
02
INHOUDSOPGAVE VOORWOORD ONTWIKKELINGEN VERTROUWENSWERK CVP WZD INTERVIEWS: CLIËNT EN CVP WZD HET CLIËNTENVERTROUWENSWERK IN CIJFERS OVER DE CVP WZD-AANBIEDERS COLOFON PG 04 PG 07 PG 14 PG 21 PG 32 PG 34 03
VOORWOORD Zorgstem, Adviespunt Zorgbelang, Het LSR en Quasir Cvp ondersteunen cliënten die met gedwongen zorg te maken (kunnen) hebben door het bieden van onafhankelijk cliëntenvertrouwenswerk. Wij zijn er voor cliënten en hun familie en vertegenwoordigers en beogen hun positie te versterken en (daarmee) de kwaliteit van leven van cliënten en de kwaliteit van hun zorg te verbeteren. Samen zijn we verantwoordelijk voor ondersteuning van de rechtspositie van alle cliënten in Nederland die onder de Wzd vallen. Deze aanbieders werken samen en treden gezamenlijk naar buiten om de kwaliteit van het Cvp Wzd werk te verbeteren. Dit jaarverslag geeft een beeld van ons werk om cliënten te ondersteunen die met gedwongen zorg te maken hebben. Na het startjaar 2020 hebben we ook in 2021 het cliëntenvertrouwenswerk binnen de instellingen vorm gegeven en zijn we hierbij geconfronteerd met de coronamaatregelen. Daarbij hebben we vooral gekeken naar wat we wél konden betekenen. Bij gesprekken voor individuele kwesties, voorlichtingen en locatiebezoeken heeft de CVP Wzd vooraf met de zorgaanbieder contact opgenomen of een bezoek verantwoord was. Waar dit niet lukte hebben wij onze activiteiten online uitgevoerd via Zoom en/of Microsoft Teams. Zo was er toch veel contact als mogelijk. TOEGANG TOT DE CVP WZD Voor onze cliënten, veelal met een psychogeriatrische aandoening of verstandelijke beperking, is het wenselijk om door een onafhankelijke vertrouwenspersoon bij te worden gestaan die luistert en professioneel ondersteunt bij vragen over zorg onder dwang. De CVP Wzd is er voor de cliënten, hun vertegenwoordigers, hun zorgverleners en de bijbehorende zorgaanbieders. We geven veel voorlichting over de wet en de nieuwe rechten van cliënten die hierin beschreven staan. Tegelijkertijd merken we dat nog lang niet alle zorgprofessionals en bestuurders goed op de hoogte zijn en de CVP Wzd niet altijd toegang verlenen. Wij zijn momenteel met deze zorgverleners, maar ook met brancheorganisaties, cliëntorganisaties, het Ministerie van VWS en de Inspectie in gesprek om de toegang van de CVP Wzd tot cliënten te verbeteren. 04
KWALITEITSKADER In 2019 hebben alle ‘veldpartijen’ samen een kwaliteitskader CVP Wzd opgesteld. Voor ons is dit kwaliteitskader, dat wordt gemonitord door de Landelijke Faciliteit CVP Wzd, het uitgangspunt voor ons handelen. Contractueel is door de zorgkantoren afgesproken dat het kwaliteitskader leidend blijft voor de komende 3 jaar. In dit kwaliteitskader zijn onder meer normen voor bezoekfrequenties opgenomen. Omdat er veel meer zorginstellingen blijken te zijn die onder de reikwijdte van de Wzd vallen, dan voorafgaand aan onze opdracht bekend was bij de zorgkantoren, is het op basis van de huidige financiële grondslag niet mogelijk de normen te halen. Het landelijke budget voor de functie CVP Wzd is niet toereikend. Met de zorgkantoren en het Ministerie zijn we in overleg over de vraag of er op termijn extra middelen beschikbaar komen om wel aan de gestelde kwaliteitskaders te kunnen voldoen. Op verzoek van VWS helpen wij ook cliënten die buiten de Wet langdurige zorg vallen en met dwang in de zorg te maken hebben. TOEKOMST In 2022, 2023 en 2024 zetten Zorgstem, Adviespunt Zorgbelang, LSR en Quasir Cvp hun werkzaamheden voort. Minister Helder van Langdurige Zorg heeft zich in haar brief van 22 maart jl. voorstander getoond van vrije toegang van de CVP’en tot de cliënten die onder de Wzd vallen. Dat is een opsteker. Anja Scheper, bestuurder Quasir Cvp Eric Verkaar, bestuurder Zorgbelang Inclusief Jasper Boele, bestuurder LSR Pieter Wetser, bestuurder Zorgstem 05
06
ONTWIKKELINGEN VERTROUWENSWERK CVP WZD Het jaar 2021 was geen overgangsjaar meer. De bekendheid en het gebruik van de dienst is groter geworden. Zorgaanbieders toonden een meer proactieve houding. Dit resulteerde in een effectievere samenwerking. Ondanks dat de coronamaatregelen gedurende het jaar werden aangescherpt, vonden er meer locatiebezoeken en voorlichtingsmomenten plaats dan het jaar ervoor. Ook werden er meer kwesties gemeld, is er een aanzienlijk aantal klachten doorgezet naar externe klachtencommissies onvrijwillige zorg (hiervan is de KCOZ het meest bekend) en is er één melding gedaan richting de Inspectie gezondheidszorg en jeugd (IGJ). Zie voor een toelichting het hoofdstuk ‘Het cliëntenvertrouwenswerk in cijfers’. In dit hoofdstuk schetsen we eerst de ontwikkelingen ten aanzien van het vertrouwenswerk CVP Wzd. ALGEMENE ONTWIKKELINGEN CORONACRISIS Door de coronamaatregelen was het voor de CVP Wzd ook in 2021 nog lastig om locatiebezoeken uit te voeren om nader kennis te maken of voorlichting te geven aan cliënten. In afstemming met de zorgaanbieder is steeds gekeken of en waar dit verantwoord mogelijk was. De CVP Wzd was voor ondersteuning bij kwesties welkom op de locatie voor een gesprek. JAARVERSLAG EN JAARGESPREKKEN MET ZORGAANBIEDERS In het tweede kwartaal van 2021 is het eerste gezamenlijke jaarverslag uitgekomen en verspreid onder zorgaanbieders, stakeholders en de CVP Wzd. Bovendien vonden er voor het eerst jaargesprekken met zorgaanbieders plaats aan de hand van een jaar brief- of rapportage. Voor de zorgaanbieder en de CVP Wzd een moment om stil te staan wat goed gaat en wat beter kan. Zorgaanbieders gaven aan de jaarrapporten als prettig te ervaren omdat deze inzicht gaf in de activiteiten van de CVP Wzd. Als feedback gaven zij aan graag meer voorbeelden van de cliëntbeleving in het verslag te willen zien. 07
GEZAMENLIJKE WEBSITE CVP WZD-AANBIEDERS In 2021 is de website www.clientenvertrouwenspersoonwzd.nl tot stand gekomen Deze gezamenlijke website van de CVP Wzd-aanbieders, heeft als doel cliënten en hun naasten te informeren over de CVP Wzd. De website zal steeds worden voorzien van nieuwe en begrijpelijke informatie gericht op cliënten en hun naasten. REIKWIJDTE WZD - GELIJKGESTELDE AANDOENINGEN Via het Besluit gelijkgestelde aandoeningen, zijn in 2020 NAH, Korsakov en Huntington onder de reikwijdte van de Wzd gebracht. Het ministerie van VWS stelt voor om dit Besluit uit te breiden met twee andere aandoeningen: gerontopsychiatrische problematiek en autismespectrumstoornissen. In december 2021 heeft het ministerie van VWS een internetconsultatie voor een wijziging van het Besluit uitgezet. Een brede coalitie van veldpartijen uit de ouderenzorg, geestelijke gezondheidzorg en gehandicaptenzorg vindt deze uitbreiding te beperkt en pleit voor een aanpassing van het Besluit waarbij alle personen met een psychische stoornis onder de Wzd kunnen worden gebracht, indien er sprake is van dezelfde gedragsproblemen en regieverlies als bij een psychogeriatrische aandoening of verstandelijke beperking. LOCATIEBEZOEKEN: GEEN VANZELFSPREKENDHEID TOEGANG ZORGAANBIEDERS CVP WZD EN LOCATIEBEZOEKEN In 2020 werd niet door alle zorgaanbieders toegang verleend tot cliënten. In 2021 verliep dat nog steeds wisselend. Sommige zorgaanbieders verwelkomden de CVP Wzd, anderen waren nog terughoudend. De toegang tot de dienstverlening van de CVP Wzd is een onderwerp dat leeft. De wenselijkheid en uitvoerbaarheid van de locatiebezoeken wordt ter discussie gesteld en de brancheorganisaties blijven onduidelijk over hun standpunt ten opzichte van de noodzaak van locatiebezoeken. De wetsevaluatie en de beantwoording van vragen in de Eerste Kamer, maken duidelijk dat er toegang moet zijn voor de CVP Wzd om cliënten in de directe zorgomgeving te bezoeken en niet alleen op actieve vraag van 08
cliënt of vertegenwoordiger. Omdat de wet dit nu niet expliciet aangeeft, vindt hierover bestuurlijk overleg plaats tussen het ministerie van VWS, de CVP Wzd-aanbieders, cliëntenorganisaties en brancheorganisaties. UITGANGSPUNTEN VERTROUWENSWERK 2022 Vanwege de beperkte middelen zijn aangepaste afspraken over de prioritering van de dienstverlening met de zorgkantoren gemaakt. De locatiebezoeken worden voornamelijk beperkt tot locaties die door de zorgaanbieder in het locatieregister zijn geregistreerd als Wzd-locatie. De prioriteit ligt bij het bezoeken van locaties met doelgroepen met ‘zwaardere’ onvrijwillige zorg, zoals gesloten groepen. Verder zullen de CVP Wzd prioriteit geven aan individuele verzoeken tot ondersteuning boven het bezoeken van locaties. Ook het verbreden van de reikwijdte van de Wzd naar gelijkgestelde aandoeningen zonder aanpassing in het budget geeft druk op de dienstverlening. LOBBYTRAJECT EN OVERLEGGEN De CVP Wzd-aanbieders zijn in 2021 gestart met een lobbytraject naar de Eerste en Tweede Kamer om ongehinderd toegang te krijgen tot nietWzd-geregistreerde locaties en om voldoende budget te krijgen om het totaal van alle locatiebezoeken te kunnen afleggen. Dit, zodat het werken conform het kwaliteitskader kan worden gerealiseerd, cliënten en hun vertegenwoordigers laagdrempelige toegang en aanwezigheid van de CVP Wzd ervaren daarmee een adequate rechtsbescherming geboden kan worden aan alle onder de Wzd vallende cliënten. Binnen de projectgroep Implementatie Wzd inzake de toegang van de CVP Wzd zijn verschillende gesprekken gevoerd tussen cliëntenorganisaties, brancheorganisaties (Actiz en VGN), CVP Wzd-aanbieders, de Landelijke Faciliteit CVP Wzd en VWS over de taken, toegang en signalerende rol van de CVP Wzd. Doel van de gesprekken is om te werken aan eenduidige veldafspraken daar waar de wet niet duidelijk is. In oktober 2021 vond een bijeenkomst voor Tweede Kamerleden plaats in Nieuwspoort en zijn er aanvullend gesprekken geweest met enkele Tweede Kamerleden. In 2022 is aan de Algemene commissie van de 09
Tweede Kamer een petitie aangeboden naar aanleiding van de evaluatie van de Wet zorg en dwang. Naar aanleiding van de het evaluatierapport Wvggz Wzd en de petitie heeft de Eerste Kamer vragen gesteld aan Conny Helder, Minister voor Langdurige Zorg en Sport. In de antwoorden (22 maart 2022) heeft de minister de volgende uitspraak gedaan: ‘’Voor punt 1 (vrije toegang) in de petitie is mijn reactie de volgende: waar geen toegang wordt verleend en er wel sprake is van onvrijwillige zorg in het kader van de Wzd, is het aan de CVP Wzd om te melden bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). Het is de taak van de IGJ om hierop te handhaven. Vrije toegang voor de CVP Wzd, zover dat redelijkerwijs nodig is voor het uitvoeren van zijn of haar taak is, op basis van artikel 58 Wzd, al geregeld. Daarnaast worden gesprekken gevoerd. Partijen zijn het erover eens dat de toegang niet ontzegd mag worden bij (1) cliënten die onvrijwillige zorg ervaren en een verzoek doen om advies of bijstand en (2) voor algemene bezoeken aan zorgaanbieders die de Wzd uitvoeren. Wel is belangrijk dat hierbij afstemming plaatsvindt tussen CVP Wzd en zorgaanbieder en bezoeken niet onaangekondigd plaatsvinden. Afgelopen januari is in een overleg, gefaciliteerd door VWS tussen branche-, cliënten- en CVP-aanbieders, gesproken over de toegang en de locatiebezoeken van de CVP Wzd. Partijen hebben in dit overleg gezamenlijk afgesproken te zullen communiceren over de CVP Wzd, met als doel om de bekendheid van de CVP Wzd te vergroten.’’ NIET-WLZ-CLIËNTEN De CVP Wzd-aanbieders hebben sinds 2020 de opdracht van VWS om ook ondersteuning te bieden aan cliënten die zonder een Wlz-indicatie vallen onder de Wzd. VWS heeft deze opdracht voor de komende drie jaren 2022-2024 verlengd. De opdracht is enkel gericht op de actieve ondersteuning bij kwesties en zonder de mogelijkheid om voorlichting te geven aan die doelgroepen. Daarmee blijft rechtsongelijkheid bestaan tussen cliënten met en zonder een Wlz indicatie en blijft dit een onderwerp van gesprek. 10
KWALITEIT, ONDERZOEK EN EVALUATIE EVALUATIE WZD EN WVGGZ De eerste evaluatie van de Wzd en Wvggz is gepubliceerd. De CVP Wzdaanbieders hebben gegevens aangeleverd bij het Trimbos Instituut en het Amsterdam UMC die de evaluatie uitvoerden en hebben deelgenomen aan inhoudelijke- en duidingssessies. Uit de evaluatie is naar voren gekomen dat de bekendheid van de CVP Wzd verbeterd moet worden en de toegang tot de locaties onbeperkt moet zijn. Wanneer dit blijvend niet het geval is, zouden locatiebezoeken in de wet moeten worden verankerd. RAPPORT XPERTISEZORG De CVP Wzd-aanbieders hebben een reactie aan VWS gegeven op het rapport van Xpertisezorg over het onderzoek cliëntenvertrouwenspersoon in de Wet zorg en dwang dat in juli 2021 is verschenen. In het rapport stonden een aantal opmerkelijke uitkomsten die de CVP Wzdaanbieders niet onderschrijven. Zo zijn er in het rapport vraagtekens gezet bij de noodzaak van locatiebezoeken en vrije toegang van de CVP Wzd. Verder is in het rapport voorgesteld om het kwaliteitskader te herzien waarbij zorgaanbieders medeopstellers dienen te zijn. De CVP Wzd-aanbieders zijn van mening dat de CVP Wzd onafhankelijk georganiseerd dient te worden en dat het kwaliteitskader met de CVP Wzd-aanbieders, cliëntenorganisaties, Landelijke Faciliteit en de zorgkantoren tot stand moet komen. SIGNALERINGSKADER Een evaluatie met Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) en Landelijke Faciliteit CVP Wzd heeft plaatsgevonden. Hierbij is stil gestaan bij de werkwijze van signalering. Net als de CVP Wzd-aanbieders geeft ook de IGJ aan dat er bij een aantal zorgaanbieders sprake lijkt te zijn van onbewust onbekwaam handelen inzake de Wzd. Onbekend is of alle zorgaanbieders die onvrijwillige zorg in het kader van de Wzd leveren wel geregistreerd staan. ONDERZOEK NAAR SAMENLOOP FUNCTIES KLACHTOPVANG Het LSR voerde van half september 2020 tot half januari 2021 een pilot uit bij een selectie van zorgaanbieders om te monitoren hoe de verschillende samenwerkingsvormen functies klachtopvang in de praktijk uitwerken. 11
Eind februari is de rapportage gepresenteerd en verspreid naar onder meer de Landelijke Faciliteit CVP Wzd en CVP Wzd-aanbieders. Uit de pilot kwam naar voren dat het succes van het vertrouwenswerk niet zozeer afhangt van de gekozen vorm, maar meer van de communicatie tussen de betrokken vertrouwenspersonen en andere functionarissen in de klachtopvang. Samenwerking tussen de verschillende functionarissen is maatwerk. Voor een goed onderbouwd advies is langduriger onderzoek nodig naar hoe de samenwerkingsvormen werken op de lange termijn. Het ministerie van VWS is inmiddels een onderzoek gestart naar de samenwerking tussen de verschillende functionarissen klachtopvang. Het onderzoeksteam van het ministerie van VWS kijkt hoe de samenwerking verbeterd kan worden en of de mogelijkheid van een centraal aanspreekpunt voor de cliënt of zijn vertegenwoordiger helpend is om toegang te hebben tot de juiste functionaris. CASUS Hans wordt meermalen gefixeerd en ingesloten zonder het doorlopen van het stappenplan. Hans en zijn wettelijk vertegenwoordiger kaarten dit keer op keer aan bij de zorgaanbieder gedurende een periode van meer dan een jaar. Ze doorlopen daarna een interne klachtenprocedure zonder resultaat. De CVP Wzd wordt ingeschakeld die met zijn signalerende rol de rechtspositie van de cliënt kan beschermen. Op het signaal wordt nu uiteindelijk wel adequaat gereageerd: het verzet van Hans wordt serieus genomen en onderzocht, zodat aan formele vormvereisten voldaan kan worden. Ook wordt de interne Wzd-implementatie onder de loep genomen om toekomstig leed te voorkomen. 12
KWALITEIT EN DESKUNDIGHEIDSBEVORDERING CVP WZD De werkgroep primair proces heeft zich opgemaakt voor de evaluatie. Alle tools worden in 2022 onder de loep genomen, geëvalueerd en waar nodig aangepast. De ontwikkeling van de opleiding tot CVP Wzd blijft dynamisch, er wordt continu ingespeeld op de actualiteit. De behoefte tot verdere deskundigheid voor het invullen van registratiepunten blijft groot. Verdere acties op het gebied van deskundigheidsbevordering: » Zorgstem en Quasir ontwikkelden een juridische verdiepingstraining waar CVP Wzd aan konden deelnemen. » De Landelijke Faciliteit organiseerde een themabijeenkomst over veiligheid. Alle CVP Wzd-aanbieders hebben veiligheidsprotocollen en zijn op dit onderwerp geschoold waardoor de veiligheid van de CVP Wzd goed onder de aandacht is. » De vier CVP Wzd-aanbieders organiseerden op 24 juni een landelijke studiemiddag voor alle CVP-en Wzd in Nederland. Tijdens deze eerste bijeenkomst is aandacht besteed aan de dilemma’s in het CVP-vak en zijn er good-practices over de locatiebezoeken uitgewisseld. » De Landelijke Faciliteit organiseerde in heel 2021 kick-off bijeenkomsten voor nieuwe collega’s CVP Wzd. » In samenwerking met de zorgkantoren en de Landelijke Faciliteit zijn twee webinars georganiseerd over de CVP Wzd voor inkopers van de zorgkantoren. METEN CLIËNTTEVREDENHEID De cliënttevredenheidsmeting is opgezet. De CVP Wzd-aanbieders doen dit gezamenlijk waardoor landelijk iedere cliënt of vertegenwoordiger dezelfde vragen krijgen. De vragenlijsten komen via een link, QR-code of papieren versie beschikbaar voor cliënten en vertegenwoordigers. 13
INTERVIEW ZORGAANBIEDER MARTIN SCHOOLMEESTER Martin Schoolmeester is sinds enkele jaren bestuurder van Stichting de Okkernoot. Dit is een kleinschalige zelfstandige persoonsgerichte woonvoorziening voor mensen met een verstandelijke beperking, gesitueerd in het dorp Schoondijke. Martin is enthousiast en positief over de Wet zorg en dwang. De Okkernoot heeft de Wzd dan ook omarmd. In de gehandicaptenzorg is veel verborgen dwang aanwezig. Cliënten doen uit plichtstrouw veel van wat er van hen wordt gevraagd, aldus Martin. ‘De Wzd geeft vrijheden en regie aan de cliënten terug. Als organisatie gaan we samen met familie en cliënten in dialoog en gebruiken de wet als middel’. Martin gunt de cliënten een emancipatieslag. ‘De Wzd zet de bewoner in zijn recht.’ SLECHT SLAPEN DOOR MOBIELE TELEFOON? Als voorbeeld vertelt Martin over een bewoner die ‘s nacht veel op zijn mobiele telefoon zit. De bewoner slaapt slecht. ‘Voorheen zou de begeleiding de bewoner ’s avonds vragen zijn mobiel in te leveren. Er moet tenslotte goed geslapen worden en de aanname was dat het slechte slapen door de mobiel wordt veroorzaakt. Bewoner zou de telefoon vast ook inleveren, zonder verzet. Met de Wzd als leidraad is de begeleiding onderzoekend aan de slag gegaan. Het blijkt dat het slechte slapen niets met de telefoon van doen heeft, maar andersom. De bewoner pakt de telefoon, omdat hij slecht slaapt.’ DE WZD ALS LEIDRAAD BIJ ZORGPLANBESPREKINGEN ‘Hoe zou ik dit vinden, als ik hier zou wonen?’ Met deze insteek kijkt Martin naar organisatieonderdelen van de Stichting de Okkernoot en gaat het gesprek aan met begeleiders en familie. ‘De gehandicaptenzorg is van oudsher gericht op het bieden van een beschermende omgeving. Natuurlijk moeten cliënten niet vallen, maar zelf heb ik het meest geleerd van mijn grootste fouten.’ Het eerlijke gesprek aangaan met begeleiders en familie over hospitalisatie en te veel willen overnemen uit bescherming, is best ingewikkeld. Daarom gebruikt men bij de Okkernoot bij elk zorgplanbespreking de Wzd als leidraad. Zo blijft iedereen aannames checken langs de meetlat van de Wzd en wordt de wet geen papieren tijger. 14
PERSOONSGERICHT KIJKEN Martin: ’In de kern wil iedereen autonomie ervaren. Dat kan door zo zelfredzaam mogelijk te zijn. De ene bewoner doet samen met een begeleider zijn eigen was, de ander drukt alleen op de knop en weer een andere bewoner bedient de wasmachine zelfstandig. Belangrijk is dat er bij elke bewoner persoonsgericht gekeken wordt.’ OMARM DE WET De posters met daarop de foto en contactgegevens van de cliëntenvertrouwenspersoon Wzd, zijn door de hele stichting goed zichtbaar. ‘Heel bewust’, zegt Martin Schoolmeester, ‘de CVP Wzd moet door iedereen te benaderen zijn. Juist buiten ons om moeten cliënten met de CVP Wzd contact op kunnen nemen’. Hij omschrijft hoe waardevol het voor mensen is om buiten begeleiding of familie met een vertrouwenspersoon te kunnen praten. Tenslotte geeft de bestuurder van Stichting de Okkernoot nog aan: ‘Met ons allen moeten we dit willen! Omarm die wet!’ 15
INTERVIEW CLIËNT PG MARION Kun u zich kort voorstellen? Vertellen wie u bent. ‘Ik ben een vrouw op leeftijd en was vroeger maatschappelijk werkster. Mijn ouders zijn overleden, zij hebben mij voorgeleefd hoe met allerlei mensen om te gaan en hoe ik op hun kwaliteiten kon inspelen.’ Waarom hebt u contact opgenomen met de Cliëntenvertrouwenspersoon? ‘Ik kon niet thuis wonen omdat ik extra zorg nodig had. Ze beloofden mij dat ik terug naar huis mocht maar toen moest ik naar dit verpleeghuis. Ze hebben mijn huis achter mijn rug om verkocht. Omdat ik wanhopig was, omdat ik het niet meer wist, hoe het nu verder moest heb ik contact opgenomen met de cliëntenvertrouwenspersoon. Ik vond het een prettig idee dat dat een onafhankelijk iemand was, die niet met anderen ging praten.‘ Hoe voelde dat? ‘Daar koos ik bewust voor, ik wilde andere mensen niet belasten met mijn verdriet. Daar voelde ik me veilig bij.’ Hoe wist u dat er een cliëntenvertrouwenspersoon was waar u contact mee op kon nemen? ‘Ik zag een poster van de cliëntenvertrouwenspersoon in de lift hangen. En ik had met iemand gesproken die al eerder contact had gehad met haar en die beval haar aan. Die persoon voelde zich ook “gevangen” in de situatie.’ Wat heeft de cliëntenvertrouwenspersoon precies voor u gedaan? ‘Ik heb alles kunnen vertellen hoe ik van de ene zorginstelling naar de andere moest verhuizen, ik snapte er niets van waarom ik nu hier moet blijven. Ik wilde terug naar mijn oude buurt. Ik was hier boos over. De cliëntenvertrouwenspersoon heeft me geholpen om antwoord te krijgen op mijn vragen. Ze heeft met mij gesproken met mijn mentor en voor mij van alles opgeschreven. Maar helemaal precies weet ik het niet meer.’ Wat vond u van de hulp die u gekregen hebt? Hoe voelde dat? ‘Ik kan me alles niet precies herinneren, maar ik heb een beeld van trouwhartigheid.’ 16
Hoe is het nu met u? Wat is er veranderd voor u? ‘Ik heb het gevoel dat ik zelfstandiger kan zijn, dan ze me inschatten. Ik ben misschien iets steviger geworden. De mensen hier doen hun best, maar toch blijf ik zeggen dat ik naar huis wil. Maar dat kan niet meer.’ Als iemand anders ook problemen heeft, zou u die dan vertellen dat er een cliëntenvertrouwenspersoon is om je te helpen? En waarom zou u dat doen? ‘Ik zou wel vertellen over de cliëntenvertrouwenspersoon als ik denk dat ze daar wat aan kunnen hebben. Het hangt van die persoon af wat dat zou kunnen zijn. Ze verwijzen naar iemand die het wel mag weten en waar je niet geheimzinnig hoeft te doen.’ Dank u wel. Wilt u nog iets zeggen hierover? ‘Het is goed dat meer mensen weten dat je op deze manier geholpen kunt worden.’ 17
INTERVIEW CLIËNTVERTROUWENSPERSOON WZD Welke rol heeft de CVP Wzd? ‘De CVP Wzd geeft advies en bijstand aan cliënten en/of hun wettelijk vertegenwoordigers wanneer zijtegen zaken aanlopen die te maken hebben met onvrijwillige zorg. De CVP Wzd ondersteunt de client in zijn rechtspositie. Daarnaast heeft de CVP Wzd een signalerende taak bij de uitvoering van de zorg binnen de kaders van de Wzd. De CVP Wzd voert locatiebezoeken uit bij de diverse zorgaanbieders in zijn werkgebied.’ Wat zijn de ervaringen tot nu toe? Kun je voorbeelden noemen van wat je bent tegengekomen er wat daarmee gedaan is? ‘In de beginperiode verliep de introductie van onze functie soms lastig omdat dat tegelijk viel met de uitbraak van Covid. Daarnaast moest iedereen nog erg wennen aan het bestaan van een nieuwe wet en onze functie. Nu zijn we bij de meeste zorgaanbieders bekend en komen we regelmatig op locatie. Daardoor weten de cliënten ons ook steeds beter te vinden, dat is natuurlijk het belangrijkste!’ Merk je dat er in 2021, vergeleken met 2020, meer bewustzijn is over de CVP Wzd? ‘Ja dat merk ik zeker. In het begin was de wet nog helemaal nieuw. Enkele zorgaanbieders hadden daarop geanticipeerd en waren actief aan de slag gegaan met plannen rondom de implementatie, maar bij veel zorgaanbieders heeft dat meer tijd nodig. Zeker bij de grotere organisaties kost het ook tijd voordat het bewustzijn in alle lagen is doorgedrongen.’ Op welke manier word je benaderd door de cliënt, vertegenwoordiger of medewerkers voor ondersteuning? ‘Vooral via de telefoon of Whatsapp, maar ook via de mail. Mensen vinden ons via onze verspreide flyers of via de internetsite van de zorgaanbieder. En steeds meer ook via ‘mond-op-mond reclame’ of bijvoorbeeld doorverwijzing door een ‘interne’ vertrouwenspersoon.’ 18
Welke knelpunten kom je tegen binnen in de rol van CVP Wzd? ‘Ik kom bij een zorgaanbieder voor mensen met een verstandelijke beperking waar behandelaren bijvoorbeeld het contact van cliënten met de CVP Wzd storend vonden omdat het onrust zou veroorzaken in de behandeling. Ze wilden toen afspraken maken over mijn inzet. Na uitleg over mijn rol en positie ontstond er een beter begrip. Ook wij zijn er in het belang van de client’, ‘Een ander voorbeeld is wanneer cliënten ook onder de Wet forensische zorg vallen. Het is dan niet altijd duidelijk waar de rechtspositie van de cliënt geborgd is. Dat kan soms betekenen dat ik de cliënt niet kan ondersteunen en eventueel doorverwijs naar een andere functionaris.’ In hoeverre zijn betrokkenen op de hoogte van de wet en regelgeving aangaande de Wzd? ‘Inmiddels is dat bij in ieder geval de medewerkers al veel meer dan in de beginperiode. Vanuit de verschillende disciplines is daar aandacht aan besteed en wij geven daar ook voorlichting over. Cliënten en vertegenwoordigers zijn daar veel minder mee bezig en vinden het daarom juist fijn dat er een CVP Wzd is die hen vanuit die kennis kan ondersteunen.’ Ben je nog verrassende dingen tegengekomen of heb je verrassende ervaringen opgedaan? ‘De Wet zorg en dwang was net als onze functie van CVP Wzd nog helemaal nieuw voor iedereen tijdens de introductie in 2020. Het krijgt nu meer gestalte maar het is vooral ook nog pionieren. Daarin worden doorlopend nieuwe en verrassende ervaringen opgedaan.’ Hoe draagt de Wzd en het werk van de CVP Wzd bij aan de kwaliteit van zorg? ‘In de individuele ondersteuning is er natuurlijk aandacht voor de cliënt die tegen onvrijwillige zorg aanloopt. Maar daarnaast wordt binnen de organisaties steeds beter rekening gehouden met de aanwezigheid van een CVP Wzd. Die ziet en signaleert ook zaken waar zorgaanbieder weer op kan afstemmen. Uiteindelijk draagt dat ook bij aan de kwaliteit van de zorg.’ 19
CASUS Bij een groepsbezoek op een PG-afdeling wordt de CVP Wzd aangesproken door een cliënte met dementie. Zij wil dat haar man vaker op bezoek mag komen. Haar echtgenoot blijkt echter een bezoekbeperking te hebben gekregen wegens onveiligheid voor mevrouw en medecliënten. De cliënte is het er niet mee eens. Haar dochter is het wel eens met de beperking. De cliënt dient, met ondersteuning van de CVP Wzd een klacht in bij de externe klachtencommissie Wzd. De zorgaanbieder verzet zich hiertegen omdat de cliënt wilsonbekwaam ter zake is. De commissie spreekt uit dat wilsonbekwame cliënten ook mogen klagen. Uiteindelijk heft de zorgaanbieder de beperking op. 20
CLIËNTENVERTROUWENSWERK IN CIJFERS De CVP Wzd verleent de cliënt en/of zijn vertegenwoordiger informatie en ondersteuning bij vragen en klachten over onvrijwillige zorg, zijn opname, zijn verblijf of in het doorlopen van een klachtenprocedure. In dit hoofdstuk brengen we het cliëntenvertrouwenswerk cijfermatig in beeld. AANTAL CLIËNTEN NEEMT TOE In 2021 hebben 1806 unieke cliënten1 en/of hun vertegenwoordigers contact opgenomen met de CVP Wzd. Dit is een toename van 108 procent ten opzichte van 2020, toen 866 unieke cliënten/vertegenwoordigers contact met ons opnamen. De toename hangt samen met het feit dat de CVP Wzd steeds bekender wordt bij cliënten, hun naasten en zorgprofessionals. Naar verwachting zal het aantal in 2022 verder toenemen door ruimere toegang bij de zorgaanbieders en het (nog) meer bekend raken van de functie bij cliënten en vertegenwoordigers. AANTAL ONDERSTEUNINGSVRAGEN Per cliënt kunnen meerdere ondersteuningsvragen (kwesties) spelen. Hierdoor ligt het aantal ondersteuningsvragen hoger dan het aantal cliënten. In 2021 werden er in totaal 2702 ondersteuningsvragen behandeld. In 2020 waren dat er nog maar 1128. Ook hier is dus sprake van een grote stijging. FIGUUR 01: HOE IS CLIËNT/VERTEGENWOORDIGER IN CONTACT GEKOMEN MET CVP WZD? Telefoon CVP Bezoek zorgaanbieder Mail / Brief Telefonische helpdesk Via medewerker zorgaanbieder Anders Website / Chatfunctie Social Media (Twitter / Facebook) 0 15 2 200 400 600 800 1.000 1.200 1.400 Bij de meeste ondersteuningsvragen namen cliënten direct contact op via de telefoon van de CVP Wzd. Daarnaast zien we dat steeds meer vragen volgden uit de locatiebezoeken aan zorgaanbieders. 21 1 We tellen unieke cliënten, dat wil zeggen dat een cliënt die in een jaar meerdere keren contact opneemt met de CVP Wzd, maar één keer wordt meegeteld. 404 230 265 174 179 1.433
FIGUUR 02: AANTAL ONDERSTEUNINGSVRAGEN PER SECTOR 1.800 1.700 1.600 1.500 1.400 1.300 1.200 1.100 1.000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1.713 Som van 2020 Som van 2021 729 603 270 257 50 55 76 38 0 Jeugd/WMO Wiz-Anders Wiz-PG Wiz-VG Wvggz* 16 22 ZVW 0 1 Onbekend Uit figuur 02 blijkt dat het grootste aantal ondersteuningsvragen in 2021 uit de VG-sector kwam. In 2020 was dit ook het geval. 22
ONDERSTEUNING EN RESULTAAT De ondersteuningsvragen zijn onderverdeeld in drie categorieën, namelijk vragen om informatie en advies, een uiting van onvrede of een formele klachtenprocedure. Het merendeel van de ondersteuningsvragen betrof in 2021 – net als in 2020 – uitingen van onvrede. FIGUUR 03: SOORT ONDERSTEUNINGSVRAAG 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 1.926 Som van 2020 Som van 2021 744 572 292 92 Informatie Onvrede Klacht 203 0 1 Onbekend CASUS Anneke wordt ondersteund door de CVP Wzd. Haar mentor is het echter niet eens met de ondersteuning die Anneke ontvangt. Volgens de mentor geeft de CVP Wzd onnodig hoop en daarmee ook teleurstelling en onrust aan Anneke. De mentor wil om die reden alles wat Anneke verzoekt, afwijzen. De CVP Wzd geeft uitleg aan de mentor over de rol en taken van de CVP Wzd. Daarnaast wordt ook benadrukt dat Anneke het recht heeft zich te verzetten (ongeacht of dat verstandig is). Na dit gesprek gaat de mentor hierna wel in op de verzoeken van Anneke. De voorlichting van CVP Wzd over de cliëntenrechten heeft voor meer begrip gezorgd bij de mentor. Een mooi resultaat. 23
In de figuren 04, 05 en 06 zien we de top 5 van de onderwerpen per categorie van de ondersteuning. FIGUUR 04: TOP 5 ONDERWERPEN BIJ INFORMATIE 84 Zorg/begeleiding (vrw) Verblijf (vrw) 155 78 Eigen leven in richten (onvrw) Anders Bewegingsvrijheid (onvrw) 155 / 35% 84 / 19% 78 / 18% 76 / 17% 46 / 10% 46 76 FIGUUR 05: TOP 5 ONDERWERPEN BIJ ONVREDE Zorg/begeleiding (vrw) 523 584 584 / 37% Eigen leven in richten (onvrw) 523 / 33% Bewegingsvrijheid (onvrw) Verblijf (vrw) 186 / 12% 166 / 11% Medische handelingen (onvrw) 105 / 7% 186 ? 166 24
FIGUUR 06: TOP 5 ONDERWERPEN BIJ KLACHT Zorg/begeleiding (vrw) 42 59 Eigen leven inrichten (onvrw) Bewegingsvrijheid (onvrw) Toezicht (onvrw) Medische handelingen (onvrw) 32 15 15 59 / 36% 42 / 26% 32 / 20% 15 / 9% 15 / 9% Wat opvalt, is dat de top 5 aan vragen om informatie en advies vaak over vrijwillige zorg gaan (54 procent) terwijl het bij klachten meestal over onvrijwillige zorg gaat (64 procent). Bij de ondersteuningsvragen bij een uiting van onvrede is het percentage vrijwel gelijk. CASUS Een vertegenwoordiger van Inge, een dame met een verstandelijke beperking, neemt contact op met de CVP Wzd. Er wordt door de zorgaanbieder onvrijwillige zorg ingezet bij Inge die niet is opgenomen in het zorgplan en het stappenplan wordt niet doorlopen. De vertegenwoordiger van Inge wordt door de CVP Wzd ondersteund met het formuleren van vragen en het aanvragen van een gesprek met de zorgaanbieder. De zorgaanbieder erkent het inzetten van onvrijwillige zorg en het moeten volgen van het stappenplan en zegt toe dit te gaan doen. Echter dit gebeurt wederom niet. De CVP Wzd geeft een signaal af en de vertegenwoordiger van Inge wordt ondersteund bij de klachtenprocedure. 25
De CVP Wzd kan in een ondersteuningstraject verschillende type acties inzetten, bijvoorbeeld het geven van informatie en advies, het voeren van een gesprek met de leidinggevende of het ondersteunen van een klacht bij de klachtencommissie. Per ondersteuningstraject kunnen dat ook meerdere acties zijn. Figuur 07 toont het totaal (3.655) van de ingezette acties verdeeld naar het type acties. Zichtbaar is dat bij meer dan de helft van alle acties informatie en advies is ingezet. FIGUUR 07: INGEZETTE TYPE ACTIES Informatie en advies Geprek medewerker Gesprek leidinggevende/staf/directie Gesprek klachtenfunctionaris Schrifteliljke afdoening Klachtencommissie Wzd Geschillencommissie Overig 0 444 46 107 35 3 137 500 1.000 1.500 2.000 2.500 2.126 757 CASUS Jeremy neemt contact op met de CVP Wzd. Hij woont begeleid in Arnhem. Tegen de afspraak in krijgt hij geen zakgeld en mag hij niet bellen met zijn bewindvoerder. Zijn begeleiding is bovendien ongevraagd zijn kamer ingegaan en heeft zijn laptop meegenomen om er een “filter” op te zetten. De CVP Wzd heeft Jeremy ondersteund in een constructief gesprek met de begeleiding. Dat gesprek doet veel. Op alle punten is het opgelost en zijn er goede afspraken gemaakt tussen Jeremy en zijn begeleiding. 26
Daarnaast biedt de CVP Wzd vaak ondersteuning bij een gesprek met een medewerker, leidinggevende of klachtenfunctionaris. In figuur 08 is zichtbaar wat het resultaat was van de ingezette acties. Ongeveer de helft van alle ingezette acties leidde tot een oplossing van de vraag, uiting van ongenoegen of klacht. FIGUUR 08: RESULTATEN VAN INGEZETTE ACTIES Opgelost Deels opgelost Doorverwezen naar andere functionaris Niet opgelost Gestaakt Onbekend Gegrond Ongegrond Geen uitspraak Doorverwezen naar andere CVP Wzd Niet ontvankelijk Deels gegrond 0 11 11 7 6 5 2 200 400 600 800 1.000 1.200 1.400 1.600 1.800 512 201 257 171 656 1816 27
INTRODUCTIES EN LOCATIEBEZOEKEN Naast het ondersteunen van cliënten, heeft de CVP Wzd de taak om proactief locaties van de zorgaanbieders te bezoeken. Vanaf het in werking treden van de Wet zorg en dwang, hebben de CVP Wzd contact gezocht met zorgaanbieders om kennis te maken en zichzelf te introduceren. De introductie van het cliëntenvertrouwenswerk heeft veel tijd gekost (samenwerkingsafspraken maken, voorlichten medewerkers etc.) en onder invloed van corona hebben zorgaanbieders afspraken uitgesteld. Dit speelde met name in 2020, maar ook gedeeltelijk in 2021. Het aantal locatiebezoeken is in 2021 sterk toegenomen ten opzichte van 2020: van 1025 locatiebezoeken naar 6247. Landelijk gaat het om 488 unieke zorgaanbieders waar deze locatiebezoeken inmiddels plaatsvinden. Naar verwachting zal het aantal locatiebezoeken in 2022 verder toenemen. Uit figuur 09 blijkt dat het aantal locatiebezoeken in de sectoren ‘psychogeriatrisch (PG)’ en ‘verstandelijk beperkt (VG)’ gelijk op zijn gegaan. Het aantal locatiebezoeken onder de zogenaamde ‘gelijkgestelde aandoeningen (GA)’ lag een stuk lager. FIGUUR 09: TOTAAL AANTAL LOCATIEBEZOEKEN PER SECTOR’ 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 3.125 3021 Som van 2020 Som van 2021 532 493 101 0 GA PG VG 28
SIGNALEN, KLACHTEN KCOZ EN IGJ Signalering is een van de kerntaken van de CVP Wzd. Het gaat dan om het signaleren van tekortkomingen in de structuur of de uitvoering van onvrijwillige zorg of onvrijwillige opname en verblijf, voor zover deze afbreuk doen aan de rechten van een cliënt. Signalen worden in eerste instantie besproken met de zorgaanbieder. Vaak wordt het dan opgelost. Onderneemt de zorgaanbieder geen gepaste actie, dan kan de CVP Wzd melding doen bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). In 2021 zijn in totaal 108 signalen afgegeven bij de zorgaanbieders (zie kader met voorbeelden afgegeven signalen). Er is één signaal doorgezet naar de IGJ (zie kader 2). Daarnaast zijn er 38 klachten doorgezet naar de Klachtencommissie Onvrijwillige Zorg (KCOZ), de commissie die bindende uitspraken doet over Wzd-klachten. De inhoud en uitspraken van de casussen is te vinden op www.kcoz.nl. Naast de KCOZ zijn er nog een aantal Klachtencommissies Wet zorg en dwang in Nederland. VOORBEELDEN AFGEGEVEN SIGNALEN 2021 » Fixatie bij cliënt, zorgaanbieder erkent dat dit gebeurt maar weigert dit vast te leggen. De Wzd functionaris is niet betrokken, vertegenwoordiger is niet geïnformeerd, het stappenplan is niet gevolgd, er is niet gekeken naar alternatieven. » Tafelblad op rolstoel welke niet is geregistreerd als maatregel, het stappenplan is niet gevolgd. » Meerdere cliënten geven veelvuldig aan dwang van een bepaalde medewerker te ervaren. » Tijdens een gesprek met cliënt, CVP Wzd en persoonlijk begeleider wordt cliënt ontmoedigd namens leden van het zorgteam om nog verder contact op te nemen met de CVP Wzd met de uiting dat het leven er anders niet gemakkelijker op wordt. » Ongevraagd en ongewenst informatie delen over cliënt door medewerker. » Zorgaanbieder geeft aan nog nooit van de Wet Kwaliteit Klachten en Geschillen Zorg (Wkkgz) gehoord te hebben en heeft ook niets geregeld op dit gebied. » Tijdens een locatiebezoek vertelt de begeleider dat het een open woning is en er geen onvrijwillige zorg wordt toegepast. Cliënten vertellen echter iets anders. Zo gaat de slaapkamerdeur in de nacht op slot, wel nadat de cliënt hier toestemming voor heeft gegeven. Daarnaast krijgen cliënten hun telefoon maar beperkt in beheer. 29
MELDING SIGNAAL BIJ IGJ In 2021 is één melding gedaan bij de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) over een zorgaanbieder die de CVP Wzd geen toegang verleent middels locatiebezoeken en aan cliënten geen informatie geeft over de CVP Wzd. Deze melding is gedaan omdat zorgaanbieder en CVP Wzd-aanbieder geen overeenstemming konden bereiken over de toegang van de CVP Wzd. Daar zijn verschillende gesprekken over gevoerd, ook op bestuurlijk niveau. In december 2021 heeft de IGJ geoordeeld dat de zorgaanbieder de Wet zorg en dwang onvoldoende heeft geïmplementeerd voor wat betreft het verankeren van de functie CVP Wzd. ”De inspectie vindt dat op grond van de Wzd de CVP Wzd te allen tijde toegang moet hebben tot een afdeling.” 30
CASUS Johan neemt contact op met de CVP Wzd. Hij heeft dementie en wil op zichzelf gaan wonen en niet meer bij een zorgaanbieder. Johan is vrijwillig opgenomen, heeft een mentor en er is niet vastgesteld dat Johan wilsonbekwaam ter zake is voor beslissingen m.b.t. wonen. Johan vraagt een gesprek aan met de specialist oudergeneeskunde, maar dat wordt geweigerd. Na inzet van de CVP Wzd is uiteindelijk een gesprek met alle belanghebbenden geweest en is aan Johan uitgelegd waarom op zichzelf wonen niet goed voor hem is. Johan blijft zijn wens na het gesprek herhalen. Hij krijgt benadering volgens een benaderingsplan dat niet met hem afgestemd is en krijgt een verbod om de CVP Wzd te bellen. CVP-aanbieder en zorgaanbieder gaan in gesprek om de toegang tot de CVP Wzd weer te realiseren en voorlichting over de rol van de CVP Wzd aan de medewerkers te geven. Deze beperking is onwettig. 31
OVER DE CVP WZD-AANBIEDERS ADVIESPUNT ZORGBELANG Adviespunt Zorgbelang is het samenwerkingsverband van Zorgbelangorganisaties op het gebied van individuele ondersteuning van mensen. Onder dit label voeren Zorgbelang Inclusief, Zorgbelang Brabant|Zeeland en Burgerkracht Limburg het cliëntenvertrouwenswerk Wzd uit. Wij komen op voor de belangen van zorggebruikers en zetten ons in voor de kwaliteit van de zorg. De volgende dienstverlening wordt door Adviespunt Zorgbelang aangeboden: » Vertrouwenswerk (o.a. Jeugd, VB en V&V) » Onafhankelijke cliëntondersteuning (Wlz en Wmo) » Klachtenfunctionarissen (Wkkgz) Bezoek voor meer informatie: adviespuntzorgbelang.nl. LSR (LANDELIJK STEUNPUNT MEDEZEGGENSCHAP) De stem van de cliënt laten horen. Dat is waar het LSR voor staat in al zijn dienstverlening. Onze organisatie is actief op drie terreinen: advies en ondersteuning medezeggenschap cliëntenraden, kwaliteitstoetsingen vanuit cliëntperspectief en klachtopvang. Dit laatste doen wij vanuit de volgende functies: » Cliëntenvertrouwenspersoon Wet zorg en dwang) » Vertrouwenspersoon zorg » Vertrouwenspersoon sociaal domein/Wmo » Klachtenfunctionaris/klachtenbehandelaars » Ambtelijk secretaris klachtencommissie Bezoek voor meer informatie: hetlsr.nl. 32
STICHTING QUASIR CLIËNTENVERTROUWENSPERSONEN Stichting Quasir Cliëntenvertrouwenspersonen maakt onderdeel uit van de Quasir groep. De Quasir groep is een expertisecentrum voor klachten, calamiteiten, geschillen en vertrouwenswerk in zorg en welzijn. De Quasir groep staat voor onafhankelijkheid en het herstellen van de verbinding tussen cliënt en zorgaanbieder. Met deze functie ondersteunen we cliënten en hun vertegenwoordigers die vallen onder de reikwijdte van de Wet zorg en dwang (Wzd). De Quasir groep biedt naast de cliëntenvertrouwenspersoon Wet zorg en dwang: » Klachtenfunctionarissen » Calamiteitenonderzoekers » Klachtencommissie WMO, jeugdzorg en WZD/WVGGZ » Geschillencommissie aansluiting Tevens draagt de Quasir groep bij aan de ontwikkeling van de eerdergenoemde functionarissen en commissies middels opleidingen en trainingen binnen de Quasir Academy Bezoek voor meer informatie: quasir.nl. ZORGSTEM Stichting Zorgstem ondersteunt cliënten bij de uitoefening van hun rechten middels onafhankelijk cliëntenvertrouwenswerk. Zorgstem is er voor cliënten en hun vertegenwoordigers die te maken hebben met de Wet zorg en dwang. Het versterken van de rechtspositie bij onvrijwillige zorg is wat Zorgstem als doel heeft. Zorgstem is een dochterstichting van het AKJ, een organisatie die het vertrouwenswerk jeugd uitvoert in opdracht van VWS Bezoek voor meer informatie: zorgstem.nl. 33
COLOFON Dit jaarverslag is een uitgave van: » Adviespunt Zorgbelang » Het LSR » Quasir CVP B.V. » Zorgstem AUTEURS Lisette Sloots, Swasna Ramcharan, Jenny Dirks, Christiaan van Rosmalen en Wendy Oosterwijk Mei 2022 EINDREDACTIE Ralph Schaareman, Daisy Hope en Heleen van Veen CONCEPT & ONTWERP E* D.SIGN, www.e-ster.biz 34
1 Online Touch