0

Verbinding is het cement van iedere samenwerking In deze turbulente tijden is verbinding belangrijker dan ooit. Er gebeurt veel in de wereld om ons heen. We hebben te maken een stevige uitdaging op het gebied van milieu en klimaat. Als bouwgroep vinden we het belangrijk om in verbinding te zijn en te blijven met onze medewerkers, opdrachtgevers, relaties en stakeholders. Dat doen we door met en voor elkaar te bouwen aan een duurzame leefomgeving. Als betrokken bouwer staan we midden in de maatschappij en nemen onze impact serieus. Wij zetten ons in voor onze branche en bouwen letterlijk aan de toekomst. Onze vakkundige medewerkers werken elke dag met trots aan veelzijdige bouwprojecten en samen kunnen we alles bouwen. Die verbinding lees je dan ook terug in dit magazine, bijvoorbeeld in de verhalen van onze bouwduo’s. De kennis en liefde voor het vak geven we graag door aan nieuwe generaties. Onze toekomst is ook de toekomst van onze kinderen. We leren van elkaar. Studenten en leerlingen die bij ons stage lopen, vergroten hun eigen kennis en ondertussen inspireren ze ons met hun frisse blik en innovatieve ideeën. Zo bouwen we op elkaar en vormen we een toekomstbestendige verbinding tussen de verschillende generaties. Een andere vorm van verbinding is het werken in bouwteams. Aanbestedingen puur op prijs worden steeds minder de norm en in plaats daarvan gaat het vaker over ‘samen’. Vanaf de start van een project samen met de opdrachtgever en andere betrokkenen nadenken, brainstormen en de best passende oplossingen bedenken. Dat kan alleen vanuit verbinding en vertrouwen. Dat lees je ook in het artikel op bladzijde 32 over het werken in bouwteams bij Friso Civiel. Deze ontwikkeling, van alleen naar samen, past goed bij het DNA van Friso Bouwgroep. Want ons DNA bestaat uit drie essentiële bouwstenen: betrouwbaar, bekwaam en bestendig. Hiermee verbinden we onszelf als betrokken bouwer met de wereld om ons heen. Maar dat kunnen we niet alleen. De verbinding met onze medewerkers, opdrachtgevers, relaties en stakeholders is van groot belang. Want alleen samen kunnen wij veilig bouwen aan een duurzame toekomst. Dat doen we al sinds 1946 en als het aan ons ligt, blijven we dat nog vele jaren doen. We wensen je veel plezier toe met het lezen van dit magazine. Hartelijke groet, Henk Dedden algemeen directeur Friso Bouwgroep

VOORWOORD Benieuwd hoe wij met elkaar bouwen aan een duurzame leefomgeving? Scan de QR-code hiernaast om onze bedrijfsvideo te bekijken.

Inhoud 6 8 10 14 15 16 20 24 28 32 36 40 EXTERN NIEUWS TEAM KLANT EN MARKT Een rondetafelgesprek met WoonFriesland ICOONPROJECT HERBESTEMMING OUD KPN-GEBOUW Over de transformatie van de Tweebaksmarkt in Leeuwarden DUURZAAM MET FRISO Renske Rosier over experimenteren met nieuwe materialen en technieken STICHTING FRISO IMPULS BOUWDUO MARK & JEFFREY ICOONPROJECT MARITIEME ACADEMIE Een nieuwe huisvesting voor leerlingen in Harlingen BOUWDUO FEIKE & RADBOUD ICOONPROJECT GETIJDENDUIKER BIERUM Innovatieve waterkering in Noordoost-Groningen WERKEN IN EEN BOUWTEAM Een win-win voor opdrachtgever en aannemer ICOONPROJECT 35 CLT-WONINGEN LOPPERSUM Bouwen met hout. Waarom niet? ÉCHTE BOUWER ROSEMARIE KLAPWIJK 54 10

28 44 46 48 52 54 58 60 62 64 66 FLETCHER HOTELS KRIJGEN EEN UPGRADE HERBESTEMMINGSPROJECT SNEECKERMEESTERS BOERDERIJ NIJEMIRDUM Renate Uninge vertelt over de verbouwingswerkzaamheden BOUWDUO ILSE & THOM ICOONPROJECT GRAANREPUBLIEK Innovatiecentrum in monumentaal pand BOUWDUO RICHARD & MARTIJN MODULAIRE BASISSCHOOL IN WEESP INTERN NIEUWS FRISO THEATER Het duurzaamste theater van Nederland NAWOORD 20 “Het is heel prettig dat we met dit gebouw nog kunnen inspelen op ontwikkelingen “Ons vak is altijd erg in beweging 58 36

NIEUWS Overname bouwbedrijf Kolthof uit Stiens Friso Bouwgroep heeft bouwbedrijf Kolthof uit Stiens per 1 januari 2024 overgenomen. Kolthof begon in 1987 en zet zich in voor zowel de particuliere als de zakelijke markt. Kolthof doet nieuwbouw, onderhoud, restauratie, renovatie en verbouw. Maar is ook gespecialiseerd in molenbouw en ontwikkeling. De overname betreft zowel het bouwbedrijf als de ontwikkelactiviteiten van Kolthof. Kolthof blijft gevestigd in Stiens en wordt onder dezelfde naam voorgezet. Friso gestart met bouw grootste autoverhuurlocatie op Schiphol Op Schiphol is Aannemingsmaatschappij Friso in september gestart met de bouw van een nieuwe autoverhuurlocatie. Het Car Rental Service Center wordt de grootste faciliteit van autoverhuurders in Nederland en biedt plaats aan ca. 2500 auto’s. De vijf grootste autoverhuurders op Schiphol komen er samen onder één dak, met daarop 17.000 m2 aan zonnepanelen. Met de nieuwe locatie stimuleert Schiphol de autoverhuurders om de transitie te maken naar elektrische voertuigen. De verwachting is dat de bouw eind 2024 is afgerond. Op dat moment verhuizen Hertz, Sixt, Europcar, Enterprise en Avis/Budget naar de nieuwe autoverhuurlocatie. Het door Hanzebouw gerestaureerde Vrouwenhuis in Zwolle wint Erfgoedprijs Het Vrouwenhuis in Zwolle heeft de Erfgoedprijs Zwolle-Kampen 2023 voor de restauratie van het monumentale pand gewonnen. Hanzebouw B.V. heeft als onderdeel van het bouwteam in de periode 2020 tot 2022 de bouwkundige uitvoering van dit project gedaan. Het Drostenhuis in dezelfde stad, ook een project van Hanzebouw in dezelfde periode, heeft een eervolle vermelding gekregen. Retentiedaken op woningen in Leeuwarden een primeur voor Friesland In de Leeuwarder wijk Bilgaard bouwden we voor WoonFriesland 36 woningen die niet alleen modern en comfortabel zijn, maar ook bijdragen aan een duurzamere leefomgeving. Op deze woningen liggen namelijk retentiedaken. Daarmee zijn we de eerste in Friesland! Deze groene daken houden regenwater langer vast en voeren het water vertraagd af. Zo zorgt de extreme neerslag, die in de zomer steeds vaker voorkomt, voor minder overlast voor het riool. Daarnaast geeft zo’n retentiedak ook verkoeling tijdens hete zomers.

EXTERN Nieuwsgierig naar meer nieuws? Ga naar frisobouwgroep.nl/nieuws of houd onze social media kanalen in de gaten. Werkbezoek van minister Dijkgraaf en staatssecretaris Uslu op landgoed Overcingel In september 2023 brachten Minister van Onderwijs Robbert Dijkgraaf en staatssecretaris Gunay Uslu van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een werkbezoek aan onze bouwplaats op Landgoed Overcingel in Assen. Het werkbezoek stond in het teken van het huidige onderwijs in de restauratiesector en ging over het belang van opleidingen en structurele steun van OCW voor de sector. Met trots en enthousiasme vertelden onze collega’s waar ze mee aan de slag waren. Beide bewindslieden waren zeer geïnteresseerd en onder de indruk van de passie en motivatie van onze jonge medewerkers voor dit ambacht. Alliander gunt bouw 182 grote elektriciteitsstations aan vier aannemers waaronder Friso Civiel Vier aannemers, waaronder Friso Civiel, gaan in opdracht van netwerkbedrijf Alliander aan de slag met de levering en bouw van 182 elektriciteitsverdeel-, schakel- en regelstations in de regio’s Friesland, Flevoland en een deel van Gelderland. De stations worden de komende acht jaar gebouwd, verspreid over het werkgebied van Alliander. Een grote klus met een totale investering van ruim 400 miljoen euro. In oktober 2023 is de bouw van start gegaan. 7 Gevelbekleding van het circulaire Compodeen® voor 29 zorgappartementen Enschede Aan de Hengelosestraat 104 in Enschede heeft Friso Oost onderhouds- en verduurzamingswerkzaamheden aan 29 zorgappartementen uitgevoerd. Een onderdeel van de werkzaamheden was het opfrissen en vernieuwen van de gevelbekleding. Er werd gekozen voor het circulaire en weersbestendige materiaal Compodeen. Dit bestaat uit houtvezel aangevuld met polypropyleen: een biobased composiet. Herbert Reerink, projectleider bij Friso Oost: “Wij vinden het altijd een mooie uitdaging om met woningcorporaties te pionieren als het gaat om het gebruik van duurzame of circulaire bouwmaterialen. Als het lukt om een materiaal te vinden dat aan alle eisen en wensen van de opdrachtgever voldoet én ook nog eens super duurzaam is, geeft dat energie!” FRISO BOUWGROEP DEEL I

TEAM KLANT & MARKT WoonFriesland en Friso Bouwgroep een match op basis van dezelfde identiteit Met 21.000 woningen is het sociaal verhuurbedrijf WoonFriesland de grootste sociale verhuurder van Friesland. WoonFriesland en Friso Bouwgroep werken al jaren samen aan verschillende projecten; van nieuwbouw en renovatie tot verduurzaming en onderhoud. De samenwerking kenmerkt zich door een prettige wisselwerking: de partijen trekken graag gezamenlijk op en maken gebruik van elkaars expertise en kennis van de markt. WISSELWERKING Het initiatief voor gezamenlijke projecten van WoonFriesland en Friso ligt afwisselend bij een van beide partijen, de partijen zoeken elkaar graag op in nieuwe samenwerkingen. “WoonFriesland heeft als sociale verhuurder regelmatig mooie uitvragen waar wij graag op inspelen. Maar we zoeken zelf ook regelmatig de samenwerking met WoonFriesland op als we een eigen project ontwikkelen. Bij vraagstukken denken we graag met elkaar mee, dat zorgt voor een fijne wisselwerking waardoor er mooie projecten tot stand komen”, vertelt Berber Dedden, manager team Klant & Markt van Friso Bouwgroep. MINDER ENERGIELASTEN Een van de langlopende samenwerkingsprojecten met WoonFriesland is de verduurzamingsopgave van de bestaande voorraad. Maurice Endeman, assetmanager van WoonFriesland vertelt: “In 2050 moet onze gehele vastgoedportefeuille CO2 -neutraal zijn.” Het sociaal verhuurbedrijf zet volledig in op deze verduurzaming. “We willen de energielasten voor onze bewoners zo laag mogelijk houden en een bijdrage leveren aan het verbeteren van het klimaat. Zo hebben al meer dan 10.000 van onze woningen zonnepanelen. Maar we gaan verder: wij versnellen de verduurzaming. Vooruitlopend op de landelijke afspraken heeft iedere woning in onze woningportefeuille in 2025 minimaal een energielabel C. Dit doen we door te verduurzamen met isolerende maatregelen, het optimaal inregelen van installaties en bijvoorbeeld het aanbrengen van LED-verlichting of energiezuinige liften. Friso helpt ons daarbij in de uitvoering, zoals onder andere met de verduurzaming van onze huurwoningen op Terschelling. V.l.n.r.: Maurice Endeman, Asset Manager bij WoonFriesland, Berber Dedden, Manager team Klant & Markt bij Friso Bouwgroep, Jan-Melle Schippers, projectleider nieuwbouw bij WoonFriesland en Andries Veenstra, vestigingsleider Friso Totaalbouw en onderdeel van team Klant & Markt bij Friso Bouwgroep.

2000 NIEUWE WONINGEN IN 10 JAAR Voldoende en betaalbare woonruimte is een landelijk vraagstuk, waar ook WoonFriesland mee te maken heeft. Maurice: “In heel Friesland bouwen we de komende tien jaar 2000 nieuwe huurwoningen. Een deel daarvan doen we samen met Friso.” Andries Veenstra van team Klant & Markt van Friso: “Zo bouwen wij in opdracht van WoonFriesland op de locatie van hun eigen voormalige kantoorpand in Heerenveen een woontoren bestaande uit vijftien bouwlagen met 92 appartementen. En we zijn gestart met de bouw van 64 gezinswoningen op een eigen ontwikkellocatie; Het Perk in Sneek. Prachtige projecten die bijdragen aan de ambitie van WoonFriesland om meer betaalbare woningen toe te voegen op plaatsen waar veel vraag is naar sociale huurwoningen.” Maurice: “Gezien de opgave de komende jaren zijn we zover om samen met Friso projecten in verschillende dorpen vanuit eenzelfde format te realiseren en bouwstromen op elkaar aan te laten sluiten. Hiermee willen we de komende jaren onze nieuwbouwambitie waar maken.” SAMENWERKEN AAN NIEUWE CONCEPTEN Als onderdeel van die woonopgave ontwikkelen WoonFriesland en Friso ook regelmatig samen nieuwe projecten. Berber: “In het nieuwbouwplan Eeskwerd, in de Leeuwarder wijk Bilgaard, vroegen we WoonFriesland of ze met ons wilden samenwerken.” Maurice: “Er zijn steeds meer één- en tweepersoonshuishoudens en kleine gezinnen, die op zoek zijn naar een betaalbare passende woning. Friso ontwikkelde een concept met kwadrantwoningen, waarvan er in Eeskwerd 36 gebouwd zijn. Naast een passend concept is hier ook veel aandacht voor biodiversiteit en klimaatadaptatie. Zo werken we graag samen met Friso: oplossingsgericht en gebruikmakend van elkaars kracht, met oog voor de toekomst.” SAMEN STA JE STERKER Tijdens de uitvoering van projecten ontstaan ook regelmatig nieuwe vraagstukken. De samenwerking maakt dat WoonFriesland en Friso elkaars sparringpartner kunnen zijn, ieder vanuit haar eigen expertise. JanMelle Schippers, projectleider nieuwbouw WoonFriesland: “Een voorbeeld hiervan is de vraag die we Friso stelden om mee te denken over het hergebruik van bestaande materialen. Een mooie uitdaging, waar we graag de kennis vanuit de markt voor inzetten.” Andries: “Zo adviseerden wij WoonFriesland om na het vervangen van houten kozijnen voor kunststof, de draaiende delen opnieuw te gebruiken. Onze eigen prefabfabriek Houkesloot Toelevering maakt er nieuwe passende onderdelen van. Deze kunnen we weer gebruiken voor andere projecten van WoonFriesland.” Jan Melle: “Een goed advies, waarbij we gebruik maken van de creativiteit, ervaring en kennis van Friso. We willen onze producten steeds beter maken en willen ook elke keer weer kijken hoe we kunnen inspelen op circulariteit en biobased toepassingen.” OPLOSSINGSGERICHT EN NUCHTER “Voor ons is de samenwerking met WoonFriesland altijd heel prettig. We voelen elkaar goed aan en werken samen naar hetzelfde doel: een duurzaam aanbod op een betaalbare manier”, vertelt Andries. Jan-Melle: “De samenwerking is praktisch en nuchter. We komen elkaar vaker tegen en werken met dezelfde mensen samen. Je hoeft niet elke keer opnieuw uit te leggen wat je verwacht en wat de uitgangspunten van WoonFriesland zijn. Natuurlijk loop je wel eens tegen een probleem aan, dan steken we de koppen bij elkaar. Het is van beide kanten erg oplossingsgericht, we hebben beide het doel om een project tot een goed einde te brengen.” Berber: “Je merkt dat we een beetje dezelfde identiteit en DNA hebben, nuchter en praktisch, maar wel kwalitatief hoogstaand. En dat matcht goed.” 9 FRISO BOUWGROEP DEEL I

VAN DE BOUWGROND De bijzondere herbestemming van het oude KPN-gebouw In de historische binnenstad van Leeuwarden, aan de Tweebaksmarkt, staat het oude KPN-gebouw. Het is een van de grootste oude gebouwen in de stad. In dit pand kwam ongeveer 18.000 m² historisch vloeroppervlak vrij: KPN had steeds minder ruimte nodig vanwege technologische ontwikkelingen en wilde nog maar een klein deel van het pand in gebruik houden. De rest kon herontwikkeld worden. De grote uitdaging begon. ARCHITECT: ADEMA ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: PROJECTENGINEERING CASTELEIN

ICOONPROJECT // HERBESTEMMING OUD KPN-GEBOUW “Het pand splitsen en apart ontwikkelen bleek uiteindelijk het ei van Columbus te zijn. Herman Schreuder directeur hotel Via Via en Post-Plaza TWEE CONCEPTEN Wat doe je met zoveel vierkante meters, in een historisch gebouw midden in de binnenstad? Uiteindelijk zijn er twee concepten ontwikkeld en met succes uitgevoerd, die beide getuigen van creativiteit en visie. Aan de voorkant van het pand zit nu hotel Via Via, en aan de achterkant hebben studenten hun intrek genomen in City Lofts: 184 zelfstandige studentenwoningen. De bouw van zowel hotel Via Via als de City Lofts heeft in totaal twee jaar in beslag genomen en was een enorm project waar diverse partijen bij betrokken waren. Herman Schreuder, directeur van hotel Via Via en het aangrenzende hotel Post Plaza en Michaël van der Weg, projectleider bij Friso Bouwgroep vertellen hoe het unieke concept van hotel Via Via in zijn huidige vorm is gegoten. Jan Watze Zijffers, directeur van Slokker Vastgoed Zwolle, vertelt samen met Henk Dedden, algemeen directeur van Friso Bouwgroep, het verhaal over de ontwikkeling en totstandkoming van de City Lofts. Michaël van der Weg, projectleider bij Friso Bouwgroep en Herman Schreuder, directeur van hotel Via Via en het aangrenzende hotel Post-Plaza. DE CONCEPTFASE VAN VIA VIA In 2009 werd Slokker mede-eigenaar van het KPN-pand. Het vastgoedbedrijf deelde de aandelen met twee andere investeerders. KPN had een langdurige huurovereenkomst, maar in december 2015 kregen de drie eigenaren te horen dat KPN het pand anders ging gebruiken en de huurovereenkomst van het voorste deel van het gebouw wilde beëindigen. Dit gaf hun vijf jaar de tijd om na te denken over de toekomst van het gebouw. Er werden allerlei scenario’s overwogen: “We hebben gekeken of we Post Plaza fysiek konden uitbreiden, door de muur in de hal door te breken en het nieuwe deel bij het huidige hotel te betrekken. Ook met hogeschool Van Hall Larenstein hebben we gesprekken gevoerd. We hadden het idee om een ‘living lab’ voor studenten te huisvesten op de begane grond. Hier zouden studenten in een reële situatie kunnen leren en studeren, met voedingsproducten die wij in het hotel konden gebruiken. Daarnaast hebben we ook gedacht aan luxe appartementen of juist kleinere studio’s, maar geen van deze ideeën heeft het gehaald”, vertelt Herman. HET EI VAN COLUMBUS: OPSPLITSEN VAN HET PAND “Uiteindelijk kwamen we samen met Slokker op het idee om het gebouw op te splitsen in een voor- en achterkant en deze apart te ontwikkelen. Slokker had in het voortraject al voorzien dat het voorste deel ideaal was om er een hotel van te maken, maar ik was daar terughoudend in. Het moest allemaal wel behapbaar en rendabel blijven naast de 82 hotelkamers die Post Plaza al heeft.” Maar na de coronaperiode begon het idee toch vorm te krijgen. “Het pand van de buren komt tenslotte maar één keer voorbij. Het pand splitsen en apart ontwikkelen, bleek het ei van Columbus te zijn”, lacht Herman. >> 11 FRISO BOUWGROEP DEEL I

VIA VIA – JUST A ROOM, EEN UNIEK CONCEPT Aan de voorkant zit nu dus het unieke hotel Via Via - just a room. Een onderscheidend concept dat bovendien prachtig is vormgegeven. Het gebouw ademt de historie van de afgelopen 70 jaar en is tegelijkertijd licht, modern én heel huiselijk. Het concept wijkt af van het traditionele hotelmodel: “Hier vind je geen receptie of ontbijt, maar wel een gastheer of gastvrouw die je ontvangt en begeleidt. Via Via richt zich op gasten die de omgeving willen verkennen, houden van comfort en lekker eten en die graag nieuwe dingen ontdekken.” legt Herman uit. De gedachte achter Via Via was om minder afhankelijk te zijn van externe factoren zoals de coronapandemie. Door het reserveringsproces te automatiseren en faciliteiten vanuit het nabijgelegen Post Plaza te regelen, kon Via Via efficiënter werken en duurzamer worden. “Tijdens de coronapandemie moest Post Plaza dicht en hadden al onze mensen niets meer te doen. Dat willen we in de toekomst voorkomen.” SAMEN IN EEN BOUWTEAM Via Via – just a room is uiteindelijk in nauwe samenwerking met onder andere Friso tot stand gekomen. De wortels van die samenwerking liggen al in het verleden: “Dat begon eigenlijk al in 2015. Toen hebben we Post Plaza gerealiseerd, samen met Jurriëns Noord. Dit bedrijf is tijdens de oplevering overgenomen door Friso, die ook alle garantietermijnen van het project overnam. Henk Dedden gaf op dat moment aan dat ze zouden zorgen voor een goede oplevering. Dat gaf rust en vertrouwen en heeft geleid tot een uitermate prettige manier van samenwerken.” “In het traject voor Via Via hebben we er dan ook voor gekozen om geen klassieke aanbesteding te doen”, gaat Herman verder, “maar om gelijk bij Friso en installateur Pranger-Rosier onze vragen neer te leggen. Daardoor zijn deze partijen vanaf het begin af aan betrokken geweest en hebben we samen gekeken naar de plannen, naar de prijzen en de mogelijkheden. Ondanks alle uitdagingen heeft het bouwtraject ons op die manier toch veel plezier en voordelen verschaft. Bovendien deed ik zelf de directievoering van het project, waardoor de lijnen kort waren en we snel konden schakelen.” EEN EINDRESULTAAT OM TROTS OP TE ZIJN Op de vraag waarop ze trots zijn, geven zowel Herman Schreuder als Michaël van der Weg aan dat ze vooral trots zijn op het eindresultaat. “Dat hebben we toch maar met z’n allen waargemaakt, in een uitdagende coronaperiode, waardoor we met ziekte van medewerkers en andere beperkingen werden geconfronteerd. We hebben keuzes gemaakt die hebben geleid tot een kwalitatief hoogwaardig hotel dat goed wordt gewaardeerd door gasten”, vertelt Herman. “Het restauratieproces bracht uitdagingen met zich mee, maar door creatief te zijn en de eigenschappen van het gebouw te behouden, is het project succesvol afgerond”, vult Michaël aan.

City Lofts: modern en fijn onderkomen voor studenten Jan Watze Zijffers, directeur van Slokker Vastgoed Zwolle en Henk Dedden, directeur van Friso Bouwgroep. STUDENTENHUISVESTING IN DE BINNENSTAD De achterkant van het voormalige KPN-gebouw is omgebouwd tot City Lofts. Het initiatief voor dit project werd genomen door Jan Boomsma, een makelaar en hotelier in de stad. “Hij was ook de oprichter van het Post Plaza hotel en hij zag ook mogelijkheden voor het oude KPN-gebouw. Vanwege de omvang van het project wilde hij er wel graag een partner bij. Dat werd Slokker Vastgoed, dat namens de eigenaren de ontwikkeling van het pand voor haar rekening nam. Vanaf dag een ben ik vanuit Slokker bij dit project betrokken geweest”, vertelt Jan Watze. Het gegeven dat de gemeente Leeuwarden een heldere visie had op studentenhuisvesting heeft ze op het spoor gezet van de City Lofts. “Veel studenten wonen in woonwijken en veroorzaken daar soms overlast. De gemeente wil studenten liever centreren in delen van de stad die zich daar beter voor lenen dan in allerlei panden midden in woonwijken.” “Uiteindelijk hebben we gekozen voor de inrichting van het gebouw met studenteneenheden. In totaal zijn het er 184 geworden, die zijn ondergebracht bij een belegger die vaker dit soort gebouwen koopt en beheert: Xior Student Housing N.V.” SLOKKER VASTGOED EN FRISO: EEN PRIMA MATCH Ook bij dit project kwam Friso in beeld door de overname van Jurriëns Noord en Friso bleek een prima match met Slokker: “Wij werken graag met bedrijven die qua DNA bij ons passen en waarmee we een een-op-een relatie kunnen aangaan. We zeggen dus niet tegen vijf bedrijven ‘maak maar een prijs’, maar we kiezen er juist voor om met één partij tot overeenstemming te komen. Met Friso lukte dat heel goed, want bij hen is ‘een man een man, een woord een woord’. Daarnaast heeft Friso ervaring met dergelijke gebouwen en het bedrijf heeft zelf alle disciplines in huis. Het is geen doorgeefluik in de bouwwereld, maar een bouwbedrijf dat voldoende mensen in dienst heeft om dit soort grote projecten tot een goed einde te brengen. Bovendien vind ik dat je moet werken met lokale ondernemers”, zegt Jan Watze beslist. De technische aspecten van dit project waren soms complex, zoals het vinden van oplossingen voor installaties en het voldoen aan moderne wooneisen in een oud pand. Creativiteit en samenwerking waren cruciaal en het resultaat mag er zijn. City Lofts is prachtig geworden: 184 studenteneenheden met elk een eigen keuken en badkamer. En het gebouw heeft ondanks deze modernisering toch zijn historische uitstraling behouden. TE GAST IN DE BINNENSTAD Ook bouwen in de binnenstad geeft zo zijn eigen uitdagingen. “Wij zijn te gast in de wijk of het gebied waar we bouwen”, vertelt Henk. “En dat betekent dat we goed moeten communiceren met de bewoners. Die moeten weten wat er wanneer gaat gebeuren. Helemaal zonder overlast kunnen we het niet realiseren, maar we hebben eigenlijk geen klachten gehad en dat is toch heel bijzonder bij zo’n groot en langdurig project.” Net als Herman en Michaël zijn Jan Watze en Henk trots op het proces en het uiteindelijke resultaat van de Tweebaksmarkt: “Creativiteit, visie en samenwerking hebben geleid tot een prachtig resultaat dat past binnen het beleid van de gemeente. Prachtig hoe een oud gebouw een tweede kans heeft gekregen”, besluit Jan Watze. 13 FRISO BOUWGROEP DEEL I

DUURZAAM MET FRISO Experimenteren met nieuwe materialen en technieken In november 2022 is Renske Rosier begonnen als innovator en aanjager van duurzaam bouwen bij Friso Bouwgroep. Vóór haar komst bestond de functie nog niet binnen Friso, maar dat heeft haar er niet van weerhouden om voortvarend van start te gaan. Renske zorgt dat duurzaam bouwen voortdurend ieders aandacht heeft en houdt. Uitgeputte aarde De cijfers over het verbruik van grondstoffen in Nederland en de rest van de wereld stemmen niet hoopvol. “In april van dit jaar waren we in Nederland eigenlijk al door onze grondstoffen heen. Dat houdt in dat alles wat we na april 2023 verbruikten, meer is dan de biocapaciteit die er voor een land van onze omvang beschikbaar is. Als iedereen zo zou leven als wij, dan hebben we 3,6 aardbollen nodig om in de behoefte van de wereldbevolking te voorzien. Je zou het misschien niet zeggen, maar we doen het vele malen slechter dan China en India”, voegt Renske hier nog aan toe. Toch is ze hoopvol. Ze ziet in haar naaste omgeving dat er steeds meer aandacht is voor duurzaamheid en de toekomst van de aarde. En ook binnen Friso merkt ze dat collega’s haar steeds beter weten te vinden. Ze denkt mee, adviseert en zoekt zaken uit. Meedenkende collega’s “Ik voelde me gelijk welkom bij Friso. Collega’s waren blij met mijn komst en dat werkt erg motiverend. Wat ik ook heel leuk vind, is dat ik vaak interessante artikelen, folders van nieuwe producten of visitekaartjes van duurzame ondernemers krijg. Of er ligt nieuw materiaal op mijn bureau, zoals biocomposiet en biobased isolatiemateriaal van hennep of vlas. Daarom heb ik een stellingkast neergezet in het hoofdkantoor, zodat iedereen dit kan zien en voelen. Zo delen we kennis en inspireren we elkaar”, lacht Renske. Kleine stapjes dragen bij aan grote veranderingen “Via mijn netwerk ontdek ik nieuwe materialen of technieken, die soms nog niet eens op de markt zijn. Zo hebben we laatst bij Houkesloot een proefstort gedaan met cementloos beton. Cement is namelijk de meest vervuilende factor in beton, dus als dit werkt, zou dat fantastisch zijn.” “Helaas worden we in de innovaties soms wel beperkt door regelgeving, die niet altijd past bij nieuwe manieren van denken en bouwen. Maar we vinden wel een weg. Ik blijf gemotiveerd om met kleine stapjes bij te dragen aan veranderingen in onze manier van bouwen!” Renske toont verschillende biobased isolatiematerialen, zoals hennep (links), houtvezel (rechts), vlas en katoen. Biocomposiet is composietmateriaal gemaakt van natuurlijke grondstoffen en kan als gevelbekleding worden gebruikt.

STICHTING FRISO IMPULS Stichting Friso Impuls verzet bakens Meer dan tien jaar geleden is door enkele (oud)aandeelhouders van Friso Bouwgroep een stichting opgericht om de continuïteit van Friso en de aan haar gelieerde ondernemingen te waarborgen. Hoofddoelen waren op dat moment het ondersteunen van de ‘Friso-bedrijven’ en het waarborgen van de werkgelegenheid voor haar werknemers. Inmiddels is er ruim tien jaar verstreken en heeft Friso een solide basis kunnen opbouwen voor de toekomst. Reden voor het bestuur van de stichting om haar bakens te verzetten en de maatschappelijke rol van Friso nog meer inhoud te geven. Het bestuur beoordeelt jaarlijks (aangedragen) initiatieven. Stichting Friso Impuls kende in 2023 onder andere aan onderstaande projecten een bijdrage toe. FINANCIËLE BIJDRAGE VERBOUWING EN RESTAURATIE MUSEUM HINDELOOPEN In 2023 is de verbouwing gestart van Museum Hindeloopen. Het monumentale gedeelte van het pand werd gerestaureerd. In het voormalige stadhuis, dat stamt uit 1682, werden de Friese tegels op alle wanden, statige interieurkasten en oude tegelvloeren verwijderd. Daarnaast werd er een nieuwe entree geplaatst bestaande uit eikenhouten spanten verbonden door glas van 22 meter lang. Friso Impuls leverde een financiële bijdrage om de verbouwing en restauratie mede mogelijk te maken. BIJDRAGE STUDIEKOSTEN KINDEREN (OUD-)WERKNEMERS Stichting Friso Impuls stelt jaarlijks een budget beschikbaar in de vorm van een bijdrage in de studiekosten van kinderen van (oud-)werknemers van Friso Bouwgroep en aan haar gelieerde ondernemingen. De bijdrage bedraagt maximaal € 1.000 per kind en geldt voor kinderen in de leeftijd van 16 tot en met 25 jaar. Afgelopen jaar heeft Friso Impuls zo’n 50 kinderen op deze manier kunnen ondersteunen. 15 Een beroep doen op Stichting Friso Impuls? Het bestuur bepaalt jaarlijks welk budget voor welk onderdeel van de doelstellingen beschikbaar wordt gesteld. Particulieren maar ook bouwgerelateerde projectteams kunnen aanspraak doen op een bijdrage van Stichting Friso Impuls. Om kans te maken moet de aanvraag passen bij de doelstellingen van de stichting: - Ondersteunen Friso Bouwgroep B.V. en aan haar gelieerde ondernemingen; - ondersteunen van de werkgelegenheid binnen Friso Bouwgroep en aan haar gelieerde ondernemingen; - ondersteunen van (oud)werknemers en gezinsleden in financiële zin (sociale ondersteuning) zoals een studiebeurs voor de kinderen; - financiële ondersteuning van bouwtechnische opleidingen; - ondersteuning van bouwgerelateerde projecten; - leveren van bijdrages aan eenmalige Friso evenementen. Aanvragen kunnen worden ingediend bij het bestuur via Wim Vugteveen. Wim Vugteveen (secretaris/penningmeester) E: w.vugteveen@frisobouwgroep.nl T: 06 50 83 03 21 FRISO BOUWGROEP DEEL I

BOUWDUO Mark & Jeffrey Mark van ‘t Veer en Jeffrey Zwerver werken allebei op de ICT-supportafdeling van Friso Bouwgroep. Soms krijgen ze de vraag of ze vader en zoon zijn. Dat zijn ze niet, maar ze zijn wél enthousiaste ICT’ers, die met veel plezier hun technische gave combineren met het talent om ingewikkelde materie eenvoudig aan hun collega’s uit te leggen. Hoe zijn jullie bij Friso terecht gekomen? Jeffrey: “Ik ben hier via een oud-klasgenoot gekomen. Die liep hier stage en toen ik via een van mijn docenten hoorde dat er een vacature was, heb ik aan hem gevraagd hoe hij het bij Friso Bouwgroep vond. Zijn ervaring was positief, dus besloot ik te solliciteren. Zo heb ik Mark leren kennen, hij heeft me aangenomen.” Mark: “Na mijn studie Bouwkunde ben ik begonnen bij een architectenbureau. Op een gegeven moment moest alles daar gedigitaliseerd worden en als jongste medewerker kreeg ik die taak toebedeeld. Dat leidde ertoe dat ik geïnteresseerd raakte in ICT. Bijna twintig jaar geleden heb ik vervolgens de overstap naar Friso gemaakt. Wat doen jullie binnen Friso? Mark: “Wij zorgen ervoor dat alle ICT werkt: laptops, computers, telefoons en iPads. We beantwoorden natuurlijk ook vragen van de gebruikers en helpen ze weer op weg als ze ergens niet uitkomen. Daarnaast zorgen wij voor de veiligheid van het systeem. In principe hebben de gebruikers vrij veel ruimte en eigen verantwoordelijkheid, maar soms perk ik uit veiligheidsoverwegingen de vrijheden in. Bijvoorbeeld als ik inschat dat iemand weinig zicht heeft op de digitale gevaren. Dan is het beter om het bedrijf én die werknemer te beschermen. En dat gaat echt niet alleen om oudere collega’s: ik heb collega’s gezien van de pensioengerechtigde leeftijd die heel goed snappen hoe het werkt en veel jongere collega’s die daarvan geen idee hebben.” “Als iemand op een ‘foute’ link klikt, dan activeren ze in het ergste geval een encryptie-protocol, waarbij mogelijk delen van de harde schijf worden versleuteld. Dat is niet best. Dat kost mij zo een paar dagen om de schade te herstellen. Dus als ik dan achterhaald heb wie op die link heeft geklikt, dan voel ik mij niet geremd om mijn mening even te ventileren”, grinnikt Mark. Jeffrey: “Ik fungeer vooral als eerste aanspreekpunt voor de collega’s met vragen. Meestal is Mark bezig als medewerkers met een vraag komen, dus dan probeer ik het eerst op te lossen. Als dat niet lukt, vraag ik Mark om hulp.” Mark: “We hebben de taken verdeeld. In principe is Jeffrey verantwoordelijk voor het webapplicatiebeheer en de mobiele apparaten zoals de telefoons en iPads.” Jeffrey: “Ja, ik houd me onder andere bezig met niet werkende laptops en printers, met collega’s die niet kunnen inloggen, internet dat er op de bouwplaats uit ligt, al dat soort dagelijkse problemen. En het heeft natuurlijk altijd haast, want het moest liever gisteren dan vandaag opgelost zijn”, lacht hij. Hoe is de samenwerking tussen jullie? Mark: “Dat gaat heel goed, we kunnen het prima vinden met elkaar. We hebben aan een half woord genoeg en we hebben dezelfde humor. Dat verbindt. Als het erg druk is en we moeten veel problemen onder tijdsdruk oplossen, dan is het heel fijn om even stoom af te blazen met een cynische grap. Die humor kunnen we allebei wel waarderen.” Jeffrey: “Zeker, we hebben een beetje ‘donkere’ humor. Sowieso lijken we qua karakter wel op elkaar, dus dat botst eigenlijk nooit. We zitten ook niet de hele dag samen op kantoor. Af en toe moet een van ons op locatie iets oplossen. Maar samen is het heel gezellig.” Mark: “En we beginnen de dag altijd met een goede pot koffie van mijn eigen filterkoffieapparaat. Dat is een goed begin. Daar doen we het dan de hele dag prima op.” Welke ontwikkelingen zien jullie in de ICT-toekomst? Mark: “Wat ik bijvoorbeeld heel interessant vind is een samenwerking tussen de Rijskuniversiteit Groningen en de Hanzehogeschool. Zij ontwikkelen een algoritme om te herkennen welke scheuren in een woning het gevolg zijn van aardbevingsschade en welke ouder zijn. AI-software wordt natuurlijk steeds beter. Hoe mooi zou het zijn als dit soort analyses niet meer allemaal foto voor foto door mensen gedaan wordt, maar dat dit veel sneller en accurater kan door een computerprogramma. Zo zullen er steeds meer slimme technieken komen die ons ondersteunen of taken van ons overnemen. Het heeft natuurlijk ook een gevaarlijke kant, want foto’s bewerken en andere deepfake technieken zijn ook door kwaadwillenden te gebruiken. Maar de ontwikkelingen zitten altijd bovenop de acualiteit, of lopen daar op vooruit. Dat maakt het erg interessant.” Mark (54) werkt al bijna 20 jaar bij Friso. Jeffrey (22) werkt sinds twee jaar bij Friso en sinds die tijd werken ze samen.

“We kunnen het prima vinden met elkaar. We hebben aan een half woord genoeg en we hebben dezelfde humor. FRISO BOUWGROEP DEEL I

Utiliteitsbouw We zijn een veelzijdige bouwer en geven letterlijk onderdak aan alle facetten van de bouw. Utiliteitsbouw is een van de kwaliteiten van Friso. De utiliteitstak zoekt continu de uitdaging en blijft zich ontwikkelen. Utiliteitsbouw levert een grote bijdrage aan het met en voor elkaar bouwen aan een duurzame leefomgeving. Door de kennis en ervaring die sinds 1946 in huis is, worden zowel kleinschalige als grootschalige utiliteitsprojecten gerealiseerd; van de nieuwbouw van een integraal kindcentrum en een bedrijfshal tot de nieuwbouw van een woontoren of een brandweerkazerne.

PROJECTEN 2023 / 2024 Hieronder worden alle actuele utiliteitsprojecten benoemd. Daarna duiken we in de wereld van de nieuwbouw van de huisvesting voor de Maritieme Academie in Harlingen. Vervolgens lees je een interview over de samenwerking tussen Feike en Radboud, die ondanks het leeftijdsverschil heel prettig kunnen samenwerken. Nieuwbouw IKC Groenewei Meerstad Nieuwbouw studentenhuisvesting Leeuwarden Friesland Drachten – Verbouw en nieuwbouw politiebureau Drachten | Politie Drachten – Uitbreiding bedrijfshal Cocoon | Cocoon LNG depot Europe Heerenveen – Nieuwbouw 92 huurappartementen | WoonFriesland Harlingen – Nieuwbouw huisvesting Maritieme Academie | Dunamare Onderwijsgroep Harlingen – Sloop en nieuwbouw zorgwooncentrum Almenum | De Bouwvereniging Langweer – Sloop en nieuwbouw brandweerkazerne | Veiligheidsregio Fryslân Leeuwarden – Corridor Borgesius + uitbreiding productiehal | Borgesius/Goedhart Convenience B.V. Leeuwarden – Nieuwbouw Friso Theater | Friso Bouwgroep Leeuwarden – Verbouw voormalig kantoor tot studenteneenheden City Lofts | Xior Student Housing Leeuwarden – Nieuwbouw studentenhuisvesting kenniscampus | Student Stay Makkum – Sloop en nieuwbouw brandweerkazerne | Veiligheidsregio Fryslân Surhuisterveen – Nieuwbouw gymzaal | OSG Singelland Terschelling – Nieuwbouw hotel Elements en 20 appartementen | Formerum aan Zee B.V. Terschelling – Nautisch kwartier renovatie vakkeuken | NHL Stenden Nieuwbouw autoverhuurlocatie Schiphol Groningen Eelderwolde – Nieuwbouw supermarkt Ter Borch | BUN Vastgoed Eemshaven – Nieuwbouw Twentsche Kabelfabriek | TKF Groningen – Nieuwbouw IKC Groenewei Meerstad | Gemeente Groningen Groningen – Nieuwbouw kantoor en bedrijfspand | Lammerink Installatiegroep Haren – Nieuwbouw realisatie Centrum voor Revalidatie Beatrixoord | UMCG Gelderland Aalten – Nieuwbouw en uitbreiding bedrijfshal Sanovo (fase 1, 2, 3 en 4) | Staalkat B.V. Eibergen – Verduurzaming en nieuwbouw kantoor RIG en Friso Oost | Friso Oost en RIG Elden – Nieuwbouw wooncomplex Tuinzicht van Elden | Kroon Vastgoed Nieuwbouw en uitbreiding Sanovo Aalten Noord-Holland Amsterdam – Nieuwbouw 62 appartementen Eiburg | De Alliantie Den Helder – Herbestemming Stadhuis Willemsoord | Ontwikkelingsmaatschappij Zeestad CV Haarlem – Renovatie en nieuwbouw Janskliniek | Kennemerhart Badhoevedorp – Nieuwbouw autoverhuurlocatie Schiphol | Schiphol Real Estate 19 UTILITEITSBOUW

VAN DE BOUWGROND Zeevaart en bouw komen samen bij Maritieme Academie Al meer dan 200 jaar is de Maritieme Academie in Harlingen dé plek voor jongeren uit het noorden om opgeleid te worden om te gaan varen. De oude campus kon al geruime tijd de veranderingen van de moderne tijd niet meer bijbenen. Dus wordt er op het terrein van de scheepvaartschool gebouwd aan een nieuw markant gebouw. Vier etages hoog en alleen daarom al een opvallende verschijning in Harlingen. ARCHITECT: PENTA ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: INGENIEURSBURO MEIJER & JOUSTRA BV HUISVESTING VOOR LEERLINGEN De school biedt onderwijs en onderdak aan jongeren op vmbo- en mbo-niveau. Maar ook volwassenen komen er voor bijscholing en hbo’ers om te trainen. Een brede doelgroep, waarvoor Aannemingsmaatschappij Friso een nieuw gebouw op het oude terrein in Harlingen met veel verschillende gebruiksfuncties realiseert. Eén van die functies van de campus is het bieden van huisvesting. Een groot deel van de leerlingen verblijft van maandag tot en met vrijdag op de campus, zodat ze leren op eigen benen te staan en te wonen en werken op een beperkt aantal vierkante meters. Vaardigheden die belangrijk zijn als ze gaan varen. CAMPUS MET HISTORIE Arjen Mintjes is als directeur van de Maritieme Academie namens het college van bestuur opdrachtgever voor het hele nieuwbouwproject en is nauw betrokken bij de totstandkoming. Daar ging een flinke geschiedenis aan vooraf. De Maritieme Academie is met zijn 205-jarig bestaan (opgericht in 1818) de op één-naoudste school van Nederland. Jarenlang was de school gevestigd in het 400 jaar oude pand van een oud weeshuis midden in het havengebied van Harlingen. Tot in 1997 besloten werd te verhuizen naar de huidige locatie, de oude Rijks-hbs aan de Stationsweg, die daarvoor verbouwd werd. Maar al snel liep de school ook tegen de grenzen van dit pand aan. “Het gebouw raakte echt in

ICOONPROJECT // NIEUWBOUW HUISVESTING MARITIEME ACADEMIE HARLINGEN Henk Dedden, algemeen directeur van Friso Bouwgroep en Arjen Mintjes, directeur van de Maritieme Academie Harlingen. Ministerie van Onderwijs een wijziging in de wet doorgevoerd had, waardoor het leerlingenaantal van dit type maritiem vmbo-onderwijs niet langer leidend is voor de financiering, kon de bouw van start. “We zijn vervolgens eerst met Friso om tafel gegaan om te kijken waar in het bouwplan kansen lagen om de gestegen bouwkosten te reduceren.” Ook kostte het veel moeite om het gebouw op het stroomnet aangesloten te krijgen. Uiteindelijk lukte het, mede dankzij inspanningen van wethouder Hendrik Sijtsma, om toch de vereiste aansluiting te krijgen. verval en de eerdere verbouwing was ook niet heel solide gedaan. Op een gegeven moment viel er zelfs een leerling met kozijn en al naar beneden bij het openen van het raam. Gelukkig bleef hij ongedeerd. Je weet dan wel dat een gebouw echt zijn langste tijd heeft gehad.” En dus werden de eerste plannen voor andere huisvesting gemaakt, maar het duurde enige jaren voordat de juiste plek en steun gevonden was. Verschillende verbouwen verduurzamingsplannen liepen stuk op haalbaarheid. Totdat een van de terreinen naast de school vrij kwam. Arjen twijfelde geen moment en zag zijn kans: “Ik heb meteen het stuk grond gereserveerd bij de gemeente.” De aankoop van het extra terrein maakte de weg vrij voor nieuwbouw naast de huidige bebouwing. Nadat ook de gemeente en het schoolbestuur akkoord gingen, kon in 2021 de aanbesteding beginnen. “Tot mijn grote vreugde ging de aanbesteding naar Friso, samen met installateur Pranger-Rosier. Twee wat grotere partijen uit de regio, dat vonden we belangrijk. En de plannen zagen er goed en gedegen uit.” ONVERWACHTE UITDAGINGEN Het project had nog wel wat voeten in de aarde. De aanbesteding werd midden in coronatijd gedaan en kort daarop stegen de bouwkosten enorm. Arjen: “De oorspronkelijke begroting van elf miljoen liep al snel op naar zestien miljoen. Dat zijn enorme bedragen voor een schoolcampus. Bovendien zijn we als schoolbestuur eigenaar van de gebouwen en dat maakt ons ook financieel verantwoordelijk. Dat is in het voortgezet onderwijs niet gebruikelijk, maar heeft te maken met de combinatie van huisvesting met onderwijs.” Nadat het “We hebben samen met de Maritieme Academie gekeken wat er mogelijk was binnen het budget en wat ook de meeste flexibiliteit voor de toekomst opleverde”, vertelt Henk Dedden, algemeen directeur van Friso Bouwgroep. “Daar kwam het advies uit om het oorspronkelijke plan uit te voeren, met uitzondering van één vleugel op de vierde verdieping. Deze leveren we casco op, zodat hij later nog ingedeeld kan worden. Dat geeft niet alleen een besparing in de bouwkosten, maar het biedt ook flexibiliteit en daarmee toekomstbestendigheid.” Arjen: “Het is heel prettig dat we met dit gebouw nog kunnen inspelen op ontwikkelingen. Misschien dat we er alsnog slaapplekken creëren of het inrichten als kantoorruimte. Of dat we het in de toekomst gaan gebruiken als uitbreiding voor de afdeling projectonderwijs, want ons project- en volwassenenonderwijs is ongelofelijk aan het groeien.” >> 21 UTILITEITSBOUW

WEDERZIJDSE BETROKKENHEID “Wij waarderen het echt heel erg dat er door Friso meegedacht wordt tijdens de bouw”, vertelt Arjen. “En heldere communicatie, daar houd ik van: Ja is ja en nee is nee. Dus als je van de uitvoerder als antwoord op je vraag krijgt: ‘dat kinst wol wolle, mar dat kin net’ (Fries voor: dat kun je wel willen, maar het kan niet), dan weet je waar je aan toe bent. En je hoeft maar één keer te vragen of ze iets willen doen en dan wordt het ook gedaan.” Henk: “Scholen zijn mooie samenwerkingen en projecten, die bouwen we graag. Eerder werkten we al aan de Hogere Zeevaartschool op Terschelling. En nu deze school in Harlingen, die past mooi in het rijtje. Projecten om trots op te zijn, met name ook voor onze mensen die in de utiliteitsbouw werken. Ze kennen de mensen van de Maritieme Academie, die zien en spreken ze dagelijks. Ze bouwen bij wijze van spreken voor Arjen en niet zomaar voor een opdrachtgever. Dat draagt bij aan het gevoel om samen iets te maken.” Arjen: “Wij hebben in totaal 85 medewerkers en iedereen voelt zich eigenaar. Iedereen voelt zich verantwoordelijk. Of het nou de school is, de huisvesting of de conciërge, voor ons is het niet een of ander bouwproject op ons terrein. En dat zorgt voor een hele goede wisselwerking.” BUITEN DE KADERS DENKEN Voor Arjen begint iedere werkdag met een rondje langs het bouwterrein. Kijken hoe de bouw vordert en ook even in gesprek met de mensen die aan de slag zijn. “Een deel van de bouwvakkers ken ik inmiddels wel. Zij staan dan op de steiger en dan maken we een praatje. Het zijn wel die gasten die het doen. Niet alleen ikzelf, maar ook onze bouwbegeleider Harry Westerhof kent de mensen op de bouwplaats persoonlijk, dat contact vinden we belangrijk.” Dat er gebouwd wordt aan een school, waar jonge mensen les krijgen en overnachten, zorgt af en toe ook voor aanpassingen die net even buiten de gangbare wijze van bouwen vallen, vertelt Arjen. “We wilden geen leidingen en buizen langs het plafond hebben hangen, zoals dat veel gebeurt in moderne gebouwen. Dat ziet er prachtig uit, maar dan moet je wel zeker weten dat die kerels van ruim twee meter er niet bij kunnen. Want voor je het weet gaan ze er aan hangen.” Zo zijn er wel meer voorbeelden waarbij het gebouw nét even wat extra op de gebruikers aangepast is. “De douchedeuren bijvoorbeeld, die konden we even uitproberen om een keuze te maken. We weten hoe onze jongeren zijn, dus ik gooi een deur met een klap dicht. Dat hoorde je door het hele gebouw. Er was ook eentje met een softlock, nou dan is de keuze voor iedereen snel duidelijk. Toen moesten we natuurlijk nog wel even over de prijs praten.” Henk: “Wij verzinnen dat zelf niet altijd, maar we denken wel graag mee aan een oplossing. Dat maakt zo’n project ook interessant en leerzaam voor onze mensen, dat dit soort vraagstukken tijdens de bouw ontstaan.” DE BOUWPLAATS ALS SCHOOLTERREIN Kort geleden werkte de Maritieme Academie mee aan het evenement Techniek Tastbaar, in het leven geroepen voor kinderen van tien

“Net als in de zeevaart heb je ook in de bouw jonge mensen nodig. Arjen Mintjes directeur Maritieme Academie Harlingen 23 tot veertien jaar om ze te enthousiasmeren voor techniek. Dat bracht Arjen op een idee: “We kregen 1250 kinderen langs en hoe leuk is het als zij mee mogen kijken op de bouw? Dus nam ik contact op met Friso, met de vraag of zij wilden meewerken. Daar werden de mensen van het evenement wel wat nerveus van, want kinderen op de bouw, dat was in hun ogen levensgevaarlijk.” Toch zette de Maritieme Academie samen met de bouwers door. Met helm, veiligheidsschoenen en hesje konden de kinderen zelf metselen en een stukje van de bouw bezoeken. Henk vertelt enthousiast: “Niet alleen de kinderen vonden het fantastisch, maar ook onze eigen mensen hadden een geweldige dag.” Arjen: “Net als in de zeevaart heb je ook in de bouw jonge mensen nodig. En als ze niet op jonge leeftijd ontdekken hoe leuk dit vak is, komen ze mogelijk niet op het idee.” Henk vult aan: “Ik denk dat de wisselwerking tussen verschillende sectoren heel waardevol kan zijn. We maken daar in het noorden nog te weinig gebruik van. Zo kunnen we zorgen dat de ‘jongens en meisjes met de gouden handjes’ op de juiste plek terechtkomen.” We zien dat onze mensen ook gewild zijn buiten de maritieme sector, vult Arjen aan. “Zoals bij het UMCG, waar drie hoofd-werktuigkundigen de koelafdeling besturen die gebruikt wordt voor openhartoperaties. Zij zijn gewend om in hun eentje een heel technisch systeem te runnen.” Henk vervolgt: “Veel mensen in de weg- en waterbouw hebben een achtergrond in de landbouw en het groen onderwijs. Dat zijn kruisbestuivingen waar we vaker op kunnen inspelen.” TRADITIONEEL DINER Die wederzijdse klik met techniek en vakmanschap is precies waarom de samenwerking voor beide partijen op de werkvloer zo natuurlijk aanvoelt. Henk: “We weten waar de ander vandaan komt, onze cultuur lijkt op elkaar. Dat brengt je samen.” En soms levert dat ook de nodige creativiteit op. Arjen: “Toen het hoogste punt bereikt werd en het tijd was voor het traditionele pannenbier om dat te vieren, dachten we: ‘Dat kunnen we niet maken, proosten met alcohol’. De maritieme sector is vrijwel volledig drooggelegd en wij wijken daar niet vanaf. Tijdens recepties wordt er bijvoorbeeld alleen frisdrank geschonken. Maar we konden dit bijzondere moment natuurlijk niet voorbij laten gaan.” Daarom nodigde de Maritieme Academie de bouwers uit voor een gezamenlijk captain’s diner, met bruine bonen en spek, een traditie in de scheepvaart. “Dit werd door onze mensen enthousiast ontvangen. Het geeft een bouwproject net even dat beetje extra”, besluit Henk. UTILITEITSBOUW

“Niet iedereen is gelijk en iedereen werkt anders. Dat kan en mag hier. Dat maakt het fijn werken bij Friso.

BOUWDUO Feike en Radboud Feike van der Werf en Radboud Poortvliet werken dagelijks samen aan allerlei projecten. Het leeftijdsverschil tussen de beide mannen is daarbij absoluut geen issue, want ze weten elkaar moeiteloos te vinden in hun gezamenlijke visie, werkwijze én plezier in hun werk. Hoe zijn jullie bij Friso Bouwgroep terecht gekomen? Radboud: “Na mijn opleiding Bouwkunde ging ik als werkvoorbereider aan de slag met de bouw van een grote winkelboulevard in Oosterwolde bij bouwbedrijf Buiteveld. Bij dit project waren ook een projectleider, hoofduitvoerder en uitvoerder van Friso betrokken. Het klikte wel tussen mij en projectleider Jan Boorsma en toen de winkelboulevard klaar was, heb ik de overstap naar Friso gemaakt.” Dat begon met de bouw van een ‘woninkje’ in Harlingen. Hij schiet gelijk hierna in de lach: “Nou ja, eigenlijk was het geen woninkje, het was een hele grote villa die we hebben gebouwd voor een KLM-piloot in Harlingen. Daarna heb ik nog de verbouwing van de studio’s voor Omrop Fryslân gedaan en vervolgens ben ik naar Rolde gegaan, om daar vakantiepark Hof van Saksen te bouwen. 660 vakantiehuisjes met een groot centrumgebouw. Maar dat is allemaal al een tijdje geleden, want ik werk ondertussen al 22 jaar voor Friso.” Feike: “Ik heb eerst mbo Bouwkunde in Sneek gedaan, toen hbo in Groningen. Na mijn afstuderen ging ik op zoek naar een bouwbedrijf in het noorden van Nederland, en dan kom je al gauw bij Friso uit. Toen heb ik gebeld en er waren vacatures genoeg, dus dat was snel geregeld.” Wat zijn de voordelen van deze manier van werken? Radboud: “Ik ben projectleider en in die functie stuur ik de werken aan en doe ik de werkvoorbereiding. Daarnaast ben ik verantwoordelijk voor de financiën en heb ik de contacten met de opdrachtgever, de uitvoerder, de architect, de constructeur en de calculatie.” Feike: “Ik ben werkvoorbereider en een groot deel van mijn tijd besteed ik aan het coördineren en aan de werkvoorbereiding in 3D. Dat doe ik onder andere in Revit, een programma om gebouwen in 3D te modelleren. Vanuit dat model kun je weer platte tekeningen genereren. Het voordeel van 3D is dat je veel meer kunt zien dan op 2D. En dat maakt je foutmarge kleiner.” Wat zijn de voordelen van deze manier van werken? Radboud: “Normaal worden de werktekeningen van een architect verder uitgewerkt door een bouwkundig tekenbureau. Daarna komen er vaak nog wel wat wijzigingen en die moeten dan ook weer uitgewerkt worden. Dat kunnen wij nu zelf digitaal doen. Dat scheelt tijd en geld, want er kan in feite een schakel tussenuit. Bovendien neem je met BIM informatie over de elementen in het model op, zoals de te gebruiken bouwmaterialen, fabrikanten, merken en afmetingen. Ook de planning kun je hierin opnemen, zodat je snel overzicht hebt of alles op elkaar aansluit. Daardoor kom je tijdens het bouwproces minder snel voor verrassingen te staan. En dat is met name fijn bij onze projecten op Terschelling, want daar hebben we niet van alles bij de hand om ter plekke nog zaken aan te passen. Je bent afhankelijk van de boot en als het stormt, of het is springtij, dan kan niet altijd alles op tijd geleverd worden. Daarom moeten we daar echt een stap voor zijn in de aanvoer van materialen.” Hoe ging de bouw van de theaterhal voor De Tocht? Radboud: “De bouw van dit theater bleek een hele uitdaging. Er werkten verschillende partijen aan, die alles goed op elkaar moesten afstemmen. Daarnaast werkte het weer niet altijd mee en de tijdsdruk was hoog. Maar het is gelukt, we hebben ons deel op tijd af gekregen en daarom konden de partijen die na ons aan het werk gingen ook op tijd beginnen.” 25 Hoe is de samenwerking tussen jullie twee? Radboud: “Mijn zoon zegt altijd ‘Ik snap niet dat er iemand met jou kan samenwerken’, maar volgens mij gaat het goed. “Ja, zeker, het gaat prima”, bevestigt Feike lachend. Radboud: “Ik kan niet iemand bij me hebben die de hele dag door praat. Feike is wel rustig, dus dat gaat heel goed. Bovendien werken we allebei graag volgens het BIM-proces, dus daarin vinden we elkaar zeker.” Na een half uurtje interview willen de mannen eigenlijk wel weer aan het werk. Want ook daarin vinden ze elkaar: hun plezier en gedrevenheid om te werken aan mooie projecten en interessante uitdagingen. Zoals de keuken van Maritiem Instituut Willem Barentsz waaraan ze nu werken, of het nieuw te bouwen hotel Elements in de duinen van Formerum aan Zee op Terschelling. Voordat ze vertrekken sluit Radboud nog af met een mooie bespiegeling over (samen)werken: “Niet iedereen is gelijk en iedereen werkt anders. En dat kan en mag hier, dat is zo mooi. Als de opdrachtgever tevreden is, het werk maar op tijd af komt en de kwaliteit goed is. Dat maakt het fijn werken bij Friso.” Radboud (51) werkt al 22 jaar bij Friso. Feike (28) is na zijn afstuderen, drie jaar geleden, bij Friso begonnen. Sinds twee jaar werken Radboud en Feike samen aan verschillende projecten. UTILITEITSBOUW

Beton-, water- en industriebouw Friso Civiel is een beton-, water- en industriebouwer in hart en nieren. J.J. de Vries, het bedrijf dat de voorloper was van Friso Civiel, is in 1940 opgericht. Met deze jarenlange ervaring levert Friso Civiel een groot aandeel in de bouw van beton-,water-, en industriële bouwkundige constructies. Het aantal nieuwbouw- en renovatieprojecten op het gebied van beton- en waterbouw neemt de komende jaren nog flink toe. Energie en water zijn de focusgebieden waar Friso Civiel zich vooral op richt. Zo realiseert Friso Civiel de komende jaren elektriciteitsstations in Friesland, Flevoland en een deel van Gelderland.

PROJECTEN 2023 / 2024 Hieronder worden alle actuele beton-, water- en industriebouwprojecten benoemd. Daarna maken we kennis met de nieuwbouw van de Getijdenduiker in Bierum. Ook komen Geert en Jan aan het woord. Zij vertellen over de verandering die gaande is in de wereld van de civiele techniek. Nieuwbouw Twentsche Kabelfabriek Eemshaven Drenthe De Groeve – Renovatie pompstation De Groeve | Waterbedrijf Groningen Getijdenduiker Dubbele Dijk Delfzijl Flevoland Lelystad – Onderstation Lelystad, Meanderplein | Alliander N.V. Lelystad – Onderstation Lelystad, Meerkoetenweg | Alliander N.V. Friesland Bolsward – Verdeelstation | TenneT, Spie Burgum – Onderstation | Alliander Dronryp – Brug Puoldyk | Gemeente Waadhoeke Leeuwarden – Kelders Borgesius | Borgesius / Aannemingsmaatschappij Friso Sneek – Vervangende kademuur Waterpoortsgracht/Martiniplein | Gemeente Súdwest-Fryslân Gelderland Harderwijk – Onderstation Harderwijk | Alliander Nieuwbouw gemaal Monnickendam Groningen Delfzijl – Getijdenduiker Dubbele Dijk | Provincie Groningen Eemshaven – Nieuwbouw Twentsche Kabelfabriek | TKF Eemshaven – Nieuwbouw compensatie- en filterstation CFE 380 kV | Tennet TSO B.V. Farmsum – DWDI, afvalwaterzuivering | Northwater / Waterbedrijf Groningen Groningen – Reinwaterkelder | UMCG Hoogkerk – Nieuwbouw 380 kV Station Vierverlaten | Tennet TSO B.V. / Spie Meerstad – Hout/beton bruggen | Meerstad Usquert – Renovatie drinkwaterpompstation | Waterbedrijf Groningen Noord-Holland Monnickendam – Nieuwbouw gemaal | Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Overijssel Deventer – RO-gebouw Ceintuurbaan | Vitens Hasselt – Renovatie Gemaal Streukelerzijl | Waterschap Drents Overijsselse Delta, WDOD Nieuwbouw 380 kV filterstation Vierverlaten TenneT 2023 Utrecht Crailo – Nieuwbouw onderstation Crailo | Alliander 27 BETON- EN WATERBOUW

VAN DE BOUWGROND Getijdenduiker: Innovatieve waterkering in Noordoost-Groningen Aan de Groningse waddenkust wordt in opdracht van de provincie Groningen en het Waterschap Noorderzijlvest gebouwd aan een getijdenduiker. Deze 91 meter lange betonnen constructie is onderdeel van de dijk en speelt een belangrijke rol binnen de waterkering. Twee grote schuiven die geïnstalleerd worden in een betonnen koker beheersen de hoeveelheid zout water die door de duiker in en uit kan stromen. Met de schuiven kan naar wens zeewater binnen de dijk gelaten worden of juist tegengehouden worden. Friso Civiel en waterbouwspecialist Heuvelman Ibis werken samen met Waterschap Noorderzijlvest en provincie Groningen in een bouwteam aan dit innovatieve project ten zuidoosten van Bierum. ARCHITECT: PROVINCIE GRONINGEN ENGINEERING: PROVINCIE GRONINGEN/TAUW V.l.n.r.: Maarten Reijgersberg, projectleider bij Friso Civiel, Bert Katerborg, projectmanager bij de provincie Groningen, Harm Jan Wilzing, technisch manager bij de provincie Groningen, Frank Petersen, projectcoördinator bij Friso Civiel, Ritchy Boxmeer, projectleider bij Heuvelman Ibis.

ICOONPROJECT // GETIJDENDUIKER BIERUM Delfzijl t “We verhogen de dijk van ot aan Eemshaven, met het oog op de toekomst. Bert Katerborg Projectmanager van de provincie Groningen De getijdenduiker is onderdeel van het project Dubbele Dijk van het programma Eems-Dollard 2050. Bert Katerborg, projectmanager van de provincie Groningen, vertelt hierover: “Het programma Eems-Dollard 2050 is bedacht om de ecologische toestand van het Eems-Dollardgebied te verbeteren. Dat programma is dan weer onderdeel van het grotere plan Vitale Kust, waarin er wordt gekeken hoe we de hele kustzone anders kunnen gebruiken en leefbaar kunnen houden. Natuur en kustverdediging zijn soms lastig te combineren.” Op dit kleine stuk Waddenkust komen dus veel plannen samen. Er wordt gezocht naar manieren om het stijgende water tegen te houden, maar er wordt ook gekeken naar een betere balans tussen mens en natuur. Daarnaast vinden er verschillende pilots plaats op het gebied van landbouw en ondernemerschap, waarmee onderzocht wordt hoe er beter ingespeeld kan worden op veranderende omstandigheden. DUBBELE DIJK Bert vertelt: “Langs de Groninger Waddenkust zijn we samen met het waterschap bezig met een dijkverbeteringstraject. De dijk van Delfzijl tot aan Eemshaven is verhoogd met het oog op de toekomst, waarin het waterpeil verder zal stijgen.” In deze omgeving vinden meerdere pilotprojecten op het gebied van waterbeheersing en natuur plaats. Ten zuidoosten van Bierum wordt gebouwd aan de Dubbele Dijk. De dijk is op deze plek van de kust minder hoog aangelegd dan op andere locaties, waarbij overslagwater opgevangen wordt door een tweede, achterliggende dijk. De Getijdenduiker die door Friso Civiel en Heuvelman Ibis gebouwd wordt, zorgt voor de in- en uitstroom van het brakke water in het gebied tussen deze dubbele dijk. In de pilot wordt onderzocht of de Dubbele Dijk een goed alternatief is voor het verhogen en verbreden van dijken en hoe het tussengebied economische waarde kan houden. 29 “In het gebied tussen deze dijken ontstaat een soort badkuip waarin het water opgevangen wordt. Hier vinden de komende twintig jaar verschillende onderzoeken plaats, om te kijken hoe we in de toekomst beter gebruik kunnen maken van verzilting en slib.” Verschillende ondernemers, waaronder agrariërs, werken aan vernieuwende projecten in het gebied. Zo worden er, zodra het project klaar is, onder andere schaal- en schelpdieren en zeewier gekweekt. Maar ook het onderwijs en de wetenschap zijn betrokken: de Rijksuniversiteit Groningen doet er onderzoek naar nieuwe vormen van >> BETON- EN WATERBOUW

landbouw die zonder zoet water kunnen. Daarnaast speelt De Getijdenduiker een rol in het verminderen van de grote hoeveelheid slib in de Eems-Dollard. “Om dat water binnen te laten en bij stormachtig weer buiten te sluiten, hebben we deze grote getijdenduiker nodig”, vervolgt Bert Katerborg. VORMING VAN EEN BOUWTEAM De provincie en het waterschap startten een aanbestedingstraject op, waarna de opdracht aan de combinatie Friso-Heuvelman Ibis gegund werd. “We zochten naar een aannemer die ervaring heeft met het bouwen van een primaire waterkering én die eerder in een bouwteam had gewerkt”, vertelt Harm-Jan Wilzing, die als technisch manager van de provincie betrokken was bij het project. Ritchy Boxmeer, projectleider namens Heuvelman Ibis, vult aan: “Friso Civiel nodigde ons uit om dit samen met hen te doen en wij hadden al eerder in een bouwteam gewerkt. Daarmee voldeden we aan een van de twee eisen van de opdrachtgevers.” Maarten Reijgersberg, projectmanager van Friso Civiel en de projectcombinatie, vertelt: “Wij zochten een partner die goed is in het aanleggen van een bouwkuip in een primaire waterkering, met name voor de damwanden en het grondwerk. Bovendien komt Heuvelman Ibis uit de omgeving en brengen ze daardoor lokale kennis mee.” De twee partijen werkten nog niet eerder samen aan een project. “Maar er is wel al eens eerder een beetje verkering geweest”, zegt Maarten grappend. De opmerking geeft de sfeer in het bouwteam goed weer. Frank Petersen, projectcoördinator bij Friso Civiel: “de samenwerking in het bouwteam was van het begin af aan meteen positief. Het project startte met een programma van een dag, met wat meer diepgang dan gebruikelijk, waarin we elkaar heel persoonlijk hebben leren kennen. Daardoor ontstond er snel onderling vertrouwen en weet je wat je aan elkaar hebt. Daar plukten we later de vruchten van. De techniek hebben we als aannemers natuurlijk wel in de vingers, maar uiteindelijk moet je zo’n bouwproject met elkaar doen en dat zat meteen goed.” Zo ontstonden bouwteamvergaderingen waarin er gebruik werd gemaakt van de kennis van alle partners. “Doelgericht, in een ontspannen vertrouwelijke sfeer, met veel humor.” KWETSBARE BODEM Het werken in een bouwteam is een vrij nieuwe manier van werken in de bouwwereld (meer informatie op pagina 32). Het was een van de eisen van de opdrachtgever om op deze manier aan de slag te gaan. Binnen een bouwteam werken opdrachtgevers en opdrachtnemers samen om tot een uitvoeringsontwerp te komen. Harm-Jan Wilzing legt uit waarom zij als opdrachtgever voor deze opzet kozen: “We hebben zelf als provincie intern veel kennis, die hebben we gebruikt om een ontwerp voor het betonwerk en de bouwkuip van de getijdenduiker te maken. Maar we realiseerden ons dat het project mogelijk anders of slimmer uitgevoerd kon worden. Daarom wilden we optimaal gebruik maken van de kennis van de markt.” Harm-Jan vertelt: “Tijdens de ontwerpfase maakten berekeningen van ingenieursbureau Tauw duidelijk dat de bodem van de bouwkuip kwetsbaar zou kunnen zijn. De negen meter kleigrond in de bodem zou bij bepaalde waterstanden door de druk kunnen gaan scheuren en openbarsten. En als dat gebeurt dan heb je een groot probleem.” Maarten: “We hebben gezamenlijk in het bouwteam naar een oplossing gezocht. Bij een traditioneel bestek was dit tijdens de realisatie pas naar voren gekomen en dan had het wellicht op het bordje van ons als aannemer gelegen. Dat is een van de grote voordelen van het werken in een bouwteam. Mogelijke risico’s komen eerder naar voren en ze worden met een moeilijk woord ‘gealloceerd’. Je kijkt wie het risico het beste kan beheersen. Dat kan de aannemerscombinatie zijn, maar ook de opdrachtgever.” Ritchy: “Ook is een grote kracht van het bouwteam dat je samen optrekt. Zelf raakte ik raakte later betrokken bij het project. Maar je hebt dan direct partners die je in het project helpen te groeien. Er is een groot onderling vertrouwen en je denkt samen na over de juiste uitvoering. Dat werkt heel prettig.” NOORSE GRANIETSTENEN De bouw van de getijdenduiker is voor de verschillende partijen technisch niet de grootste uitdaging. Maar de locatie waar dat gebeurt, midden in beschermd Natura 2000-gebied, maakt het project wél complex. “Zo liggen er ter hoogte van Delfzijl op de dijk Noorse stenen, die voor de bescherming van

“We wilden optimaal gebruik maken van de kennis van de markt. Harm-Jan Wilzing technisch manager bij de provincie Groningen Maarten: “Je hebt als aannemer tegenwoordig met een heleboel zaken rekening te houden, die op het eerste gezicht niets met bouwen te maken hebben. Maar ze zijn daarom niet minder belangrijk.” Ritchy vult aan: “Ze maken het werk niet altijd leuker, zeker niet op dat moment, maar wel interessanter.” de dijk zorgen. Tijdens de bouw kwamen we er achter dat daar een zeldzame korstmos op zit”, vertelt Maarten. Harm-Jan: “Die zou endemisch zijn, dus alleen hier in de wereld voorkomen. Normaal pak je ze op met een kraan en gooi je ze op een bult. Maar nu zijn ze stuk voor stuk genummerd en heeft Heuvelman Ibis ze er één-voor-één uitgehaald.” De Noorse stenen werden even verderop op de dijk neergelegd, om ze zoveel mogelijk onder dezelfde omstandigheden te bewaren. Zodra de Dubbele Dijk met De Getijdenduiker klaar is, worden ze weer stuk voor stuk teruggeplaatst. Een secuur klusje ter bescherming van de natuur. “Daarnaast zijn er in het gebied nog externe factoren die van invloed zijn op de bouw. Zoals de bruinvissen in het water, waarvoor metingen gedaan zijn en de broedvogels op en rond de dijk”, zegt Bert. “Het is een kwetsbaar gebied.” GRENSCONFLICT Harm-Jan: “Niet alleen moeten we met de natuur rekening houden, maar ook met Duitsland. Het blijkt dat dit gebied onderdeel is van een Duits-Nederlands grensconflictje, de landen hebben een verschil van mening waar de grens loopt. Het is betwist gebied, waarbij Duitsland vindt dat hun grens loopt tot aan de teen van de dijk ongeveer. En Nederland vindt dat het pas begint bij de vaargeul.” Bert: “Gelukkig is het een gevalletje ‘We agree to disagree’. De oplossing is heel praktisch: Als je in het gebied iets wilt, dan vraag je bij beide landen een vergunning aan.” Harm-Jan: “Maar opmerkelijk is het wel. Je verwacht gewoon niet dat er hier sprake kan zijn van een grensconflict.” En daar zit nou net de charme van dit getijdenduikerproject vinden allen, er zijn zoveel details om rekening mee te houden. Die uitdaging, het onverwachte, dat maakt het werk extra mooi. 31 GETIJDENVERSCHIL 2,80 m Vloed +1,30 m NAP Eb -1,50 m NAP GETIJDENVERSCHIL 1,50 m Vloed +1,25 m NAP Eb -0,25 m NAP fietspad schuivenhuis Slibinvang Natuur Zilte teelt en aquacultuur slib EEMS ZEEDIJK TUSSENGEBIED LANDDIJK BETON- EN WATERBOUW

Werken in een bouwteam: een win-win voor opdrachtgever en aannemer In de wereld van de civiele techniek is een verandering gaande. De traditionele manier van aanbesteden, waarbij alleen de prijs van belang was, wordt steeds vaker vervangen door een twee-fasen contract. Hierin is fase één de ontwerpfase met een bouwteam en fase twee de realisatie, die ook met het bouwteam uitgevoerd kan worden. Bij deze aanpak wordt vaak gevraagd naar de ultieme samenwerking met de opdrachtgever en naar kostprijsbeheersing en minder naar de technische oplossingen. De manier van samenwerking geldt hierin als toegevoegde waarde. KRACHTEN BUNDELEN Op deze manier zijn de aannemer en andere partijen al vanaf het begin af aan bij het proces betrokken en dat scheelt heel veel onvoorziene omstandigheden later in het proces. Aannemers kunnen hun ideeën en oplossingen al in een vroeg stadium voorleggen aan de klant. Ze kunnen meedenken over prijzen en mogelijkheden, en voorkomen dat er keuzes gemaakt worden die later niet, of moeilijk uitvoerbaar blijken te zijn. Friso Civiel werkt op dit moment aan een aantal projecten in bouwteamvorm: de Duurzame Watervoorziening voor North Water/ Waterbedrijf Groningen, de renovatie van Gemaal Streukelerzijl voor Waterschap Drents Overijsselse Delta en de uitwateringsduiker bij Bierum voor de provincie Groningen. DE RISICO’S BETER IN KAART Voor de opdrachtgever is werken in een bouwteam ook een absolute meerwaarde en een hele geschikte manier van risicobeheersing. Bij de traditionele manier van aanbesteden, waarbij de opdrachtgever een bestek uitschrijft en de aannemer met de laagste prijs de opdracht krijgt, blijkt later nogal eens dat het bestek niet compleet of niet accuraat is. Budget- en tijdsoverschrijdingen zijn in de ‘oude’ manier van werken daarom aan de orde van de dag. In een bouwteam wordt het project in de engineering, uitvoering en onderhoudsfase uitgewerkt samen met de opdrachtgever, aannemer, nevenaannemers en/of experts voor specialistische werkzaamheden, zoals werktuigbouw of elektrotechniek. Dit maakt het voor de opdrachtgever én alle betrokken partijen mogelijk om de risico’s beter in te schatten, uitdagingen gelijk op te lossen en te voorkomen dat er onverwachte kosten of problemen ontstaan. SAMENWERKEN IN VERTROUWEN Een ander voordeel van werken in een bouwteam is de samenwerking tussen de verschillende partijen. In een bouwteam werken de opdrachtgever, aannemer, nevenaannemers en stakeholders als samenwerkingspartners aan een gemeenschappelijk doel. Dit zorgt vervolgens bij alle partners voor een betere communicatie en een hogere betrokkenheid bij het project. Bovendien kun je elkaar helpen als er iets niet gaat zoals je wilt of verwacht had. “Doordat de prijs niet onder druk staat, hebben we de ruimte om iets extra’s te doen”, vertelt Geert van der Linden, hoofd bedrijfsbureau van Friso Civiel. Zoals bij Waterbedrijf Groningen, dat een probleem had met de capaciteit van een waterreservoir. “Omdat we het samen doen, konden we hiervoor ook samen een oplossing bedenken. Uiteindelijk hebben we het kostenneutraal voor de klant kunnen oplossen. Dat is de kracht van een bouwteam en van het samen doen.” In een bouwteam komt de ‘zachte kant’ van de bouw veel meer naar voren. Vroeger stond je tegenover elkaar en had je ‘wij’ en ‘zij’. In een goed functionerend bouwteam doe je het samen en daarvoor moet je soms ook investeren in het team. “Ik heb ook wel eens in een bouwteam gezeten waar een teamcoach bij betrokken was. Dat vond ik eerst maar niets, ik stond daar erg sceptisch tegenover, maar het werkte eigenlijk heel goed. Zo goed zelfs, dat ik bij de inschrijving van een nieuwe tender zelf voorstelde om een teamcoach mee te nemen”, lacht Geert. MEER PLEZIER, BETROKKENHEID EN LOYALITEIT Door de samenwerking en de totaal andere sfeer die een bouwteam De getijdenduiker in Bierum. Een project dat in bouwteam wordt uitgevoerd. geeft op een bouwplaats, is het werk bovendien veel leuker geworden. “Bij Waterbedrijf Groningen is het werk voor het operationele personeel weliswaar niet zo technisch uitdagend, maar ze gaan er toch met heel veel plezier naartoe”, vertelt Geert.

BOUWPROCES // WERKEN IN EEN BOUWTEAM manier v“Je kennis of je an werken is ook datgene wat je onderscheidend maakt en is dus in zekere zin je kapitaal. Jan Hogenberg directeur Friso Civiel “Voorheen zeiden ze altijd dat ze een brug of een ander technisch uitdagend project wilden bouwen. Nu zeggen ze dat ze dit soort projecten vaker willen doen. Dat komt ook omdat de opdrachtgever het operationele personeel vraagt hoe zij iets zouden aanpakken en als hij het een goed idee vindt, mogen ze het ook gelijk uitvoeren. Op die manier kunnen ze hun vakkennis kwijt en denken ze mee over oplossingen. En dat leidt weer tot veel meer plezier, betrokkenheid en loyaliteit.” HOGERE KWALITEIT DOOR KENNISDELING Werken in een bouwteam komt ook de kwaliteit van een project ten goede. Mensen werken vanuit verschillende expertises samen en delen hun kennis. Op die manier vind je veel eerder een oplossing die het beste voor de klant is. “Natuurlijk is dat ook wel eens lastig”, geeft Jan Hogenberg, directeur van Friso Civiel, aan, “van oudsher delen we niet altijd graag onze kennis met andere partijen. Je kennis of je manier van werken is ook datgene wat je onderscheidend maakt en is dus in zekere zin je kapitaal. Dat geef je natuurlijk niet graag weg. Maar daarin moeten we allemaal leren. Die oude mentaliteit moet eruit, zowel bij de aannemers als bij de opdrachtgevers. Ook wij hebben daarin nog stappen te maken. Dat geeft ook niets, het is een proces, en dat doen we stap voor stap.” 33 Jan Hogenberg, directeur van Friso Civiel en Geert van der Linden, hoofd bedrijfsbureau bij Friso Civiel BETON- EN WATERBOUW

Ontwikkeling Woningbouw Friso ontwikkelt woningbouwprojecten, bouwt sociale huurwoningen en voert woningrenovaties uit. En dat allemaal op een duurzame manier. Om goed, snel en tegen een goede prijs seriematig woningen te kunnen bouwen, is het Friso Bouwconcept ontwikkeld: woningen met een bijzonder hoge luchtdichtheid en een perfect wooncomfort. Een kwalitatief goed resultaat en continuïteit van het bouwproces staan hierbij centraal.

PROJECTEN 2023 / 2024 Hieronder worden alle actuele woningbouw- en ontwikkelingsprojecten benoemd. Daarna nemen we een kijkje bij de nieuwe woningen in Loppersum. Deze zijn gemaakt van CLT: een bouwproduct van hout. Vervolgens maken we kennis met Échte Bouwer Rosemarie Klapwijk. 3 appartementen + 1 woning Beetsterzwaag 35 64 woningen Het Perk Sneek 22 woningen Skoatterwâld Heerenveen Friesland Appelscha – Nieuwbouw 31 vakantiewoningen De Hildenberg | Frisoplan / M4 Vastgoed Beetsterzwaag – Ontwikkeling drie appartementen en één woning | Frisoplan Heerenveen – Ontwikkeling en realisatie 22 woningen Skoatterwâld | Frisoplan / Blue Banner RED Koudum – Nieuwbouw 12 rijwoningen | WoonFriesland Leeuwarden – Nieuwbouw 36 woningen Eeskwerd | WoonFriesland Leeuwarden – Ontwikkeling 43 woningen Wetterhiem Middelsee | Frisoplan Marssum – Nieuwbouw 8 woningen | Wonen Noordwest Friesland Makkum – Participatie en ontwikkeling Simmerfjild Melkvaart | Frisoplan Sneek – Herontwikkeling Zuiderkerk | Frisoplan Sneek – Herontwikkeling woningen en appartementen Sneeckermeesters | Frisoplan Sneek – Nieuwbouw 19 woningen It Skûlplak | WoonFriesland Sneek – Ontwikkeling en realisatie 64 woningen Het Perk | WoonFriesland Sneek – Ontwikkeling en realisatie 28 appartementen Het Perk | Elkien Sneek – Ontwikkeling 24 woningen Het Perk | Frisoplan St. Jacobiparochi – Nieuwbouw 6 woningen | Wonen Noordwest Friesland Terschelling – Nieuwbouw 16 appartementen + 3 woningen | WoonFriesland Winsum – Nieuwbouw 7 woningen | Wonen Noordwest Friesland Workum – Nieuwbouw 12 appartementen Thomashof | Frisoplan Gelderland Elden – Nieuwbouw wooncomplex Tuinzicht van Elden (13 appartementen) | Kroon Vastgoed Groningen Bedum – Sloop en nieuwbouw 42 CLT woningen | Wierden en Borgen Loppersum – Nieuwbouw 12 kwadrantwoningen | Wierden en Borgen Loppersum – Sloop en nieuwbouw 35 CLT woningen | Wierden en Borgen Loppersum – Nieuwbouw 8 woningen Over de Wijmers | Frisoplan Slochteren – Nieuwbouw 12 woningen | NCG Sloop en nieuwbouw 42 woningen Bedum Noord-Holland Tuitjenhorn – Nieuwbouw 8 woningen Bladstraat | Rotteveel M4 Zuid-Scharwoude – Nieuwbouw 21 woningen Westerdel | Ballast Nedam Development WONINGBOUW ONTWIKKELING

VAN DE BOUWGROND Samen met Wierden en Borgen pionieren met duurzaam CLT In het centrum van het aardbevingsgebied Noord-Groningen werkte Aannemingsmaatschappij Friso in opdracht van woningcorporatie Wierden en Borgen aan een bijzonder project: het eerste bouwproject van geschakelde rijwoningen in CLT in Nederland. In Loppersum zijn 35 woningen in dit innovatieve materiaal gebouwd, in vier varianten, gericht op de woonwensen van verschillende doelgroepen. Het resultaat is een gevarieerd en toekomstbestendig woningblok. De woningen werden eind vorig jaar opgeleverd, tot grote tevredenheid van de bewoners. Inmiddels zetten Wierden en Borgen en Friso de samenwerking na een nieuwe aanbesteding voort. In Bedum worden nog eens 42 woningen met CLT gerealiseerd. ARCHITECT: ARCHITECTENBUREAU CHANGE.NL CONSTRUCTEUR: DIJKHUIS INGENIEURS EUROPEES VURENHOUT Cross Laminated Timber (CLT) is een duurzaam Europees houtproduct, waarbij lamellen van vurenhout kruislings met elkaar worden verlijmd en daarna onder hoge druk worden samengeperst. Hierdoor ontstaat een sterke, massieve houten constructieplaat, die een volwaardig alternatief vormt voor traditionele bouwsystemen van beton, kalkzandsteen, staal of houtskeletbouw. Het CLT vervormt, werkt weinig en heeft een warme, karakteristieke uitstraling. André Giezen, manager vastgoed bij corporatie Wierden en Borgen, over CLT. “Tot nu toe werd het in Nederland vooral toegepast in de particuliere woningbouw, maar niet in rijwoningen en niet eerder in de sociale woningbouw. We zijn dus eigenlijk een beetje aan het pionieren.” Jarenlang werd bouwen in hout gezien als kwalitatief minder dan steen, maar dat beeld verandert, mede als gevolg van klimaatverandering en het besef dat het anders moet. Projectcoördinator Marja Leeuwis van Friso Bouwgroep: “Hout heeft een vriendelijk en warm karakter, daarom hebben we er bij dit project ook voor gekozen om het hout in de plafonds in het zicht te laten. Bovendien heeft hout een positief effect op de akoestiek in de woning. Daarnaast neemt het makkelijk vocht op en geeft het ook makkelijk vocht af. Hierdoor is het heel comfortabel wonen, het binnenklimaat is heel prettig.” Marja Leeuwis, projectcoördinator bij Friso Bouwgroep en André Giezen, manager vastgoed bij corporatie Wierden en Borgen. LEEFBAARHEID Wierden en Borgen koos er nadrukkelijk voor om dit project in CLT te laten bouwen. Op het eerste gezicht lijkt dat een opmerkelijke keuze, aangezien dat niet eerder gedaan was. André vertelt: “We wilden duurzaam bouwen in een licht materiaal, met behoud van het voordeel van massieve en slagvaste wanden en met zo weinig mogelijk overlast voor de omgeving. De architect stelde een basisontwerp met CLT voor, dat hebben we aan verschillende partijen voorgelegd. We

ICOONPROJECT // REALISATIE 35 CLT WONINGEN LOPPERSUM “We zochten een plan dat oog had voor deze specifieke situatie. De leefbaarheid in het dorp is heel belangrijk. André Giezen manager vastgoed bij corporatie Wierden en Borgen hebben ze gevraagd wie dit voor ons binnen budget kon bouwen en hoe ze dit zouden aanpakken.” Het project van drie straten ligt midden in het dorp, tussen een blok bestaande huizen en naast een school. André: “We zochten een plan dat oog had voor deze specifieke situatie. De leefbaarheid in het dorp is heel belangrijk, juist ook omdat er hier zoveel gesloopt en herbouwd wordt. Al deze bouwactiviteit levert veel mensen stress op.” OP ZOEK NAAR INNOVATIEVE OPLOSSINGEN Er werd een selectiecommissie gevormd door Wierden en Borgen, met de huurdersorganisatie en mensen uit de corporatie. De commissie beoordeelde de gepresenteerde plannen en Friso kwam als beste partij uit de bus. Marja: “Dat was eind 2020. Voor de selectie had Wierden en Borgen een budgetplafond vastgesteld. Door de slappe klei in Loppersum is funderen met in grond gevormde palen niet alleen duur, maar de aanwezigheid en het geluid van een heistelling geeft ook veel stress bij omwonenden. Daarom zijn we gaan onderzoeken of dit met een soort balansprincipe op basis van drukverdeling met een onderplaat zou kunnen. Door de oude kruipruimtes van de gesloopte woningen te gebruiken en deze met schuimbeton te vullen, creëer je een basisoppervlakte die licht in gewicht is. Daaroverheen brengen we dan een constructieve betonnen laag aan. Dit heeft als voordeel dat je de hele impact van het heien niet hebt en je hoeft ook minder grond af te voeren.” Deze aanpak scheelt enorm in het aantal vervoersbewegingen, waarmee de impact op de omgeving ook kleiner werd. Het was een van de belangrijkste factoren waardoor de selectiecommissie voor het plan van Friso koos. “Dan moet je wel zeker weten dat de sommetjes kloppen”, vervolgt Marja. “De woning heeft een gemetselde voorgevel en de achterkant is afgewerkt met hout. De voorgevel is daarmee zwaarder dan de achtergevel, wat gevolgen heeft voor de balans van de onderplaat. Om deze in evenwicht te houden, moet je de plaat aan de achterzijde verlengen. Maar welke lengte heb je dan extra nodig? Na veel rekenwerk van de constructeur bleek dat reuze mee te vallen en ging het om 25 centimeter. Doordat het om een nieuwe toepassing gaat die moet voldoen aan de voorschriften voor aardbevingbestendig bouwen, was er het nodige rekenwerk voor nodig.” INSPRAAK VOOR BEWONERS De toekomstige huurders van de woningen werden al vroeg betrokken bij het project. Al in de ontwerpfase kregen zij een uitnodiging om mee te denken. André: “Hun oude woning werd gesloopt en daar komt iets nieuws, totaal anders, voor terug. Dat is voor mensen een bijzonder emotioneel proces. Bewoners leveren soms in op ruimte, maar krijgen daar wooncomfort en lagere energielasten voor terug. Dat vraagt wel enig aanpassingsvermogen. We hebben geprobeerd ze daarbij te begeleiden en ze vroeg bij keuzes te betrekken. Tijdens een van de bewonersavonden in het dorp hadden we verschillende tafels ingericht, waar we de toekomstige bewoners vroegen naar hun wensen, uiteraard binnen sociale kaders: ‘Wat voor badkamer zou je willen en hoe ziet je ideale keuken er uit?’ Voor veel van deze mensen hoeft het niet eens heel luxe. Ze willen een mooi huis, met een bepaald aantal slaapkamers. Ze vinden andere zaken belangrijk: ‘Hoe wordt er omgegaan met bestaande bomen en woningen?’ en ‘waar woonde ik eerst en waar kom ik nu te wonen?’” Marja: “We hebben vier typen woningen gebouwd; een levensloopbestendige woning, een grotere gezinswoning en een kleinere gezinswoning in twee varianten. Met drie verschillende stenen. De woningen staan >> 37 ONTWIKKELING

door elkaar heen, met versprongen voorgevels. Uniek voor sociale woningbouw. Bewoners konden hun eigen woonwensen aangeven. Er is hoogwaardig kwalitatief en met oog voor detail gebouwd. Mensen kunnen met trots zeggen: ‘Hier woon ik!’ De manier waarop Wierden en Borgen geïnvesteerd heeft in de betrokkenheid van bewoners in het plan, dat is echt heel goed gedaan. Dat verdient zich terug in bewonerstevredenheid.” ‘VERWACHTE HINDER IS MINDER HINDER’ Naast bewonerstevredenheid was ook omgevingsmanagement een belangrijk aspect in dit project. Het doel was de impact op de omgeving zo klein mogelijk te houden, door aandacht te besteden aan bereikbaarheid, leefbaarheid, veiligheid en communicatie. Friso heeft hier veel tijd en aandacht aan besteed, bij de school, in de woonomgeving, bij de ondernemers uit het dorp en ook naar de gemeente toe. Marja: “Zo hebben we vanaf het begin de school betrokken bij de bouw. Samen met kinderen hebben we gekeken naar de veiligheid: ‘Wat ziet een vrachtwagenchauffeur en wat ziet hij niet?’. We hebben de kinderen ook rondgeleid, wat natuurlijk reuze interessant is en goed voor het imago van de bouw.” “We willen ook een goede buur zijn, dus bij omwonenden hebben we aangebeld: ‘Wij zijn de aannemer en we doen ons best om rekening met jullie te houden. Als er iets is, weet dan dat je contact op kunt nemen met ons.’ En we hadden een klankbordgroep voor ondernemers, belangengroepen en de gemeente waarin bereikbaarheid, veiligheid en leefbaarheid gespreksonderwerpen waren.” André: “Het zijn allemaal dingen die eenvoudig klinken, maar je moet het wel verzinnen en uitvoeren. Je moet dat vanuit je DNA echt willen. Mensen voelen dat het gemeend is, dat heeft Friso heel goed gedaan.” “Onze projectleider Syds Wiersma had daar gewoon echt veel plezier in. Hij begrijpt het belang ervan en weet dit ook over te brengen op het uitvoeringsteam, zij hebben fantastisch werk verricht, juist in deze omgeving”, zegt Marja. “Het is een groot compliment als de gemeente tegen collega’s van ons die in Loppersum aan de slag gaan, zegt: ‘Ga daarvoor maar even bij Marja en haar team langs, die weten hoe het werkt.’” “Dit was het eerste project in Nederland dat op deze wijze gebouwd is. Marja Leeuwis projectcoördinator bij Friso Bouwgroep VERDER MET CLT IN BEDUM De samenwerking in Loppersum krijgt in Bedum een vervolg. Hier vindt sloop-nieuwbouw van 42 woningen van Wierden en Borgen plaats. In eerste instantie won Friso hier de aanbesteding met een plan van aanpak voor de bouw van woningen in beton. André: We hebben toch nog eens gekeken naar de prijs van het plan van de CLTwoningen die ook ingediend was. En toen hebben we samen met Friso een gesprek gevoerd. Dan gaat er wel een paar liter koffie doorheen, met als resultaat dat we ook hier in CLT gaan bouwen.” De bouw in Bedum gaat nog net een stapje verder in duurzaamheid. Om in aanmerking te komen voor subsidie wordt er gebouwd binnen de MIA-norm. Deze milieuinvesteringsaftrek zal in de nabije toekomst de norm voor bouwen worden. Marja: “Je moet hiervoor nog minder CO2 uitstoten en duurzamer werken.” Om dat te bereiken worden de spouwmuren geïsoleerd met Isovlas, een hennepsoort. Dat is een nieuwe toepassing in de bouw, die weer nieuwe uitdagingen met zich meebrengt. “Toch gaan we daar met elkaar voor, om dat technisch goed te doen en een stukje innovatie toe te passen richting een duurzamere bouw.” André: “Hoe vaker je met elkaar samenwerkt, hoe beter dat gaat. Er komt dan ruimte om meer van elkaar te leren en je samen te ontwikkelen.” Marja: “Je merkt dat we in Loppersum echt als opdrachtgever en opdrachtnemer hebben gewerkt naar een gezamenlijk einddoel. Dit was het eerste project in Nederland dat op deze wijze gebouwd is. Ook andere aannemers spreken ons er op aan. We zijn er samen vol voor gegaan en hebben stappen gemaakt.” André: “Dat is een gezamenlijke winst, alleen als je elkaar vertrouwt, kom je tot zulke resultaten.” De plafonds van hout zijn in het zicht gelaten.

ONTWIKKELING

ÉCHTE BOUWER Kennismaken met.... Rosemarie Klapwijk Rosemarie is geboren en getogen in Rotterdam. Na haar studie in Groningen bracht haar voorliefde voor water en zeilen haar uiteindelijk naar Friesland. Ze woont en werkt hier ondertussen al jaren met veel plezier. In haar functie ligt de focus op herbestemmingen en dat past goed bij Rosemarie: “Ik houd van oude gebouwen, als kind werd ik er al door geboeid. De schoonheid van oude gebouwen, maar vooral ook de verhalen die ze vertellen vind ik fascinerend. Verhalen over de geschiedenis van een plek, maar ook over de maatschappij. Je ziet terug in een gebouw wat men in die periode gewend was, welke overtuigingen men had en hoe de maatschappij in elkaar zat.” De liefde voor oude panden leidde ertoe dat Rosemarie Vastgoed & Makelaardij ging studeren: een brede studie waarin ze stevige basiskennis meekreeg van Bouwkunde, financiën, wet- en regelgeving en van onderwerpen uit de psychologie. Hierbij was aandacht voor vraagstukken als ‘hoe heeft een gebouw invloed op de gebruiker?’ Na haar studie ging ze aan de slag bij een landelijke erfgoedmakelaar/taxateur. “Dat is voor iemand die van oude gebouwen houdt natuurlijk genieten”, lacht Rosemarie. Na een aantal jaren wilden Rosemarie en haar man graag naar Friesland en ze kon al snel bij Friso Bouwgroep terecht. Drie jaar geleden startte ze daar als projectontwikkelaar. In deze rol houdt ze zich onder andere bezig met de herbestemming van een aantal kerken in Sneek, waaronder de doopsgezinde kerk. Het zijn gebouwen vol indrukwekkende verhalen en herinneringen. “En juist daarom is het zo mooi dat dit pand mag blijven bestaan en een nieuwe bestemming krijgt. Bovendien past het herbestemmen van panden goed in de trend van milieuvriendelijker bouwen. Circulariteit is de nieuwe norm en een bestaand pand een nieuwe functie geven, is daar een mooi voorbeeld van.” Op dit moment is de doopsgezinde kerk nog door een kleine groep leden in gebruik en voor de kerkgemeente is het een emotioneel proces om dit pand door krimp los te moeten laten. “Ik snap dat heel goed; ik ga zelf ook graag naar de kerk.” Vanuit dat begrip neemt Rosemarie de tijd om aandacht te besteden aan de vraag ‘Wat betekent het voor de huidige gebruikers dat ze het pand moeten verlaten en wat is voor hen belangrijk bij het transformatieproces?’ “Ik vind het een verantwoordelijke opdracht: de herbestemming moet passen bij het gebouw en aansluiten bij de wens van toekomstige gebruikers. Ik hoop ook dat de kerkleden straks met een goed gevoel terugkijken op dit traject en in de toekomst een positief gevoel hebben als ze langs de kerk lopen. Daarom is het ook zo mooi dat de vorige eigenaar de kerk kan blijven gebruiken, zolang wij nog bezig zijn met de plannen. Friso neemt daarin echt maatschappelijke verantwoordelijkheid en dat vind ik bijzonder.” Ze denkt even na en vervolgt dan: “Wij zijn hier maar kort op aarde, veel gebouwen stonden er al toen wij kwamen en staan er nog als wij weer vertrekken. Ze overbruggen ons qua tijd. En dat maakt dat ik me als mens bescheiden voel.” Rosemarie Klapwijk (33) woont in Sneek, is getrouwd en heeft twee dochters van zes en drie jaar. In haar vrije tijd is ze veel op, in of bij het water, leest en sport ze graag en slentert ze regelmatig door historische steden. Rosemarie werkt sinds januari 2015 voor Friso Bouwgroep.

41 “Het herbestemmen van oude gebouwen is een mooie combinatieoplossing voor woningschaarste, leegstand en circulariteit. ONTWIKKELING

Onderhoud en verbouw Onderhoud en verbouw is een veelzijdige discipline van Friso. Niet alleen de calamiteitendienst Friso Service & Onderhoud valt hieronder, maar ook het reguliere en planmatige onderhoud én het verbouwen, renoveren en verduurzamen van woningen. Om in geval van nood zo snel mogelijk actie te ondernemen is Friso Service & Onderhoud 24 uur per dag en zeven dagen per week altijd bereikbaar.

PROJECTEN 2023 / 2024 Hieronder worden alle actuele onderhoud- en verbouwprojecten genoemd. Bijvoorbeeld de onderhoud en verduurzaming van de Fletcher Hotels, waar Friso Oost veel voor doet. In de binnenstad van Sneek worden oude panden in een nieuw jasje gestoken zodat ze weer jaren mee kunnen. Tot slot praat Renate ons bij over de verbouwing van een boerderij in Nijemirdum. Drenthe Dwingeloo – Renovatie Fletcher Hotel De Borken | Fletcher Hotels Transformatie 360° theater Kronenkamp Flevoland Dronten – Diverse werkzaamheden | COA Lelystad – Uitbreiding loods | Sherwin-Williams Verduurzaming Fletcher Hotel Dwingeloo Friesland Burgum – Fundatie t.b.v. putten afvalwaterzuivering | Qirion Burgum – Afvalwaterzuiveringsinstallatie | Alliander Dokkum – Uitbreiding fabriek en kantoor | Weidenaar Drachten – Herstellen gevels kantoren | Gemeente Smallingerland Eastermar – HDDK renovatie Dam Jaarsma Hus | HDK Amsterdam Friesland – Diverse werken | Achmea Friesland – Diverse werken | Particuliere opdrachtgevers Heerenveen – Diverse werkzaamheden | BASF Heerenveen – Herstel galerijen | VvE Coehoorn van Scheltingaweg Joure – Inpakken sheddaken | ITG Koarnjum - Verbouw Martenastate en koetshuis | Stichting Martena State Leeuwarden – Diverse verbouwwerkzaamheden / aanpassingen | Friesland Campina Leeuwarden – Hotelkamers | NHL Stenden Leeuwarden – Verbouw Hotel Via Via | Post-Plaza Sneek – Verbouw panden Oude Koemarkt | Friso Bouwgroep Sneek – Woning Grootzand | Friso Bouwgroep Ternaard – Renovatie 44 woningen | Thús wonen Terschelling – Verduurzamen à 350 huurwoningen | WoonFriesland Verbouw panden Oude Koemarkt Gelderland Eerbeek – Verbouw Hotel Fletcher | Fletcher Hotels Eibergen – Groot onderhoud en verduurzaming 9 appartementen Ter Braakschool | ProWonen Borculo – Dagelijks en preventief onderhoud | Friesland Campina Neede – Transformatie 3600 | Theater Kronenkamp Lochem – Groot onderhoud en verduurzaming Fletcher Hotel De Scheperskamp | Fletcher Hotels Ruurlo – Groot onderhoud en verduurzaming 7 woningen | ProWonen Ruurlo – Groot onderhoud en verduurzaming 37 woningen | ProWonen Twente en Achterhoek – Ca. 500 schademeldingen | Achmea en Univé Groningen Bedum – Aardbevingsbestendige versteviging 26 woningen | NCG Uithuizen – Aardbevingsbestendige versteviging 19 woningen | NCG Uithuizeermeeden – Aardbevingsbestendige versteviging 26 woningen | NCG Loppersum – Aardbevingsbestendige versteviging 26 woningen | NCG Loppersum – Versterking 16 woningen | Woningstichting Wierden en Borgen Verduurzaming 78 appartementen Enschede Overijssel Enschede – Groot onderhoud en verduurzaming 60 duplexwoningen Landbouwstraat | Domijn Enschede – Groot onderhoud en verduurzaming 78 appartementen Louwestraat | Domijn Enschede – Groot onderhoud en verduurzaming 29 appartementen Hengelosestraat 104 | Domijn Enschede – Groot onderhoud en verduurzaming 23 woningen Algolstraat | Domijn Enschede – Groot onderhoud, verduurzaming en renovatie ca. 200 woningen | De Woonplaats Enschede – Groot onderhoud en verduurzaming 120 duplexwoningen | Domijn 43 ONDERHOUD EN VERBOUW

IN DE BOUWSPOT // FLETCHER HOTELS KRIJGEN EEN UPGRADE Fletcher Hotels en Friso Oost geven hotels een upgrade naar de 21e eeuw Op twee kilometer van Dwingeloo ligt hotel De Borken, aan de rand van het prachtige Nationaal Park Dwingelderveld. Dit is één van de Fletcher Hotels die door Aannemingsmaatschappij Friso Oost (vestiging Eibergen) helemaal gerenoveerd wordt. Fletcher Hotels heeft op dit moment meer dan 110 hotels, verspreid over Nederland. Deze staan op unieke locaties, bijvoorbeeld midden op de Veluwe, in een duingebied of grenzend aan het bos. ARCHITECT: ARCHI SUPPORT CONSTRUCTEUR: WSP RENOVEREN AAN BINNEN- EN BUITENKANT Op dit moment is Friso Oost net gestart met de renovatie van De Borken. Het hotel bestaat uit meerdere gebouwen die van binnen en buiten een flinke opknapbeurt krijgen. Binnen wordt alles gestript. Alle hotelkamers, gangen, multifunctionele feest- en vergaderzalen, de ontbijtzaal en het restaurant à la carte worden geheel gerestyled. Het sanitair wordt vervangen, er komt nieuwe betegeling, de wanden worden opnieuw gestuukt en behangen en de installaties voor klimaatbeheersing worden eveneens vernieuwd. En dat is nog maar een deel van de werkzaamheden, want in dit geval ondergaat ook de buitenkant van het hotel een transformatie. Er worden waar nodig nieuwe kozijnen geplaatst, enkel glas wordt vervangen door dubbel glas en de gevelbekleding wordt aangepast. Hierdoor wordt het gebouw niet alleen mooier, maar ook duurzamer en veiliger. De buitenkant van het hotel krijgt namelijk een brandwerende bekleding met een houtstructuur die uitstekend past bij het bestaande rieten dak. Van een ander gebouw van het hotel haalt het team van Friso Oost de kap eraf: dat deel van het dak is niet goed geïsoleerd. Om dat alsnog te doen, moet eerst het asbest gesaneerd worden. Er komen nieuwe pannen op en vervolgens wordt de binnenzijde geïsoleerd. HOTEL DE SCHEPERSKAMP VOLGENDE OP DE PLANNING Na De Borken wacht het volgende hotel al: De Scheperskamp in Lochem. Ook hier worden de kamers, gangen en het restaurant gerenoveerd en de inrichting vernieuwd. Vanaf mei 2024 kunnen de gasten weer inchecken.

45 FIJNE SAMENWERKING IN EEN BOUWTEAM De werkzaamheden aan de hotels worden gedaan door een bouwteam dat Friso samenstelt. Fletcher legt bij Friso de vraag neer om het pand op te knappen en dan neemt Friso de lead: er moet een asbestrapport komen, de constructeur moet gaan rekenen, er moet een brandrapport komen en nieuwe vergunningstekeningen voor de brandweer. Om dit hele proces in goede banen te leiden, werken ze in drie fasen: van grof naar steeds gedetailleerder. De eerste fase bestaat uit het maken van een raming, in de tweede fase wordt een begroting gemaakt en in de derde fase wordt alles nog eens kritisch bekeken voor een laatste afstemming en om de keuzes vast te leggen. Wat aan de voorkant bedacht wordt, moet immers ook in de uitvoering duidelijk zijn. Als alle keuzes goed worden vastgelegd voor de opdrachtgever en de uitvoering, dan heeft niemand achteraf andere verwachtingen en dat voorkomt misverstanden en irritatie. Daarom wordt er ook veel gewerkt met tekeningen, want een beeld maakt iets nog duidelijker dan alleen een omschrijving. Heel vaak moeten bijvoorbeeld alle plafonds eruit in verband met brandveiligheid. Dan worden er tekeningen gemaakt: waar gaan de plafonds eruit en waar niet, en welk type plafond komt er dan weer in. Als de buitenkozijnen worden vervangen, wordt er met de opdrachtgever overlegd welk type kozijn er weer in komt. Zo houdt de opdrachtgever keuze en grip op de kosten. Dat is belangrijk, want in een bouwteam werk je sámen aan het beste en mooiste eindresultaat. ONDERHOUD EN VERBOUW

Sneeckermeesters; als vanouds stadswonen in Sneek! Dicht bij de Waterpoort in het centrum van Sneek, werkt Friso Bouwgroep aan het omvangrijke herbestemmingsproject Sneeckermeesters. In twee fasen worden twee blokken van aaneengesloten oude winkel- en kantoorpanden omgebouwd tot woonruimte. Een plek die langzamerhand een rotte kies in de binnenstad begon te worden, maar nu een geheel nieuwe invulling krijgt. Daarmee wordt de kwaliteit van de binnenstad vergroot én ontstaat er extra woonruimte op een gewilde plek in het centrum van de sfeervolle waterstad. ARCHITECT: PENTA ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: W2N ENGINEERS Sneeckermeesters Als vanouds stadswonen in Sneek, dat is ‘Sneeckermeesters’. Een woningbouwproject gelegen aan het Zuidend, de Oude Koemarkt en het Grootzand in Sneek. Waarbij wonen in de stad, in stijl en met comfort, centraal staan. De naam Sneeckermeesters refereert naar de oude ambachten die destijds in de betreffende panden werden uitgeoefend. Alle aanwezige panden kennen een rijke historie. De historische aspecten van de panden zijn leidend geweest voor het nieuwe ontwerp. Unieke situatie Het verbouwen van oude winkelpanden, kantoorpanden en magazijnen naar woonruimte is een toenemende trend. De leegstand van bedrijfspanden biedt mogelijkheden voor de grote vraag naar woonruimte. In Sneek kreeg Friso de kans om de panden van een nieuwe functie te voorzien. De voormalig eigenaar, Beheer- en Onroerend Goed Maatschappij It Uleboerd B.V., kocht in de loop der jaren de panden één voor één op, met het doel ze zelf te ontwikkelen en zo de historische panden terug te brengen in de oude staat. Maar de daadwerkelijke uitwerking van het idee stokte en Friso werd gevraagd het idee verder uit te werken en het project over te nemen. Samen met Penta Architecten is er een passend ontwerp gemaakt met behoud van het oude karakter en historie. En met succes: in twee fasen worden de oude panden in ere hersteld en wordt er extra woonruimte gecreëerd. Er wordt gebouwd voor verschillende doelgroepen: er zijn appartementen, studio’s, gezinswoningen en gecombineerde woon-werkruimtes, zowel huur als koop. Fase I: oude panden in een nieuw jasje Aan het Zuidend en de Oude Koemarkt staan zeven panden geschakeld aan elkaar in een soort U-vorm. De panden waren de afgelopen decennia bijna allemaal in gebruik als magazijn of kantoorruimte, maar zijn ooit gebouwd als woonruimte. In de loop der jaren is er veel bijgebouwd en zijn de binnenmuren verplaatst en afgebroken om werk- en opslagruimte te creëren. Voor Friso lag hier de uitdaging om de uitstraling van de panden te behouden en ze tegelijkertijd volledig te moderniseren. Daarvoor werden de bijgebouwen gesloopt, werd de verbinding tussen de twee panden verbroken en werden de gevels zoveel mogelijk in oude staat teruggebracht. Uiteraard volgens de hedendaagse bouweisen.

IN DE BOUWSPOT // HERBESTEMMINGSPROJECT SNEECKERMEESTERS De panden zijn grotendeels van binnenuit geïsoleerd: er is vloer-, wand- en dakisolatie aangebracht. Binnen in de panden is een nieuwe indeling gecreëerd, afhankelijk van de toekomstige gebruiksfunctie van het pand. Een gezamenlijke binnentuin vormt de toegang tot de gebouwen en is een ontmoetingsplek voor bewoners. Inmiddels is fase I na twee jaar bouwen in februari afgerond, de panden zijn één voor één opgeleverd. Fase II: herenhuis verbouwd tot appartementen Tegenover fase I wordt gebouwd aan fase II van Sneeckermeesters: een groep geschakelde panden aan de Oude Koemarkt en het Grootzand, verbonden door een binnenplaats en centraal trappenhuis. Aan het Grootzand behoren meerdere oude panden tot het project: een statig rijksmonumentaal herenhuis, dat omgebouwd wordt tot een grote woning. Daarnaast, op nummer 81-83, staat een voormalig pakhuis, wat onder andere dienst heeft gedaan als glasfabriek van de familie Houwink en de laatste jaren als tapijtzaak. In dit pakhuis komen vijf bijzondere appartementen van ca. 90-210 m2 . Dit pand grenst aan de achterzijde aan de nieuwe panden aan de Oude Koemarkt. Hier worden twee nieuwe panden gerealiseerd voorzien van drie appartementen (van ca. 100 m2 ) en een woonhuis. De restauratie van de buitenzijde van de panden aan het Grootzand is in volle gang. Eind maart wordt er naar verwachting gestart met de nieuwbouw. Vanwege de beperkte ruimte in de binnenplaats moeten de panden aan het Grootzand dan van buiten afgerond te zijn. De werkzaamheden binnen in het pakhuis gaan gelijktijdig met de nieuwbouwwerkzaamheden van start. Aan de zijde van de Oude Koemarkt komt een centrale entree voor de acht appartementen, die toegang geeft tot de woning, berging en binnenplaats. Sneeckermeesters biedt een unieke kans om te wonen en werken in de binnenstad van Sneek. In nieuwe woningen met een authentieke uitstraling. Het herbestemmingsproject past uitstekend in de trend om oude bedrijfspanden te transformeren naar woonruimte als oplossing voor het woningtekort. Een duurzame trend waar we in Noord-Nederland op vooruitlopen. Een project om trots op te zijn. 47 ONDERHOUD EN VERBOUW

BOUWPROCES // RESTAURATIE BOERDERIJ NIJEMIRDUM Van hooizolder tot woonhuis: een mooie herbestemming in Nijemirdum Renate Uninge werkt al sinds 1995 bij Friso Bouwgroep. Haar bouwcarrière begon op de mts, bij de opleiding Bouwkunde. Daarna ging ze door naar de hts, om ook daar Bouwkunde te studeren. Ze heeft voor veel verschillende afdelingen en onderdelen binnen Friso gewerkt en daarmee een schat aan ervaring opgedaan. Tijdens haar hts-stage kwam ze terecht bij Friso: “Ik zou mijn stage doen op de bouw van het verpleeghuis in Joure, maar toen werd de bouw uitgesteld. Daardoor kwam ik op kantoor terecht en heb ik me een half jaar beziggehouden met de voorbereiding van dat project. Daarna kon ik alsnog een half jaar stage lopen op de bouwplaats. Op deze manier maak je een project mee van voorbereiding tot uitvoering en komen alle facetten van de bouw aan de orde. Dat was zeer leerzaam. Ook voor mijn afstudeerproject kon ik bij Friso terecht, waarna ik nooit meer ben weggegaan.” EEN MODERNE KOP-HALS-ROMPBOERDERIJ “Een van de projecten waar ik me nu mee bezighoud voor Friso Totaalbouw, is de herbestemming van een boerderij in Nijemirdum. Of, om precies te zijn, de hooizolder van de boerderij. Daar bouwen we een compleet woonhuis, met een woonkamer, meerdere slaapkamers, een badkamer en een keuken.” Het gaat hier niet om een historische boerderij met oude gebinten, maar om een redelijk nieuwe versie van een kop-hals-rompboerderij. Het pand is gebouwd in 1960 en de eigenaren wonen nu in het voorhuis. De bedoeling is dat ze gaan verhuizen naar hun nieuwe woning boven de stal. Dat krijgt een prachtig uitzicht en is straks een heerlijke plek om te wonen. “De opdrachtgevers kunnen dan vanaf hun bank uitkijken over het IJsselmeer.” ENERGIEZUINIG EN DUURZAAM WONEN De wens van de opdrachtgever was om het huis zo energieneutraal mogelijk te maken. Ze hadden daarom zelf al een groot aantal zonnepanelen aangebracht op de stal. De nieuwe woning op zolder wordt straks deels verwarmd door vloerverwarming. Daarnaast komt er een warmtepomp. Onder het pannendak is bij de bouw in de jaren 60 een dikke laag riet aangebracht en hieronder brengen wij door middel van sandwichpanelen een nieuwe thermische schil aan. De nieuwe lichtstraat aan de achterzijde van de boerderij wordt voorzien van triple glas, zodat ook hier zo min mogelijk energieverlies is.

h“In het begin had ik werkvoorbereider/calculator bij Friso Totaalbouw Renate Uninge, werkvoorbereider/calculator bij Friso Totaalbouw. Renate is blij dat ze veel heeft geleerd in de praktijk: “In het begin had ik weinig praktische kennis. Vanaf de werkvoorbereiding bij de grote utiliteitsbouw binnen Friso, ben ik overgestapt naar Dijkstra Balk, dat net was overgenomen door Friso. In Balk waren de lijnen binnen de organisatie kort. Daar waar bij de grote U-bouw het contact met de bouw voornamelijk via de uitvoerder ging, was het in Balk rechtstreeks met de timmerlieden zoals voor het bestellen van bouwmaterialen. Bij de U-bouw worden de bevestigingsmiddelen voornamelijk door de uitvoerder geregeld en/of besteld. Maar bij de vestiging in Balk werd dit vanaf kantoor geregeld. Af en toe had ik geen idéé wat ze exact nodig hadden, daar had ik voor mijn gevoel helemaal geen verstand van”, lacht Renate. “Mijn directe collega’s in Balk hebben mij veel bijgebracht aan materiaalkennis.” MEEDENKEN, ADVISEREN EN FLEXIBEL DE PLANNEN AANPASSEN Die kennis zet ze bij Friso Totaalbouw in om opdrachtgevers te adviseren of om mee te denken. Want dat is wel een verschil met de grote woningbouw; het bouwen bij particulieren vergt andere talenten, ook van het operationele personeel: “Je moet veel meer schakelen, overleggen en flexibel zijn dan bij grote projecten waar een bestek klaar ligt. Je moet meedenken, je kunt niet gewoon blindelings timmeren wat op de tekening staat.” “Bij dit project lag er wel een plan voor de indeling van de nieuwe woning op zolder. Tijdens de calculatiefase is dit al deels gewijzigd. Vervolgens is tijdens de bouw, in goed overleg met de opdrachtgevers, de indeling weer flink aangepast. Daarom heb ik nog een aantal revisietekeningen gemaakt, zodat alle partijen, zoals de installateur, de goede uitgangspunten hebben bij de uitvoering van hun werkzaamheden.” “De uitdaging bij deze boerderij is ook de belasting op de bestaande constructie. Het geheel moet gedragen kunnen worden door de bestaande fundering. Daarom is in een eerder stadium al gekozen voor lichte houtskeletbouw. Een andere (kleine) uitdaging is dat je op een zolder werkt, wat betekent dat al je bouwmaterialen en machines ook omhoog moeten. “Maar er zitten gelukkig een aantal timmerlieden op deze klus die goed meedenken om dit soort uitdagingen op te lossen”, zegt Renate vol vertrouwen. ALLEEN SAMEN BOUWEN WE IETS MOOIS “Weet je wat ik nog wel graag wil benoemen?” zegt ze aan het einde van het interview. “Ik loop al heel lang mee, en ik bedenk heel veel, heb veel contact met opdrachtgevers, maar zonder mijn collega’s op de bouwplaats ben ik nergens. Ik kan niet timmeren. Dus zonder hen komt er helemaal niets van de grond, dan blijven het allemaal papieren plannen. De mannen en vrouwen op de bouwplaats gieten onze plannen in een concrete vorm en realiseren de mooiste dingen. We hebben elkaar nodig.” elemaal geen praktische kennis. Die heb ik vooral opgedaan in de tijd dat ik in Balk werkte. Renate Uninge 49 ONDERHOUD EN VERBOUW

Restauratie Nederland heeft zo’n rijk cultureel erfgoed, dat moeten we koesteren. De vakmensen van Jurriëns Noord en Hanzebouw brengen met ‘de gouden handjes’ gebouwen terug in de oude staat . Of ze worden getransformeerd tot prachtige panden met behoud van de historische waarde. Zo kunnen ze na restauratie weer eeuwen mee. Ook voor herbestemming, verbouw, renovatie en onderhoud van zowel monumentale gebouwen, bedrijfspanden of molens is Friso Bouwgroep dé aangewezen partij.

PROJECTEN 2023 / 2024 Hieronder worden alle actuele restauratieprojecten benoemd. Daarna maken we kennis met het bouwduo dat ook op de cover van dit magazine staat: Thom Lijster en Ilse van Dijk-Lenters. Vervolgens lees je alles over de restauratie van de Graanrepubliek in Bad Nieuweschans. Verbouw en restauratie museum Hindeloopen Drenthe Assen – Versterken bedrijfspand Spin Pompen | Spin Pompen Assen – Restauratie en herinrichting van het Huis Overcingel | Stichting Het Drentse Landschap Havelte – Verbouw woonboerderij Boskampbrugweg 9 | Particuliere opdrachtgever Friesland Fochteloo – Restauratie klokkenstoel | Stichting SBO Hindeloopen – Verbouw en restauratie museum Hindeloopen | Hidde Nijland Stichting - Hindeloopen IJlst – Restauratie bovenhuis Terpensmolen | De Fryske Mole It Heidenskip – Herstel en restauratie De Skarmolen | It Heidenskip Langweer – Herstel Sweachermolen | Particuliere opdrachtgever Leeuwarden – Dakrestauratie Hotel Post-Plaza | Hotin Leeuwarden B.V. Leeuwarden – Restauratie Bonifatiuskerk | Stichting Bonifatiustoren Raerd – Verbouw woonboerderij | Particuliere opdrachtgever Sneek – Restauratie Martinikerk | Protestantse gemeente Sneek Restauratie Martinikerk Sneek Gelderland Ermelo – Verbouwing Prentenkamer en Regentenkamer | Landgoed Het Roode Koper Hoog Soeren – Restauratie woonboerderij Hoog Soeren 85 | Hendrick de Keyser Monumenten ‘t Loo (Oldebroek) – Renovatie woning Broekeroordsweg 2 | Particuliere opdrachtgever Herstel en restauratie De Skarmolen It Heidenskip Groningen Appingedam – Restauratie en herbestemming kalkoven | Stichting BISCA Bad Nieuweschans – Interne verbouwing Graanrepubliek | Coöperatie de Graanrepubliek De Groeve – Restauratie pompstation De Groeve | Friso Civiel / Waterbedrijf Groningen Eenum – Versterken en vervangende nieuwbouw boerderij | Particuliere opdrachtgever Glimmen – Verbouw en onderhoud clubhuis NNG & CC | Noord Nederlandse Golf en Country Club Groningen – Onderhoud Korenbeurs fase II | BUN Vastgoed B.V. Groningen – Onderhoud en herstel Scholtenmonument | Gemeente Groningen Groningen – Restauratie en onderhoud Nieuwe Kerk | Protestante gemeente Groningen Groningen – Renovatie Pepergasthuis Groningen | Lefier Groningen – Samenvoegen winkelpanden Vismarkt 15-19 | D-groep Vastgoed Groningen – Verbouw winkelpand Herestraat 59 | Nardinc Vastgoed B.V. Groningen – Verbouwen restauratieve outlet Marie Kamphuisborg | Stichting Hanzehogeschool Groningen (provincie) – Versterken 7 monumentale kerkgebouwen | NCG Hellum – versterken en onderhoud woonberderij Hoofdweg 49 en 110 | NCG Oudeschans – Restauratie en herbouw woonboerderij Poortweg 1 | Particuliere opdrachtgever Thesinge – Restauratie en onderhoud gereformeerde kerk | Stichting Oude Groninger Kerken Noord-Holland Den Helder – Restauratie gebouw 66 stadhuis Willemsoord | Ontwikkelingsmaatschappij Zeestad CV Overijssel Wierden – Aanpak verdieping Doornstukke 24 | In Toom B.V. Wijhe – Restauratie Onder de Gelder 2 | Particuliere opdrachtgever Zwolle – Dakrenovatie Koestraat 30 | Particuliere opdrachtgever Zwolle – Interne verbouwing bijgebouw Ter Pelkwijkpark 4 | Particuliere opdrachtgever Herstel Scholtenmonument Groningen Utrecht Utrecht – Gevelrestauratie Sterrenburg 1 | Particuliere opdrachtgever 51 RESTAURATIE

“We hebben nu zo’n 550 collega’s. Maar het is allemaal heel persoonlijk bij Friso, dus dat is fijn.

BOUWDUO Ilse en Thom Ilse van Dijk en Thom Lijster werken met veel plezier aan de restauratie van historische panden. Ze hebben ieder hun eigen projecten, maar ze maken regelmatig gebruik van elkaars expertise. Want restauratie is maatwerk en vereist soms bijzondere oplossingen. Hoe zijn jullie bij Friso terecht gekomen? Thom: “Wij werken bij Hanzebouw in Zwolle en dat is een paar jaar geleden overgenomen door Friso Bouwgroep. Het is een opmerkelijke overgang geweest. We hebben nu zo’n 550 collega’s en dat is voor ons een flinke verandering. Vroeger waren het er ongeveer 25 en kenden we alle collega’s. Nu natuurlijk niet, maar ik ben regelmatig in Sneek, dus ik ken al best veel mensen. Het is allemaal heel persoonlijk bij Friso, dus dat is fijn.” Toch is het voor beiden prettig om tussen al die nieuwe gezichten samen een duo te vormen. Thom: “We delen in Zwolle een kantoor met elkaar, dat blijft vertrouwd. Na onze studie Bouwkunde hebben we allebei stage gelopen bij Hanzebouw en we zijn daar na ons afstuderen gaan werken.” Ilse: “Ik ben geïnteresseerd geraakt in restauraties door de gastcolleges van Hanzebouw op Windesheim. Dus toen ik stage moest lopen, ben ik gelijk naar Hanzebouw gefietst.” Thom: “Tijdens mijn opleidingen heb ik veel tijd besteed aan nieuwbouwprojecten. Door de ervaringen die ik daar heb opgedaan, besefte ik dat ik meer uitdaging haal uit het restauratievak. Ik ben erg geïnteresseerd in geschiedenis in de breedste zin van het woord en die interesse kan ik niet kwijt in nieuwbouwprojecten.” Wat is jullie rol? Thom: “We zijn allebei projectleider en een belangrijk aspect van ons werk is restauratie. Maar de toekomst brengt ook nieuwe uitdagingen met zich mee, vooral op het gebied van verduurzaming. Ook historische panden moeten duurzamer worden, want de eigenaren van deze panden willen ook graag het hoge comfort en de lage energiekosten, passend bij een gebouw uit de 21e eeuw. Dat levert wel eens uitdagingen op, want de cultuurhistorische waarde moet niet ten koste gaan van de technische en bouwfysische eigenschappen.” Ilse: “Het verduurzamen van monumenten is een complexe aangelegenheid die verschilt van de aanpak bij reguliere gebouwen. Je moet rekening houden met specifieke constructies en de historische waarde, om geen schade op de lange termijn te veroorzaken. In het verleden werden monumenten vaak geïsoleerd, zonder zorgvuldig te overwegen welke impact dit op de lange termijn zou hebben. Daarom zien we nu bijvoorbeeld regelmatig schade, zoals vochtplekken of verrotte balkkoppen.” “Elk monument is uniek en vereist een op maat gemaakte aanpak, om zowel het historische karakter te behouden als de gebouwkwaliteit te verbeteren. Dat betekent dat je echt kennis van zaken moet hebben om met historische panden aan de slag te gaan.” Hoe ervaren jullie het restauratievak? Ilse: “Ons werk is zowel uitdagend als boeiend. We moeten grondig begrijpen hoe elk pand is opgebouwd en hoe we dat het beste kunnen aanpassen voor optimale gebouwkwaliteit. Tegelijkertijd moet de monumentale waarde behouden blijven. Het geeft ons de mogelijkheid om samen met de klanten te brainstormen, hen te adviseren en alternatieve benaderingen voor te stellen die dezelfde resultaten opleveren, maar dan met behoud van de monumentale waarde.” “Het restaureren van monumenten is een voortdurende leerschool. We krijgen steeds meer kennis en ontdekken nieuwe benaderingen en materialen. We werken aan uiteenlopende projecten, van landgoederen tot kerken en van boerderijen tot kunstwerken. Dit vereist dat we ons voortdurend verdiepen in de verschillende soorten materialen die zijn gebruikt in deze historische constructies. Zo kunnen we met respect voor het verleden een duurzamere toekomst creëren voor deze prachtige monumenten.” Thom: “En in tegenstelling tot nieuwbouwprojecten, waar bewoners vrij zijn om hun wensen te volgen, vereisen restauratiewerkzaamheden goedkeuring van bevoegde instanties. Onze werkzaamheden moeten voldoen aan strikte normen en richtlijnen. Daarom is ons certificaat als erkend restauratiebedrijf zo belangrijk. Het certificaat waarborgt onze kennis en expertise in restauratiewerkzaamheden en onze capaciteit om uitdagende situaties op te lossen.” Ilse: “In de wereld van monumentenzorg draait het niet alleen om slopen en vervangen. Soms moeten we klanten overtuigen dat behoud en restauratie de beste weg zijn. We hebben niet alleen een reputatie hoog te houden, maar we dragen ook de verantwoordelijkheid om het erfgoed van onze cultuur te behouden en te koesteren. En we doen dat met trots.” Thom (29) werkt vijf jaar in de restauratie en Ilse (32) acht jaar. Vanaf het moment dat Thom vijf jaar geleden bij Hanzebouw kwam werken, maken Thom en Ilse gebruik van elkaars kennis en expertise. 53 RESTAURATIE

VAN DE BOUWGROND De Graanrepubliek, innovatiecentrum in monumentaal pand Vlak tegen de Duitse grens in Bad Nieuweschans staat een prachtig monumentaal pand: De Graanrepubliek. Jurriëns Noord, de restauratiespecialist van Friso Bouwgroep, heeft hier in opdracht van de coöperatie de oude treinremise omgebouwd tot een innovatiecentrum voor graan, met onder andere een brouwerij, een bakkerij en een stokerij (distilleerderij). Op deze plek hebben verschillende partijen de handen ineen geslagen, met als doel om de beste producten van Gronings graan voor een eerlijke prijs te produceren. Het pand van de oude remise is door Jurriëns Noord met zorg en vakmanschap verbouwd, tot een plek waar monumentaal en modern samenkomen. De Graanrepubliek werd eind 2022 opgeleverd. Sindsdien is het bijzondere pand open als bezoekerscentrum en wordt er dagelijks gewerkt aan de ontwikkeling van nieuwe producten op basis van Gronings graan. ARCHITECT: ENDTER CONSTRUCTEUR: HADO B.V. Niels Grootenboer, algemeen directeur van de coöperatie De Graanrepubliek en Hendri Pannekoek, project- en vestigingsleider van Jurriëns Noord.

ICOONPROJECT // VERBOUW EN RESTAURATIE GRAANREPUBLIEK BAD NIEUWESCHANS GRAANSCHUUR VAN EUROPA “Vroeger stonden hier de locomotieven, voor onderhoud of om te rusten”, vertelt Niels Grootenboer, algemeen directeur van de coöperatie De Graanrepubliek. Het pand biedt plaats aan een samenwerking van boeren en makers, die werken aan een nieuw voedselsysteem rondom het Gronings graan. Niels vertelt hoe het initiatief ontstaan is: “Ooit was Groningen de graanschuur van Europa, maar tegenwoordig verbouwen we voornamelijk voor diervoeding. Het graan dat we zelf nodig hebben voor eigen consumptie wordt veelal geïmporteerd. Terwijl we de ideale omstandigheden hebben om hoogwaardige granen te verbouwen en graan voor consumptie ook nog eens een betere prijs oplevert.” Binnen de coöperatie De Graanrepubliek werken boeren, bakkers, brouwers en nog meer partijen samen aan het ontwikkelen van producten op basis van Gronings graan, aan het doen van onderzoek naar de beste granen en de beste manieren om deze granen toe te passen. Langzaam maar zeker ontstaat er een nieuw voedselecosysteem waarin partijen uit de hele keten samenkomen. Ook onderwijsinstellingen als de Noorderpoort en het Terracollege zijn betrokken en zien de Graanrepubliek als een opleidingsplek waar jongeren meer leren over de herkomst van voedsel. Niels: “Doordat alle onderdelen van de voedselketen samenwerken, ben je in staat om de markt te veranderen en je eigen prijsmodel te hanteren, zodat ook akkerbouwers eerlijk betaald worden en gestimuleerd worden biodivers te gaan telen.” Naast een eerlijke prijs, is duurzaam en biodivers verbouwen en produceren een van de uitgangspunten van de Graanrepubliek. “Vooral toen we eenmaal waren begonnen en bedrijven zagen wat we aan het doen waren, werkte het als een vliegwiel en kwamen er snel nieuwe leden bij de coöperatie.” Deze groei van de coöperatie, met leden die invloed en een goed netwerk hebben in de keten, zorgde ervoor dat De Graanrepubliek verder kon professionaliseren en uitgroeien tot een partner in de markt die ertoe doet. HOOGWAARDIG EINDRESULTAAT Inmiddels is de coöperatie uitgegroeid tot 34 leden, grotere en kleinere participanten uit de graan-voedselketen. Zij hebben zich verzameld in het gebouw van de oude treinremise, omgedoopt tot De Graanrepubliek. Het pand werd tussen 2021 en 2022 door Jurriëns Noord met zorg verbouwd tot een plek die historie én vernieuwing uitademt. Dit tot grote tevredenheid van de opdrachtgever. Tijdens de ontwikkeling van het project kwamen de opdrachtgever en Jurriëns Noord de nodige uitdagingen en keuzes tegen, doordat verschillende gebruiksfuncties in één gebouw samenkomen en soms conflicteerden. Niels: “Jurriëns Noord heeft ons daarin heel goed geadviseerd en een belangrijke rol gespeeld in de aanpak en voortgang van het project. Je bent twee jaar met elkaar onderweg en wordt eigenlijk een groot team. Dit heeft gezorgd voor een prachtig, hoogwaardig en kwalitatief eindresultaat.” Bezoekers komen binnen in een grote hal, die als bezoekerscentrum dient. Er is een restaurant met keuken en de verschillende producenten bieden hun producten te koop aan. Daarnaast is er ruimte om te vergaderen, kunnen er rondleidingen worden gegeven en workshops gevolgd worden. De verschillende gebruiksruimtes zoals een bierbrouwerij, een bakkerij en een stokerij, zijn in het pand gescheiden door glazen wanden, waardoor er een gevoel van ruimtelijkheid en openheid ontstaat. De ruimtes staan zo ook openlijk met elkaar in verbinding. >> 55 RESTAURATIE

BOUWEN OP ERVARING “In mei 2021 werden we na een eerste gesprek uitgenodigd voor een pitch, daar werkten we natuurlijk graag aan mee”, vertelt Hendri Pannekoek, project- en vestigingsleider van Jurriëns Noord. Niels: “We hadden Jurriëns Noord al op het oog, we kenden de mensen en het werk dat ze leverden, dus het was voor ons vrij helder dat ze gevraagd zouden worden om mee te doen. En de pitch stak er met kop en schouders bovenuit. Je hebt een partij nodig die monumenten en processen snapt en voor ons was het duidelijk dat Jurriëns Noord de beste partij was.” Na de zomer van 2021 werd er gestart met de eerste sloopwerkzaamheden. Hendri: “Wat het project interessant én complex maakte zijn al die verschillende disciplines die hier onderdak hebben.” De planvorming en de regelgeving botsten in het begin van de bouw regelmatig met elkaar. Als ervaren restauratie-aannemer is dat voor Jurriëns Noord een van de zaken die het vak interessant maakt. Hendri: “Je probeert mee te denken waar je allemaal tegenaan kunt lopen. Je weet dat er bijvoorbeeld bij een brouwerij speciale regelgeving is.” Van oudsher blijkt het verboden te zijn om een brouwerij en een stokerij samen onder één dak te hebben, omdat de douanier onderscheid moest kunnen maken tussen de verschillende accijnshoogtes. Niels: “Gelukkig werden de twee stramienen gescheiden door een dikke monumentale wand, zodat de distilleerderij en brouwerij naast elkaar gesitueerd konden worden.” VOORTGANG BEWAKEN Ook de plannen voor het belevingscentrum voor bezoekers leverden een aantal hoofdbrekens op. Er was een wandelroute door het gebouw bedacht die dwars door de accijnsvrije en voedselveilige ruimtes van de brouwerij en distilleerderij liep. Daarnaast zijn er in verband met explosiegevaar veiligheidzones ingebouwd die de beoogde wandelroute ondermijnden. “Dan wordt je door regelgeving teruggefloten”, zegt Hendri. “Op dat moment niet altijd leuk, maar het geeft ook een bepaalde dynamiek in het bouwproject.” Niels vult aan: “Je verwacht dat dit soort kennis bijvoorbeeld bij een partij als Hooghoudt ligt, een van de grotere coöperatieleden, maar ook voor “Je hebt een partij nodig die monumenten en processen snapt, die vonden we in Jurriëns Noord. Niels Grootenboer algemeen directeur van de coöperatie De Graanrepubliek hen is het jaren geleden dat zij een volledig nieuwe stokerij hebben opgezet.” Er werden externe adviseurs ingezet, wat het traject van de bouw op een bepaald moment flink vertraagde. Hendri: “Op een gegeven moment hebben we afgesproken dat ik de voortgang wat strakker ging bewaken. Na denken komt doen en moeten er knopen doorgehakt worden.” Niels: “We bleven soms wat te lang in ons proces van luchtkastelen bouwen hangen. Ook belangrijk, maar de exploitatie moest ook een keer opgestart worden.” Hendri: “We hadden een duidelijke deadline en dat zorgde ervoor dat ook in het kiezen van materiaal de tijd begon te dringen, want zestien weken levertijd is op een gegeven moment gewoon te lang.” CREATIEVE OPLOSSINGEN ZOEKEN Tijdens een herbestemmingsproces van monumenten komen altijd onverwachte zaken naar boven, vertelt Hendri. En er ligt binnen dit soort projecten een verantwoordelijkheid in het maken van keuzes voor zowel opdrachtnemer als opdrachtgever. Je moet soms concessies doen ten opzichte van je plan en in het behoud van het pand. Hendri geeft een voorbeeld: “Voor de brouwerij moesten we een stuk of acht biertanks plaatsen. Deze zijn 2000 tot 6000 kilo per stuk. Dat doet wat met het draagvermogen van je vloer. Over de 57 draagkracht van de oude vloer hadden we twijfels, dus daar moest een constructeur naar kijken.” Er werd een scan gemaakt van de vloer en er werden grondmonsters genomen. Aan de kant van de stokerij was de bodem volgestort met puin en zand. Maar er was ook een ‘gelukje’, onder de stokerij zat een oude smeerkelder met een fundering van dikke muren, daar werden de locomotieven op onderhouden. Niels vervolgt: “We hebben samen met Jurriëns Noord creatief gekeken naar de plaatsing van de tanks, precies op de muren van het oude fundament van de smeerkelders. Daardoor hoefden we maar een deel van de ondergrond te verzwaren, wat ons veel geld gescheeld heeft.” Hendri: “Dit soort keuzes pak je samen in een bouwteam op, waarbij iedereen gewaardeerd wordt voor zijn kwaliteiten en kennis. Dat valt voor ons ook onder goed opdrachtgeverschap. Daar valt of staat heel veel mee, dan kun je tot mooie dingen komen en ik denk dat dat hier heel goed gelukt is.” RESTAURATIE

BOUWDUO Richard & Martijn Ze zijn niet weg te denken bij Houkesloot Toelevering (onderdeel van Friso Bouwgroep): de broers Richard en Martijn Olijnsma. Beide zijn werkvoorbereider/tekenaar van houtskelet en dat doen ze al jaren met veel plezier: “We gaan nooit met tegenzin naar het werk en de dagen gaan snel. Dat moet wel een goed teken zijn.” Hoe zijn jullie bij Houkesloot Prefab terecht gekomen? Richard: “Ik wilde altijd architect worden. Dus na het vwo ging ik eerst naar de hts in Leeuwarden, waar ik Bouwkunde studeerde. Daarna begon ik aan de opleiding Architectuur in Delft. Maar dat viel tegen: het was niet wat ik ervan verwacht had. Met mijn diploma Bouwkunde op zak ben ik gaan solliciteren en werd ik in 2006 aangenomen bij Bouwbedrijf Bokma. Hier ging ik aan de slag als werkvoorbereider/ tekenaar in de prefab woningbouw waarbij we de onderdelen, zowel in beton- als houtskelet, voor de bouw ontwikkelen. Na een aantal jaar, in 2007, werd Bokma overgenomen door Friso Bouwgroep en vormden de prefabfabriek in Leeuwarden en de timmerfabriek in Sneek samen Houkesloot Toelevering. Mijn functie veranderde niet veel, maar ik ben mij door de jaren heen wel meer gaan specialiseren in de houtskeletbouw.” Martijn: “Ik was vrij jong toen ik al wist welke kant ik op wilde. Als Richard thuis bezig was met zijn studie, dan ging ik erbij zitten en dingen nadoen. Zo ontstond mijn interesse voor het vak. Ik wilde zo snel mogelijk aan het werk en wilde niet naar het hbo. Via havo-4 stroomde ik door naar mbo Bouwkunde en rondde de vierjarige opleiding in dik drie jaar af. Toen ik nog in mijn eerste jaar zat, zochten ze bij Houkesloot nieuwe collega’s. Richard zei: “Ik weet nog wel iemand, maar hij heeft niet zoveel ervaring”. Ik was een jaar of achttien en leerde het vak van collega’s en tijdens mijn opleiding natuurlijk. Sindsdien ben ik hier niet meer weggeweest. Ook mijn stage deed ik hier. Ik begon met het werkvoorbereiden en tekenen van beton, maar tegenwoordig doe ik alleen houtskelet, dat vind ik diverser.” Dat klinkt alsof bouwen in jullie bloed zit? Richard: “Onze vader was agrarisch medewerker, die werkte op een boerderij. We zijn met vier broers thuis.” Martijn: “Ik ben de jongste. Richard is de één-na-oudste. Onze andere broers zijn de economische kant opgegaan. Dus nee, bouwen zit niet in ons bloed. We zijn maar een halve bouwfamilie, haha.” Hoe ziet jullie werk eruit? Werken jullie veel samen? Martijn: “We delen een kantoor met een collega die ook houtskelet doet. Alle drie hebben we onze eigen werkzaamheden. We hebben niet een specifieke taakverdeling of iets waar de één beter in is dan de ander. We houden ons meestal met onze eigen projecten bezig. Maar het komt ook wel voor dat we samen aan een project werken. Naast ons werk zien we elkaar ook regelmatig: Ik woon samen met mijn vriendin Femke en onze dochter Merte-Mare in Grou en Richard woont daar ook met zijn vrouw Nienke, zoon Sem en dochter Merie. We carpoolen samen naar het werk. En in onze vrije tijd gaan we graag naar wedstrijden van sc Heerenveen en we hebben ook jarenlang samen gekorfbald.” Richard: “Bij Houkesloot Prefab hebben we nog twee andere collega-werkvoorbereiders die alle betonprojecten doen. En een hoofd-tekenkamer die onder andere de planning en aansturing van de werkvoorbereiding doet. Als werkvoorbereider/tekenaar ben je verantwoordelijk voor het hele traject vanaf de tekeningen van de architect tot aan het gebruik van de onderdelen op de bouw. We ontwikkelen alle houtskelet dat gebruikt wordt bij bouwprojecten zoals bijvoorbeeld spouwbladen, gevelelementen, stelkozijnen, dakranden en kappen. We werken ontwerpen uit naar tekeningen voor onze collega’s van de productie en zij zorgen dat de onderdelen prefab geproduceerd worden. Ook doe je als werkvoorbereider/ tekenaar de inkoop van de materialen én de planning; zodat alles op het juiste moment binnenkomt en het proces vlekkeloos verloopt. Na de productie worden de onderdelen naar de bouwlocatie gebracht en geplaatst.” Wat maakt jullie werk uitdagend en interessant? Richard: “Ons vak is altijd erg in beweging. Tekenprogramma’s veranderen en ook de toepassing van houtskelet wordt anders. Je kennis van materialen ontwikkel je door de jaren heen. Daarnaast is ieder project anders, houtskelet is nooit hetzelfde.” Martijn: “We hebben te maken met veranderende bouweisen; denk bijvoorbeeld aan strengere isolatiewaarden en nieuwe opvattingen over brandveiligheid. En ons werk is divers: van tekenen en berekenen tot inkopen. Het is zowel constructief als bouwfysisch uitdagend. Ook maak ik er graag een sport van om binnen de gecalculeerde uren en budget te blijven. In coronatijd stegen de prijzen van materialen gigantisch, dan kun je zo scherp inkopen als je wilt, maar dan is het lastig haalbaar. Als dat dan toch lukt, dan haal ik daar wel voldoening uit.” Richard: “Het is altijd ons doel om het proces van werkvoorbereiding tot productie en plaatsing zo soepel mogelijk te laten verlopen. Daar zit een mooie uitdaging in. Je hoopt zo weinig mogelijk vragen uit de fabriek en bouw te krijgen, want dan heb je je werk goed gedaan.” Richard (43) werkt al achttien jaar bij Houkesloot Prefab. Martijn (34) werkt er zestien jaar. Sinds de indiensttreding van Martijn werken de broers al samen.

tegenzin naar het werk“We gaan nooit met en de dagen gaan snel. Dat moet wel een goed teken zijn. TOELEVERING

IN DE BOUWSPOT // MODULAIRE BASISSCHOOL IN WEESP Friso bouwt als eerste aan modulaire basisschool in Weesp Friso gaat binnenkort als eerste aannemer aan de slag met de bouw van het Integraal Kindcentrum (IKC) Wisperweide in Weesp, dat volgens het nieuwe modulaire systeem van Circlewood gebouwd wordt. Het Circlewood-systeem is ontstaan uit een samenwerkingverband tussen engineers, architecten, makers, denkers en kennispartners die de zogenoemde HoutKern Bouwmethode (HKB) hebben ontwikkeld. De basis van deze innovatieve methode is het stapelen van houten modules die aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Hierdoor kan het gebouw in de toekomst naar wens worden aangepast en dat maakt de school flexibel en toekomstbestendig. MODULAIRE CIRCLEWOOD SCHOOL Het IKC Wisperweide in Weesp is de eerste school die gebouwd wordt binnen het Innovatiepartnerschap Schoolgebouwen in Amsterdam. In dit programma worden de komende tien jaar negen tot 30 nieuwe scholen gebouwd. Het proces dat voorafgaat aan het ontwikkelen van de Circlewood-school geeft een grote ontwerpvrijheid en laat ruimte voor inbreng van de opdrachtgever en gebruiker. De gestandaardiseerde houten kolommen, kruisgelamineerde houten vloerpanelen, gerecyclede stalen verbindingen en verplaatsbare scheidingswanden zorgen voor de flexibiliteit om de ruimtes naar wens aan te passen. MAXIMALE FLEXIBILITEIT Voor de Wisperweide geldt dat het auditorium, een belangrijke ontmoetingsen evenementenruimte centraal in de school, straks losgekoppeld kan worden van de rest van de ruimtes. Daarnaast maken de modulaire scheidingswanden het mogelijk om de klaslokalen en gangen anders te schikken. Tenslotte kan de school in de loop van de tijd nog groeien door de bestaande gevel te verwijderen en het modulaire structurele raamwerk uit te breiden. VERNUFTIG BOUWSYSTEEM Kinderen zijn de duurzaamheidsambassadeurs van de toekomst. Daarom is het goed als ze opgroeien in een duurzame en natuurinclusieve leeromgeving, waar het gebruik van hout en biobased materialen voorop staat. Naast de grote ontwerpvrijheid en aanpasbaarheid van het gebouw, zorgt de HKB-methode ook voor een besparing op de CO2 - en stikstofuitstoot. Daarbij is de HKB-methode geschikt voor de nieuwste circulaire ontwerp- en bouwtechnieken en maakt het de hoogste duurzaamheidsprestaties mogelijk. In 2022 behaalde Circlewood de Cobouw Innovatieprijs en dit jaar is de methode genomineerd voor de ingenieursprijs De Vernufteling: de innovatieprijs van de ingenieursbranche.

61 CIRCLEWOOD COLLECTIEF Het Circlewood collectief bestaat uit stedenbouwkundigen, architecten, installatietechnici en vele andere experts. Friso Bouwgroep is betrokken bij Circlewood als aannemer en bouwt nu dus het allereerste kindcentrum uit het programma. TNO is betrokken als onafhankelijke kennisen ontwikkelpartner. Met elkaar zorgt het samenwerkingsverband voor een leefomgeving die toekomstbestendig is en rekening houdt met flora, fauna en de mens. FRISO BOUWGROEP DEEL II

NIEUWS Succesvolle Dag van de Bouw Friso Theater en Houkesloot Toelevering Met bijna 600 bezoekers was de Dag van de Bouw op zaterdag 17 juni 2023 voor het Friso Theater en Houkesloot Toelevering in Leeuwarden meer dan geslaagd. Bezoekers kregen bij de entree een stempelkaart in handen waarmee ze door middel van een “Elfstedenroute” langs allerlei activiteiten werden geleid. Zo konden ze in de fabriek van Houkesloot Toelevering stempels verdienen door een kozijn in elkaar te puzzelen, een wijk te ontwerpen of dakpannen te leggen. De route leidde vervolgens naar het Friso Theater voor musical De Tocht dat toen nog in aanbouw was. De laatste stempel verkreeg men bij de Koek en Zopie kraam waar broodjes worst en warme chocolademelk werd geserveerd. Houkesloot Toelevering krijgt uitbreiding én metamorfose De prefabfabriek van Houkesloot Toelevering op industrieterrein De Zwette in Leeuwarden wordt uitgebreid en krijgt een metamorfose. Het bestaande kantoor wordt verduurzaamd en krijgt een nieuwe kantine. Het gaat om een totale uitbreiding van 400 m2 kantoor en 250 m2 voor de kantine en sanitairgroepen. De beide productiehallen worden daarnaast voorzien van nieuwe gevelbekleding. Dit geeft de gebouwen een nieuwe, frisse uitstraling. Janco van der Meer slaagt voor opleiding Inspecteur Gebouwd Erfgoed Collega Janco van der Meer heeft afgelopen juni zijn diploma voor Inspecteur Gebouwd Erfgoed in ontvangst genomen. Begonnen als timmerman bij Friso Bouwgroep is hij nu alweer vijf jaar werkzaam als calculator/werkvoorbereider bij Jurriëns Noord. Nu kan hij ook in de praktijk aan de slag als inspecteur. Een mooi voorbeeld van blijven opleiden en ontwikkelen binnen en buiten de muren van Friso Bouwgroep.

INTERN Nieuwsgierig naar meer nieuws? Ga naar frisobouwgroep.nl/nieuws of houd onze social media kanalen in de gaten. Tweede plaats voor ‘Team Friso’ bij 4 Mijl van Sneek Op zondag 4 juni 2023 heeft ‘Team Friso’ van de zeventien teams die meededen, een mooie tweede plaats behaald bij de 4 Mijl van Sneek. Met acht collega’s werd uiteindelijk een mooie eindtijd neergezet die goed genoeg was voor een knappe podiumplek in een zonnig Sneek. De collega’s die namens Friso meededen waren (op de foto van links naar rechts): Thea Offringa, Matthijs Wijdenes, Luuk Westra, Johannes Klaver, Emiel Donker, Douwe Offringa, Johan Keuning en Age Hains Boersma. Jubilarissen van afgelopen jaar 12,5 JAAR IN DIENST Radboud Poortvliet | Aannemingsmaatschappij Friso Marja Leeuwis | Aannemingsmaatschappij Friso Nynke Dedden | Friso Bouwgroep 25 JAAR IN DIENST Klaas Jansma | Houkesloot Prefab Riemer Dorenbos | Friso Bouwgroep Andy Dijkstra | Friso Bouwgroep Ignas Bonthuis | Timmerfabriek Houkesloot Arnold Mollema | Friso Bouwgroep Gerard Siemensma | Friso Bouwgroep Jolanda Loonstra | Friso Bouwgroep 63 Dames van Friso Sneek pakken voor de elfde keer de landstitel Met 3-1 tegen VV Utrecht pakten de dames van Friso Sneek in mei 2022 de landstitel. Daarmee werd het Sneker Volleybalteam voor de elfde keer landskampioen. Een knappe prestatie waar wij als hoofdsponsor trots op zijn! FRISO BOUWGROEP DEEL II

IN DE BOUWSPOT // FRISO THEATER Friso Theater: meest duurzame theater van Nederland Speciaal voor Musical De Tocht bouwde Aannemingsmaatschappij Friso in een razend tempo een theater. In het najaar van 2023 werd het gebouw officieel in gebruik genomen. De komende periode blijft de theaterhal onderdak bieden aan de spektakelmusicial. Als de speelperiode voorbij is, kan het gebouw bijna helemaal worden hergebruikt. Dat maakt het Friso Theater het meest duurzame theater van Nederland. ARCHITECT: STUDIO VAN DIJL CONSTRUCTEUR BEGANE GRONDVLOER: MEIJER JOUSTRA CONSTRUCTEUR STAALCONSTRUCTIE: KTN 11 WEETJES OVER HET FRISO THEATER. WIST JE DAT... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 …de vloer en staalconstructie zwaarder zijn gemaakt dan noodzakelijk? Dit maakt de hal multifunctioneel en geschikt voor meer doeleinden dan een theater alleen. …het theater in de toekomst als productiehal in gebruik wordt genomen door onze naastgelegen fabriek Houkesloot Toelevering? Hier worden duurzame, biobased prefab-elementen geproduceerd. …het dak geschikt is gemaakt voor zonnepanelen? Zo kan het pand in de toekomst voorzien in haar eigen energiebehoefte. Dan wordt ook onderzocht of de opgewekte energie gebruikt kan worden op eigen bouwplaatsen in de buurt. ….de staalconstructie een 55 meter vrije overspanning heeft? Zo kan de hal in de toekomst multifunctioneel worden ingezet. ….de stroom op dit moment rechtstreeks afgenomen wordt van de naastgelegen zonnepanelen en van de twee windturbines op het terrein van onze prefabfabriek? …de (rest)warmte die vrijkomt bij het koelen van de ijsvloer, wordt gebruikt om de volledige theaterhal plus de foyer en backstageruimtes te verwarmen? …de ontvangstruimte en backstageruimtes zijn gebouwd van een tijdelijke aluminium constructie? Na afloop van de theaterproductie wordt deze constructie gedemonteerd om elders ingezet te worden. …de wanden in de backstageruimtes zoveel mogelijk zijn opgebouwd met OSB-beplating? Ook dit kan weer worden hergebruikt. …de stenen vloeren van de foyer en backstageruimtes bestaan uit tweedehands stenen, die ook na afloop geschikt zijn voor een derde keer gebruik? …de toegepaste theatertechniek bestaat uit de nieuwste, energiezuinige led-technologie? …de stroomaansluitingen en het elektranetwerk zo zijn ontworpen dat ze één op één hergebruikt kunnen worden, als de hal een andere bestemming krijgt? 65 FRISO BOUWGROEP DEEL II

NAWOORD Friesland bouwt circulair: een duurzame transitie is gaande De bouwsector belast onze planeet zwaar met het gebruik van fossiele grondstoffen en de uitstoot van CO2 . Maar de laatste jaren is er een mooie transitie ingezet, waarin circulair bouwen met biobased materialen een steeds grotere rol speelt. We spreken hierover met Evert Jan van Nijen, directeur van Vereniging Circulair Friesland, en Henk Dedden, algemeen directeur van Friso Bouwgroep. Evert Jan: “We helpen de bouwsector te transformeren van een milieubelastende sector naar een sector die innovatieve oplossingen biedt voor milieuvraagstukken. In dit proces speelt Friesland wat mij betreft een voortrekkersrol in Nederland, en Friso is één van de koplopers. Henk: “Ach, het gaat niet om ons, het gaat om het proces. De transitie verloopt misschien nog niet zo snel, maar er gebeuren al wel hele mooie dingen. Opdrachtgevers op alle niveaus, van bestuursleden tot projectmanagers en inkopers, moeten deze veranderingen omarmen. Samenwerking tussen beleidsmakers en inkoopafdelingen is van cruciaal belang. Wanneer opdrachtgevers de voordelen van circulair bouwen inzien, kan de productie toenemen en zal de kostprijs dalen. In die volgorde.” Evert Jan: “Zo is het. De missie van onze vereniging is dat Friesland in 2025 Europese koploper is op het gebied van circulariteit. Voor de bouwsector betekent dat een overstap naar circulair bouwen. Dat vereist een systemische aanpassing, waarbij meerdere schakels in de keten moeten deelnemen aan de transformatie. Bouwbedrijven hebben een belangrijke rol in deze omschakeling. Maar ook opdrachtgevers zoals gemeenten en corporaties kunnen het verschil maken door circulair te gaan uitvragen én gunnen. Ook leveranciers van bouwmaterialen moeten anders gaan denken en produceren. Boeren kunnen een helpende hand bieden door hun land in te zetten voor de teelt van gewassen zoals hennep en vlas, die dienen als grondstoffen voor biobased bouwmaterialen. Dit past weer goed in de transitie van de landbouwsector.” Henk: “Daarom moeten we evolueren naar een systeem waarin we regionaal produceren en verwerken. Het is niet meer duurzaam om grondstoffen en prefab-elementen over grote afstanden te vervoeren. Dit is onnodig en inefficiënt. Een regionale aanpak is de oplossing, maar dan moeten alle schakels in de keten veranderen, inclusief banken en hypotheekverstrekkers. Circulair bouwen vereist een nieuwe kijk op gebouwen en de restwaarde ervan, en dat vraagt om een andere vorm van financiering.”

COLOFON MAGAZINE VAN FRISO BOUWGROEP DE BETROKKEN BOUWER // 2024 Evert Jan: “Vereniging Circulair Friesland speelt een belangrijke rol in het wegnemen van dit soort obstakels. We lobbyen voor aanpassingen in wet- en regelgeving, want die belemmeren soms het circulair bouwen. Dat is een onderdeel van het programma ‘Friesland Bouwt Circulair’, waarmee we met bouwbedrijven en architecten een eenduidige norm voor circulair bouwen introduceren. Deze norm sluit aan bij nationale ontwikkelingen, ‘Het Nieuwe Normaal’, maar is een Friese vertaling hiervan.” “De provincie Fryslân heeft een sterke bouwsector en 80% van de transitie vindt plaats op regionaal niveau, waar partijen met elkaar bekend zijn en afspraken kunnen maken. De regionale aanpak maakt het goed werkbaar, want op lokaal niveau is het te klein en op nationaal niveau te ver weg. De Friese overheden investeren jaarlijks meer dan 1,5 miljard euro in fysieke goederen inclusief bouwprojecten. In Friesland willen we de ambitie waarmaken om in 2025 grotendeels circulair te bouwen.” “Wat uniek is aan Friesland, is de onderlinge betrokkenheid en de wil om samen te werken en concrete stappen te zetten. Onze verenging is bijvoorbeeld ontstaan op initiatief van de Friese bedrijven zelf. Dat kwam niet vanuit de overheid. Onder onze leden hebben we onder andere bouwbedrijven, architectenbureaus, onderwijsinstellingen, gemeenten, corporaties en natuurorganisaties. De combinatie van al die sectoren en de gemeenschappelijke drijfveer om Friesland tot een circulaire regio te transformeren, maakt dat we een hele sterke vereniging zijn met veel slagkracht.” Henk: “De bouwsector en de andere sectoren zijn heel belangrijk, maar laten we het onderwijs ook niet vergeten. Dat is een belangrijke factor in deze transitie. De studenten van vandaag zullen de organisaties van morgen leiden, waardoor hun betrokkenheid bij circulaire projecten tijdens hun studie van groot belang is.” “Onderwijsinstellingen staan open voor uitdagende vraagstukken en wij bieden studenten de kans om praktijkproblemen op te lossen. Dit geldt niet alleen voor mbo- en hbo-studenten Bouwkunde, maar ook voor Bedrijfskunde, agrarische opleidingen en Logistiek. De studenten mogen in de praktijk innovatieve oplossingen bedenken met behulp van onze praktijkgerichte kennis. Deze kennisuitwisseling is een winwinsituatie voor alle partijen: de studenten leren in de praktijk en zien de knelpunten, en de bedrijven krijgen in ruil daarvoor frisse, nieuwe inzichten en ideeën.” Evert Jan: “Dat is een mooie ontwikkeling, want we hebben de volgende generaties nodig voor deze transitie. Gelukkig is circulair bouwen de nieuwe norm! Nu al is een grote omslag zichtbaar in de bouwprojecten in Fryslân. Dat belooft veel goeds voor de komende jaren.” Redactie Anne-Marie Dros, Berber Dedden Esther Lakerveld, Nynke Dedden en Margreet van Dijk Vormgeving Esther Lakerveld Teksten Anne-Marie Dros Marcia Dijkstra - Mooiedingenmakers Marianne van Kampen - Mooiedingenmakers Fotografie Aron Weidenaar Bart Lindenhovius Foto Tennekes Freepik.com Jacques Tillmanns Johan Hoogeveen Martina Ketelaar Max Palstra - Wiertsema & Partners Ramon Hoogerhuis Rohan Hoeksma Simon Bleeker Tristan Fopma Illustraties Freepik.com Drukwerk Van der Eems Contact Friso Bouwgroep Vragen of opmerkingen over deze uitgave? Mail naar communicatie@frisobouwgroep.nl. © 2023/2024 Zonder toestemming van Friso Bouwgroep mag niets uit deze uitgave worden overgenomen. Hoewel het dit magazine uiterst zorgvuldig is samengesteld, kan de juistheid van de opgenomen informatie niet worden gegarandeerd. Daarom kunnen er geen rechten worden ontleend aan deze informatie. Trees for All Dit boek is gedrukt op FSC-papier met een productiemethode die het milieu minder belast.

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66

Home