0

Bouwen is bewegen De bouwwereld is een dynamische omgeving en d a dull moment zouden de Britten zeggen oftewel n Zo ook binnen Friso Bouwgroep. Onze organisati verwelkomden we bouwbedrijf Kolthof en begi die zijn gezet die zorgen voor versterking en nieu aan de uitbreiding van de productielocatie van en verduurzaming van het kantoorpand. Er vind bouwbedrijf Kolthof uit Stiens en het kantoor van F is gehuisvest. We namen afgelopen jaar afscheid van collega’s d nieuwe weg inslaan. En er zijn nieuwe collega’s to aan onze projecten. Daarnaast zorgen we ervoor voelt. Leerlingen en stagiaires brengen nieuwe vakmensen. Zo leveren we een bijdrage aan het vo binnen Friso. Beweging zit in mensen en zij maken Onze kernwaarden; betrouwbaar, bekwaam en bes geven richting aan de manier waarop we samenwe blikken we terug en kijken we vooruit naar mooie en waardevolle samenwerkingen. Van restauraties met onze opdrachtgevers en partners hebben we tonen hoe beweging ons inspireert om betrokken Beweging betekent voor ons niet alleen aanpassen van de toekomende tijd. Met elkaar, voor elkaar e je uit om in dit magazine te ontdekken hoe Friso B duurzame toekomst. We wensen je veel inspiratie en leesplezier toe. Sa Hartelijke groet, Henk Dedden Algemeen directeur Friso Bouwgroep | De Betrok

n de sector is voortdurend in beweging. Never nooit een saai moment, maar altijd reuring. tie is volop in ontwikkeling. Begin vorig jaar gin dit jaar bouwbedrijf Hoffman. Stappen euwe kansen. In Leeuwarden wordt gewerkt n Houkesloot Prefab en de modernisering dt dan ook een samensmelting plaats met Friso Leeuwarden die nu nog op de Siriusweg die met (vervroegd) pensioen gingen of een oegetreden die met frisse energie bijdragen r dat de nieuwe generatie zich bij ons thuis ideeën, maar leren ook van onze ervaren oortbestaan van het veelzijdige vakmanschap n het verschil. estendig, vormen het fundament van Friso. Ze erken, bouwen en innoveren. In dit magazine ie, indrukwekkende en bijzondere projecten s tot duurzame nieuwbouwprojecten: samen e mooie resultaten neergezet. Deze verhalen n te blijven en te vernieuwen. n, maar ook actief deelnemen en vormgeven en voor de wereld om ons heen. We nodigen Bouwgroep blijft bewegen en bouwt aan een amen blijven we in beweging. kken Bouwer Benieuwd hoe wij met elkaar bouwen aan een duurzame leefomgeving? Scan de QR-code hiernaast om onze bedrijfsvideo te bekijken.

Inhoud 6 8 10 11 16 18 22 26 30 34 38 42 46 50 54 58 62 EXTERN NIEUWS TEAM KLANT & MARKT Bouwen aan de toekomst van het UMCG STICHTING FRISO IMPULS ICOONPROJECT ALMENUM Zorgeloos van oud naar nieuw VESTIGING UITGELICHT Friso Oost en Kolthof AFDELING IN BEELD: MATERIEELDIENST De drijvende kracht achter alle bouwprojecten ICOONPROJECT NIEUWBOUW CAR RENTALS P4 SCHIPHOL Bouwen aan het grootste Car Rental Service Center van Nederland ÉCHTE BOUWER JAN POST ICOONPROJECT BRUGGENBOUWERS “Wij slaan graag een brug tussen mens en techniek” BOUWDUO MARCEL & TJALLING ICOONPROJECT WONEN NOORDWEST FRIESLAND Bouwen aan duurzame woningen BOUWDUO COR & MARTEN ICOONPROJECT PARTICIPATIE IN SÚDWEST-FRYSLÂN EXTERN INTERVIEW Anke Siegers over de Nieuwe Route FRISIUS MC & GRAPHIC PACKAGING Innovatie en samenwerking AFDELING IN BEELD: SERVICE & ONDERHOUD Een dag in het leven van het Service- en onderhoudsteam ICOONPROJECT EKENSTEIN Verbouw en restauratie landgoed Ekenstein 22 “Friso helpt ons met bouwkundige aanpassingen om onze doelen te realiseren 54

11 66 68 70 72 74 76 78 82 84 86 BOUWTRIO ERIK, DOUWE & THOM VISIE DUURZAAM BOUWEN DUURZAAMHEID BINNEN FRISO GROEN BETON Houkesloot Prefab: ‘Ons beton is bovengemiddeld groen’ BOUWDUO HERBERT & GERARD INTERN NIEUWS BOUWEN OP DE EILANDEN Welke uitdagingen komen daar bij kijken? MET OOG OP DE TOEKOMST Bouwplaats in Bedum: leren, bouwen en innoveren BOUWDUO GERWIN & GER-JO NAWOORD 46 62 72 “Het beton dat wij gebruiken, heeft 50% minder CO2 -uitstoot dan conventioneel beton “Participatie is samen bouwen

NIEUWS VC SNEEK MAGAZINE VC Sneek brengt magazine uit ERIK REITSMA STRIJDVAARDIG: ”We willen ieder punt, elke set en alle wedstrijden winnen” VC SNEEK hoofdsponsor JEEN PIETER VAN DER MEER VAN VC SNEEK HEREN 1: “Het moet hoog en voor al hard” EUROPEES VOLLEYBAL blijft voor Friso Sneek altijd lonken www.vcsneek.nl VC Sneek heeft dit jaar voor het eerst een eigen ‘glossy’ uitgebracht. In het magazine worden Succesvolle Dag van de Bouw Projecten in zowel Bierum, Bolsward en Heerenveen waren afgelopen Dag van de Bouw toegankelijk voor publiek. Friso Civiel presenteerde zich bij het hoogspanningsstation in Bolsward en de getijdenduiker Dubbele Dijk in Bierum. Aannemingsmaatschappij Friso en Koopmans Bouwgroep stelden de bouwhekken open bij de nieuwbouw 92 appartementen in Heerenveen. De projecten konden op veel belangstelling rekenen. Aan het einde van de dag stond de teller op 2000 bezoekers in totaal. In Heerenveen zorgde de belangstelling voor wachtrijen. Bij tijd en wijle bedroeg de wachttijd om de woontoren te betreden soms drie kwartier. Hiermee was de open dag een succes te noemen! allerlei aspecten van de Sneker volleybalclub uitgelicht. Zo komen spelers en trainers aan het woord. Er is aandacht voor de medewerkers en vrijwilligers zoals omroepers en gastvrouwen/heren. De organisatie van de club komt aan bod en uiteraard ook de hoofdsponsors! Het magazine heeft een oplage van 1000 stuks en een volgende editie is alweer in de maak. Bouw eerste modulaire basisschool van start Vrijdag 17 januari 2025 startte Aannemingsmaatschappij Friso met de bouw van Wisperweide in Weesp. De allereerste innovatieve school van Schools by CircleWood® die gebruik maakt van de houtkern bouwmethode®. Hierdoor kan het gebouw in de toekomst naar wens worden aangepast. Dit maakt de school flexibel en toekomstbestendig. Friso ondertekent Fryske Vezelhennepdeal Vrijdag 25 oktober 2024 is er een belangrijke stap gezet voor duurzaam bouwen in Fryslân: de Fryske Vezelhennepdeal is ondertekend. Friso Bouwgroep tekende samen met meer dan 30 partijen waaronder woningcorporaties, bouwbedrijven en overheidsinstellingen. Deze samenwerking markeert de start van de eerste volledige regionale keten voor biobased bouwen in Nederland. Met deze deal wordt in de komende jaren Friese lokaal geproduceerde hennepisolatie toegepast in ten minste 1000 bouw- en renovatieprojecten. coverfoto: Lieuwe Bosch 2024

EXTERN Bedrijfsovername Bouwbedrijf Hoffman B.V. Projecten in de prijzen Sinds 1 januari 2025 is de overname van Bouwbedrijf Hoffman B.V. een feit. Samen met de restauratiespecialisten Jurriëns Noord en Hanzebouw (beide al onderdeel van Friso Bouwgroep) vormt het drietal met hun expertise een nog sterkere positie in Noord- en Midden-Nederland. De nieuwe bundeling legt een solide basis voor de toekomstige groei en ontwikkeling op het gebied van restauratie, renovatie, herbestemming en onderhoud. Hoffman blijft opereren onder haar eigen naam vanuit de vestigingen in Beltrum en Zutphen. Jurriëns Noord is gevestigd in Groningen en Sneek en Hanzebouw in Zwolle. Met trots kunnen Aannemingsmaatschappij Friso en Friso Civiel verkondigen dat het project Warmtebuffer Hulpwarmtecentrale in Amsterdam de Nationale Staalprijs 2024 heeft gewonnen in de categorie hallenbouw. De jury was vol lof over de staalconstructie: “Een knap staaltje productie waarbij de maatvoering erg nauw kwam om alles strak te kunnen monteren.” Daarnaast werden maar liefst twee van onze projecten bekroond met een Gulden Feniks Award. Het Nijkleaster Westerhûs van Kolthof B.V. heeft de award voor Transformatie in de wacht gesleept, terwijl project Stadhuis Den Helder de felbegeerde Wildcard won. Naast deze mooie prijzen werd het Stadhuis Den Helder ook nog verkozen tot Publiek Gebouw van het Jaar. Volgens de jury van de Architectenweb Awards 2024 is het nieuwe stadhuis en -kantoor voor Den Helder een zorgvuldig uitgevoerd project met verrassende elementen. 7 Friso Oost gestart met de bouw van woonvilla met bedrijfshallen Op een nieuwe bedrijfslocatie in Veldhoek realiseert Aannemingsmaatschappij Friso Oost een vrijstaande woonvilla met meerdere bedrijfsloodsen. Waaronder houtloodsen met een praktisch drive-in concept zodat klanten straks gemakkelijker materialen kunnen ophalen. Met de bouw hiervan profileert Friso Oost zich in Twente en de Achterhoek ook steeds meer als bouwpartner voor nieuwbouwprojecten. Nieuwsgierig naar meer nieuws? Ga naar frisobouwgroep.nl/nieuws of houd onze socialmediakanalen in de gaten. FRISO BOUWGROEP DEEL I

TEAM KLANT & MARKT Bouwen aan het UMCG van de toekomst is een megaoperatie Het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) bouwt aan het medisch centrum van de toekomst. Een megaoperatie die niet alleen gaat over bouwen en renoveren, maar vooral over de zorg van morgen. Algemeen directeur Henk Dedden en Berber Dedden (Manager Klant & Markt) bezochten het UMCG om te zien hoe dit ziekenhuis vorm krijgt én wat dit betekent voor de bouwsector. V.l.n.r.: Karin van Osnabrugge, managing director UMCG, Jan Olthof, directeur bouw UMCG en Jos Rona, plaatsvervangend directeur. Zij vormen het kloppend hart van UMCG Bouwt 2035.

FRISO BOUWGROEP DEEL I WISSELWERKING Een bouwkraan torent hoog boven het UMCG uit. Bouwhekken, steigers én een grote bouwput naast verpleegtoren A. Wie het UMCG-complex vanuit het centrum van Groningen nadert, kan er niet omheen. Hier wordt volop gebouwd. “En dat is alleen nog de buitenkant, hè,” vertelt Jan Olthof, directeur Bouw van het UMCG. “De echte verandering gebeurt van binnen.” Samen met plaatsvervangend directeur Jos Rona en managing director Karin van Osnabrugge vormt Jan het kloppend hart van UMCG Bouwt 2035. Dit masterplan vormt de blauwdruk voor het ziekenhuis van de toekomst. Van hightech operatiecentrum, hypermoderne verpleegafdelingen tot nieuwe laboratoria: tientallen projecten staan op de planning, elk met een uniek verhaal. “Daar kan ik uren over vertellen,” lacht Jan, “maar dan zitten we hier morgenvroeg nog.” Friso werkt momenteel aan enkele projecten voor het UMCG (zie kader). Voor Henk en Berber reden om bij het UMCG te polsen hoe de bouwsector mee kan bouwen aan de transformatie van de zorg én het ziekenhuis van de toekomst. EEN INVESTERING VAN 800 MILJOEN EURO Om te begrijpen waarom die verandering nodig is, moeten we bij het begin beginnen: de zorg. Vergrijzing, personeelstekorten en stijgende kosten zetten de gezondheidssector onder grote druk. Tegelijkertijd bieden digitale technologie en innovaties kansen om zorg toegankelijk te houden. Jan legt uit: “Met ons masterplan vernieuwen wij niet alleen onze gebouwen, maar transformeren we ook de ziekenhuiszorg. Die investering van 800 miljoen euro is nodig. Als we nu niets doen, kunnen we straks niet meer de zorg bieden die onze patiënten nodig hebben.” Voor elk bouwproject werden daarom, samen met zorgprofessionals, uitgebreide data-analyses en toekomstscenario’s gemaakt. Karin had hierin een belangrijke rol: zij vertaalde die toekomstideeën naar concrete bouwplannen. “De vraag was niet: hoe maken we ónze afdeling beter en mooier? Het ging om iets veel groters: hoe verbeteren wij de zorg voor onze patiënten, hoe maken wij ons werk efficiënter en wat hebben wij daarvoor nodig?” k“Als we nu niets doen, Jan Olthof Directeur Bouw UMCG STANDAARD CONCEPTEN Wat vernieuwend is, is dat het UMCG straks uit standaard bouwstenen bestaat. Karin legt uit: “Elke operatiekamer is hetzelfde, net als de verpleegafdelingen, IC’s en laboratoria. Dit biedt ons meer mogelijkheden om onze capaciteit optimaal te benutten. Met slimme technologie, zoals datasystemen en informatietools, kunnen wij patiënten gerichter helpen, zelfs op afstand.” Om zeker te zijn dat elk concept werkt, bouwde het UMCG testkamers, ook wel mock-ups genoemd. Dit zijn demoruimtes met de nieuwste technologie en apparatuur. Jos: “Hier kunnen zorgmedewerkers en specialisten alvast oefenen en ontdekken wat beter en slimmer kan. Dit stelt ons in staat om onze ontwerpen te verbeteren en verrassingen na de bouw te voorkomen.” EÉN GROTE SCHUIFPUZZEL De plannen voor het UMCG van de toekomst zijn grotendeels klaar. De volgende uitdaging is om deze enorme verbouwing uit te voeren. Jan: “Het medisch centrum blijft tijdens de bouw volledig in bedrijf. Zorg, onderwijs en onderzoek gaan gewoon door. Dit maakt de bouw tot een enorme schuifpuzzel. Om op de ene plek te bouwen, moet je eerst ergens anders ruimte vrijmaken.” Een deel van die schuifpuzzel is al zichtbaar. Aan de Oostersingel wordt gewerkt aan een tijdelijk centrum met operatiekamers. Jan: “Met deze extra operatiekamers kunnen we het operatiecentrum in het hart van het UMCG verdieping voor verdieping vernieuwen, zonder operatiecapaciteit te verliezen. Als het nieuwe operatiecentrum klaar is, halen we het tijdelijke gebouw weer weg.” unnen we straks niet meer de zorg bieden die onze patiënten verdienen. TOPSPORT VOOR BOUWERS “Jullie hebben de komende jaren meer dan genoeg werk voor ons als bouwers,” merken Henk en Berber op. “Maar wat vraagt dit van ons? Wat moeten wij kunnen om samen met jullie deze klus te klaren?” Jan geeft een voorbeeld: “Bij mijn eerste ziekenhuisproject, jaren geleden in Winschoten, ging 70% van het werk over bouwen en 30% over techniek. Dat is nu andersom. Het medisch centrum van de toekomst zit bomvol ingewikkelde installaties en technologie. Dit maakt de bouw van operatiekamers, IC-afdelingen, laboratoria en verpleegafdelingen topsport voor bouwers.” Jos knikt: “We hebben daarom bouwpartners nodig die verder gaan dan alleen beton storten of muren en plafonds plaatsen. Het gaat ook om het integreren van medische apparatuur, klimaatsystemen en IT-oplossingen. Het werk voor een aannemer stopt niet als de ruwbouw af is, waar de kabels nog uit het plafond hangen. Alles moet perfect op elkaar aansluiten en als een geheel werken. Dáár ligt de grootste uitdaging.” Henk reageert meteen: “Maar is de sector daar wel klaar voor?” >> 9

TEAM KLANT & MARKT UMCG BOUWT 2035 In 2022 presenteerde het UMCG het Masterplan Bouw, een meerjarenplan dat vijftien jaar duurt en bestaat uit nieuwbouw en grote verbouwingen. Alleen al binnen het UMCG zijn ruim 100 mensen betrokken bij dit plan. Jan: “Door alles als één programma aan te pakken, zorgen we ervoor dat de plannen goed op elkaar aansluiten.” Een aantal projecten is al voltooid, zoals Centrum Acute Zorg met onder andere een nieuwe Spoedeisende Eerste Hulp en de nieuwbouw voor het Universitair Centrum Psychiatrie. Voor de komende jaren staan deze projecten, en nog vele andere, op de planning: - Intensive Care - Alle intensive-careafdelingen voor volwassenen zijn samengebracht in toren A. Eerder lagen deze nog verspreid over verschillende plekken in het UMCG. Reinwaterkelder - Operatiecentrum - Er komt een hypermodern operatiecentrum op de begane grond, de eerste verdieping en de derde verdieping van het centraal medisch complex. Jos: “Bouwers werken vaak samen met verschillende onderaannemers, die zelf ook weer specialisten inschakelen. Maar het is de bouwer die het totaaloverzicht heeft. Bij een complex project zoals een ziekenhuis moet een bouwer zich nog meer opstellen als regisseur van het hele bouwproces. Dat vraagt niet alleen om bouwkundige kennis, maar ook om begrijpen wat een ziekenhuisomgeving bijzonder maakt. Daarin kunnen wij met elkaar nog wel stappen maken.” Jan voegt toe: “Het belangrijkste voor ons is een bouwpartner die wil investeren in samenwerking, die begrijpt wat wij willen bereiken én daar met ons voor gaat. En die, ook als het even anders loopt, ons belt en vraagt: hoe lossen we dit samen op? Zorgprofessionals, architecten, ingenieurs, dataspecialisten, communicatie-experts, installateurs én bouwers: je hebt al die specialisten heel hard nodig om het medisch centrum van de toekomst mogelijk te maken.” Bouwkranen, bouwhekken en steigers: ze blijven nog wel even het gezicht van het UMCG bepalen. Karin: “Eén ding is zeker: de zorg en het medisch centrum zien er over tien jaar totaal anders uit. We bouwen voor 2035, maar de weg ernaartoe blijft in beweging. Uitdagend..? Zeker! Maar dat hoort ook bij een Universitair Medisch Centrum dat voorop wil lopen in zorg, onderzoek en onderwijs.” - Centraal Laboratorium - Het UMCG bouwt een Centraal Laboratorium voor Diagnostiek en Research (CLDR). Hier worden verschillende laboratoria samengevoegd om efficiënter samen te werken. Meer weten over alle projecten en het UMCG van de toekomst? Kijk op www.umcgbouwt.nl of scan de QR-code. FRISO BOUWT MEE AAN HET UMCG VAN DE TOEKOMST Zo is Aannemingsmaatschappij Friso in Haren bouwpartner van het UMCG voor de nieuwbouw van de afdeling Neurorevalidatie in Beatrixoord. Hier wordt een nieuwe vleugel met één- en tweepersoonskamers, een restaurant en een ontmoetingsplek met dakterras gerealiseerd. Verder is Friso Civiel betrokken bij de aanleg van een reinwaterkelder (een schoon waterbuffer om de continuïteit van de watervoorziening te garanderen) en diverse verbouwklussen. Ook werd enkele jaren geleden de nieuwe bereidingsapotheek van het UMCG opgeleverd. “We bouwen voor 2035, maar de weg ernaartoe blijft in beweging. Uitdagend..? Zeker! Karin van Osnabrugge Operational manager UMCG

STICHTING FRISO IMPULS Stichting Friso Impuls verzet bakens van Friesland tot Gambia De doelstelling van Stichting Friso Impuls richt zich niet alleen op de continuïteit van Friso Bouwgroep en aan haar gelieerde ondernemingen, maar richt zich daarnaast ook op haar maatschappelijke rol in de samenleving. De verbreding van de doelstellingen blijft echter steeds een link houden met de branche waarin Friso werkzaam is. Stichting Friso Impuls heeft in 2024 een financiële bijdrage toegekend aan onderstaande projecten. Door deze bijdragen was het (mede) mogelijk om wensen van stichtingen/verenigingen te realiseren. MARTENASTATE KOARNJUM Na een verbouwing van meerdere gebouwen op het landgoed Martenastate in Koarnjum werd een monumentale schuur ingericht als educatieruimte. HARSTA STATE HEGEBEINTUM Na de restauratie van Harsta State in Hegebeintum (eigendom van Vereniging Hendrick de Keijser) is mede door de bijdrage de inrichting van het landhuis aangepakt. ERFGOEDVERENIGING HEEMSCHUT (MUURSCHILDERING) In Cultuurcentrum De Ploeg in Wehe-den Hoorn werd tijdens de restauratie een muurschildering van de bekende Ploegkunstenaar Jan van der Zee, compleet met muur, verplaatst van een gesloopte school in Veendam naar het nieuwe Cultuurcentrum. Om deze reddingsoperatie te financieren droeg Friso Impuls een steentje bij. 11 Naast genoemde initiatieven leverde Stichting Friso Impuls dit jaar ook een bijdrage in de kosten van de Friso Academy (interne opleidingen en trainingen). Ook werden bijna zeventig kinderen van onze medewerkers tegemoet gekomen in hun studiekosten. UITBREIDING JOPIE HUISMAN MUSEUM In 2024 onderging het Jopie Huisman Museum in Workum een verbouwing en uitbreiding van het bestaande museum. Friso Impuls gaf een financiële bijdrage voor het inrichten van de nieuwe vleugel. Wil jij ook een beroep doen op een impuls van de stichting? Particulieren maar ook bouwgerelateerde projectteams kunnen aanspraak doen op een bijdrage van Stichting Friso Impuls. Het bestuur bepaalt jaarlijks welk budget voor welk onderdeel van de doelstellingen beschikbaar wordt gesteld. Aanvragen kunnen worden ingediend bij het bestuur via Wim Vugteveen. Wim Vugteveen (secretaris/penningmeester) E: w.vugteveen@frisobouwgroep.nl T: 06 50 83 03 21 GAMBIA-PROJECT 2024 Met de financiering voor de aanschaf bij bouwmaterialen droeg Friso Impuls bij aan de bouw van een nieuwe school in Gambia. FRISO BOUWGROEP DEEL I

VAN DE BOUWGROND Wooncentrum Almenum maakt een sprong in de tijd Wooncentrum Almenum in Harlingen ondergaat een volledige metamorfose naar Toekomstig Almenum. Het verouderde complex wordt gefaseerd gesloopt en daarvoor komt nieuwbouw in de plaats. Ondertussen blijven alle bewoners ‘gewoon’ op hun vertrouwde stek wonen. ‘Een enorme puzzel, maar mede dankzij Aannemingsmaatschappij Friso maken wij dit mogelijk’, vertelt Jan Boelens van woningcorporatie De Bouwvereniging. ARCHITECT: ALYNIA ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: W2N ENGINEERS Wie de parkeerplaats van wooncentrum Almenum oprijdt, ziet aan de ene kant de oude Almenum-flat. Geel getinte gevels, kozijnen strak in het gelid, oranje zonwering: typisch jaren zeventig bouw. Daarnaast de nieuwbouw van fase 1 van ‘Toekomstig Almenum’. Lichte appartementen, royale balkons, uitnodigende raampartijen en tweekleurig metselwerk met accenten. “En dat is nog maar de buitenkant”, vertelt projectleider Klaas Dijkstra van Aannemingsmaatschappij Friso als we vanuit de bouwkeet over het werkterrein kijken. “Ook van binnen maakt Almenum een sprong in de tijd. Elk appartement heeft straks vloerverwarming, modern sanitair, een eigentijdse keuken en twee ruime slaapkamers. Duurzaam én levensloopbestendig, dus.” NIET MEER GESCHIKT VOOR DE ZORG VAN MORGEN Met wat er nu wordt gebouwd, is het makkelijk om die bonkige Almenum-flat als verouderd te bestempelen. Jan Boelens, projectmanager bij De Bouwvereniging: “Vraag het een bewoner en je hoort dat het hier nog steeds prettig wonen is. Maar de ouderenzorg verandert. Door vergrijzing en een tekort aan zorgpersoneel blijven mensen langer zelfstandig wonen. Ze moeten hun eigen zorg regelen en maken vaker gebruik van zorg op afstand. Dit bestaande gebouw biedt simpelweg niet de voorzieningen die hiervoor nodig zijn.” Zelfs na een ingrijpende renovatie zou Almenum niet klaar zijn voor de zorg van morgen. Jan: “We hebben structurele problemen met verouderde leidingen, isolatie en veiligheidsvoorzieningen. Om over de praktische uitdagingen maar niet te spreken: slaapkamers en badkamers zijn te klein, deuren te smal en scootmobiels passen nauwelijks door de gangen. En energiezuinig? Dat is het complex zeker niet. Nieuwbouw was echt de enige optie.”

ICOONPROJECT // ALMENUM ZORGELOOS VAN OUD NAAR NIEUW “Friso overtuigde ons met een goede prijskwaliteitsverhouding en hun aanpak. Jan Boelens Projectmanager De Bouwvereniging V.l.n.r. uitvoerder Harm van der Meulen, projectmanager Jan Boelens van De Bouwvereniging en projectleider Klaas Dijkstra SLOPEN EN OPNIEUW BOUWEN Aan die nieuwbouwplannen werd jarenlang gespijkerd en geschaafd. Jan: “Als verhuurder bouwen wij voor de toekomst, maar ook voor de bewoners van nu. Wij hebben alle huurders en omwonenden daarom meegenomen in de plannen.” Dat Almenum op deze locatie blijft, was een uitdrukkelijke wens van de bewoners. “Dichtbij het centrum, met uitzicht over het Van Harinxmakanaal: elders bouwen was geen optie.” De plek blijft dan wel hetzelfde, voor het overige gaat alles over de kop, vertelt Klaas. “De woontoren en de zijvleugels met aanleunwoningen gaan tegen de vlakte en worden vervangen door drie losse gebouwen. In totaal slopen we 162 woningen en daar bouwen we 130 moderne appartementen voor terug. En het terrein wordt heringericht.” Om ervoor te zorgen dat alle bewoners tijdens de bouw op hun vertrouwde stek kunnen blijven wonen, is het project in drie bouwfases opgedeeld. Klaas: “De Bouwvereniging regelt wisselwoningen als tijdelijke oplossing. Zo kunnen bewoners zorgeloos van oud naar nieuw verhuizen. Voor ons als bouwer vraagt dat om precisie: slopen, bouwen én verhuizen, en dat drie keer. Dit vereist een strakke organisatie.” “Juist daarom zochten wij een aannemer die zorgvuldig bouwt én dit met oog voor de omgeving doet,” vult Jan aan. “Aannemingsmaatschappij Friso overtuigde ons met een goede prijskwaliteitverhouding én een sterk plan van aanpak.” VEEL DOEN OP WEINIG RUIMTE Na de gunning stortten Klaas, uitvoerder Harm van der Meulen en werkvoorbereider Rinke Visser zich op deze klus. “Met veel bouwervaring als team bevat dit project ook weer de nodige ‘bijzonderheden’,” vertelt Harm. “Je verzet veel werk op weinig ruimte. Tijdens de sloop en de bouw heb je zwaar materieel en veel transportbewegingen nodig, terwijl er ook bewoners, bezoekers en personeel rondlopen. Bovendien bouwen we midden in een woonwijk. Ook dat heeft invloed op de manier waarop je werkt.” Daarom bedacht Friso een heel pakket aan maatregelen om overlast te beperken. Klaas: “We hebben eerst een parkeerterrein aan de westkant van het terrein aangelegd. Zo is er altijd voldoende parkeerruimte voor bewoners en personeel. Ook kozen we ervoor om te heien met DPA-schroefpalen in plaats van prefab betonpalen; dit beperkt geluidsoverlast en trillingen. Langs het kanaal hebben we een opslag-wachtplaats ingericht, zodat we het materiaal op tijd kunnen laten aanvoeren.” >> 13 FRISO BOUWGROEP DEEL I

“We kozen voor een bouwconcept met kalkzandsteenwanden en breedplaatvloeren. Klaas Dijkstra Projectmanager Friso VERHUISKLAAR OPLEVEREN Uiteraard moest er ook over de bouw worden nagedacht. De Bouwvereniging had al een Definitief Ontwerp gemaakt; aan Friso om dit uit te werken tot een uitvoeringsgereed ontwerp. Klaas: “We kozen voor een bouwconcept met kalkzandsteenwanden en breedplaatvloeren. De gevels bestaan uit metselwerk, kunststof kozijnen en schuifpuien. De gevelvullende elementen zijn gemaakt van houtskeletdelen uit onze eigen Houkeslootfabriek. Zij leveren ook de binnenkozijnen. Voor de energievoorziening gebruiken we een warmte-terugwinsysteem en een warmtepomp.” Van informatiemiddagen tot een uitkijkpunt boven in de huidige Almenum-flat: Friso nam ook verschillende initiatieven om bewoners bij het project te betrekken. De modelwoning in het hoofdgebouw is daar een voorbeeld van. Klaas: “Van keuken, sanitair en tegelwerk tot de gordijnen: hier kunnen bewoners met een woonconsulent alle opties bekijken en bespreken. Al die individuele keuzes nemen wij mee in de bouw, want we leveren elk appartement volledig verhuisklaar op. Ja, daar heeft Rinke een flinke klus aan.” Het sloopwerk van fase 1 begon eind 2023. Daarna moest, door een beroep op de omgevingsvergunning, gewacht worden op groen licht voor de bouw van fase 1. “Dat was spannend,” vertelt Klaas. “Zo’n beroep maakt de hele planning onzeker. Moet je wel of niet onderaannemers vastleggen en materialen inkopen? Gelukkig konden we in januari 2024 gewoon starten met heien.” SLIM PLANNEN, GOED COMMUNICEREN “Sindsdien hebben we het in de macht,” zegt Harm. Communicatie is daarbij de sleutel. “Slopen, grondwerk, kabels en leidingen, heien, ruwbouw, afbouwen en inrichten: elk onderdeel moet perfect op elkaar aansluiten. Dat lukt alleen als je goed blijft plannen en communiceren. Dit betekent veel schakelen met de opdrachtgever, nutsbedrijven, leveranciers en onderaannemers. Maar ook overleggen met de bouwplaatsmedewerkers en goed kijken naar wat er op de bouwplaats gebeurt.” De hinderbeleving is tot nu toe minimaal. ‘Best knap’: een uitdaging op een locatie waar bewoners, personeel, bezoekers en bouwverkeer elkaar elke dag kruisen. Harm: “Negenennegentig procent gaat goed. Natuurlijk, het kan altijd gebeuren dat een vrachtwagen net door de straat rijdt wanneer de school uitgaat, of dat er net voor de afgesproken werktijden al een kraan staat op te bouwen. Dan is het belangrijk om snel te reageren, zodat iedereen ziet dat je het serieus neemt.”

FRISO BOUWGROEP DEEL I Wat de bewoners ervan vinden? Harm: “Onlangs kreeg ik een briefje van een bewoonster uit de flat waarin ze schreef hoe mooi ze het vond om de bouw te volgen.” Ook leuk: een werkvoorbereider die in de jaren zeventig betrokken was bij de bouw van het oude Almenum woont nu zelf in het complex. Harm: “Die stond tijdens de sloop geregeld bij het hek. Hij wist nog precies waar alles zat en welke materialen er zijn gebruikt.” Nog voor de kerstdagen zijn de bewoners naar de nieuwe appartementen van fase 1 verhuisd. Daarna is de linkervleugel van Almenum aan de beurt voor sloop. De voorbereidingen voor de 61 appartementen die hier komen zijn al in volle gang. Dit wordt zeker geen ‘copy-paste’ van fase 1. Klaas: “We werken straks honderd meter verderop, maar beginnen eigenlijk weer aan een heel nieuw project. Dat maakt dit werk extra interessant.” De laatste fase zal medio 2027 worden opgeleverd. Een hele prestatie voor het voltallige team. 15 DE BOUWVERENIGING BOUWT VOOR DE TOEKOMST Tot het jaar 2040 neemt het aantal senioren dat in Nederland gehuisvest moet worden flink toe. In dat jaar zijn er naar schatting ongeveer 2,5 miljoen 70-plussers. Na 2040 daalt de behoefte aan seniorenwoningen. Jan Boelens: “Daarom moeten de woningen die wij nu bouwen ook geschikt zijn voor een ander type bewoner. Daar houden wij, naast de bewonerswensen, bij de nieuwbouw van Almenum ook rekening mee.”

UITGELICHT // VESTIGING EIBERGEN Betrouwbaar bouwen in de Achterhoek met Friso Oost Sinds 2022 leidt Roel van Vliet de vestiging van Friso Oost in Eibergen, waar hij samen met het team werkt aan het versterken van de regionale bekendheid van Friso in Twente en de Achterhoek. “In Friesland is Friso een begrip, maar hier in Twente en de Achterhoek moesten we echt nog een naam opbouwen,” vertelt Roel. Inmiddels begint Friso Oost bekend te worden als betrouwbare partner in nieuwbouw, renovatie/verduurzaming en service & onderhoud. Het team van zo’n 65 medewerkers voelt voor Roel bijna als familie: “De sfeer is hecht en we werken met z’n allen aan hetzelfde doel: kwaliteit bieden, mooie resultaten behalen en de marktpositie blijven versterken.” FLEXIBEL EN SNEL Friso Oost houdt zich bezig met een breed scala aan projecten: van nieuwbouw van appartementencomplexen tot renovaties van hotels en het uitvoeren op grote schaal van groot onderhoud en verduurzaming van de bestaande voorraad woningen van meerdere woningcorporaties. De teller staat op dit moment op 550 woningen. Daarnaast verzorgen zij het schadeherstel voor diverse verzekeringsmaatschappijen en dagelijks onderhoud bij Friesland Campina. Door de diversiteit aan specialismes en de klantgerichte aanpak speelt Friso Oost flexibel in op de regionale behoeften. Roel legt uit: “Ons werk is verdeeld over verschillende disciplines, dat maakt dat we flexibel zijn en snel kunnen inspelen op de vraag vanuit de markt.” GROEIEN EN BLIJVEN BEWEGEN Friso Oost heeft de afgelopen jaren een flinke groei doorgemaakt. “In korte tijd zijn we snel gegroeid in omzet en in mensen,” zegt Roel trots. “Onze kracht ligt in de snelheid waarmee we kunnen schakelen en in de duurzame relaties met onze partners. De groeiende vraag naar woningen, renovaties en verduurzaming vraagt om voortdurende flexibiliteit en innovatie. We houden onszelf scherp door elke dag naar kwaliteit te streven en samen met ons team de lat hoog te leggen. Dat is wat opdrachtgevers van ons verwachten en wij van onszelf.” TOEKOMSTGERICHT EN DUURZAAM Het duurzame kantoor van Friso Oost in Eibergen weerspiegelt de speerpunten van de vestiging: duurzame relaties, verbondenheid met de markt en toekomstgericht werken. “We zitten in een all-electric pand, met open werkruimtes en een inrichting die samenwerking stimuleert,” vertelt Roel. Om in te spelen op de groei en de toenemende vraag breidt het kantoor binnenkort uit met extra werkplekken. Friso Oost wil haar marktpositie in Twente en Achterhoek verder uitbreiden en versterken en tegelijkertijd haar betrokkenheid binnen en buiten de organisatie verder uitdiepen. FRISO OOST | EIBERGEN In Twente en de Achterhoek bouwt Friso Oost aan een sterke regionale positie. “Door de betrokkenheid en inzet van iedereen binnen onze vestiging lukt het om onze doelen te halen. Door intensief samen te werken met onze opdrachtgevers en bouwpartners worden mooie projecten gerealiseerd, breiden we uit en versterken wij onze positie in de regio.”

UITGELICHT // VESTIGING KOLTHOF Aandacht voor vakmanschap met Kolthof Stiens Sinds januari 2024 is Bouwbedrijf Kolthof uit Stiens onderdeel van Friso Bouwgroep en vestigingsleider Wytze Nicolai heeft sinds kort het roer overgenomen. “Ik werk pas een paar maanden hier, maar je merkt dat de overname door Friso veel mogelijkheden biedt voor zowel de organisatie als de regio,” vertelt Wytze. Met een team van ongeveer 40 medewerkers, waarvan 30 in de buitendienst, werkt Kolthof aan uiteenlopende projecten die variëren van restauraties en molenonderhoud tot seriematige en klantgerichte nieuwbouw. “We combineren een dorps karakter met de kracht van een grote bouwgroep.” VAKGEBIEDEN EN PROJECTEN Kolthof onderscheidt zich door een breed scala aan werkzaamheden. “Op dit moment zijn we bezig met de bouw van negentien woningen in Buitenpost en de voorbereidingen voor een appartementencomplex in Stiens,” vertelt Wytze. Ook speciale projecten komen voorbij, zoals recent opgeleverde woningen op Terschelling. “Bouwen op de Waddeneilanden blijft een uitdaging, maar met een vast team dat graag daar werkt, lukt het goed om logistieke obstakels te overwinnen.” Een van de meest bijzondere aspecten van Kolthof is de aandacht voor vakmanschap. “We hebben vijf leerlingen in dienst en een van hen specialiseert zich zelfs in molenrestauratie,” deelt Wytze trots. “Dat vakmanschap koesteren we, want het is essentieel voor de toekomst.” STERK DOOR SAMENWERKING De integratie binnen Friso biedt Kolthof voordelen op het gebied van kennisuitwisseling en ondersteuning. “Vanuit de bouwgroep profiteren we van gedeelde expertise, bijvoorbeeld op het gebied van wet- en regelgeving zoals de Wet Kwaliteitsborging,” legt Wytze uit. Tegelijkertijd behoudt de vestiging haar eigen identiteit. “Kolthof blijft herkenbaar voor de regio. Onze benaderbaarheid en betrokkenheid maken ons tot een dorpsaannemer waar mensen makkelijk binnenstappen.” UITDAGINGEN EN BEWEGING Na een periode van onzekerheid, waarin de overname door Friso werd afgerond, ligt de focus nu op het creëren van rust en structuur. “De afgelopen jaren waren hectisch voor het team. Nu werken we stap voor stap aan een toekomst waarin iedereen zich gehoord en gewaardeerd voelt.” Tegelijkertijd ziet Wytze kansen in verduurzaming. “We experimenteren met natuurlijke bouwmaterialen zoals hout en nieuwe isolatietechnieken. Dit kan niet alleen het bouwproces veranderen, maar ook het comfort en energieverbruik van woningen verbeteren.” 17 KOLTHOF | STIENS Kolthof Stiens combineert het vertrouwde karakter van een dorpsaannemer met de kracht van een grote bouwgroep. Onder leiding van Wytze Nicolai werkt het team aan uiteenlopende projecten, van restauratie van molens en monumentale panden tot seriematige en klantgerichte nieuwbouw. “Onze benaderbaarheid en klantgerichte aanpak maken ons gewild binnen en buiten de regio.” FRISO BOUWGROEP DEEL I

AFDELING IN BEELD De drijvende kracht achter alle bouwprojecten Op de achterste rij v.l.n.r.: Roman, Roman, Johannes, Robert, Hans, Douwe, Otto en Erwin. Op de voorste rij v.l.n.r: Sint, Tommie, Johan, Paul, Durk, Wilco, Jaap en Hans.

AFDELING IN BEELD // MATERIEELDIENST Bij de Materieeldienst van Friso Bouwgroep draait alles om het coördineren en beheren van materieel, van boormachines en bouwunits tot eigen kranen. De afdeling bestaat uit achttien medewerkers, verdeeld over verschillende teams die elk hun eigen taak hebben. DE DAG BEGINT VROEG – PLANNING EN VOORBEREIDING Om half zeven ‘s ochtends is de materieeldienst al volop in beweging. De eerste medewerkers zijn aanwezig om ervoor te zorgen dat de bouwvakkers met het juiste materieel de dag kunnen beginnen. Op kantoor worden de digitale aanvragen van de verschillende bouwprojecten bekeken en verdeeld. Alles komt binnen via het materiaalbeheerprogramma. Dat lijkt op een soort webwinkel waar de medewerkers voor hun bouwproject kunnen aanvinken wat ze nodig hebben, van gereedschappen tot units. De materieeldienst zorgt er vervolgens voor dat alles op tijd op de bouwplaats komt, dat de werkzaamheden worden uitgezet en alle planningen worden gemaakt voor het transport en de inzet van monteurs. Iedere dag staan er vrachtwagens klaar om materieel naar diverse bouwlocaties te vervoeren. Verschillende teams verzamelen de materialen en maken ze klaar voor transport. Er wordt gewerkt met drie stromen: er is een team dat zich bezighoudt met gereedschap, keuringen en onderhoud, een team dat zorgt voor huisvesting van het materieel en (meestal) voor montage en demontage op de bouwplaatsen, en dan is er nog het team voor het steigerplein: zij verzorgen al het grotere materiaal, zoals bouwhekken, steigermateriaal en rijplaten. IN HET VELD – LOGISTIEK EN UITVOERING Niet alleen op kantoor, maar ook buiten is het een drukte van belang. De werkplaatsmonteurs zijn druk bezig met het keuren en repareren van gereedschappen, terwijl de grote bouwunits buiten staan te wachten om naar verschillende locaties te worden getransporteerd. De materieeldienst doet zoveel mogelijk in eigen beheer, huren doen ze eigenlijk niet. Dat kan omdat ze bijna alles zelf in huis hebben. De medewerkers van de materieeldienst zijn niet alleen verantwoordelijk voor de levering, maar ook voor het ophalen van het materieel na afloop van een project. Ook zijn er busjes onderweg die op de bouwlocaties het materieel keuren. Dit wordt waar mogelijk ter plaatse gerepareerd, anders komt het mee naar de werkplaats in Sneek om daar onder handen te worden genomen. Na afloop van de werkzaamheden gaat al het materieel weer retour naar de materieeldienst, zodat het daarna opnieuw kan worden ingezet. FLEXIBILITEIT IS CRUCIAAL Elke dag brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Geen enkele dag is hetzelfde. Hoewel het proces gestroomlijnd is, is elke aanvraag anders. Soms is er onverwacht materieel nodig, of moeten er last-minute beslissingen worden genomen, als blijkt dat iets gerepareerd moet worden, niet voorradig is, of als de in- of externe planning verandert. Flexibiliteit is daarom essentieel. De afdeling werkt nauw samen met andere afdelingen binnen Friso; er is veel contact met de bouwplaatsen en de afdeling zorgt dat alles logistiek goed verloopt. DE DAG AFSLUITEN – KLAAR VOOR MORGEN Aan het einde van de dag is het team druk bezig met het verwerken van de retouren en de voorbereidingen voor de volgende dagen. Net als bij veel andere afdelingen binnen Friso is het teamwork binnen de materieeldienst cruciaal. De teams hebben hun eigen specialisme, maar ze moeten wel samenwerken om te zorgen dat alle bouwplaatsen op tijd hun spullen hebben. En dat is ook wat het werk bij de materieeldienst zo mooi maakt. Hier werk je samen, vanuit je eigen specialisme, zodat de mannen en vrouwen op de bouwplaats hun werk goed kunnen uitvoeren. 19 FRISO BOUWGROEP DEEL I

Utiliteitsbouw Utiliteitsbouw is een van de kwaliteiten van Friso Bouwgroep. De utiliteitstak blijft zich continu ontwikkelen en levert een grote bijdrage aan het met en voor elkaar bouwen aan een duurzame leefomgeving. Door de kennis en ervaring die sinds 1946 in huis is, worden zowel kleinschalige als grootschalige utiliteitsprojecten gerealiseerd; van de renovatie van de Tonnenloods op Terschelling tot de nieuwbouw van scholen in Groningen en Weesp.

PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder worden alle actuele utiliteitsprojecten benoemd. Daarna gaat de reis richting Schiphol waar het grootste Car Rental Service Center van Nederland werd opgeleverd. Tot slot vertelt Échte Bouwer Jan Post wat hem de afgelopen jaren tot zijn pensioen in beweging heeft gezet bij Friso Bouwgroep. Nieuwbouw woontoren Heerenveen Nieuwbouw kantoor Lammerink Groningen Friesland Buitenpost - Verbouw middelbare school | Aeres Den Helder – Nieuwbouw Fietsenloods Gemeentehuis | Ontwikkelingsmaatschappij Zeestad CV Drachten – Revitalisering politiebureau Moleneind ZZ | Politie Dienstencentrum - ZWOLLE Friesland – Raamcontract COACH Flexbouw utiliteitsgebouwen | COA Heerenveen – Nieuwbouw woontoren met 92 appartementen | WoonFriesland Harlingen – Nieuwbouw Huisvestingsgebouw Maritieme Academie | Dunamare Onderwijsgroep Haarlem Harlingen – Almenum nieuwbouw 130 appartementen | De Bouwvereniging Harlingen Kortezwaag – Renovatie en uitbreiding sportcentrum | Gemeente Opsterland Langweer – Nieuwbouw brandweerkazerne | Veiligheidsregio Fryslân Leeuwarden – Vervangende nieuwbouw Aldlansdyk | WoonFriesland Leeuwarden – Corridor Borgesius | Casa Onstwedde B.V. Leeuwarden – Uitbreiding productiehal | Goedhart Convenience BV Leeuwarden – Uitbreiding kantoren Houkesloot | Friso Bouwgroep Leeuwarden – Transformatie appartementen ING Verlaat | Reales Leeuwarden – Versterking bestaande verdiepingsvloer fabriek hal 16 | Friesland Campina Leeuwarden – Revitalisatie van Firda locatie Wilaarderburen | Firda Makkum – Nieuwbouw brandweerkazerne | Veiligheidsregio Fryslân Rijs – Verbouw Fletcher Hotel | Fletcher Hotels Schiermonnikoog – Nieuwbouw Busremise | Provincie Friesland Schiermonnikoog – Nieuwbouw school LOC en verbouw bestaande gymzaal | Gemeente Schiermonnikoog Sneek – Het Perk 28 huurappartementen | Elkien Sneek – Sneeckermeesters fase 2 8 appartementen + 1 woning | Frisoplan Surhuisterveen – Nieuwbouw gym /sportzaal Singelland VO | OSG Singelland Terschelling (Formerum aan Zee) – Hotel Elements | MXL Vastgoed Terschelling – Groot keuken Nautisch Kwartier MIWB | NHL Stenden Terschelling Renovatie tonnenloods | Rijkswaterstaat Nieuwbouw gymzaal Surhuisterveen Groningen Appingedam – Zorgebouw de Eendracht | ‘s Heeren Loo, De Hoven en De Zijlen Groningen – Tankfundatie Diksaptank 2 | Cosun Beet Company Groningen – Diverse fundaties V-Rise | Cosun Beet Company Groningen – Fundatie Voorkalking | Cosun Beet Company Groningen – Koeling bd 25 en 36 | UMCG Groningen – Verbouwing Immunologie bd 50.4 | UMCG Groningen – Nieuwbouw bedrijfspand en kantoor Lammerink installatiegroep | Gijbala invest Haren – Nieuwbouw Neurorevalidatie CvR Beatrixoord | UMCG Meerstad – Nieuwbouw IKC Groenewei Meerstad | Gemeente Groningen Drente Eelderwolde – Nieuwbouw Supermarkt | Bun Vastgoedbeheer Hoogeveen – Revitalisatie verzorgingstehuis Eisenhowerstraat | Domesta Noord-Brabant Volkel – Nieuwbouw kantoor- en trainingsgebouw vliegbasis | Rijksvastgoedbedrijf Directie Vastgoedbeheer Nieuwbouw school IKC Groenewei Meerstad Noord-Holland Amsterdam – Nieuwbouw 62 appartementen Centrumeiland | De Alliantie Haarlem – Verbouw Janskliniek | Stichting Kennemerhart IJmuiden – Overkapping Vattenfall | MSCIJ Vastgoed bv Weesp – Sloop en Nieuwbouw School Wisperweide | Talent Primair Schiphol – Nieuwbouw CRP4 | Schiphol 21 UTILITEITSBOUW

VAN DE BOUWGROND Bouwen aan het grootste Car Rental Service Center van Nederland Een parkeerterrein ombouwen? Dat klinkt niet heel spannend. Maar, wat als die parkeerlocatie zich bij Schiphol bevindt én het allergrootste Car Rental Service Center van Nederland wordt? Juist, dan krijg je een ander verhaal. Alle reden om een kijkje te nemen op langparkeerplaats P4 waar Aannemingsmaatschappij Friso deze transformatie mogelijk maakt. ARCHITECT: ARCHITECTENBUREAU DE ZWARTE HOND CONSTRUCTEUR: PIETERS BOUWTECHNIEK “Kijk, nu heb je een idee van het weer waarmee wij het afgelopen jaar te maken hadden,” lacht uitvoerder Mirthe Alkema. Ze stapt de herfstregen in, die al de hele ochtend onophoudelijk valt. De diepe plassen op het bouwterrein verraden dat deze bui geen uitzondering is. “Het graafwerk voor de funderingspoeren, het storten van betonvloeren: het was soms niet te doen.” Slecht gehumeurde weergoden of niet: het grootste Car Rental Service Center van Nederland krijgt vorm. Nog een paar maanden, dan is het hier een komen en gaan van huurauto’s. De eyecatcher? Dat is de enorme luifel die boven de zwart betimmerde werk- en kantoorruimtes zweeft. Ook de draagconstructie, met daarin 850 ton staal, mag er zijn. Mirthe: “Je kunt je niet voorstellen dat dit vorig jaar nog één grote asfaltvlakte was.”

ICOONPROJECT // NIEUWBOUW CAR RENTALS P4 Mirthe Alkema, uitvoerder VAN P4 NAAR SERVICE CENTER Die asfaltvlakte stond ooit bekend als Lang Parkeren P4. “De plek waar Schiphol-reizigers hun auto kwijt konden wanneer andere parkeerplekken vol stonden”, vertelt Charles Hartman. Hij is vastgoedontwikkelaar bij Schiphol Real Estate. Dit is de afdeling die kantoren, logistieke gebouwen en commerciële ruimten ontwikkelt, beheert en verhuurt. “Met de uitbreiding van P3 hebben wij P4 in de toekomst minder nodig.” Al snel rees de vraag: hoe kunnen wij die grond beter benutten? “Ruimte is schaars op Schiphol,” legt Hartman uit. “Een sector die echt uit z’n jasje groeit, is de autoverhuurbranche. Er zijn vijf partijen die op Schiphol auto’s mogen verhuren. In piekperiodes gaat het om duizenden auto’s per week. Momenteel worden die verspreid over verschillende locaties op Schiphol Centrum ingenomen, schoongemaakt en onderhouden. Dat kan wel wat efficiënter.” EEN DUURZAME LANDINGSPLEK Zo kwam P4 in beeld als nieuwe ‘landingsplek’ voor de vijf verhuurbedrijven. De huurders steunden dit plan, de grote vraag was wel: hoe geef je invulling aan zo’n locatie met partijen die elkaar als concurrenten zien? “Kies je voor een formule met één wasstraat en één tankstation waarvan iedereen gebruikmaakt, of ga je voor een concept waarin elke partij zijn eigen werkplek, tankstation en wasstraat heeft?” Na de nodige overlegrondes werd voor het laatste gekozen. Een belangrijk uitgangspunt in dit concept was het ‘level playing field’: gelijkwaardige voorzieningen voor elke partij. “Vandaar ook die enorme rotonde op het middenterrein,” legt Charles uit. “De verhuurder die dichtbij de ingang zit, rijdt straks sneller naar binnen. Maar bij het uitrijden moet hij de rotonde volgen, waardoor het langer duurt om eruit te rijden. Zo heeft elke partij ongeacht waar ze zich bevinden, dezelfde aanrijdtijd.” Ook Schiphol Real Estate had z’n wensen. “Wij wilden flink investeren in de elektrische faciliteiten van het Car Rental Service Center. Dankzij de 17.000 m² aan zonnepanelen kunnen hier straks meer dan 300 elektrische auto’s gelijktijdig opladen. Hiermee draagt de locatie bij aan de transitie naar elektrische mobiliteit én de ambitie van Schiphol om het vervoer van en naar de luchthaven te verduurzamen.” ONTWERP In de loop van 2022 werden de plannen voor een gedeeld Car Service Center steeds concreter. De volgende stap was om die schetsen te vertalen naar een passend ontwerp. Gezien de locatie zou je denken aan een functioneel gebouw zonder al teveel poespas. Maar dat lag iets ingewikkelder. “De gemeente Haarlemmermeer had P4 aangewezen als zichtlocatie,” legt Frank Diepstraten, ontwikkelingsmanager bij Schiphol Real Estate, uit. >> V.l.n.r. Roland Beijersbergen, project- en vestigingsleider Aannemingsmaatschappij Friso (vestiging Almere), Charles Hartman, vastgoedontwikkelaar Schiphol Real Estate en Frank Diepstraten, ontwikkelingsmanager Schiphol Real Estate. 23 UTILITEITSBOUW

Architectenbureau De Zwarte Hond kreeg daarom de opdracht om een onderscheidend ontwerp te creëren. Het resultaat mag er zijn. “Deze backside-locatie heeft nu de allure van een zichtlocatie. Die enorme zwevende luifel met de zonnepanelen springt in het oog. En als je straks in het donker over de A9 langsrijdt, dan licht het dak prachtig op dankzij de LED-lijn rondom.” In samenspraak met verhuurders en architect werd een Definitief Ontwerp opgesteld. De volgende stap was het vinden van een aannemer via een onderhandse aanbesteding. Deze aannemer moest niet alleen een goede prijs-kwaliteitverhouding bieden, maar ook beschikken over de nodige flexibiliteit. Charles: “Wij zijn sterk in kantoren en commerciële ruimtes, maar een Service Center bouwen is geen alledaags werk. Daarom zochten wij een partij die met ons meedenkt en snel schakelt.” Of zoals Frank zegt: “Een aannemer waarbij je niet in een telefoonboom verzandt zodra je een vraag hebt.” Daarom viel de keuze op Friso. “Roland en zijn collega’s presenteerden niet alleen een sterk en persoonlijk plan, ze kwamen ook met ideeën voor verbeteringen en slimme oplossingen. Daar hadden wij een goed gevoel bij. Dat hebben ze gedurende de bouw keer op keer waargemaakt.” SLIM BOUWEN Na de gunning nam projectleider Roland Beijersbergen van de vestiging Almere [zie kader] het stokje over. “Vanuit het Definitief Ontwerp ga je met de werkvoorbereider puzzelen op het uitvoeringsontwerp. Dit is een kwestie van rekenen, fijnslijpen en afstemmen. Gaandeweg kom je tot een bouwmethode, installatieconcept en planning.” Extra uitdaging was dat Schiphol Real Estate de werkruimtes casco zou opleveren. Roland legt uit: “Je wilt voorkomen dat huurders na de oplevering alles weer opentrekken. Elke verhuurder werkt met zijn eigen leveranciers voor de wasstraat of het laadstation. Het is daarom belangrijk om hun plannen goed te kennen en die af te stemmen op het uitvoeringsontwerp. Daar hebben wij veel energie in gestoken.” Terwijl de werkvoorbereiding op kantoor Almere door Maarten Brouwer wordt opgepakt, hoort Mirthe Alkema dat zij als uitvoerder op Schiphol aan de slag mag. Hiermee komt een droom uit. “Ik kom uit de woningbouw. En ik had bij Henk Dedden (directeur) al eens aangegeven dat ik heel graag een eigen utiliteitsproject wilde draaien. En toen kwam deze kans voorbij. Spannend? Nee, ik had er vooral veel zin in.”

“Een aannemer waarbij je niet in een telefoonboom verzandt zodra je een vraag hebt. Zo viel de keuze op Friso. Frank Diepstraten Ontwikkelingsmanager Schiphol Real Estate 25 VEEL GELEERD Een jaar lang reed Mirthe elke dag van Berlikum naar Schiphol. “Elke ochtend om kwart voor vijf de auto in. Ja, die Afsluitdijk kan ik onderhand wel dromen. Maar, dat was het waard. Niet alleen omdat je hier met elkaar van zo’n kale asfaltvlakte iets mooi maakt. Maar van een project als deze leer je ontzettend veel.” Bijvoorbeeld hoe je tóch op planning blijft wanneer het zoveel regent: “Een kwestie van veel pompcapaciteit inzetten en af en toe een zaterdag doorwerken.” Een ander leermoment was de overgang van de ruwbouw- naar de afbouwfase. “Op sommige dagen liepen hier 80 mensen rond. Dat moest ik niet alleen goed coördineren: er kwamen ook hele technische vragen op mij af. Gelukkig kreeg ik hierbij hulp van Gerard Siemensma, een ervaren uitvoerder.” Inmiddels* staat het najaar voor de deur: het werk van Mirthe en Roland zit er bijna op. Aan de dakconstructie, de zonnepanelen en het infrawerk wordt nog de laatste hand gelegd. Een aantal verhuurbedrijven is al gestart met de inbouw van wasstraten, laadstations en hefbruggen. Frank: “Ondanks wat oponthoud rondom de aanbesteding van de zonnepanelen, is deze locatie komend voorjaar operationeel.” Terwijl het zoveelste vliegtuig de bouwkeet laat trillen en de regen nog van geen ophouden weet, concluderen alle betrokkenen dat het een goed project was. “Een prettige samenwerking én een mooi resultaat”, vatten Frank en Charles samen. “Wat ons betreft heeft Friso alle doelen behaald. Nou ja, op eentje na dan. Mirthe heeft in het afgelopen jaar nog altijd geen koffie leren drinken. En dat was wél de afspraak.” FRISO ALMERE Hoewel Friso in het noorden van ons land een grote naam is, is de vestiging in Almere minder bekend. Toch worden hier mooie projecten gerealiseerd. “We werken hier met een hecht team aan uitdagende projecten voor vaste opdrachtgevers,” vertelt Roland Beijersbergen. Naast het Schiphol-project werkt de vestiging samen met woningcorporaties zoals De Alliantie Ontwikkeling voor de bouw van appartementencomplexen. Een ander project is de bouw van diverse bedrijfsgebouwen voor de windenergieindustrie bij de Zeehaven IJmuiden “Dankzij de nauwe samenwerking binnen ons team en met opdrachtgevers, blijven we mooie resultaten neerzetten en onze positie in de regio versterken.” *Het is project is ondertussen opgeleverd. UTILITEITSBOUW

Kennismaken met.... Jan Post Na meer dan dertig jaar bij een ander bouwbedrijf te hebben gewerkt, maakte Jan vijf jaar geleden de overstap naar Friso Bouwgroep. Het begon met een nieuwe uitdaging en groeide uit tot een traject van vernieuwing en groei – niet alleen voor Jan, maar ook voor Friso. “Ik wist niet exact wat er van me verwacht werd, maar met mijn achtergrond in de bouw en het vertrouwen in de Friso-organisatie, voelde het als een natuurlijke volgende stap.” “De afgelopen jaren hebben we echt stappen gezet om als team hechter te worden.

ÉCHTE BOUWER In de afgelopen jaren heeft Jan aan een stevige basis gebouwd voor professionalisering en samenwerking binnen Friso. Hij startte als aanspreekpunt voor projectleiders en werkvoorbereiders en bouwde het team uit met jonge talenten. Eén van de eerste veranderingen die hij introduceerde, was het zelf uitvoeren van het tekenwerk. “We hebben nu ons eigen BIM-team dat zorgt voor technische tekeningen en modellen. Hierdoor zijn we minder afhankelijk van externe partijen en kunnen we sneller inspelen op veranderingen.” Dit bracht niet alleen efficiëntie, maar ook een dieper niveau van vakmanschap binnen Friso. “Het idee dat we onze eigen ontwerpen vanaf de tekentafel tot op de bouwplaats in eigen beheer hebben, maakt ons sterker en flexibeler in onze projecten,” zegt Jan trots. De Friso Academy Jan initieerde niet alleen technische veranderingen, maar zette zich ook in voor de persoonlijke ontwikkeling van zijn teamleden. De Friso Academy werd opnieuw opgericht, waar collega’s interne en externe trainingen kunnen volgen. “Opleiding is voor een organisatie als Friso essentieel,” vertelt Jan. “Ik wilde de Friso Academy-cultuur nieuw leven inblazen. Inmiddels hebben we een breed aanbod van trainingen, cursussen en structurele jaargesprekken neergezet. Onder andere projectleiders, werkvoorbereiders en uitvoerders kunnen nu regelmatig bijscholing volgen, bijvoorbeeld over werken in een bouwteam. “Dit is een manier van samenwerken die al heel lang bestaat, maar we zien tegenwoordig een trend in uitvragen/tenders voor bouwteamprojecten. Deze trainingen geven medewerkers handvatten om hun rol in het bouwteam vorm te geven en met vertrouwen de projecten aan te gaan,” zegt Jan. Veiligheid voorop Veiligheid is een ander thema waar Jan altijd aan heeft gewerkt. Door zijn constante focus op verbetering behaalde Friso de Veiligheidsladder drie en de afdeling Friso Civiel zelfs veiligheidsladder vier. Hij voerde werkbezoeken in, waarbij elke bouwvergadering begint met een veiligheidsupdate. “Veiligheid is geen sluitpost meer, maar de basis van hoe wij werken. Daar ben ik trots op.” Jan is een vaste bezoeker op bouwlocaties, waar hij met de projectteams nagaat hoe processen veiliger en beter kunnen. “Veiligheid is iets dat je steeds opnieuw moet benadrukken,” vindt Jan. “Het is een houding die wij nastreven en die steeds meer ingeburgerd raakt.” Op weg naar Londen Een ander project dat de geest van Jans visie goed illustreert, is de zogeheten ‘Road to London’. Dit initiatief gebruikt de metafoor van een reis naar Londen om medewerkers te leren denken in stappen en plannen, essentieel voor het beheren van projecten binnen ISO 9001-standaarden. “Elke zes weken evalueren we de voortgang en de risico’s. Zo blijft iedereen scherp en zijn problemen vroegtijdig bespreekbaar.” Het doel hiervan is om processen en structuren continu te verbeteren, zodat het team zonder verrassingen aan nieuwe projecten begint. Jan omschrijft het proces als een soort ‘plan-do-check-act-cyclus’ die collega’s helpt inzicht te krijgen in waar zij staan en wat er nog nodig is om een project tot een goed einde te brengen. Op het gebied van de financiële beheersbaarheid van bouwprojecten zijn ook stappen gezet. Deze aanpak zorgt ervoor dat de financiële status helder is en er snel kan worden ingegrepen als er risico’s ontstaan. “Met deze transparantie voorkomen we financiële verrassingen en kunnen we problemen vroegtijdig aanpakken.” Jan benadrukt het belang van deze cyclus: “Meten is weten. Door periodiek inzicht te hebben, kunnen we proactief handelen in plaats van reactief.” Hechte projectteams De veranderingen binnen Friso reiken verder dan de werkvloer. Jan ziet hoe zijn collega’s opener met elkaar omgaan en makkelijker met elkaar communiceren. Hij noemt zichzelf de ‘oliesnip’ in de organisatie, iemand die de raderen soepel laat draaien. “De afgelopen jaren hebben we echt stappen gezet om als team hechter te worden. Problemen worden sneller gesignaleerd en opgelost en mensen weten elkaar beter te vinden. Die openheid is belangrijk, zeker in een bedrijf waar we met deadlines werken en snel moeten schakelen.” Jan gelooft dat deze hechte samenwerking cruciaal is om Friso verder te brengen. De hechte teams hebben ook bijgedragen aan een bedrijfscultuur waarin kennis delen en samenwerken centraal staan. Nieuwe generaties, nieuwe verwachtingen Een ander punt van aandacht is de jongere generatie binnen Friso. “De nieuwe generatie heeft andere verwachtingen, zoals het kunnen werken in een vierdaagse werkweek of de mogelijkheid om thuis te werken,” zegt Jan. “Vijf jaar geleden was dat niet aan de orde, maar nu staan we hiervoor open.” Hij moedigt jonge collega’s aan om zich te ontwikkelen en hun kennis te delen met ervaren teamleden, zodat ze gezamenlijk kunnen blijven innoveren. Na vijf jaar vol beweging en groei gaat Jan binnenkort met pensioen. Hij laat Friso met vertrouwen achter. “Het bedrijf staat er sterker voor dan ooit, met een stabiel team en toekomstgerichte structuren. De kracht van Friso is altijd dat het bedrijf écht bouwt, iets blijvends neerzet,” zegt Jan. “Voor mij is het nooit alleen maar werk geweest, het is een beweging die we samen in gang hebben gezet en die hopelijk blijft doorgaan.” 27 Jan Post (64) woont in Leeuwarden samen met Marianne, is getrouwd en heeft twee volwassen dochters en kleinkinderen. In zijn vrije tijd gebruikt hij zijn kennis bij diverse stichtingen, zingt als bas in een koor en leest en wandelt graag. Reizen met de camper is ook favoriet en binnenkort is daar wat meer tijd voor. UTILITEITSBOUW

Beton-, water- en industriebouw Friso Civiel is een beton-, water- en industriebouwer in hart en nieren en levert een groot aandeel in nieuwbouw- en renovatieprojecten in Noord-Nederland. Deze opgave neemt de komende jaren nog flink toe. Energie en water zijn daarin de focusgebieden. Zo realiseert Friso Civiel onder meer een afvalwaterzuivering voor North Water in Farmsum, een reinwaterkelder voor het UMCG in Groningen, diverse onderstations in Midden- en Noord-Nederland voor Alliander binnen een achtjarig raamcontract en renoveert op dit moment twee gemalen nabij Hasselt voor Waterschap Drents Overijsselse Delta.

PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder worden alle actuele beton-, water- en industriebouwprojecten benoemd. Daarna volgt een artikel over Friso Civiel als bruggenbouwer van het Noorden. In de rubriek bouwduo vertellen de timmerlieden Marcel en Tjalling hoe zij elkaar goed hebben leren kennen in de vroege uurtjes dat zij onderweg zijn naar werken in een groot deel van het land. Renovatie Sea Level Zeewolde Drenthe De Groeve – Renovatie pompstation De Groeve | Waterbedrijf Groningen Sellingen – Renovatie pompstation Sellingen | Waterbedrijf Groningen Flevoland Lelystad – Nieuwbouw CDG, Larserringweg - VHB | TenneT Lelystad – Onderstation Lelystad, Meanderplein | Alliander Lelystad – Onderstation Lelystad, Meerkoetenweg | Alliander Lelystad – Onderstation Lelystad, Larserringweg | Alliander Zeewolde – Sea Level | Richard Serra Getijdenduiker Dubbele Dijk Delfzijl Friesland Afsluitdijk – Vismigratierivier | Provincie Fryslân Bolsward – Mastfundaties | Alliander Bolsward – Verdeelstation Bolsward | TenneT, Spie Burgum – Onderstation Burgum | Alliander Dronryp – Brug Puoldyk | Gemeente Waadhoeke Leeuwarden – Kelders Borgesius | Aannemingsmaatschappij Friso/Borgesius Sneek – Kademuren | Gemeente Súdwest-Fryslân Gelderland Harderwijk – Onderstation Harderwijk | Alliander Vismigratierivier Afsluitdijk Groningen Delfzijl – Getijdenduiker | Provincie Groningen Eemshaven – Kabelfabriek TKF | TKF Farmsum – DWDI, afvalwaterzuivering | North Water/Drinkwaterbedrijf Groningen Groningen – Reinwaterkelder | UMCG Hoogkerk – Verdeelstation Vierverlaten | TenneT, Spie Meerstad – Hout- en betonbruggen | Meerstad Usquert – Drinkwaterpompstation Usquert | Drinkwaterbedrijf Groningen Zoutkamp – Fiets-/voetgangersbrug | Provincie Groningen Groningen – Paddepoelsterbrug | Gemeente Groningen Groningen – Doorlaatduiker Bierum | Provincie Groningen Noord-Holland Monnikkendam – Gemaal Monnickendam | Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, HHNK ‘t Zand – Onderstation De Weel | Alliander Overijssel Deventer – RO-gebouw Ceintuurbaan | Vitens Hasselt – Renovatie Gemaal Streukelerzijl | Waterschap Drents Overijsselse Delta Hasselt – Renovatie Gemaal Galgenrak (onderdeel van het geheel) | Waterschap Drents Overijsselse Delta Witharen – Productie Witharen (Ommen) | Vitens Nieuwbouw 380 kV verdeelstation Vierverlaten Utrecht Crailo – Onderstation Crailo | Alliander 29 BETON-, WATER- EN INDUSTRIEBOUW

VAN DE BOUWGROND Hout-/betonbrug Tersluis in Meerstad ‘Wij slaan graag een brug tussen mens en techniek.’ Van Dokkum tot Assen, van Alkmaar tot Zoutkamp: Friso Civiel voelt zich thuis in het bouwen van bruggen. En als het aan Jan Hogenberg (directeur) en Roel Ekkels (projectleider) ligt, maken ze daar nog veel meer van. “Dankzij onze multidisciplinaire aanpak hebben wij alles in huis om dé bruggenbouwer van het Noorden te worden.” Friso Civiel als bruggenbouwer: hoe is dat ontstaan? Jan: “Als betonbouwer hebben wij veel ervaring met de realisatie van sluizen, gemalen en waterzuiveringen. Dit zijn werken waarin verschillende disciplines samenkomen: beton, staal, elektrotechniek, werktuigbouwkunde. Onze projectteams vinden het mooi om al die raakvlakken en specialismen samen te laten vallen en te borgen. In het ontwerp én de bouw zelf. Die rol als coördinerend hoofdaannemer past ons ook goed in brugprojecten.” Want, je moet een ‘bruggenbouwer’ zijn om bruggen te kunnen bouwen? Roel: “Als betonbouwer hebben wij de focus op het héle brugsysteem. Vanuit dit integrale perspectief weten wij goed hoe je elk puzzelstukje moet leggen. Neem elektrotechniek en werktuigbouwkunde. Die hebben enorme invloed op de dimensionering van pompputten of brugkelders. Je kunt dit deel bij de staalbouwer laten, wat vaak gebeurt. Maar wanneer je dit zelf organiseert, borg je de raakvlakken bij de bron. Hiermee voorkom je ontwerpfouten en onduidelijkheden in de uitvoering. Daarom zijn wij graag de verbindende factor.”

ICOONPROJECT // DE BRUGGENBOUWER DIE VERBINDT Niet alleen technische kennis, maar samenspel is de sleutel tot een succesvol bruggenproject? Roel: “Weet je waar het in complexe bouwprojecten vaak misgaat…? Denken dat de ander wel weet wat je bedoelt. Dat zit ‘m soms in kleine dingen. Een leverancier die brugliggers levert, maar veronderstelt dat er per dag één ligger geplaatst wordt, terwijl de afspraak was om twee per dag te doen. Of de vrachtwagenchauffeur uit Oost-Europa die op gymschoenen en in T-shirt op de bouwplaats verschijnt, terwijl de opdrachtgever veiligheid als topprioriteit heeft benoemd. Je moet investeren in het elkaar leren kennen en het begrijpen van elkaars belangen. Als je niet goed op elkaar aansluit, werkt dit in het hele project door.” Hoe zorgen jullie daar wél voor? Roel: “Bijvoorbeeld door al vanaf de projectstart te investeren in samenwerking en verwachtingsmanagement. Wij laten de kick-off van een bruggenproject vaak door een samenwerkingscoach begeleiden; zelfs al is een project grotendeels op basis van een RAW-bestek. Zo iemand helpt om verwachtingen, belangen en drijfveren naar elkaar uit te spreken. Waarom zit jij hier; wanneer is dit project voor jou geslaagd? Als je dit weet én elkaar hierin herkent, heb je een eerste stap gezet.” “Weet je waar het in complexe bouwprojecten vaak misgaat? Denken dat de ander wel weet wat je bedoelt. Roel Ekkels Projectleider Friso Civiel En vooral ook van elkaar blijven leren? Jan: “We hebben in het verleden in Alkmaar, Alphen aan de Rijn en Amsterdam mooie bruggen gemaakt. Maar, het zijn ook projecten waar we veel van hebben geleerd. Wie beheerst welk onderdeel het best; wanneer trek je aan de bel als je twijfelt over ontwerpkeuzes? Hoe ga je om met samenwerkingspartners die afspraken niet goed nakomen? De belangrijkste les. Ook al staat er veel op het spel; geld, belangen, contracten, je eigen trots, je kunt het beste van begin af aan open kaart spelen.” >> Impressie Paddepoelsterbrug Groningen AAN DE SLAG MET DE PADDEPOELSTERBRUG In Groningen gaat Friso Civiel in bouwteamverband, met de gemeente en Hollandia Infra, aan de slag met de Paddepoelsterbrug over het Van Starkenborghkanaal. De brug vervangt de oorspronkelijke fiets- en voetgangersbrug die in 2018 zwaar beschadigd raakte door een aanvaring. Dit project brengt alle facetten van bruggenbouw samen: van omgevingsbeheer en ontwerp tot budget, planning en risico’s. Friso Civiel wist zich te onderscheiden dankzij de ontwerpvisie en de manier waarop Friso wil samenwerken met de opdrachtgever. De opening is voorzien voor eind 2027. 31 BETON-, WATER- EN INDUSTRIEBOUW

Klinkt goed, maar hoe werkt dat in de praktijk? Roel: “We bouwen nu in Meerstad, in Groningen, twee bruggen: een vaste verkeersbrug en een fietsbrug. Dit doen we op basis van een RAW-bestek. Wij hadden hierbij gekozen voor een bepaalde bouwmethode. Maar die bleek gaandeweg, door allerlei factoren, niet haalbaar. Dan kun je met elkaar de strijd aangaan: bijvoorbeeld over wiens verantwoordelijkheid dat eigenlijk is. Dit kost veel energie en schaadt de samenwerking. Juist door de opdrachtgever hierin transparant mee te nemen, kwamen we tot een oplossing waarmee we beiden verder kunnen.” Bij die vorm voelen jullie je ook thuis? Werken jullie vanuit die focus op samenwerking daarom veel met vaste partners? Jan: “We gaan voor langdurige samenwerkingen. Dat past bij ons als bedrijf en is beter voor een project en de klant. We werken bijvoorbeeld veel samen met SPIE. Ons eerste gezamenlijke project was in Alkmaar, de Leeghwaterbrug. Een project waar we elkaar moesten leren kennen, maar waarin we elkaar wel vonden. En als je eenmaal weet hoe je erin staat en wat je aan elkaar hebt, kom je tot een mooie samenwerking.” Hoog tijd om ‘een bruggetje’ te maken naar de vervangings- en renovatieopgave? Wat merken jullie daar van? Jan: “Alleen Friesland telt al zo’n 800 bruggen die vroeg of laat gerenoveerd of vervangen moeten worden. Er zit veel werk aan te komen. Toch is het niet zo dat de markt nu al met opdrachten wordt overspoeld. Wel zie je dat opdrachtgevers een achterstand hebben in het voorbereiden van stukken. Ook worden de partijen die inschrijven op brugprojecten schaarser. Als je drie of vier inschrijvers op een project hebt, is dit al veel.” De innovatieopgave Vervanging en Renovatie is niet alleen een kwestie van veel vraag, maar ook van kennis die schaarser wordt? Jan: “Dat zien wij wel gebeuren. Opdrachtgevers vinden het bijvoorbeeld steeds lastiger om zelf een goed technisch ontwerp en contract op te stellen. Zij hebben niet álle specifieke kennis meer in huis om een bruggenproject van a tot z uit te denken. Niet voor niets dat het werken in bouwteams aan populariteit wint gezien de risico’s die er voor opdrachtgever en de aannemer zijn.” Roel: “Een bouwteam is een mooie manier om in een vroeg stadium je ontwerp- en uitvoeringskennis in te brengen én samen te werken met andere specialisten. Als je in die eerste fase goed nadenkt over maakbaarheid, risico’s en financiële haalbaarheid, zet je een grote stap naar een soepele uitvoering. En dat is niet het enige: het werkplezier, de sfeer en het onderlinge vertrouwen is hierdoor vele malen groter. Ook dat is iets waard.” Wat hebben jullie de markt qua innovatie en vernieuwing te bieden? Jan: “We zetten mooie stappen op het gebied van circulair bouwen. We hebben bijvoorbeeld pilots gedaan met gerecycled beton. Samen met ABT halen wij actief cement uit oud beton en verwerken dit naar nieuw cement. Dit combineren we met wapening die van basaltblokken wordt gemaakt. Dit materiaal is drie keer zo sterk als normaal betonijzer. Minder elastisch, maar wel met het grote voordeel dat het niet kan roesten. Dit verhoogt de levensduur van het hele product. Een aanpak waarmee wij zeker verder willen.” Tot slot, hoe zien jullie de toekomst? Jan: “We willen ons als Friso Civiel nog meer profileren als bruggenbouwer. We zetten onze kennis en ervaring graag door naar toekomstige brugprojecten: nieuwbouw, maar net zo goed naar vervangings- en onderhoudswerken. Het liefst in projecten waarin onze kracht naar voren komt: samen tot een goed doordacht ontwerp komen én zorgen voor een uitvoering waarin alle puzzelstukjes kloppen. En het belangrijkste: met elkaar, opdrachtgever en samenwerkingspartners, tot een mooi bruggenproject komen.”

“De invloed van de aannemer is onmisbaar om een project van A tot Z uit te denken. Rijnhavenbrug Rotterdam 33 Schreiersbrug Dokkum RENOVATIE SCHREIERSBRUG DOKKUM De renovatie van de Schreiersbrug in Dokkum werd in 2021 in opdracht van Provincie Fryslân gerealiseerd. De werkzaamheden waren noodzakelijk vanwege de opwaardering van de rondweg om Dokkum naar 100 km/h te brengen. Friso Civiel zorgde onder meer voor de vervanging van de aandrijvingen en maakte de brug op afstand bestuurbaar. Door samen te werken met Hillebrand, KTF, Sissing Noord en Machinefabriek Rusthoven, werd de renovatie efficiënt uitgevoerd met minimale hinder voor weg- en scheepvaartverkeer: een prachtig staaltje samenwerking! BETON-, WATER- EN INDUSTRIEBOUW

“We hebben dezelfde werkhouding: als iets af moet dan komt het ook af.

BETON-, WATER- EN INDUSTRIEBOUW BOUWDUO Marcel & Tjalling Sinds anderhalf jaar vormen Marcel Wiggerman en Tjalling Postma een team op civiele bouwprojecten van Friso. Wat hun bindt is hun gedeelde passie voor het civiele werk en hun vaste werkritme: heel vroeg in de ochtend rijden ze samen naar de bouwplaats, waarbij ze elkaar wekelijks afwisselen met rijden. “Het is even wennen om zo vroeg op te staan,” lacht Marcel, “maar met z’n tweeën in de auto gaat de rit toch wat sneller.” Een gedeelde liefde voor beton Beiden hebben hun weg naar civiel werk op verschillende manieren gevonden. Marcel maakte bewust de keuze voor beton na jaren in de woningbouw. “Op een gegeven moment had ik elke maatvoering van een huis in mijn hoofd,” vertelt hij. “Toen ik bij een brugproject in Groningen betrokken raakte, wist ik dat ik dit werk wilde blijven doen. Betonwerk biedt steeds nieuwe uitdagingen.” Tjalling rolde er meer toevallig in via zijn werk bij Bouwborg, dat in 2016 overgenomen werd door Friso. “Het bevalt me goed, al hoeft het voor mij niet per se altijd civiel te zijn,” zegt hij. Maar inmiddels kent hij de kneepjes van het vak en waardeert hij de afwisseling die het met zich meebrengt. “We maken een brug, we storten een waterbassin voor het waterschap of we zijn bezig met funderingen voor een hoogspanningsmast. Iedere keer heel anders dus.” Betrouwbaar vakmanschap Als timmermannen hebben Marcel en Tjalling veel kennis van materialen en bouwtechnieken. Hun specialiteit ligt in het maken van bekistingen, vaak met hout, soms met aluminium kistsystemen. Ze werken met precisie en hebben oog voor detail. “Marcel is iets meer van het grove werk en ik ben wat preciezer,” merkt Tjalling op. “Daarin vullen we elkaar goed aan. Als er iets moet gebeuren waarbij details belangrijk zijn, dan pak ik dat op.” Die samenwerking zorgt ervoor dat ze de klus altijd tot in de puntjes weten af te leveren. Samen op pad De lange uren die ze dagelijks doorbrengen in de auto vormen een essentieel onderdeel van hun samenwerking. “Als je elke dag samen in de auto zit, leer je elkaar echt kennen,” vertelt Marcel. “We hebben dezelfde werkhouding: als iets af moet, dan komt het ook af. Dat weten we van elkaar en daardoor verloopt alles soepel.” Deze gedeelde mentaliteit schept vertrouwen bij zowel opdrachtgevers als collega’s, die weten dat dit duo levert wat ze beloven. Projecten die indruk maken De projecten waar Marcel en Tjalling aan werken variëren van bruggen en gemalen tot elektriciteitsstations. Momenteel werken ze aan een tussenstation van 110 kV voor Tennet in Bolsward, waar hun ervaring met civiele werken goed van pas komt. “Dit soort projecten zijn echt speciaal,” zegt Marcel. “Je ziet iets ontstaan waaraan je hebt meegebouwd, iets dat blijft.” De trots waarmee ze praten over hun werk is onmiskenbaar en mooi om te horen. De toekomst in beton Hoewel het bouwduo niet weet wat het volgende project is dat zich aandient, kijken Marcel en Tjalling ernaar uit om samen te blijven werken. “Waar de volgende klus ons brengt, weten we niet,” zegt Tjalling, “maar als het aan ons ligt, blijven we dit nog wel samen een tijdje doen.” Voor hen is elk project een nieuwe kans om hun vakmanschap te laten zien en een blijvend bouwwerk achter te laten. 35 Marcel (54) en Tjalling (52) werken nu anderhalf jaar samen. Marcel werkt sinds 2017 en Tjalling sinds 2016 voor Friso. Ze vullen elkaar goed aan in hun expertise en houden van de afwisseling die het civiele werk hen biedt.

Woningbouw Aannemingsmaatschappij Friso bouwt met en voor elkaar aan een duurzame leefomgeving. Friso bouwt eigen ontwikkelprojecten, zet zich in voor de sociale huursector en voert diverse woningrenovaties uit. Friso is een betrokken bouwer die snel en seriematig kan bouwen. In de eigen fabrieken van Houkesloot worden bouwelementen van beton en hout geproduceerd. Dit alles duurzaam en verantwoord.

PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder worden de actuele woningbouwprojecten benoemd. Daarna wordt er in gegaan op duurzaam en toekomst gericht bouwen samen met Wonen Noordwest Friesland en Zijlstra Architecten. Tot slot het bouwduo Cor en Marten: ondanks hun verschillende achtergronden vormen zij een ijzersterk bouwduo. 22 woningen Skoatterwâld Heerenveen 46 woningen Bitgum 28 appartementen Het Perk Sneek Friesland Ameland – Nieuwbouw meerdere woningen | Particuliere opdrachtgevers Achlum – Nieuwbouw 4 woningen | Wonen Noordwest Friesland Burgum – Nieuwbouw 8 woningen* | WoonFriesland Bitgum – Nieuwbouw 46 woningen | Wonen Noord West Friesland Buitenpost – 19 woningen Buitenpost | Klavier projectontwikkeling Deinum – Nieuwbouw 4 woningen | Wonen Noordwest Friesland Donkerbroek – Nieuwbouw 10 woningen* | WoonFriesland Drachten – Nieuwbouw 20 kwadrantwoningen* | WoonFriesland Earnewâld – Nieuwbouw 8 woningen* | WoonFriesland Garyp - Nieuwbouw 14 woningen* | WoonFriesland Heerenveen – Nieuwbouw 20 woningen* | WoonFriesland Heerenveen – Nieuwbouw 22 woningen | Frisoplan / Blue Banner Heerenveen – Nieuwbouw 42 woningen* | WoonFriesland Lekkum – Nieuwbouw 4 woningen* | WoonFriesland Marsum – Nieuwbouw 8 woningen | Wonen Noordwest Friesland Sneek – Nieuwbouw 64 woningen Het Perk | Woonfriesland Sneek – Nieuwbouw 28 appartementen Het Perk | Elkien Sneek – Nieuwbouw 28 woningen geWOONhout | Accolade Surhuisterveen De Kamp – Nieuwbouw 15 woningen* | WoonFriesland Surhuisterveen De Kim – Nieuwbouw 15 woningen* | WoonFriesland Terschelling – Nieuwbouw meerdere villa’s | Particuliere opdrachtgevers Vlieland – Nieuwbouw vakantiewoning | Particulier Winsum/St Jacobiparochie – Nieuwbouw 15 woningen | Wonen Noordwest Friesland Wirdum – Nieuwbouw 16 woningen* | WoonFriesland Wolvega – Nieuwbouw 20 woningen* | WoonFriesland Groningen Bedum – Sloop en nieuwbouw 42 CLT woningen | Wierden en Borgen Loppersum – Nieuwbouw 10 woningen| Wierden en Borgen Slochteren – Sloop- en nieuwbouw 12 woningen| NCG/particulier Gelderland Veldhoek – Nieuwbouw 4 bedrijfshallen en luxe villa KP Houthandel | KPt Holding BV 8 woningen Burgum Overijssel Alberg – Nieuwbouw 15 appartementen Plan Miets | Bijont 37 WONINGBOUW

VAN DE BOUWGROND Samen met Wonen Noordwest Friesland bouwen aan duurzame woningen Het partnerschap tussen Friso Bouwgroep, Wonen Noordwest Friesland (Wonen NWF) en Zijlstra Architecten gaat verder dan een zakelijke samenwerking. Het is een langetermijnrelatie gebouwd op vertrouwen, gedeelde ambities, en een gezamenlijke visie op duurzaam en toekomstgericht bouwen. Arnold Jaspers (Wonen NWF), Rudolf Zijlstra (Zijlstra Architecten) en Gerard Visser (Friso Bouwgroep) delen hun ervaringen en inzichten over deze bijzondere samenwerking en wat het betekent om samen te bouwen aan de toekomst. ARCHITECT: ZIJLSTRA ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: W2N ENGINEERS V.l.n.r.: Arnold Jaspers, projectleider ontwikkeling Wonen NWF, Gerard Visser, hoofd calculatie Friso Bouwgroep en Rudolf Zijlstra, architect Zijlstra Architecten.

ICOONPROJECT // WONEN NOORDWEST FRIESLAND m“Het gaat erom duurzame keuzes te blijven bijdragen aan de leefomgeving. Arnold Jaspers Projectleider Wonen NWF aken die esthetisch en functioneel EEN SAMENWERKING MET HISTORIE “Onze samenwerking gaat terug tot het begin van de jaren zeventig,” vertelt Rudolf. “Mijn vader werkte toen al samen met Wonen NWF. Inmiddels hebben we samen vele projecten gerealiseerd, met als doel de ultieme woning voor onze huurders te ontwikkelen.” Deze nauwe band heeft geresulteerd in een solide partnerschap waarbij partijen elkaars kracht aanvullen. 39 Gerard benadrukt dat ook Friso al jarenlang samenwerkt met Wonen NWF. “We hebben door de jaren heen verschillende woningtypes gebouwd, van gezinswoningen tot levensloopbestendige woningen. De samenwerking is gebaseerd op wederzijds vertrouwen, korte lijnen en een gedeelde toewijding aan kwaliteit.” Deze rijke historie biedt een stabiele basis, maar het gaat ook om constant vernieuwen. “Vertrouwen is belangrijk, maar er is altijd ruimte om elkaar uit te dagen en samen verder te groeien,” aldus Rudolf. Het is die combinatie van continuïteit en innovatie die de samenwerking zo krachtig maakt. PROJECTEN DIE EEN VERSCHIL MAKEN In de afgelopen jaren heeft de samenwerking geleid tot een reeks impactvolle projecten. Zo werden tussen 2019 en 2023 meer dan 70 nieuwbouwwoningen in negen dorpen opgeleverd en in 2024 vijftien woningen in St. Jacobiparochie en Winsum. Ook de recente aanbesteding voor het project van 46 woningen in Bitgum, laat zien hoe innovatie en samenwerking hand in hand gaan. Omdat die opgave in competitie zou worden vergeven, hebben Friso en Zijlstra daarvoor de krachten gebundeld. “Na de presentatie en beoordeling van de ingediende plannen bleek opnieuw dat we ook via die route het beste plan voor Wonen NWF hadden ontwikkeld. Een mooie bevestiging van de kracht van onze samenwerking.” Arnold licht toe: “Deze projecten sluiten direct aan bij de behoeften van onze >> WONINGBOUW

huurders. Ze zijn duurzaam, energiezuinig en passen binnen de dorpskern(en). Daarnaast houden we rekening met de omgeving, zodat de woningen bijdragen aan het karakter van het gebied.” Bij elk project wordt er gekeken naar hoe de woningen niet alleen aansluiten bij de huidige behoeften, maar ook bij toekomstige ontwikkelingen. “Een woning moet een investering zijn die generaties lang meegaat,” benadrukt Arnold. “Het gaat erom duurzame keuzes te maken die esthetisch en functioneel blijven bijdragen aan de leefomgeving.” MAATWERK UIT DE FABRIEK: PREFABPRODUCTIE BIJ FRISO Een belangrijke troef in de samenwerking is de prefab productie van Friso. In de moderne fabriek van Houkesloot Toelevering, onderdeel van Friso Bouwgroep, worden maatwerk prefabelementen vervaardigd, waaronder houten kozijnen, houtskeletbouwelementen, en betonelementen. Gerard legt uit hoe deze aanpak het bouwproces versnelt en tegelijkertijd de kwaliteit waarborgt. “Prefab stelt ons in staat om snel en efficiënt te bouwen,” zegt Gerard. “De elementen worden in de fabriek volledig voorbereid, inclusief spouwisolatie en afgelakte Accoya buitenkozijnen met beglazing, waardoor een hoge luchtdichtheid wordt gerealiseerd. Hierdoor kunnen we op locatie sneller werken, zonder in te leveren op maatwerk of kwaliteit.” Arnold voegt toe: “Wat deze aanpak zo waardevol maakt, is de flexibiliteit. We kunnen woningen ontwerpen die passen bij de specifieke wensen van onze huurders, terwijl we profiteren van de voordelen van prefabbouw: snelheid, precisie en duurzaamheid. Voorbeelden hiervan zijn projecten in Hallum, Berltsum, Menaam en Bitgummole. Op vier locaties waren verschillende uitvoeringen van woningen voor één- en tweepersoonshuishoudens en levensloopwoningen gepland. Deze zijn niet gelijktijdig gestart, maar wel binnen de gestelde werkbare dagen gerealiseerd. Dat was niet mogelijk geweest, (zie kader) zonder prefab. Hierbij helpt het Friso Bouwconcept in de bouwsnelheid.” INNOVATIE DOOR SAMENWERKING De sleutel tot succes bij deze projecten ligt in de open samenwerking tussen de betrokken partijen. Gerard legt uit: “We werken bij het project in Bitgum volgens een bouwteamconcept waarbij we al in een vroeg stadium meedenken over het ontwerp. Hierdoor ontstaan oplossingen die praktisch uitvoerbaar zijn én aansluiten bij de wensen van de opdrachtgever.” Rudolf voegt toe: “Bijvoorbeeld bij de levensloopbestendige woningen: we hebben gekozen voor een ontwerp met een piramidekap, wat zowel esthetisch als functioneel voordelen biedt. Met een standaard zadeldak is er op de verdieping meer ruimte, maar dat is in dit geval ongewenst. Het huis wordt dan duurder om te huren en bovendien betekent meer gebouw meer bouwkosten en hogere energiekosten voor de bewoner.” Deze processen laten zien hoe innovatie en praktijk elkaar kunnen versterken. Daarnaast speelt duurzaamheid een grote rol in de i “Prefab stelt ons Hoofd calculatie Friso Bouwgroep n staat om snel en efficiënt te bouwen Gerard Visser

samenwerking. “Het gaat niet alleen om wat we bouwen, maar ook hoe we dat doen,” benadrukt Rudolf. De combinatie van circulaire materialen en energie-efficiënte technieken zorgt voor woningen die zowel nu als in de toekomst waardevol blijven. DE WONINGBOUW- EN DUURZAAMHEIDSOPGAVE De duurzaamheidsambities van Wonen NWF spelen een centrale rol in elk project. Arnold legt uit: “We streven naar CO₂-neutrale woningen die voldoen aan de strengste eisen op het gebied van isolatie en energie-efficiëntie. Daarbij kijken we ook naar de lange termijn: hoe kunnen we woningen creëren die niet alleen nu, maar ook over zeventig jaar nog relevant zijn?” Het toepassen van circulaire principes en het gebruik van duurzame materialen, zoals hout, speelt hierbij een belangrijke rol. “Hout heeft onze voorkeur boven kunststof vanwege de duurzaamheid en de uitstraling,” zegt Arnold. “Maar we blijven flexibel en kiezen altijd wat het beste past bij de eisen van dat moment.” BETROKKENHEID VAN BEWONERS Een uniek aspect van de projecten van Wonen NWF is de betrokkenheid van bewoners. “Bij renovatie-, sloop- en nieuwbouwprojecten betrekken we de bewoners in het ontwerpproces,” vertelt Arnold. “Hun input is van onschatbare waarde. Bij een recent project in Dronrijp hebben we de bewoners gevraagd input te leveren over wat zij in hun woning terug wilden zien. Op basis van die input hebben we vervolgens het ontwerp verder uitgewerkt en is het gelukt om de wensen van de huurders hierin mee te nemen. Bij de tenderopgave in Bitgum zaten de bewoners in de beoordelingscommissie die de ingediende plannen moesten beoordelen.” Deze aanpak zorgt niet alleen voor draagvlak, maar ook voor woningen die echt aansluiten bij de behoeften van de gebruikers. “Het is een intensief proces, maar het levert altijd een beter eindresultaat op,” zegt Gerard. “Wanneer huurders zich gehoord voelen, groeit hun vertrouwen in het project.” TROTS OP HET RESULTAAT Wat maakt deze samenwerking zo bijzonder? Voor Arnold, Rudolf en Gerard is het antwoord duidelijk: het gezamenlijke eindresultaat. “Het is prachtig om te zien hoe we samen woningen realiseren die echt iets toevoegen aan de gemeenschap,” zegt Rudolf. “Dat is waar we het uiteindelijk voor doen.” Ook Arnold kijkt met trots terug op de projecten: “De afgelopen jaren hebben we laten zien wat er mogelijk is als je elkaar vertrouwt en de ruimte geeft om te innoveren. Deze samenwerking blijft zich ontwikkelen en dat biedt alleen maar meer mogelijkheden voor de toekomst.” 41 HET FRISO BOUWCONCEPT Het Friso Bouwconcept biedt ‘standaard maatwerk’, waardoor er binnen de conceptkaders veel ontwerpvrijheid overblijft voor de architect. Daarnaast kan de opdrachtgever haar eigen Plan van Eisen (PvE) implementeren. De woningen worden vervolgens lokaal geprefabriceerd in de prefab fabriek van Houkesloot Toelevering in Leeuwarden en op de bouwplaats gemonteerd. Daardoor kunnen maatwerkwoningen snel worden gebouwd en betaalbaar worden aangeboden. Belangrijke onderdelen van het concept zijn minimaal energieverbruik, aangenaam leefklimaat en duurzaamheid.

BOUWDUO BOUWDUO Marten & Cor Marten van der Wier en Cor Boorsma werken al acht jaar samen op woningbouwprojecten van Aannemingsmaatschappij Friso. Waar de één sterk is in de uitvoering op de bouwplaats, blinkt de ander uit in werkvoorbereiding en personeelsplanning. Samen vormen ze een ijzersterk bouwduo waarin ze elkaar aanvullen, scherp houden en versterken. Verschillende achtergronden, één doel Marten begon zijn carrière bij Friso in 1983 als leerling-timmerman, vertrok na een aantal jaren en kwam ook weer terug. “Het mooie is dat ik hier op de werkvloer ben begonnen en alle stappen heb doorlopen,” vertelt hij. “Ik weet precies wat er nodig is om een project goed te laten draaien. Dat helpt me om jonge uitvoerders en vaklieden op te leiden en te begeleiden. Zo kan ik hen voorbereiden op een carrière die, als het meezit, net zolang duurt als de mijne: al bijna 40 jaar.” Cor beaamt dit. Ook hij is onderaan de ladder begonnen en weet dus hoe processen werken. In zijn huidige werk is hij gericht op de werkvoorbereiding en de theoretische kant van de projecten. “Ik focus me op de planning, inkoop en voorbereiding. Zo vullen we elkaar perfect aan,” legt hij uit. “In 2016 hadden we een heel groot werk aangenomen in Amersfoort voor woningcorporatie ‘De Alliantie’”, vertelt hij verder. Toen zei ik tegen onze directeur Henk Dedden; maar wie moet dat dan gaan doen? Daar hebben we momenteel geen bezetting voor.” “Komt allemaal goed jongen, komt goed!”, antwoordde Henk vol vertrouwen. En het kwam goed. Marten kwam weer terug bij Friso en sindsdien werken Cor en Marten met veel plezier samen. Elkaar versterken “Het voelt als een natuurlijke samenwerking,” zegt Marten. “We weten van elkaar precies waar onze kracht ligt. Als Cor een vraag doorschuift naar mij, dan weet hij dat ik het oplos. En dat werkt andersom net zo.” Cor knikt: “We hebben veel en goed contact en daardoor wordt het werk voor ons beiden makkelijker. Als Marten bijvoorbeeld mensen over heeft, of weet dat hij straks mensen tekort heeft, dan ga ik alvast dingen regelen. En wat ik mooi vind, is dat we elkaar scherp houden. Onze ideeën zijn niet altijd hetzelfde, maar juist die verschillen zorgen voor een sterke dynamiek. We hoeven geen strijd te voeren, omdat we weten dat we allebei werken vanuit hetzelfde doel: het beste resultaat leveren.” De kracht van opleiden Om ook in de toekomst de beste resultaten te blijven leveren, vinden ze het opleiden van jonge medewerkers leuk én belangrijk. “Marten is echt een interne opleider,” vertelt Cor. “Hij begeleidt jonge uitvoerders en leerlingen op de bouwplaats en brengt zijn jarenlange ervaring over op de nieuwe generatie. Bij het sloop-/nieuwbouwproject in Bedum (zie ook pag. 82). gaf Marten bijvoorbeeld extra tekenles aan de leerlingen, want hij had gezien dat ze bouwtekeningen maken moeilijk vonden.” Marten: “Het is geweldig om te zien hoe jonge mensen zich ontwikkelen. Met sommigen gaat het sneller dan met anderen, maar dat is precies wat het zo mooi maakt. Er is altijd ruimte voor groei. Ik probeer ze de kneepjes van het vak te leren en zo bouwen we niet alleen aan woningen, maar ook aan de toekomst van jonge mensen en die van Friso.” Humor en plezier Humor en plezier zijn volgens Marten en Cor belangrijke onderdelen van hun samenwerking. “We lachen veel,” zegt Marten. “Een grapje hier en daar zorgt voor een ontspannen sfeer en dat werkt door in de rest van het team.” Cor knikt instemmend: “Dat plezier zorgt er ook voor dat de onderlinge band goed blijft. We werken hard, maar we vieren ook samen successen. Dat kan iets kleins zijn, zoals met Sinterklaas een chocoladeletter in de werklaarzen, of een mooi feestje voor iemand die met pensioen gaat. Dat soort attenties en betrokken vieringen maken het verschil.” Cor (60 jaar) en Marten (58 jaar) werken acht jaar samen bij Friso. Ze vullen elkaar aan en zorgen voor een stabiele basis binnen hun projecten door hun natuurlijke manier van samenwerken.

43 a“ Onze ideeën zijn niet ltijd hetzelfde, maar juist die verschillen zorgen voor een sterke dynamiek. WONINGBOUW

Ontwikkeling Al sinds 1946 bouwt Frisoplan met en voor elkaar aan een duurzame leefomgeving. Friso bouwt eigen ontwikkelprojecten, zet zich in voor de sociale huursector en voert diverse woningrenovaties en transformaties uit. Kortom, Friso is een betrokken bouwer die snel en tegen een goede prijs seriematig kan bouwen. In de eigen fabrieken worden bouwelementen van beton en hout geproduceerd. Duurzaam en verantwoord. Friso bouwt naast nieuwbouwwoningen voor de ontwikkeltak Frisoplan, ook voor verschillende woningcorporaties en particulieren.

PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder worden alle actuele ontwikkelprojecten benoemd. Daarna duiken we in de wereld van participatie. Eerst door in te gaan op de aanpak van Friso, toegepast in verschillende projecten in de gemeente Súdwest-Fryslân. Tot slot vertelt expert Anke Siegers meer over de ‘Nieuwe Route’, een methode voor besluitvormingsprocessen. Sneeckermeesters Fase II Sneek 45 45 woningen Wetterhiem Leeuwarden 28 woningen It Partoer - Het Perk Sneek 19 appartementen Burmaniastate Stiens Friesland Beetsterzwaag – Nieuwbouw 4 woningen | Frisoplan Heerenveen – Nieuwbouw 22 woningen Skoatterwâld | Frisoplan/Blue banner IJsbrechtum – Nieuwbouw 21 woningen | Frisoplan Leeuwarden – Nieuwbouw 27 appartementen | WoonFriesland Leeuwarden – Nieuwbouw 38 appartementen | WoonFriesland Leeuwarden – Nieuwbouw 78 appartementen (blok 2) | Frisoplan/ Slokker Leeuwarden – 45 woningen Middelsee (Wetterhiem) | Frisoplan Makkum – Simmerfjild | Frisoplan Sneek – Doopsgezinde kerk | Frisoplan Sneek – Harinxmaland | Frisoplan Sneek – Sneeckermeesters Fase II | Frisoplan Sneek – Nieuwbouw 28 woningen It Partoer Het Perk | Frisoplan Sneek – Zuiderkerk, 14 appartementen | Frisoplan Stiens – 19 appartementen Burmaniastate | Kolthof ONTWIKKELING

PARTICIPATIE Hoe participatie in Súdwest-Fryslân voor betere plannen zorgt Het woord ‘participatie’ horen we steeds vaker. Maar wat betekent het precies? Het is een Frans leenwoord dat ‘deelnemen’ betekent. In de praktijk gaat het om betrokkenheid: een proces waarin mensen actief meedenken, invloed uitoefenen en soms ook meebeslissen over zaken die hen aangaan. Het doel? Iedereen een stem geven, zodat besluitvorming beter onderbouwd is en meer perspectieven omvat. Sinds de invoering van de Omgevingswet in januari 2024 is participatie niet langer vrijblijvend. De wet verplicht overheden om burgers, bedrijven en organisaties vroegtijdig te betrekken bij beslissingen over de leefomgeving. Daarbij wordt benadrukt dat participatie verder moet gaan dan inspraak alleen; het moet gebaseerd zijn op samenwerking en dialoog. Bovendien schrijft de wet voor dat ook kwetsbare groepen in de samenleving betrokken moeten worden. Al een aantal jaren zijn Rosemarie Klapwijk en Berber Dedden vanuit Frisoplan aan de slag met het thema participatie, samen met collega’s en adviseurs. In dit artikel vertellen zij meer over participatie en hoe dit binnen Frisoplan wordt aangepakt en wat daarbij hun ervaringen zijn. WAAROM PARTICIPATIE WERKT Rosemarie en Berber: “Goed uitgevoerde participatieprocessen brengen tal van voordelen met zich mee. Het creëert draagvlak, zorgt voor meer transparantie, voorkomt misverstanden en leidt tot minder conflicten. Besluiten zijn daardoor beter onderbouwd en daarna sneller uitvoerbaar. Onderzoek toont zelfs aan dat participatieprocedures leiden tot minder bezwaarzaken bij de Raad van State. Dat maakt het een krachtige manier van werken voor zowel overheden als ontwikkelaars, want het leidt tot plannen die beter aansluiten op de behoeften van alle betrokkenen.” “Maar participatie kent ook uitdagingen. Het zogenaamde NIMBYfenomeen (Not In My Backyard) is daar een voorbeeld van. Hoe goed je proces ook is, weerstand blijft een obstakel als je iemands leefomgeving verandert. En dat is begrijpelijk! Als professional handel je vanuit een visie op een locatie, de woningbouwopgave of een bestemmingsplan dat mogelijkheden biedt, maar inwoners hebben hier vaak weinig boodschap aan. ‘Kan dit niet op een andere locatie?’of ‘Waarom hier?’ krijgen we regelmatig van omwonenden te horen.” KERNPUNTEN DIE OP HET THEMA BINNEN DE OMGEVINGSWET WORDEN VOORGESCHREVEN ZIJN: - Vroegtijdig betrekken van burgers en belanghebbenden al tijdens de voorbereidingsfase - Meer ruimte geven voor initiatieven van de gemeenschap - Het gaat niet alleen om inspraak maar nog belangrijker: samenwerking en dialoog - Er gelden nog steeds formele inspraakprocedures - Vergeet niet om de kwetsbare groepen te betrekken

ICOONPROJECT // PARTICIPATIE IN SÚDWEST-FRYSLÂN ONZE AANPAK BINNEN FRISOPLAN “Als maatschappelijke bouwer zien wij participatie niet als een verplichting, maar als een kans. Het stelt ons in staat om projecten te realiseren die écht aansluiten bij de wensen van de omgeving. We verwerken graag de inbreng vanuit de gemeenschap bij initiatieven en besteden aandacht aan duidelijke communicatie en transparantie.” Berber: “Tegelijkertijd is dat voor ons als bouwer en ontwikkelaar soms best een puzzel. We willen graag zoveel mogelijk de input van inwoners meenemen en tegelijkertijd voldoen aan de eisen en wensen van de gemeente. Daarnaast moeten we natuurlijk zorgen dat het project technisch en financieel haalbaar is.” 47 “Om het participatieproces zoveel mogelijk te standaardiseren en gebruiksvriendelijker te maken, werken we aan een participatieblauwdruk. Hierin leggen we alle stappen, tools en handvatten vast die nodig zijn voor een succesvol proces. Maar hoewel standaardisering helpt, blijft participatie maatwerk. Iedere locatie, gemeente en gemeenschap vraagt om een eigen aanpak.” “ We willen graag de input van inwoners meenemen en tegelijkertijd voldoen aan de eisen en wensen van de gemeente. Berber Dedden Participatiebegeleider >> ONTWIKKELING

VAN INTENTIE TOT RESULTAAT: SIMMERFJILD IN MAKKUM “Een mooi voorbeeld van participatie is het project Simmerfjild in Makkum. Samen met de gemeente Súdwest-Fryslân hebben we de haalbaarheid onderzocht om ongeveer 50 woningen te bouwen. Voor de omwonenden en andere geïnteresseerden hebben we drie participatiebijeenkomsten georganiseerd, waarin de volgende thema’s centraal stonden: ‘informeren’, ‘samen aan de slag’, en ‘gemeenschappelijke deler’.” “Tijdens de eerste bijeenkomst lag de focus op informeren. We gaven inzicht in de uitgangspunten van het project en luisterden naar de eerste reacties van omwonenden. In de tweede fase werkten we samen met bewoners en geïnteresseerden aan concrete ideeën. In de laatste fase vertaalden we deze input naar een concept stedenbouwkundig ontwerp dat getoetst werd.” “Door het participatieproces was het concept stedenbouwkundig ontwerp beter afgestemd op de wensen van de omgeving en ontstond er een constructieve samenwerking, met meer draagvlak dan gemiddeld. Bovendien heeft het veel belangstelling voor het nieuwe uitbreidingsplan opgeleverd en als kers op de taart verwachten we dat de planologische doorloop korter is, omdat er aan de voorkant al veel struikelblokken opgelost zijn.” IJSBRECHTUM: CO-CREATIE MET HET DORP “In IJsbrechtum onderzochten we, in opdracht van een grondeigenaar, of zijn land geschikt was voor woningbouw voor jongeren uit het dorp. We vroegen een vooroverleg aan bij de gemeente en maakten hiervoor een eerste schets om te onderzoeken of de gemeente wilde meewerken. De gemeente was voorzichtig positief ‘ja, tenzij…’ dat aan de voorwaarde voldaan werd om goede bewijsstukken aan te leveren, zoals planologische onderzoeken en ruimtelijke onderbouwing.” “Een belangrijk onderdeel hiervan was ook participatie. We schakelden een adviseur van Weusthuis & Partners in, die kritisch meedacht en de focus op de mensen hield. Na het sluiten van de intentieovereenkomst met de gemeente gingen we in gesprek met omwonenden en dorpsbelang. Al snel bleek dat omwonenden graag het hele dorp vanaf het begin wilden betrekken. Wat wij als de juiste route zagen, eerst belanghebbenden informeren en daarna de rest van de omgeving, bleek in de praktijk anders te liggen. Het is cruciaal om zulke beslissingen niet voor, maar samen met betrokkenen te nemen.” “Het participatieproces bestond net zoals in Makkum uit drie fasen. In de eerste bijeenkomst verzamelden we wensen, zorgen en twijfels van de inwoners. Een woonbehoefteonderzoek volgde. In de tweede “ Je wil graag alle betrokkenen tevredenstellen, maar dat is inhoudelijk niet altijd haalbaar. Juist dan is een duidelijk en zorgvuldig proces minstens zo belangrijk als de uitkomst. Rosemarie Klapwijk Projectontwikkelaar

ONTWIKKELING bijeenkomst deelden we de resultaten en gingen we samen met de inwoners verder: hoe kan de locatie op basis van deze informatie worden ingevuld? Deze input werd door een stedenbouwkundig architect vertaald naar drie scenario’s die we met vijftien gemeentelijke afdelingen bespraken. Uiteindelijk leidde alle input tot een stedenbouwkundig ontwerp dat binnen de kaders zoveel als mogelijk aansluit bij de wensen van betrokkenen; een sterker plan dan de oorspronkelijke schets. Het resultaat kwam tot stand door de goede samenwerking tussen grondeigenaar, gemeente, inwoners, dorpsbelang, woningzoekenden, een participatieadviseur en de stedenbouwkundig architect.” Rosemarie: “Ook hier was het soms een puzzel: niet alle individuele belangen konden samengebracht worden. Je wil graag alle betrokkenen tevredenstellen, maar dat is inhoudelijk niet altijd haalbaar. Juist dan is een duidelijk en zorgvuldig proces minstens zo belangrijk als de uitkomst. Ook daarom moet het participatieproces niet zonder omwonenden of inwoners worden bepaald, maar mét hen.” VAN WEERSTAND NAAR SAMENWERKING “Wat leren we van deze projecten? Allereerst dat participatie draait om échte samenwerking. De Omgevingswet benadrukt dat participatie meer is dan het organiseren van inspraakmomenten. Het vraagt om betrokkenheid en dialoog op elk niveau. In Makkum en IJsbrechtum bleek een gestructureerd proces met duidelijke fases effectief. Het werkte goed om een duidelijk aanspreekpunt voor het dorp te hebben. Ook gaven de projectwebsite en de nieuwsberichten transparantie en duidelijkheid, net als het vooraf duidelijke kaders stellen en je aan de afspraken houden.” Participatie vraagt tijd, geduld en een open houding. Maar als het goed wordt aangepakt, ontstaat er niet alleen een beter plan, maar ook vertrouwen, begrip en draagvlak. En dat is precies waar Friso naar streeft: van gedoe naar gedragen. Lees hier meer over in het volgende artikel, waarin Anke Siegers uitlegt waarom deze nieuwe vorm van participatie in de huidige tijd beter werkt. 49 5 LESSONS LEARNED - We denken nog te vaak vanuit onszelf of over omwonenden in plaats van mét hen - Als ontwikkelaar en bouwer maak je al gauw keuzes vanuit je eigen perceptie - Vertrouwen opbouwen en vasthouden is cruciaal - Blijven communiceren en transparant zijn - Zonder vooraf vastgesteld kader heb je geen goede basis om te participeren

PARTICIPATIE Van gedoe naar gedragen Zoals we in het vorige artikel hebben kunnen lezen, speelt participatie een steeds grotere rol, met name bij ontwikkelprojecten binnen de woningbouw. We willen plannen maken die zoveel mogelijk aansluiten bij de belangen van alle betrokkenen en projecten realiseren die passen bij de omgeving. Dat vraagt om zorgvuldige processen. Daarom spraken we met expert Anke Siegers over draagvlak en participatie en waarom we dat beter op een andere manier kunnen doen dan we gewend zijn. Wie ben je en wat doe je? “Ik ben Anke Siegers, organisatiepsycholoog en ontwikkelaar van de Nieuwe Route, een methode voor besluitvormingsprocessen. Mijn focus ligt op het creëren van eigenaarschap en draagvlak in complexe situaties. Daarbij draait het niet alleen om de uitkomst, maar ook om hoe mensen samen tot beslissingen komen. Door deze aanpak ontstaat vertrouwen en samenwerking, wat vooral belangrijk is in processen waarbij veel verschillende belangen spelen, zoals bij woningbouw.” “De Nieuwe Route is dus een radicaal andere aanpak, waarbij betrokkenen op alle niveaus worden meegenomen in het proces. Het is niet makkelijker of sneller dan de traditionele aanpak, maar het leidt wel tot minder gedoe en een gedragen besluit.” Wat maakt dat de systemen die we al jaren gebruiken niet meer werken? “Onze traditionele besluitvormingsmodellen zijn sterk hiërarchisch. Een kleine groep neemt besluiten voor een grotere groep, en dat lijkt misschien snel en efficiënt, maar in de praktijk veroorzaakt het juist weerstand en vertraging. Mensen voelen zich niet gehoord of serieus genomen, wat leidt tot juridische procedures of protesten. Maar er speelt meer: de ontzuiling van onze samenleving heeft ervoor gezorgd dat mensen zich niet langer vertegenwoordigd voelen door traditionele structuren. Vroeger vertrouwde men op een zuil, zoals een politieke partij of een kerk, om hun belangen te behartigen. Nu voelen mensen die vertegenwoordiging niet meer en willen ze direct invloed hebben.” Kun je uitleggen wat de Nieuwe Route anders doet? “De Nieuwe Route draait om het betrekken van alle belanghebbenden vanaf het allereerste moment. Het proces begint met het vaststellen van heldere kaders, bijvoorbeeld rondom budget of regelgeving, zodat iedereen weet wat er mogelijk is. Daarna komen alle betrokkenen samen om binnen die kaders gezamenlijk tot een gedragen plan te komen. In tegenstelling tot de traditionele route, waarbij een kleine groep besluit en anderen pas later worden gehoord, zorgt dit proces ervoor dat er minder weerstand ontstaat. Bij het Sionsberg-project in Dokkum hebben we deze methode toegepast met meer dan 300 mensen, wat resulteerde in een plan waar iedereen achter stond.”

EXTERN INTERVIEW // ANKE SIEGERS OVER DE NIEUWE ROUTE Gebruikelijk Kanteling Besluitvorming Proces naar eigenaarschap Ideeën inbrengen kader stellen Nieuwe route meedenken Gebruikelijke Uitgangspunt systeem beslissers nemen dit mee Beslissers Besluiten Besluiten © www.datisHelder.com Kanteling gebruikelijke besluitvorming naar Nieuwe Route. Bron: www.datishelder.com 51 Wat levert deze nieuwe manier van besluitvorming op? “Het grootste voordeel is dat je niet alleen een beter plan krijgt, maar ook een proces waarin mensen zich gehoord en gezien voelen. Dit leidt tot minder weerstand, minder vertraging en betere relaties tussen alle betrokken partijen. Bovendien maakt deze aanpak het mogelijk om complexe vraagstukken, zoals energietransitie of woningbouw, op een duurzame manier aan te pakken. Het vergt meer tijd en inzet aan de voorkant, maar die investering betaalt zich dubbel en dwars terug.” Hoe zou deze aanpak toegepast kunnen worden in woningbouwprojecten? “Het begint met luisteren en verkennen. Vraag jezelf af: wie worden geraakt door dit project? Wie liggen er wakker van? Het is belangrijk om niet alleen te werken met de usual suspects, zoals dorpsbelangen of vertegenwoordigers, maar echt te kijken naar iedereen die direct of indirect betrokken is. Vervolgens stel je met de kaderstellende partijen, zoals gemeente en bouwer/projectontwikkelaar neutrale kaders vast: wetgeving, vastliggende afspraken en financiële kaders. Daarna organiseer je voorbereidende gesprekken, waarin je uitlegt wat het proces inhoudt en wat er verwacht wordt van de deelnemers. Een voorbeeld van een dergelijk proces is een warmtenetproject in Meppel, waar we bewoners actief hebben betrokken bij het vormgeven van de plannen. Tijdens de besluitvormingsdag zelf werken alle betrokkenen samen aan een concreet plan dat past binnen de gestelde kaders. Omdat iedereen vanaf het begin betrokken is, ontstaat er draagvlak en vertrouwen.” Heb je tips voor Friso om van gedoe naar gedragen te komen? “Zeker. Ten eerste: begin met het bouwen van vertrouwen. Wees transparant over de kaders en neem bewoners en belanghebbenden vanaf het begin serieus. Ten tweede: gebruik inclusieve werkvormen zoals kringgesprekken of visuele hulpmiddelen om iedereen, ongeacht achtergrond of opleidingsniveau, mee te laten doen. En tot slot: zorg voor een goede begeleiding van het proces, idealiter door een onafhankelijke partij, zodat alle stemmen eerlijk worden gehoord. Bedenk dat het niet alleen gaat om dit ene project, maar ook om de langetermijnrelatie met de gemeenschap. Alles wat je aandacht geeft, groeit. Als je investeert in vertrouwen en samenwerking, pluk je daar op lange termijn de vruchten van.” Welke uitdagingen zie je voor organisaties zoals Friso? “Een belangrijke uitdaging is de rolverdeling. Als bouwer of ontwikkelaar heb je vaak een dubbele rol: je bent inhoudelijk betrokken, een partij met eigen belangen en kaderstellend. Het is dan essentieel om een onafhankelijke procesbegeleider in te schakelen, zodat het vertrouwen van de betrokkenen niet wordt geschaad en er geen discussie meer komt over de kaders. Daarnaast moet je leren omgaan met het activeren van het stille midden, de groep mensen die zich normaal gesproken niet uitspreekt. Zij zijn vaak de sleutel tot een breder draagvlak.” Voldoet het aan de kaders? dan door. Proces controleren Proces faciliteren Betrokken bij uitvoering Kader Plan. ONTWIKKELING

Onderhoud en verbouw Onderhoud en verbouw is een veelzijdige discipline van Friso Bouwgroep. Niet alleen de calamiteitendienst valt hieronder, maar ook het reguliere en planmatige onderhoud én het verbouwen, renoveren en verduurzamen van woningen valt onder deze discipline. Friso is een betrokken bouwer: zowel in geval van nood of calamiteiten, als op kleinschalig niveau. Op dit moment is Friso actief bij opdrachtgevers als Achmea, Vitens en Fletcher Hotels.

PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder wordt een greep uit de actuele onderhouds- en verbouwprojecten benoemd. De Friso busjes rijden regelmatig voor bij vaste opdracht-gevers. Zo ook bij Graphic Packaging in Sneek en Frisius MC in Leeuwarden waar de timmerlieden kind aan huis zijn. Nieuw in het magazine is de rubriek Afdeling in beeld, met dit keer aandacht voor het Service- en onderhoudsteam. Zij staan 24/7 per week paraat om calamiteiten op te lossen. Drenthe Emmen – Verbouw winkel | Particulier Gevelrenovatie Baenseinflat Leeuwarden Flevoland Dronten – Herstel persleiding onder Vossemeer | COA Flevoland – Diverse werkzaamheden onderwijshuisvesting | Aeres Verduurzaming Fletcher Hotel Malle Jan Friesland Ameland – Verduurzaming Burgemeesterswoning | Gemeente Ameland Ameland – Diverse verbouwwerkzaamheden vakantie-accommodaties | Diverse opdrachtgevers Appelscha – Casco onderhoud 5 woningen | Buitenplaats de Hildenberg Dokkum – Nieuw- en verbouw bedrijfsloods en kantoor | By Ber B.V. Drachten – Verbouw diverse ruimtes | OSG Singelland Een – Casco onderhoud 2 woningen | Bouwcombinatie Friso/GMB Friesland – Diverse werken | Particuliere opdrachtgevers Friesland – Diverse werkzaamheden op diverse locaties | Vitens Friesland – Diverse werkzaamheden op diverse locaties | Achmea Harlingen – Realiseren les-/praktijklokaal | RSG Simon Vestdijk Leeuwarden – Verbouw bedrijfslab en diverse onderhoudswerkzaamheden | Friesland Campina Leeuwarden – Gevelrenovatie Baenseinflat | VVE Leeuwarden – Gevelrenovatie/onderhoud | Vitens Leeuwarden – Dakrenovatie Kanselarij | Hendrick de Keyer Leeuwarden – Diverse nieuw- en verbouwwerkzaamheden | Frisius MC Leeuwarden – Diverse onderhoudsklussen en verbouwwerkzaamheden | NHL Stenden Sneek – Verbouw/nieuwbouwwerkzaamheden diverse locaties | Firda Sneek – Eeltjebaasweg | Firda Sneek – Sneeckermeesters Fase II | De Fuut Terschelling – Verduurzaming 400 woningen | WoonFriesland Ureterp – Selmien-West 17 | Sarpath BV Verduurzaming 78 appartementen Enschede Groningen Groningen – Diverse werkzaamheden op diverse locaties | Particuliere opdrachtgevers Groningen – Herstelwerkzaamheden op diverse locaties | Achmea Groningen – Verbouw Gasterra gebouw Groningen | NHL Stenden Meedhuizen – Versterken 9 woningen | Particulier/NCG Zoutkamp – Uitbreiding gebouw 8 munitiedepot | Rijksvastgoed Gelderland Eibergen – Verduurzaming en groot onderhoud 57 woningen Meidoornstraat | ProWonen Gelderland – Werkzaamheden op diverse productielocaties | Friesland Campina Groenlo – Groot onderhoud, verduurzaming en renovatie ca. 80 woningen | De Woonplaats Twente en Achterhoek – Herstelwerkaamheden van 600 schademeldingen | Achmea en Univé Vierhouten – Verduurzaming en groot onderhoud Boutique hotel De Mallejan | Fletcher Hotels Vorden en omgeving – Verduurzaming en groot onderhoud 80 woningen | ProWonen Renovatie & onderhoud Vitens Leeuwarden Overijssel Enschede/Losser – Groot onderhoud en verduurzaming ca. 170 woningen | Domijn Enschede – Groot onderhoud, verduurzaming en renovatie ca. 180 woningen en 60 appartementen | De Woonplaats Tubbergen – Groot onderhoud en verduurzaming 53 woningen Industriestraat | WS Tubbergen Zwolle – Oude Veerweg 1 | Vitens Bovenstaande projecten zijn een samenvatting uit ruim 5000 klussen op jaarbasis. 53 ONDERHOUD EN VERBOUW

IN DE BOUWSPOT // FRISIUS MC LOCATIE LEEUWARDEN Innovatie en samenwerking met Frisius MC & Graphic Packaging Zowel voor Frisius MC locatie Leeuwarden als voor Graphic Packaging International (GPI) in Sneek is Friso Totaalbouw al jaren een veelzijdige en betrouwbare partner. Van logistieke oplossingen tot gespecialiseerde verbouwingen, de samenwerking gaat vooral om flexibiliteit en technische expertise, zonder poespas. MEDISCH CENTRUM LEEUWARDEN: STRIKTE EISEN EN SPECIALISTISCHE KENNIS In het Frisius MC* werkt Friso Totaalbouw aan allerlei grote en kleine projecten en dat is soms best een uitdaging. “Een ziekenhuis is geen reguliere bouwplaats,” zegt Jikke Castelein, huisvestingsmanager van het Frisius MC. “Je hebt te maken met kwetsbare mensen en specialistische eisen. Friso begrijpt dat als geen ander.” De samenwerking met Friso, die al sinds de jaren negentig loopt, draait om wederzijds vertrouwen en expertise. Of het nu gaat om de bouw van een nieuwe hartkatheterisatiekamer (HCK) of kleinere renovaties, Friso’s kennis van de strenge eisen rond hygiëne, luchtkwaliteit en veiligheid is onmisbaar. Een bijzonder project was de bouw van een extra MRI-ruimte. Deze moest voldoen aan strikte eisen voor geluid, straling en stabiliteit. “Dat was echt een technische uitdaging,” vertelt Abe de Boer, vestigingsleider bij Friso Leeuwarden. “Maar met onze ervaring en nauwe samenwerking met het Frisius MC hebben we dit tot een goed einde gebracht.” Jikke knikt: “We werken zonder uitgebreide bestekken. In plaats daarvan vertrouwen we op open begrotingen en Friso’s kennis van onze standaarden. Dat bespaart tijd en zorgt voor flexibiliteit tijdens de uitvoering.” WERKEN IN EEN ZORGOMGEVING Binnen het Frisius MC zijn flexibiliteit en snelle besluitvorming cruciaal. “Onze projecten worden vaak uitgevoerd in een werkende zorgomgeving,” zegt Jikke. “Daarom moeten bouwgebieden strikt afgebakend zijn en mogen zorgactiviteiten niet worden verstoord.” Een recent voorbeeld hiervan is het meerfasenproject voor de renovatie van de HCK-afdeling, waarbij bouwzones werden afgezet en er zorgvuldig werd gepland om hygiëne en patiëntveiligheid te waarborgen. V.l.n.r. Abe de Boer, vestigingsleider Friso Leeuwarden, Jikke Castelein, huisvestingsmanager Frisius MC en Frans Plat, timmerman Friso. * Medisch Centrum Leeuwarden en Tjongerschans zijn sinds 1 januari 2025 samen één medisch centrum: Frisius MC.

ONDERHOUD EN VERBOUW v “Het feit dat Friso al jarenlang ertrouwd is met onze werkwijze, is een groot voordeel. Jikke Castelein Huisvestingsmanager Frisius MC Frans Plat, timmerman bij Friso, beaamt hoe belangrijk ervaring in het ziekenhuis is: “Je leert hoe je omgaat met de specifieke omstandigheden, zoals gesloten afdelingen en strikte hygiëneprotocollen. Dat maakt het werk uitdagend, maar ook heel interessant.” Hij voegt eraan toe: “Het is ook essentieel om rekening te houden met de dagelijkse ziekenhuisoperaties, patiëntenvervoer en schoonmaak. Dat vraagt om maatwerk en zorgvuldigheid.” 55 AANPASSINGS- EN INLEVINGSVERMOGEN Een ander project waarbij Friso’s aanpassingsvermogen werd getest, was de renovatie van de afdeling geriatrie. “Je werkt op een gesloten afdeling met kwetsbare ouderen. Dat vereist niet alleen bouwkundige expertise, maar ook veel respect en inlevingsvermogen,” vertelt Frans. Bij het Frisius MC speelt de menselijke factor een belangrijke rol. “Het is fijn dat we met vaste teams werken,” zegt Jikke. “Dat zorgt voor wederzijds vertrouwen en een efficiënte samenwerking, omdat de mensen van Friso onze locatie en processen goed kennen.” EEN GEZAMENLIJKE BLIK OP DE TOEKOMST Ook de komende jaren blijft Friso betrokken bij grote renovatieprojecten, zoals de uitbreiding van medische faciliteiten. Een voorbeeld hiervan is het eerder genoemde project voor de renovatie en uitbreiding van de HCK-afdeling. “Deze projecten vereisen nauwkeurige planning en afstemming,” zegt Abe. “Ja,” beaamt Jikke. “Het feit dat Friso al jarenlang vertrouwd is met onze werkwijze, is een groot voordeel.” Daarnaast wordt ook ingezet op innovatie. “We verkennen momenteel nieuwe technologieën, zoals slimme sensoren voor gebouwbeheer en verbeterde isolatiemethoden,” vertelt Jikke. “Ook hierbij kan Friso weer een rol spelen, want hun betrokkenheid zorgt ervoor dat onze projecten soepel verlopen, zelfs in de meest complexe omgevingen.”

IN DE BOUWSPOT // GRAPHIC PACKAGING INTERNATIONAL “Dankzij een slimme toepassing van krimpfolie konden we onder vrijwel alle weersomstandigheden doorgaan. Fokke Kamp Maintenance manager GPI GRAPHIC PACKAGING INTERNATIONAL: SNEL SCHAKELEN EN MAATWERK LEVEREN In de wereld van kartonverpakkingen speelt de fabriek van Graphic Packaging International in Sneek een sleutelrol binnen de drankenindustrie. Het is één van de vier wereldwijde innovatiecentra van GPI en hier wordt verpakkingsexpertise gecombineerd met innovatieve ontwerpideeën en technologieën. “Wij maken verpakkingen voor grote spelers zoals Heineken en AB InBev,” vertelt Fokke Kamp, maintenance manager bij GPI. “Het is daarbij essentieel dat we kunnen rekenen op een partner die flexibel inspeelt op onze behoeften. En Friso doet dat.” De samenwerking begon ongeveer zes jaar geleden met de bouw van een fundering voor een nieuwe stansmachine. “Toen bleek hoe goed Friso kan meedenken en snel kan schakelen,” vervolgt Fokke. Sindsdien is Friso een vaste partner, betrokken bij uiteenlopende projecten zoals interne verbouwingen, uitbreidingen en onderhoudswerkzaamheden.

ONDERHOUD EN VERBOUW WERKEN IN EEN PRODUCTIEOMGEVING Een recent voorbeeld is de installatie van grote dakluiken voor ventilatie, een project waarbij verschillende disciplines samenkwamen. “Het vergde een precieze planning, want de fabriek kon niet lang stilliggen,” legt Andries Veenstra, vestigingsleider bij Friso, uit. “Dankzij korte lijnen konden we het project succesvol afronden, ondanks de technische complexiteit en afhankelijkheid van weersomstandigheden.” Ook kleinere initiatieven, zoals het bouwen van een chauffeursunit en aanpassingen aan logistieke ruimtes, komen regelmatig voorbij. “We denken mee met praktische oplossingen die snel gerealiseerd kunnen worden,” zegt Andries. “Dit zorgt voor continuïteit in een productieomgeving waar iedere stilstand kostbaar is.” Een ander interessant project omvatte de aanleg van een tijdelijke overkapping om de weersomstandigheden te trotseren bij het storten van beton. “Dankzij een slimme toepassing van krimpfolie konden we onder vrijwel alle weersomstandigheden doorgaan,” vertelt Fokke. “Zo’n pragmatische aanpak bespaart tijd en voorkomt onnodige vertragingen.” KORTE LIJNEN, HELDERE COMMUNICATIE De samenwerking kenmerkt zich door open communicatie en korte lijnen. “We kunnen snel schakelen,” zegt Fokke. “Dat is belangrijk in een dynamische productieomgeving als de onze.” Daarnaast speelt veiligheid een grote rol. “Onze fabriek kent strikte veiligheidsregels,” legt Fokke uit. “Het is prettig dat Friso’s medewerkers goed bekend zijn met onze procedures.” SAMEN DE TOEKOMST IN Voor de toekomst liggen er plannen voor nieuwe investeringen in duurzame verpakkingen, zoals alternatieven voor plastic. “We zitten midden in een transitie naar plasticvervanging,” zegt Fokke. “Friso helpt ons met bouwkundige aanpassingen om deze doelen te realiseren.” En dat is precies wat deze samenwerking kenmerkt: de balans tussen flexibiliteit en betrouwbaarheid. Friso wil graag in contact zijn met klanten en partners en het best mogelijke vakmanschap leveren. Duurzame oplossingen, tevreden opdrachtgevers en ‘gewoon’ doen wat nodig is, zijn belangrijke speerpunten. Fokke vat dat mooi samen: “Friso denkt met je mee en past zich aan jouw situatie aan.” 57 Fokke Kamp, maintenance manager GPI en Andries Veenstra, vestigingsleider Friso Totaalbouw.

AFDELING IN BEELD Een dag in het leven van het Service- en onderhoudsteam Het team Service en Onderhoud van Friso zorgt ervoor dat alle meldingen, van schadeherstel tot onderhoudswerkzaamheden, efficiënt en professioneel worden afgehandeld. Samenwerking, flexibel zijn en tegelijkertijd gestructureerd werken, is hierbij van groot belang. V.l.n.r: Marian Westerbeek, Thomas Spitse, Liesbeth Rijpkema, Wieger Haanstra en Simone Abma.

AFDELING IN BEELD // SERVICE EN ONDERHOUD Bij het Service- en Onderhoudsteam van Friso Bouwgroep draait alles om samenwerking. Het kantoorteam, bestaande uit Peter, Liesbeth, Wieger, Simone, Marian en Thomas, werkt dagelijks samen om klantverzoeken efficiënt te verwerken. Van kleine reparaties tot grote herstelwerkzaamheden: zij zorgen ervoor dat elke melding snel en professioneel wordt opgepakt. Als je het kantoor binnenkomt, zie je meerdere mensen die aan het bellen en regelen zijn. De meldingen stromen hier continu binnen: variërend van schades die via verzekeraars als Achmea en Univé uitgezet worden, tot opdrachten van woningbouwverenigingen, bedrijven, retail en particuliere klanten. “Of het nu gaat om een melding van een verzekeringsmaatschappij of een lekkage in een winkel, alles komt bij ons binnen. We zorgen dat het wordt opgepakt, ingepland en uitgevoerd,” vertelt Liesbeth. Wieger legt uit hoe het proces verloopt: “Als er een melding binnenkomt, plannen we eerst een afspraak voor een opname. Daarvoor sturen we een van onze buitendienstmedewerkers langs, die ter plekke bekijken wat er moet gebeuren en een plan van aanpak opstellen. Zij zijn onze ogen en oren op locatie. Ze bekijken of de schade door de verzekering gedekt wordt en welke materialen nodig zijn. Zo vormen ze een hele belangrijke schakel in het geheel. SAMENWERKEN De werkdruk ligt soms hoog, maar het team helpt elkaar waar nodig. “We springen altijd voor elkaar in als het druk is,” zegt Simone. “Als er veel meldingen binnenkomen, helpen wij mee met het beantwoorden van telefoontjes of het verwerken van mailberichten.” Marian knikt en vult aan: “Via ons werkbonnensysteem hebben we alles inzichtelijk. We weten precies wat er speelt in een bepaald dossier en daardoor kan iedereen snel schakelen en elkaar ondersteunen waar nodig.” VAN OPNAME TOT HERSTEL Het team werkt niet alleen nauw samen met elkaar en de mannen van de buitendienst, maar ook met externe partijen zoals installateurs en onderaannemers. “We coördineren alles,” zegt Thomas. “Van de planning tot de uitvoering en nazorg. Zo zorgen we ervoor dat het hele proces van opname tot facturatie soepel verloopt, ongeacht of wij het werk zelf doen of het wordt uitbesteed.” Omdat het werk van het team niet ophoudt na kantoortijd, worden verschillende collega’s ingezet om de 24-uursdienst te bemensen. Als er ’s avonds, ‘s nachts of vroeg in de ochtend calamiteiten zijn, worden die uitgezet naar twee buitendienstmedewerkers, die dan zorgen voor een noodvoorziening. 59 KLANTGERICHT EN BETROKKEN In het hele proces is communicatie met de klant belangrijk, want die wil natuurlijk graag weten waar hij of zij aan toe is. “We proberen altijd begrip te tonen en de klant zo goed mogelijk te helpen,” zegt Wieger. “Sommige schades roepen veel emoties op. Dan is het belangrijk om rust te bewaren en mensen het gevoel te geven dat ze in goede handen zijn. Of wij het werk nu zelf doen of een onderaannemer inschakelen, de klant wil zich gehoord voelen en weten dat er aan een oplossing wordt gewerkt.” g“De klant wil zich ehoord voelen en weten dat er aan een oplossing wordt gewerkt. ONDERHOUD EN VERBOUW

Restauratie Nederland heeft zo’n rijk cultureel erfgoed, dat moet gekoesterd worden. De vakmensen van Jurriëns Noord, Hanzebouw én Hoffman brengen met ‘de gouden handjes’ gebouwen terug in de oude staat, of ze worden getransformeerd tot prachtige panden met behoud van de historische waarde. Zo kunnen ze na restauratie weer eeuwen mee. Ook voor herbestemming, verbouw, renovatie en onderhoud van zowel monumentale gebouwen, bedrijfspanden of molens is de restauratietak dé aangewezen partij.

RESTAURATIE PROJECTEN 2024 / 2025 Hieronder worden alle actuele restauratieprojecten benoemd. Landgoed Ekenstein in Appingedam wordt in dit magazine in de schijnwerpers gezet. In de rubriek bouwtrio wordt kennisgemaakt met Eric Hoffman, die samen met Douwe Offringa en Thom Lijster, het restauratieteam binnen Friso Bouwgroep vertegenwoordigd. Verbouw en onderhoud clubhuis Glimmen Drenthe Assen – Restauratie en herinrichting van het Huis Overcingel | Stichting Het Drentse Landschap Eelde – Verbouw Drents Museum De Buitenplaats | Stichting Het Drentse Landschap Emmen – Restaureren Villa ‘t Hospershuis (voormalige dierentuin) | Gemeente Emmen Restauratie Nijlânner Mole Workum Friesland Ameland – Restauratie drie Rijksmonumenten | Opdrachtgever STAM Vlieland – Restauratie van De Nicolaaskerk | Kerkelijke gemeente Workum – Uitbreiden Jopie Huisman Museum | Jopie Huisman Museum Workum – Restauratie Nijlânner Mole | Molenstichting Súdwest-Fryslân Gelderland Vaassen – Onderhoud Sint Martinuskerk | Sint Franciscus Parochie Twello Groningen Appingedam – Restauratie gebouwen op Landgoed Ekenstein | Nationaal Coördinator Groningen De Groeve – Restauratie pompstation De Groeve | Friso Civiel / Waterbedrijf Groningen Glimmen – Verbouw en onderhoud clubhuis op Landgoed ‘De Poll’ | Noord-Nederlandse Golf & Country Club Groningen – Restauratie van het Goudkantoor | Gemeente Groningen Groningen – Restauratie en onderhoud van de Nieuwe Kerk | College kerkrentmeesters Protestantse gemeente Groningen Restauratie Huis Overcingel Assen Groningen – Restauratie van de Martinitoren | Gemeente Groningen Groningen – Restauratie San Salvatorkerk | RK Parochie Hildegard van Bingen Groningen – Restauratie onderwijsgebouw USVA | Rijksuniversiteit Groningen Hellum – Versterken en onderhoud woonboerderij Hoofdweg 110 | Nationaal Coördinator Groningen Oudeschans – Restauratie en herbouw woonboerderij Poortweg 1 | Particulier Slochteren – Restauratie en verbouw kantoor | Staatsbosbeheer Thesinge – Restauratie Gereformeerde kerk | Stichting Oude Groninger Kerken Wehe Den Hoorn – Restauratie en verbouw Kunstencentrum De Ploeg | Stichting Erfgoed de Marne t Zand – Restauratie woning en viskwekerij | Nationaal Coördinator Groningen Overijssel Blokzijl – Interne verbouwing Bierkade 9 | Particulier Blokzijl – Restauratie Kerkstraat 16 | Hendrick de Keyser Monumenten Wijhe – Restauratie Onder de Gelder 2 | Particulier Zwolle – Dakrenovatie Koestraat 30 | Particulier Zwolle – Restauratie Willemskade 28 | Hendrick de Keyser Monumenten Restauratie San Salvatorkerk Groningen Utrecht Utrecht – Gevelrestauratie Sterrenburg 1 | Particulier 61

VAN DE BOUWGROND VAN DE BOUWGROND Versterkingsoperatie landgoed Ekenstein ‘Een monument daagt je continu uit’ Landgoed Ekenstein is een parel in het Groninger landschap. In opdracht van de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) wordt dit erfgoed versterkt en verduurzaamd. Jurriëns Noord zorgt er samen met BAM Bouw & Techniek voor dat deze ‘oude dame’ ook de komende decennia weer haar mannetje staat. ARCHITECT: DAAD ARCHITECTEN CONSTRUCTEUR: ABT WASSENAAR “Een monument daagt je continu uit. Anthony de Graaf, projectleider van Jurriëns Noord en Paul Wisman, programmamanager Erfgoed NCG.

RESTAURATIE ICOONPROJECT // VERBOUW EN RESTAURATIE EKENSTEIN Wanneer je op een herfstige dag door Noord-Groningen rijdt, is Ede Staal nooit ver weg. Ooit bezong de zanger zijn Groningen als het land van molens, kerken en borgen. En vooral die borgen, (versterkte landhuizen) zijn nog altijd de ‘pronkjewailen’ in het landschap. Van de tweehonderd die de provincie ooit telde, zijn er nog zestien over. Logisch dat ze in Groningen niet alleen trots, maar vooral heel zuinig zijn op dit erfgoed. Zeker nu veel borgen door de gevolgen van gaswinning kwetsbaar zijn. Eén van die zestien borgen bevindt zich op landgoed Ekenstein, verscholen aan het Dampsterdiep bij Appingedam. Naast het landhuis dat eind zeventiende eeuw werd gebouwd, staan er op het landgoed nog twee monumenten: het Schathoes en de kinderboerderij. Een plek met grote cultuurhistorische en emotionele waarde. “Al generaties lang komen mensen hier om te trouwen, te rouwen en hun jubilea te vieren,” vertelt Paul Wisman. Hij is programmamanager Erfgoed voor de NCG. Ook voor de komende generaties moet Ekenstein de plek blijven waar je samen herinneringen maakt. Omdat het landgoed zich in het hart van het aardbevingsgebied bevindt, is dit niet vanzelfsprekend. Paul: “Vanuit ons erfgoedprogramma zorgen wij daarom voor de versterking en restauratie van monumenten zoals Ekenstein. We kijken niet alleen naar het behoud ervan, maar ook hoe wij het gebruik en verduurzaming kunnen stimuleren.” DE BOUWPLAATS OP Paul stelt voor om de bouwhelmen op te zetten en de werkschoenen aan te doen. Want, wie het verhaal wil vertellen over de versterking van het Groninger erfgoed, moet niet in de bouwkeet zijn. “Dit project moet je met eigen ogen ervaren.” Uiteraard gaan projectleider Anthony de Graaf en uitvoerder Enrico Dudink van Jurriëns Noord mee. De rondleiding start in het Schathoes, ooit de boerderij die bij Ekenstein hoorde. Tegenwoordig is dit de plek waar gedanst, gegeten en gedronken wordt. Van de feestzaal is op dit moment weinig te zien. Het gebinte ligt bloot, de vloeren zijn gesloopt en de muren gestript. In het hart van het gebouw zijn archeologen bezig met een opgraving. “Eén van de verrassingen die het Schathoes voor ons in petto had,” vertelt Anthony. Want, erfgoed herbergt maar al te vaak geheimen die je pas tijdens het werk ontdekt. Anthony. “Dit gebouw is de afgelopen jaren minitieus onderzocht en opgenomen. Maar toen wij de vloeren eruit sloopten, troffen wij onverwacht fundamenten aan die waarschijnlijk meer vertellen over het ontstaan van het landgoed. Die moeten eerst bekeken worden, voordat wij verder kunnen.” EEN VERSTERKING-PLUS Dat landgoed Ekenstein zich in het hart van het aardbevingsgebied bevindt, is in het Schathoes goed te zien. De onrustige ondergrond liet z’n sporen na in muren en kozijnen. Paul: “Het is lastig om te zeggen welke scheur door de gevolgen van gaswinning en welke door veroudering is ontstaan. Feit is wel dat Ekenstein gezien het aardbevingsrisico versterkt moet worden, wil je het voor toekomstige generaties behouden.” Voor het Schathoes betekent dit een versterking-plus. Paul: “Dit is een evenementenlocatie. Voor de werkzaamheden gelden de nieuwe bouwbesluiten. Dat betekent dat er strengere normen zijn dan bij de oorspronkelijke bouw als het gaat om bouwconstructie, brandveiligheid, ventilatie en akoestiek. Wij kunnen hier geen muren herstellen en daken versterken zónder dat wij kabels en leidingen, installaties en isolatielagen raken. Daarom nemen wij die, in overleg met de eigenaren, in het versterkingsproject mee.” 63 ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK IN HET SCHATHOES Bij het verwijderen van de vloer in de voorste zaal van het Schathoes werd in oktober 2024 een forse fundering blootgelegd. Deze is onderzocht door archeologen van MUG ingenieurs. De archeologen vermoeden dat het gaat om de restanten van een ouder bouwwerk. Ook ontdekten ze tijdens de opgraving delen van de voormalige gracht en een brughoofd uit de 17e eeuw.

“Dat is het mooie aan ons werk hè: niets is in beton gegoten. Anthony de Graaf Projectleider Jurriëns Noord OVER LANDGOED EKENSTEIN Landgoed Ekenstein werd in 1648 gebouwd door Johan de Mepsche, grietman van Ewsum. Het pand groeide uit van een statige borg tot buitenplaats en werd in de negentiende eeuw flink uitgebreid. Het omliggende park werd ontworpen door tuinarchitect Roodbaard. Vandaag de dag is Ekenstein in gebruik als hotel, restaurant en zalencentrum. De kinderboerderij wordt beheerd door cliënten van zorginstelling Cosis. Voor de versterking en restauratie van Ekenstein werkt de NCG nauw samen met de huidige eigenaren, de familie Pels. Paul: “Tijdens de werkzaamheden beheren wij het pand voor de eigenaren. Wensen en ideeën van de eigenaren nemen we zoveel mogelijk mee. Dit gebeurt altijd binnen de scope van onze opdracht. Werk dat niet direct bijdraagt aan versterking of verduurzaming kunnen we vaak wel uitvoeren, maar komt voor rekening van de eigenaar.”

RESTAURATIE HET GEBOUW IS LEIDEND Dit gebeurt met respect voor het monument vertelt Anthony die namens Jurriëns Noord meedacht over de planvorming. “De vraag is hoe je zo’n versterking zo doelmatig mogelijk uitvoert zónder het karakter van een gebouw aan te tasten. Kijk, je kunt die dakconstructie eenvoudig met veel staal verstevigen. Maar dan krijg je iets wat niet hoort bij dit pand. Het gebouw moet áltijd leidend zijn.” Uitvoerder Enrico laat aan de hand van een proefopstelling zien wat dit betekent voor de kapconstructie. “De oude gebinten blijven, net als de sporen die het dakbeschot ondersteunen. Maar we halen het oude riet er vanaf. Aan de binnenkant van het dak plaatsen we nepriet: goed voor de akoestiek, isolatie en brandveiligheid. Daarop komt een laag van houten platen, die zorgt voor verstijving en schijfwerking. Daarna isolatie én tot slot een nieuwe laag echt riet. Je vernieuwt de constructie van binnen en buiten, maar ziet het verschil straks niet.” BOUWTEAM Werken aan een monument vraagt om vakmanschap, flexibiliteit en pragmatisme. “Daarom werken wij in de planfase én de uitvoeringsfase in bouwteamverband,” vertelt Paul. “Als team hebben wij één belang: dit monument een stuk toekomstbestendiger en mooier maken dan hoe we het vonden. Tijdens het hele project vraagt dit om de gezamenlijke inbreng van architect DAAD, constructeur abtWassenaar, Jurriëns Noord en BAM Bouw & Techniek.” Anthony: “Of het nu gaat om een stuk schoorsteen dat niet goed wordt ondersteund, een lekkage of gebinte dat op spanning staat: tijdens een restauratieproject loop je tegen van alles aan. En het één heeft weer gevolgen voor het ander. Als Enrico zoiets ontdekt, dan moet dit meteen op tafel komen. Als BAM tegen iets aanloopt idem dito. Daarna moet je samen kijken wat je ermee moet én doet.” HET LANDHUIS Paul loopt door naar het landhuis. Deze statige oude dame, tegenwoordig als hotel in gebruik, werd gebouwd in 1648. “Dit landhuis is later beoordeeld dan het Schathoes. Door de afnemende gaswinning zijn de risico’s kleiner geworden. Hierdoor zijn er minder versterkingsmaatregelen nodig”, vertelt Paul. “Ons werk in het landhuis richt zich vooral op de kapconstructie. Om die te versterken hebben wij eerst de hotelkamers eruit gesloopt, daarna is een groot deel van de kap met houten platen en stalen ankers sterker gemaakt.” Dit klinkt eenvoudiger dan het is, vertelt Anthony: “Ook hier wil je zorgen voor een dak dat de krachten, ook bij een beving, kan opvangen. Dit vraagt om een goede verbinding tussen het dak en de muren. Die zorgt ervoor dat de hele constructie stabiel blijft en de krachten die op het dak inwerken via de muren naar de fundering worden overgedragen.” Hoe je dit het beste kunt doen, was een discussiepunt tijdens het maken van de plannen. “Een stalen ringbalk is een oplossing waaraan je vanuit constructief oogpunt het eerste denkt. Maar zo’n ring rondom de kapconstructie past niet bij dit gebouw. Daarom hebben we hier vooral gewerkt met hout, heel veel schroeven en stalen muurankers.” Via steigers klimmen we de kap uit en lopen we naar de opslag, iets verderop op het terrein. Tegels, ornamenten, stenen: hier liggen materialen die tijdens het sloopwerk zijn geoogst. “Zie je die okerrode bakstenen?” wijst Enrico. “Die vonden we onder de betonvloer van het Schathoes. Het zijn waarschijnlijk de originele stenen die op de stalvloer lagen: honderden jaren oud. We hebben er nog geen plannen mee, maar grote kans dat we ze later ergens gaan verwerken.” “Dat is het mooie aan ons werk hè: niets is in beton gegoten”, besluit Anthony. “Zo’n monument blijft je continue uitdagen, dit houd je scherp en creatief.” Enrico voegt toe: “En na verloop van tijd ga je ook een beetje van zo’n pand houden. Dit zorgt ervoor dat je binnen de mogelijkheden, gewoon het allerbeste voor zo’n gebouw wilt.” 65 OVER JURRIËNS NOORD Van molens, monumentale woningen tot kapitale boerderijen: De afgelopen jaren is Jurriëns Noord actief geweest in de hele provincie Groningen. Door de gevolgen van gaswinning zijn hier veel monumentale gebouwen beschadigd. Zo heeft Jurriëns Noord verschillende kerken, boerderijen én de iconische Martinitoren in Groningen in oude glorie hersteld. www.jurriensnoord.nl

“We zien het als gezamenlijke taak om niet alleen monumenten te restaureren, maar ook om jong talent in het vak op te leiden.

BOUWTRIO Douwe, Eric & Thom Vanaf 1 januari 2025 is Eric Hoffman, directeur van het gelijknamige bouwbedrijf Hoffman, aangeschoven als onderdeel van de restauratietak van Friso Bouwgroep. Al sinds 1937 is bouwbedrijf Hoffman specialist in restauratie, renovatie, herbestemming en onderhoud. En dus vormt Eric met zijn bedrijf een versterking van het inmiddels driekoppige restauratieteam binnen Friso, mede vertegenwoordigd door Douwe Offringa van Jurriëns Noord en Thom Lijster van Hanzebouw. De drie partijen werken bij gelegenheid samen aan diverse restauratieprojecten. Een mooie bundeling van kennis en ervaring waarin ze elkaar weten te vinden. Douwe, Eric en Thom werken voor sommige projecten samen aan de restauratie van monumentale panden, molens en gemalen. Waar Douwe zijn expertise inzet vanuit Jurriëns Noord, brengt Eric sinds kort zijn expertise in vanuit Hoffman en Thom opereert vanuit Hanzebouw. “Samen zijn we sterker,” begint Douwe. “We vullen elkaars capaciteit aan en delen onze kennis om elk project tot een succes te maken.” Door de overname van Hoffman is Eric met zijn personeel nog maar kort geleden onderdeel van Friso. Jurriëns Noord en Hanzebouw vormen al langer een team binnen de bouwgroep. Elkaar ondersteunen “Het mooie is dat we elkaar weten te vinden wanneer het nodig is,” legt Eric uit. “Als wij in Zutphen vol zitten met projecten, kunnen we rekenen op de hulp van Thom en zijn team in Zwolle. We ondersteunen elkaar met alles: van calculaties tot vakmensen die bijspringen.” Thom vult aan: “of het nu om een groot monument gaat of om specialistisch houtsnijwerk, we hebben de capaciteit en kennis om het met elkaar aan te pakken. Dat maakt onze samenwerking uniek.” Een goed voorbeeld hiervan is de samenwerking aan de Martinikerk in Sneek, waar vakmensen van zowel Jurriëns Noord als Hanzebouw werkten aan de restauratie. Innovatieve oplossingen Thom geeft een recent voorbeeld: “Binnenkort verplaatsen we een monumentaal gemaal. Het is een gebouw dat 150 jaar geleden niet is gemaakt om uit elkaar te halen. Met het team hebben we een plan ontwikkeld om het zorgvuldig uit elkaar te halen en later weer in zijn oorspronkelijke staat terug te plaatsen. Dit soort projecten vragen om innovatieve oplossingen en dat is waar onze samenwerking echt tot zijn recht komt.” Eric voegt toe dat Hoffman beschikt over geavanceerde CNC-machines die hout kunnen scannen en bewerken. “Deze technologie is haast revolutionair te noemen en maakt het mogelijk om complexe houtsnijwerken nauwkeurig te reproduceren en te restaureren. Voorheen moest dit allemaal handmatig, maar nu kunnen we het sneller, preciezer en veiliger doen.” Een gezamenlijke toekomstvisie “Wat ons verbindt is de gezamenlijke passie voor restauratie,” zegt Douwe. “We zien het als gezamenlijke taak om niet alleen monumenten te restaureren, maar ook om jong talent in het vak op te leiden. Het is mooi om te zien hoe nieuwe vakmensen zich ontwikkelen binnen onze teams. Samen kunnen we hen de kneepjes van het vak leren en enthousiast maken voor dit prachtige ambacht.” Hij benadrukt dat er ook een uitdaging ligt in het aantrekken van jonge mensen. “Het werk kan zwaar en complex zijn en dat schrikt sommige zij-instromers af. Maar als je eenmaal bevangen bent door het vak, laat het je niet meer los.” Uitdagingen in het restauratiewerk De drie bedrijven werken dus regelmatig op verschillende niveaus samen. Er komt veel kijken bij restauratie,” vertelt Eric. “Van het behouden van originele materialen tot het integreren van moderne technieken, zonder de authenticiteit aan te tasten. Daar ligt de uitdaging, maar ook de trots. Wanneer je een monument hebt hersteld en het resultaat ziet, dan weet je waarom je dit werk doet.” De schade door aardbevingen in Groningen is een specifiek voorbeeld van een uitdaging die veel vakmanschap en expertise vereist. “Het versterken van monumenten zodat ze toekomstige bevingen kunnen weerstaan, vraagt om maatwerk en een diep begrip van de structuur en geschiedenis van elk gebouw,” legt Douwe uit. “Je wilt de authenticiteit behouden, maar ook zorgen dat het gebouw veilig blijft. Dat is een delicate balans.” Trots op vakmanschap Naast de technische uitdagingen is er ook de trots die komt kijken bij het werk. Thom vertelt: “Bij projecten zoals de Martinitoren in Groningen of molenrestauraties, werken we vaak met authentieke materialen en technieken, wat veel vakmanschap vereist. Dat geeft een speciale voldoening, want je ziet de historische waarde terug in het eindresultaat.” Eric voegt toe dat de waarde van restauratiewerk vaak onderschat wordt: “Veel mensen realiseren zich niet hoeveel kennis, precisie en toewijding er nodig is om een gebouw in zijn oude glorie te herstellen. Maar als je het eindresultaat ziet, begrijp je waarom we er zo trots op zijn.” 67 Douwe (60), Eric (61) en Thom (30), werken vanuit de verschillende vestigingen bij gelegenheid samen aan restauratieprojecten door heel Nederland. Hun gedeelde passie voor vakmanschap, innovatie en het opleiden van jong talent, is een grote verbindende factor. RESTAURATIE

Duurzaam bouwen Visie van Friso Bouwgroep op duurzaamheid: “Wij zijn ervan overtuigd dat wij een taak hebben om bij te dragen aan een toekomstbestendige aarde en leren steeds beter hoe wij die taak kunnen verwezenlijken. Dit betekent dat duurzaamheid leidend is bij hoe wij bouwen en ondernemen. Als bouwer leveren we waar mogelijk een bijdrage aan de vergroening van de bouwsector. Dat doen we voornamelijk door te investeren in kennis, samen met onze partners en onderwijsinstellingen. Wij zijn ervan overtuigd dat we over tien jaar samen met onze opdrachtgevers alleen nog maar gezonde, energieneutrale gebouwen realiseren, zonder emissies en met gerecyclede, hergebruikte en biobased materialen. Als werkgever investeren we in langdurige arbeidsrelaties en duurzame inzetbaarheid van onze medewerkers. Duurzaam bouwen Ons Friso Lab is de broedplek voor nieuwe ideeën. Hier komen we nieuwe duurzame materialen op het spoor. Ook gaan we steeds verder in het hergebruiken van bouwmaterialen. Bouwmaterialen die vrijkomen bij onze projecten slaan we op in ons eigen depot, zodat we ze later weer in kunnen zetten op nieuwe projecten. In onze prefabfabriek werken we met ‘groen beton’ en op projecten zetten we de eerste stappen met basaltwapening. Daarnaast werken we aan het verduurzamen van huurwoningen in Noord-, Oost- en Midden-Nederland. Dat alles kunnen we niet alleen; een betere wereld begint bij jezelf, maar je bouwt hem samen. Daarom werken we samen met onze opdrachtgevers, partners, adviseurs en initiatieven aan een verregaande vergroening van de bouw. Zo hebben we onlangs de Fryske Vezelhennepdeal getekend. Duurzaam ondernemen Ook onze eigen bedrijfsvoering nemen we onder de loep. Zo zijn onze kantoren in Sneek, Almere en Eibergen al gasloos. De kantoren in Leeuwarden en Groningen volgen in 2025. In Leeuwarden voorzien windmolens en een zonnepark onze gehele productie én het kantoor van lokaal opgewekte stroom. Het wagenpark van Friso is deels elektrisch en we werken samen met Freonen Fan Fossylfrij Fryslân aan de emissiereductie van onze bedrijfsbussen. Tot slot zorgen we voor zero-emissie bouwplaatsen door inzet van elektrisch materieel, energiezuinige bouwketen en het gebruik van groene stroom. Duurzame werkgever Wij investeren in een duurzame arbeidsrelatie en dat werpt zijn vruchten af. Medewerkers werken gemiddeld vijftien jaar bij Friso en twintig procent werkt zelfs langer dan 25 jaar bij Friso. Daarnaast zorgen we voor aanwas door het aanbieden van leerling- en stageplaatsen. Tien procent van onze medewerkers is leerling of student en veel van hen krijgen na afloop van het leertraject een vast contract. Ook voor de jongere jeugd zetten we ons in. Zo geven we voorlichting op scholen en leiden we scholieren rond over onze bouwplaatsen en in onze fabrieken. Duurzame inzetbaarheid Persoonlijke ontwikkeling is belangrijk. Daarom heeft Friso haar eigen Friso Academy. Alle medewerkers kunnen hier cursussen en opleidingen volgen. De onderwerpen lopen uiteen van installatietechniek tot persoonlijke ontwikkeling. Voor elk wat wils. Daarnaast combineren we de periodieke PAGO-keuringen met trainingen zoals time management en fysieke belasting, om onze medewerkers tools te geven om nog jarenlang met plezier hun vak uit te kunnen oefenen. Zo bouwen we niet alleen aan een duurzame wereld, maar ook aan een toekomstbestendig bedrijf.”

PROJECTEN 2024 / 2025 Friso Bouwgroep bouwt, verbouwt en ontwikkelt met respect voor mens en milieu. Friso voert verduurzamingstrajecten uit, gebruikt duurzame materialen en ontwikkelde een innovatieve manier om te bouwen; het Friso Bouwconcept. Ook in de eigen bedrijfsvoering speelt duurzaamheid een grote rol. Zo is Friso gecertificeerd voor de CO2 kernwaarden van Friso. Renovatie Sea Level Zeewolde ‘Duurzaam Bouwen’ komt voor in nagenoeg alle projecten van Friso. Zo staan op de projectpagina ‘Onderhoud en verbouw’ (zie pag. 53) ook veel verduurzamingsprojecten. Hieronder zijn slechts enkele projecten uitgelicht waar circulair, modulair, biobased en/of emmissieloos bouwen een grote rol spelen. De visie van Friso op het gebied van duurzaam bouwen staat hiernaast geformuleerd. Op de volgende pagina worden aspecten uit dit dossier samengevat in een infographic. Verder zijn er enkele concrete voorbeelden van duurzaam materiaal en de toepassingen daarvan in projecten uitgelicht. -ladder en ISO:14001. Bestendigheid is niet voor niets één van de 69 Aardbevingsbestendige woningen Bedum Nieuwbouw brandweerkazerne Langweer Circulair Den Helder - Nieuwbouw fietsenloods bij het stadhuis | Zeestad CV Harlingen - Nieuwbouw 130 appartementen Almenum | De Bouwvereniging Weesp - Nieuwbouw IKC Wisperweide | Innovatiepartnerschap Schoolgebouwen in Amsterdam Zeewolde - Renovatie Sea Level | Richard Serra/Gemeente Zeewolde Biobased Bedum - Nieuwbouw 42 aardbevingsbestendige woningen | Woningstichting Wierden en Borgen Den Helder - Nieuwbouw fietsenloods bij het stadhuis | Zeestad CV Langweer/Makkum - Nieuwbouw brandweerkazerne | Veiligheidsregio Fryslân Leeuwarden - Uitbreiding kantoren Houkesloot | Friso Bouwgroep Meerstad - Hout- en betonbruggen Borgsloot en Tersluis | Grondexploitatie Maatschappij Meerstad C.V. Schiermonnikoog - Nieuwbouw busremise | Provincie Fryslân Modulair Weesp - Nieuwbouw IKC Wisperweide | Innovatiepartnerschap Schoolgebouwen in Amsterdam Nieuwbouw IKC Wisperweide Weesp Emissieloos Harderwijk – Nieuwbouw onderstation | Reddyn B.V. DUURZAAM BOUWEN

DOSSIER DUURZAAMHEID Duurzaamheid binnen Friso DUURZAME MATERIALEN Bouwen met minimale impact op het milieu vraagt efficiënt omgaan met energie, water, materialen en bouwmethodes. Friso Bouwgroep is continu bezig met een duurzame aanpak. Waar het mogelijk is wordt er gebruik gemaakt van hernieuwbare energiebronnen, energiezuinige isolatie en duurzame bouwmaterialen. Friso creëert gebouwen met een langere levensduur waarbij gebruiksgemak en de integratie met de natuur een belangrijk punt is. Hiermee wordt de CO2 -uitstoot verminderd en wordt de circulaire economie bevorderd. In deze infographic worden deze aspecten van duurzaamheid binnen Friso samengevat. Friso maakt gebruik van duurzame (isolatie) materialen zoals hennep, katoen, houtvezel of vlas. Gevelbekleding van biocomposiet en gebrand hout. Friso bouwt met HSP, CLT en LVL en in de afbouw wordt gebruik gemaakt van duurzame verf, vloerbedekking en materiaal. Friso is verbonden aan de Fryske Vezelhennepdeal. - INDUSTRIEEL SAMENGESTELD HOUT (onder druk in lagen verlijmen van hout, fineer, spaanders of vezels) - LOKALE VEZELHENNEPDEAL - BIOCOMPOSIET - BIOBASED MATERIAAL EMISSIELOOS BOUWEN Om emissies te vermijden wordt het bouwproces geoptimaliseerd door onder andere het gebruik van elektrische machines en voertuigen. - ELEKTRISCHE KRAAN CIRCULAIR BOUWEN KENNIS Friso vindt het belangrijk om kennis te delen, door samen met studenten onderzoek te doen. Kennis delen, het leren van nieuwe vaardigheden en het opdoen van vakinhoudelijke kennis staan daarbij voorop. - STUDENTEN - FRISO ACADEMY - FRISO LAB Het doel van Friso is om bij te dragen aan de circulaire economie door de BCI (Bouw Circulair Index) te verhogen en afvalstromen zoveel mogelijk te verminderen. Hierbij wordt een gesloten kringloop nagestreefd, waarbij goed materiaal wordt hergebruikt om een groter levenscyclusperspectief te bieden. - HERGEBRUIK MATERIALEN - LID VERENIGING CIRCULAIR FRYSLÂN - MEER DEMONTABEL BOUWEN - AFVALSTROMEN VERMINDEREN EN SCHEIDEN

FRISO BOUWCONCEPT Om zoveel mogelijk nul-op-de-meter woningen te realiseren heeft Friso het innoverende Friso Bouwconcept ontwikkeld. Een bouwsysteem waarbij het casco een ongekend hoge isolatiewaarde en daardoor minimaal energieverbruik heeft. Ook de bestaande woningvoorraad kunnen wij energiezuinig maken. - GROEN BETON - DUURZAAM HOUT (STIPP) - CO2 -NEUTRALE FABRIEK - BASALT WAPENING - PREFAB TOTAALCONCEPT BEDRIJFSVOERING Friso past zoveel mogelijk duurzame bedrijfsvoering toe. LEDverlichting op sensoren, een eigen windmolen en gasloze kantoren. Steeds meer elektrische voertuigen, laadpalen en energiebesparende maatregelen dragen bij aan het verlagen van CO2-uitstoot en het bevorderen van hernieuwbare energie en duurzame mobiliteit. - GROENE ENERGIE OPWEKKEN - LED VERLICHTING - GASLOZE KANTOREN - CO2 LADDER TREDE 5 - GROEN CERTIFICAAT - GROEN GEDAAN CERTIFICAAT 71 LOGISTIEK Vervoer van materialen en de bewegingen worden zoveel mogelijk verminderd. Daar waar mogelijk wordt het elektrisch vervoeren toegepast. VERGROENING Friso draagt bij bij aan het verbeteren van de bebouwde omgeving, het tegengaan van hittestress en het verminderen van wateroverlast. Dit door te bouwen met groene gevels, waarbij planten worden geïntegreerd in de gevels van gebouwen. Tegels in tuinen worden vervangen door planten en daken bedekt met sedumbeplanting. - TUIN VERSUS TEGELS - GROENE GEVELS - SEDUM DAKEN - RETENTIEDAKEN - ELEKTRISCH MATERIEEL - LAADPALEN - JUST-IN-TIME DUURZAAM BOUWEN

DOSSIER DUURZAAMHEID Houkesloot Prefab is altijd op zoek naar de groenste mix: ‘Ons beton is bovengemiddeld groen’ In de fabriek van Houkesloot Prefab in Leeuwarden draait alles om beton. En dit beton wordt steeds een beetje groener gemaakt. Dat is niet alleen omdat overheid, markt én samenleving erom vragen. Harmen Bosma (directeur Houkesloot Toelevering) en Jacob Frankes (productieleider): “Je wilt de wereld ook een stukje beter achterlaten voor je kinderen en kleinkinderen.” Gemiddeld anderhalve woning aan betonelementen: dat is wat er dagelijks uit de prefab fabriek in Leeuwarden rolt. Hierbij draait alles om efficiëntie, snelheid en kwaliteit. Maar ook duurzaamheid wordt steeds belangrijker, ziet Harmen Bosma. “Daar zijn wij serieus mee bezig. We deden het al behoorlijk goed en het afgelopen jaar hebben we opnieuw flink aan CO2 -uitstoot bespaard. Elk element dat wij produceren, kan je bovengemiddeld groen noemen.” Hiermee loopt de fabriek alleen nog niet zo te koop. Die bescheidenheid is onterecht vindt Harmen: “Het beton dat wij gebruiken, heeft 50% minder CO2 -uitstoot dan conventioneel beton. En we zijn constant bezig om de MKI-score, die de milieukosten per producteenheid aangeeft, te verlagen. Hiermee doen wij landelijk gezien mee in de subtop. Dat is mede dankzij de inzet van onze productieleider Jacob Frankes en betontechnoloog Jeroen Alberda van de Leeuwarder Betoncentrale.” PERSOONLIJKE MISSIE Voor Jacob is vergroenen een persoonlijke missie. “Zolang beton maar grijs en hard is, is het voor veel mensen goed genoeg. Ik sta daar anders in. Ik wil de wereld graag een stukje beter achterlaten voor m’n kinderen. Daar ben ik thuis flink mee bezig: zonnepanelen, een thuisbatterij, elektrische auto. En dan wil je in je werk ook een verschil kunnen maken. Mooi dat wij bij Houkesloot hiervoor de ruimte krijgen.” Dit doet Jacob samen met Jeroen Alberda. Jeroen werkt tweehonderd meter verderop bij de Leeuwarder Betoncentrale (LBC). Dit is de vaste leverancier van het zelfverdichtend beton. Jeroen weet niet alleen alles van beton, hij is ook continu bezig met het verduurzamen ervan. “Bij Houkesloot hebben we al grote stappen gezet. Met het optimaliseren van betonmengels kunnen we nog wat procentjes winnen. Dit betekent veel experimenteren met alternatieve cementsoorten, vulmiddelen en verhoudingen.” Voor de ‘beton-dummies’ geeft Jeroen een korte uitleg. “Het belangrijkste component van beton is cement. De productie van cement is energieintensief. Dit geldt zeker voor het Portlandcement, dat voornamelijk uit portlandklinker (een mengsel van kalkzandsteen, schalie en klei) bestaat.” Houkesloot werkt inmiddels met een CO2 -armere cementoplossing op basis van staalslakken: een restproduct uit de staalindustrie. “Maar we blijven continu zoeken naar verantwoorde cementreductie. Bijvoorbeeld door vulmiddelen te vervangen. Ook experimenteren we met puingranulaat afkomstig uit de sloop van gebouwen.” EEN STRAK PROCES Het is de kunst om voor de productie van betonelementen de juiste mix te vinden. En dat ‘komt krekt’, zoals ze dat in Friesland zeggen. Jacob: “Ons proces is strak. Elke werkdag om twee uur storten wij beton in de mallen voor de wanden. De volgende ochtend halen wij de elementen er weer uit. Die moeten dan goéd uitgehard zijn, anders loopt de productie vertraging op. Het is dus continu zoeken naar de ideale balans tussen uithardingstijd, kwaliteit en duurzaamheid.”

Renovatie Sea Level met circulair en zelfhelend beton Friso Bouwgroep staat voor duurzaam bouwen. Een mooi voorbeeld hiervan is de renovatie van het monumentale kunstwerk Sea Level van Richard Serra in Zeewolde. Deze renovatie wordt door Friso Civiel uitgevoerd in samenwerking met Oosterhoff en haar werkmaatschappijen ABT en bbn adviseurs. Een kwestie van vallen en opstaan, vertelt Jacob: “Op laboratoriumschaal kan een mengsel er soms goed uit zien. Maar het gaat erom wat het in de fabriek doet; je moet betonmengsels daarom op grotere schaal testen. Dat kan wel eens fout gaan. Daarom doen Jeroen en ik dit in goed overleg. Als dit tijdens productiedagen niet past, testen we alleen in het weekend met proefplaten. Dat ik een keertje op zaterdag naar de fabriek moet, vind ik niet zo’n probleem.” Overigens heeft niet alleen het betonmengsel invloed op de ‘groenheid’ van beton. Aan de productiekant valt ook veel te winnen. Harmen: “Dankzij het zonnepanelenpark, twee windturbines en een warmtepomp gebruiken we zelfopgewekte energie voor de productie van elementen. Ook hebben we geïnvesteerd in een elektrische vrachtwagen. Die zorgt straks voor het interne transport van betonelementen en waar mogelijk naar bouwprojecten in de regio.” Hoe groen het uiteindelijk kan? Harmen: “Wij doen wat we kunnen. Maar wij zijn ook afhankelijk van de productieketen. Zo is één van de leveranciers van de Leeuwarder Betoncentrale bezig met het afvangen van CO2 Daarmee maken wij straks nog een sprong.” Ook als het gaat om vulmiddelen, zoals polymeren, zijn er nieuwe ontwikkelingen. “We hebben met Jan Smit van Nieuwton B.V. proeven gedaan met cementloos geopolymeerbeton. Een aantal van deze betonwanden was zo goed dat we ze al hebben toegepast in de Frisowoningen waarvoor wij betonelementen maken. Zo blijven we vanuit Houkesloot stap voor stap verder bouwen aan een duurzamere wereld.” Al voor zijn overlijden in 2024 werd in overleg met Serra besloten om het kunstwerk tot op de fundering te verwijderen en opnieuw op te bouwen. Die plannen zijn samen met ABT uitgevoerd. bij de productie van het cement dat wij straks geleverd krijgen. De renovatie van Sea Level gebeurt zo duurzaam en circulair mogelijk. Het beton van de oude wanden is verwerkt tot granulaat. Dat is in de nieuwe constructie verwerkt. Door toevoeging van Basilisk aan het beton, is het beton in staat om haarscheurtjes zelf te herstellen. Ook wordt basaltwapening gebruikt. Dat stoot 40% minder CO₂-uit dan staal. Bovendien roest basaltwapening niet, waardoor het beton langer meegaat. Deze combinatie versterkt de constructie, vermindert het onderhoud en verlengt de levensduur. Hierdoor blijft het kunstwerk niet alleen mooi voor komende generaties, het is ook een voorbeeld geworden van toekomstbestendig en circulair bouwen. De renovatie wordt mede mogelijk gemaakt door een speciaal door de kunstenaar opgericht trustfonds én een bijdrage van de provincie Flevoland. In het najaar van 2024 werden de nieuwe muren gestort. De oplevering van het vernieuwde en verduurzaamde Sea Level zal in het voorjaar van 2025 plaatsvinden. De gerenoveerde muren van het kunstwerk staan er, maar het beton ervan moet nu nog helemaal opdrogen en stabiliseren waardoor het uiterlijk van de muren nog zal veranderen en het oppervlak van het gehele kunstwerk meer egaal zal zijn. 73 Sea Level, dat in 1996 werd gerealiseerd, bestaat uit twee betonnen wanden van 200 meter. Het object maakt zichtbaar hoe hoog het zeewater zonder dijken zou komen. Helaas had het kunstwerk de afgelopen jaren flink te lijden van water, wind en graffiti. Dit maakte een ingrijpende renovatie noodzakelijk. DUURZAAM BOUWEN

BOUWDUO Herbert & Gerard Herbert Reerink en Gerard Stokkink zijn vertrouwde gezichten binnen Friso Oost, die al jarenlang samen aan projecten werken. Beiden hebben hun eigen specialisaties, maar samen vormen ze een team dat elkaar aanvult, scherp houdt, en zorgt voor kwaliteit van het hoogste niveau. Verschillende rollen, één missie Herbert is bedrijfsleider en neemt de leiding in het binnenhalen van projecten, terwijl Gerard als kostendeskundige zorgt voor het voortraject met een nauwkeurige calculatie en planning. Samen begeleiden ze onder andere grootschalige verduurzamingsprojecten voor woningcorporaties in de regio. De woningcorporaties in de regio zijn al een aantal jaren bezig met het verduurzamen van hun woningvoorraad. Friso Oost verduurzaamt volgens een vast patroon voor deze verschillende corporaties. Herbert vertelt: “Als er een projectaanvraag binnenkomt, dan gaan wij samen aan de slag. We beginnen bij de klant, inventariseren wat nodig is en werken alles inhoudelijk uit. Zo ontstaat een concreet plan dat we van A tot Z kunnen waarmaken.” De kracht van voorbereiding “Onze aanpak is zeer gestructureerd,” legt Gerard uit. “We maken een maatregelenpakket waarin alle opties duidelijk worden weergegeven. Op die manier kunnen klanten zien welke verduurzamings- en onderhoudsopties mogelijk (en nodig) zijn en wat de financiële impact daarvan is. Dit doen we door zowel tekstuele uitleg als visuele elementen toe te voegen, zoals foto’s en PowerPointpresentaties. Zo blijft het geheel begrijpelijk en toegankelijk.” Herbert vult aan: “De klant weet precies wat ze kunnen verwachten en wat elk onderdeel kost. Dat geeft rust en vertrouwen aan beide kanten.” Oog voor de bewoner Een belangrijk aspect van hun werk is het omgaan met bewoners tijdens de renovatieprocessen. “Bij nieuwbouw ben je alleen bezig met het pand, maar bij verduurzaming werken we in bewoonde woningen,” vertelt Herbert. “Dat vraagt een andere benadering. Je moet met iedere bewoner in gesprek en hun zorgen serieus nemen. Gerard en ik doen altijd ons best om vriendelijk en duidelijk te communiceren, zodat bewoners precies weten wat ze kunnen verwachten. Humor en een ontspannen houding helpen daar enorm bij.”Gerard voegt toe: “We komen in allerlei soorten huishoudens, en soms zijn er ook sociale problemen. Het is dan belangrijk om een luisterend oor te bieden en eventuele problemen door te geven aan de woningcorporatie. Dat sociale aspect maakt het werk extra bijzonder.” Werken met een fijn team Herbert en Gerard werken intensief samen in het kantoor te Eibergen. “We zitten dicht bij elkaar in een kantoortuin en sparren regelmatig over verbeteringen in ons werkproces. Dat helpt ons om scherp te blijven,” vertelt Herbert. Ze wisselen ervaringen uit en houden elkaar een spiegel voor, wat volgens hen cruciaal is voor hun werkplezier en de kwaliteit van hun projecten. “We respecteren elkaars mening en kunnen zonder problemen feedback geven. Dat werkt ontzettend goed en versterkt onze samenwerking.” “Maar,” zegt Gerard, ”We kunnen dit allemaal niet zonder de rest van ons team. De andere leden van het projectteam zijn net zo belangrijk als wij. Zonder hen zouden onze projecten lang niet zo goed verlopen. We hebben iedereen in ons team nodig, met zijn of haar eigen talenten en specialismes.” Innovatief en proactief In hun samenwerking met vaste partners uit de markt maken Herbert en Gerard gebruik van de meest innovatieve oplossingen. “Onze partners op het gebied van installatietechniek en bouwmaterialen denken vanaf het begin mee, wat zorgt voor creatieve en efficiënte oplossingen,” zegt Gerard. Herbert benadrukt het belang hiervan: “Door vroegtijdig onze partners te betrekken, kunnen we beter plannen en bieden wij onze ketenpartners continuïteit in de werkstroom, en stimuleren wij de betrokkenheid. Zo halen we het beste uit de samenwerking.” Herbert (52) en Gerard (53) werken respectievelijk bijna elf en drie jaar bij Friso. Samen met de rest van hun hechte team bij Friso Oost zetten zij zich onder andere in voor Gerwin (leeftijd) werkt al 16 jaar bij Friso. Ger-jo (leeftijd) i jaar geleden begonnen bij Friso en werkt voornamelijk va Sneek. Samen vormen zij sinds anderhalf jaar het HR van Friso en zorgen ze voor een mensgerichte en betro verduurzamingsprojecten van woningcorporaties. Met een focus op efficiëntie, duidelijke bewoners en opdrachtgevers blij van worden. communicatie en het ontzorgen van hun klanten zorgen zij voor duurzame oplossingen waar ondersteuning van alle medewerke s binnen de organis

75 “De klant weet precies wat ze kunnen verwachten en wat elk onderdeel kost. DUURZAAM BOUWEN

NIEUWS Jong Friso bezoekt geWOONhout Jong Friso heeft afgelopen jaar een bezoek gebracht aan geWOONhout in Wehl (Gelderland). geWOONhout assembleert en levert houten prefab modules voor woningbouw. Het gezelschap kreeg na ontvangst een informatieve presentatie en een rondleiding door de fabriek. Daarna werden twee gerealiseerde woningbouwprojecten bezocht en werd de geslaagde dag afgesloten met een etentje in Groenlo. Jong Friso bestaat uit een collectief van jonge medewerkers die relatief kort werkzaam zijn bij Friso. Door middel van het organiseren van gezamenlijke, informatieve uitjes wil Friso jonge medewerkers met elkaar verbinden en stimuleren om (pro-)actief betrokken te raken bij de organisatie. In memoriam: Sjoerd Sijbrandij Na een lang en werkzaam leven is op 28 november 2024 overleden oudFriso directeur Sjoerd Sijbrandij op een gezegende leeftijd van 92 jaar. Tot en met 1998 heeft Sjoerd Sijbrandij aan het roer gestaan van de Friso bedrijven en aangestuurd op de koers van veelzijdigheid. Dat is nu de kracht van Friso en daar zijn we hem dankbaar voor. Sjoerd heeft zich destijds, samen met zijn eerste vrouw Ypie (overleden op 12 december 1998), jarenlang ingezet voor het bedrijf. Beiden waren zeer betrokken: ze waren altijd aanwezig bij bedrijfsfeesten of op uitnodiging aanwezig bij trouwpartijen of een poppeslokje. Met het overlijden van Sjoerd is een stukje Friso geschiedenis afgesloten. V.l.n.r. René Lenes, Jan Hogenberg, Roel Ekkels en Stefan van der Sluis. Friso Civiel behaalt veiligheidsladder certificering trede 4 Friso Civiel heeft onlangs met succes de audit voor de certificering van trede 4 van de Veiligheidsladder doorlopen. Ze stonden al vanaf 2021 op trede 3 en zijn nu opgeklommen naar trede 4. Het veiligheidsbewustzijn staat bij alle medewerkers hoog in het vaandel en met trede 4 wordt op dit niveau proactief nog meer prioriteit gegeven aan de veiligheid in alle lagen van de organisatie. Vooruit denken, initiatief nemen en daarnaar handelen om veiligheidsrisico’s zo vroeg mogelijk te voorkomen of te beperken. Het certificaat werd eind juli uitgereikt op de bouwplaats in Meerstad.

INTERN Jubilarissen van afgelopen jaar 12,5 JAAR IN DIENST Roland Beijersbergen | Aannemingsmaatschappij Friso Hans van Tol | Aannemingsmaatschappij Friso 25 JAAR IN DIENST Sietse de Groot | Aannemingsmaatschappij Friso Haaije Osinga | Aannemingsmaatschappij Friso Machiel Paulus | Aannemingsmaatschappij Friso Yolanda Bergsma | Aannemingsmaatschappij Friso Klaas Koopmans | Aannemingsmaatschappij Friso Durk Noordenbos | Aannemingsmaatschappij Friso Geert van der Linden | Friso Civiel Theo Leenes | Friso Totaalbouw Haiko Hoekstra | Friso Totaalbouw Simon Hoekstra | Friso Totaalbouw René Rijpstra | Friso Totaalbouw Harm Germ Hallema | Houkesloot Prefab 40 JAAR IN DIENST Piet van Zuiden | Bouwbedrijf Kolthof Reinder Visser | Friso Totaalbouw Watte Visser | Timmerfabriek Houkesloot Friso Fit: activiteiten in het kader van vitaliteit In 2024 is de werkgroep Friso Fit van start gegaan met het organiseren van activiteiten in het kader van vitaliteit. Zo gaf Esther Scheepsma een inspirerende lezing over voeding en vitaliteit op de werkvloer in Sneek, die ook online te volgen was. Deelnemende collega’s konden genieten van gezonde broodjes, terwijl Liesbeth praktische voedingstips deelde om fit en energiek te blijven tijdens de werkdag. Bij de andere vestigingen werd fruit bezorgd. In het kader van gezond werken werd de afgelopen tijd werkplekinstructies gegeven op de locaties waar nieuw verstelbaar kantoormeubilair is geïnstalleerd. Later dit jaar volgen ook een volleybalclinic en -toernooi en wordt het landelijke Fiets naar je Werk Dag op 15 mei gepromoot. Verschillende onderdelen van Friso onder één dak Nieuwsgierig naar meer nieuws? Ga naar frisobouwgroep.nl/nieuws of houd onze socialmediakanalen in de gaten. Verschillende onderdelen van Friso Bouwgroep worden dit jaar onder één dak gehuisvest op bedrijventerrein de Zwette in Leeuwarden. Het bestaande kantoor van Houkesloot Toelevering ondergaat een uitgebreide metamorfose en uitbreiding. Nog voor de bouwvak van 2025 keren de medewerkers van Houkesloot (die tijdelijk op andere werklocaties zijn ondergebracht) terug naar Leeuwarden. Na de bouwvak verhuist ook de vestiging van Friso Leeuwarden van de Siriusweg 3 hiernaartoe. Als laatste volgt bouwbedrijf Kolthof eind 2025 vanuit Stiens naar het nieuwe onderkomen. Het nieuwe kantoor is volledig gasloos en is opgebouwd uit een breed scala van producten afkomstig uit onze eigen fabrieken: houtskeletbouwelementen, prefab betonwanden en houten kozijnen. Het vernieuwde kantoor is daarmee een toonbeeld van de eigengemaakte producten. De totale verbouw en uitbreiding omvat ca. 1.650 m2 . 77 FRISO BOUWGROEP DEEL II

Bouwen op de eilanden Bouwen op de Waddeneilanden is een heel andere uitdaging dan bouwen op het vasteland. Elke bouwlocatie heeft haar eigen specifieke kenmerken en dat vergt telkens weer een andere werkwijze. Extra uniek zijn de Waddeneilanden. Projecten die op de Waddeneilanden worden uitgevoerd vereisen nog meer dan anders een eigen aanpak. Van Vlieland tot Schiermonnikoog, de Waddenzee wordt regelmatig overgestoken. Niet alleen door onze bouwers, maar ook het groot materieel dat hiervoor nodig is. Terschelling Nieuwbouw Hotel Elements | Formerum aan Zee BV Nieuwbouw villa Straver | Particulier Nieuwbouw villa Brüggeman | Particulier Verbouw hotel | Hotel Walvisvaarder Verbouw Tonnenloods | Rijkswaterstaat Verbouw woning | Particulier Verduurzaming 400 woningen | WoonFriesland Vlieland Nieuwbouw vakantiewoning | Particulier Restauratie kerk | Stichting Nicolaaskerk

PROJECTEN 2024 / 2025 Ameland Berging de Jager | Bouwbedrijf Kooiker Diverse werkzaamheden | Hotel Nobel Diverse onderhouds- en herstelwerkzaamheden | Hotel van Heeckeren Nieuwbouw twee-onder-een-kapwoning | Particulier Onderhoudswerkzaamheden | Nagtegaal Restauratie drie rijksmonumenten | Opdrachtgever STAM Verduurzaming burgemeesterswoning | Gemeente Ameland Verbouw vakantiewoning Blieke Duun| Particulier Verbouw groepsaccomodatie Ons Kasteel | Particulier Verbouw vakantiewoning Donna Antonia | Particulier Zestal nieuwe koekoeken vakantiewoning | Particulier Schiermonnikoog Nieuwbouw busremise | Provincie Fryslân Nieuwbouw LOC school | Gemeente Schiermonnikoog 79 FRISO BOUWGROEP DEEL II

IN DE BOUWSPOT // BOUWEN OP DE EILANDEN Bouwen op de Waddeneilanden: creatieve oplossingen voor unieke uitdagingen Op een heldere ochtend varen de eerste boten met bouwploegen de haven uit, op weg naar een nieuwe werkdag op de Waddeneilanden. Wie op het vasteland werkt, realiseert zich misschien niet hoeveel extra planning en improvisatie komt kijken bij bouwprojecten op de eilanden. Collega’s Jan Overwijk, Piet van Zuiden en Radboud Poortvliet vertellen hoe zij dagelijks met deze uitdagingen omgaan. Van logistieke puzzels tot het werken in barre weersomstandigheden; bouwen op de eilanden is een vak apart. LOGISTIEKE PUZZEL Het begint al bij de overtocht. Niet elk stuk gereedschap of elke machine past zomaar op een veerboot. Jan Overwijk herinnert zich nog goed hoe een heistelling naar Schiermonnikoog moest worden vervoerd. “Die paste simpelweg niet op de standaard boot,” vertelt hij. “Dus werd de hele machine gedemonteerd, in stukken op de boot gezet en op het eiland weer opgebouwd. En zodra het werk klaar was, herhaalden we het hele proces om hem terug te krijgen.” Dat kostte natuurlijk extra tijd en geld, want dat de stelling te groot was voor de boot, hadden ze nog niet eerder meegemaakt. “Je bent zomaar een paar dagen kwijt aan opbouwen en afbreken, maar gelukkig begreep de opdrachtgever dat,” vertelt Jan. BOUWEN OP HET DUIN En dan zijn er nog de unieke locaties waarop gebouwd moet worden. Radboud Poortvliet vertelt over een van de meest uitdagende projecten op Terschelling: de bouw van een hotel boven op een duin. “Je staat midden in de natuur, met een prachtig uitzicht, maar dat betekent ook dat je te maken hebt met harde wind en stuivend zand,” legt Radboud uit. De winddruk op de balustrades, de zandophoping bij de gevels; elk aspect moest zorgvuldig worden gepland en getest “De architect had eerst een open gevel in gedachten, maar dat zou in deze omstandigheden voor grote problemen zorgen. Uiteindelijk kwamen we door goed overleg tot een ontwerp met een dichte gevel, die zowel esthetisch als praktisch bleek te werken.” Bij dit project werd eens te meer duidelijk hoe belangrijk samenwerking is. “Je kunt wel een geweldig ontwerp maken, maar als het niet haalbaar is door de omstandigheden op het eiland, moet je bereid zijn om dat aan te passen,” zegt Radboud. “De beste oplossingen ontstaan vaak door echt naar elkaar te luisteren en samen te werken.” PENDELEN OF BLIJVEN OVERNACHTEN De werkdag op de eilanden begint vaak met een veerboottocht, maar dat is niet altijd praktisch. Piet van Zuiden, projectleider bij Kolthof, legt uit dat de keuze tussen pendelen en overnachten afhankelijk is van het eiland. Kolthof, sinds januari 2024 onderdeel van Friso, bouwt regelmatig onder andere vakantievilla’s op de Friese eilanden. “Voor Schiermonnikoog en Ameland kun je nog heen en weer, maar op Terschelling en Vlieland is dat minder haalbaar. Na een lange dag werken is die veerboottocht echt vermoeiend.” Het alternatief? “We zetten teams in die de hele week op het eiland verblijven. Dan zorgen we voor een goede plek om te overnachten, of dat nu een hotel, bed & breakfast of vakantiepark is.” Dit vergt niet alleen planning, maar ook flexibiliteit. “In het hoogseizoen is het soms lastig om genoeg plekken te vinden,” vertelt Piet. “En dan moet je improviseren. Maar dat maakt het ook wel weer bijzonder; iedereen helpt elkaar en we proberen er altijd iets van te maken. En het is fijn om in zo’n mooie omgeving te werken. De eilanden zijn prachtig en dat is toch een hele andere beleving dan werken in een stadse omgeving.”

JUST-IN-TIME VOORRAADBEHEER Het leveren van materialen op de juiste tijd en plaats is een kunst op de eilanden. “Je kunt niet zomaar een enorme voorraad op een bouwplaats neerzetten, daarvoor is simpelweg de ruimte niet,” zegt Radboud. “Op Terschelling hebben we een slim systeem opgezet waarbij we, in samenwerking met Staatsbosbeheer, materialen opslaan op een parkeerterrein bij de haven. Zo hebben we alles bij de hand, maar staat het niet in de weg.” Ook de samenwerking met lokale transporteurs speelt een sleutelrol. “We werken samen met een lokale vervoerder die snel kan inspringen als er iets misgaat, bijvoorbeeld als er door het weer een vertraging is,” voegt Piet toe. “Dat ‘just-in-time’ systeem zorgt ervoor dat we door kunnen, ook als er onverwachte situaties zijn.” EILANDERS ALS PARTNERS Bij elk project op de eilanden werken de bouwers nauw samen met lokale vakmensen. “De eilanders kennen de omgeving en de omstandigheden door en door,” vertelt Jan. “Ze weten precies welke oplossingen werken en welke niet. Het is belangrijk om een goede band op te bouwen met ze, want zonder hen zou het allemaal veel moeilijker zijn.” Radboud benadrukt dat dit niet alleen geldt voor de bouw, maar ook voor onderhoud en storingen. “Als er iets misgaat, kunnen de lokale installateurs snel ter plaatse zijn. Dat maakt echt een verschil, zeker op afgelegen plekken waar je niet zomaar even heen en weer kunt rijden.” Er is ook regelmatig contact met de inwoners zelf. Friso verduurzaamt op Terschelling zo’n 400 woningen in opdracht van WoonFriesland. Deze opgave brengt ook gecompliceerde logistieke uitdagingen met zich mee. Zo moeten er bijvoorbeeld complete daken of badkamers worden vervangen en gerenoveerd. Eilanders zien met grote regelmaat de Friso busjes rijden. Door al deze connecties is Friso een bekende aannemer op de eilanden. BOUWEN MET DE NATUUR, NIET ERTEGENIN Wat alle projecten op de Waddeneilanden gemeen hebben, is dat ze vragen om flexibiliteit, creativiteit en samenwerking. Of het nu gaat om het zorgvuldig demonteren van een heistelling voor transport naar Schiermonnikoog, of het ontwerpen van een hotel dat bestand is tegen de sterke wind op Terschelling, elke uitdaging vereist maatwerk. “Het mooie aan bouwen op de eilanden is dat je altijd weer nieuwe oplossingen moet bedenken,” besluit Piet. “Je werkt mét de natuur, niet ertegenin. En dat maakt het werk niet alleen uitdagend, maar ook ontzettend mooi.” 81 FRISO BOUWGROEP DEEL II

IN DE BOUWSPOT // MET OOG OP DE TOEKOMST Een bouwplaats van de toekomst in Bedum: leren, bouwen en innoveren In het Groningse Bedum wordt meer gedaan dan alleen huizen bouwen; hier worden de vakmensen van morgen gevormd en staat duurzaamheid centraal. Op de bouwplaats, waar Aannemingsmaatschappij Friso werkt in opdracht van woningstichting Wierden en Borgen, komen technologie, vakmanschap en onderwijs samen. Dit project is niet alleen een toonbeeld van innovatieve technieken zoals Cross-Laminated Timber (CLT), maar ook van de intensieve begeleiding en ontwikkeling van jong talent. DUURZAAM BOUWEN De bouwplaats in Bedum is opgezet met een heldere visie op duurzaamheid en innovatie. Edwin Eerens, projectleider bij Wierden en Borgen, benadrukt het belang van de duurzame keuze voor houten woningen. “CLT staat voor Cross Laminated Timber: kruiselings verlijmde houten elementen. Dit materiaal past heel goed bij onze duurzaamheidsdoelstellingen en het is aardbevingsbestendig, een must in deze regio,” vertelt Edwin. CLT brengt hogere kosten en complexe logistiek met zich mee, maar Friso heeft de ervaring en expertise om deze uitdagingen aan te pakken. Marcel van der Zee, technisch coördinator bij Friso, voegt toe: “Met CLT kunnen we een oplossing bieden die zowel functioneel als verantwoord is en onze vakmensen, stagiaires en leerlingen maken direct kennis met een innovatieve bouwmethode.” Marcel legt uit dat werken met CLT zowel voor ervaren vakmensen als voor de leerlingen uitdagend is, maar dat dit ook de samenwerking stimuleert. “Het gebruik van CLT vereist vakmanschap en precisie. Dat vonden onze timmerlieden geweldig, want het voelde als ouderwets timmerwerk. Daarnaast moest het team creatief omgaan met de beperkte ruimte, bestaande bebouwing en bewoners, waardoor er creatief met de planning en logistiek omgegaan moest worden en die samenwerking was mooi om te zien.” EEN BOUWPLAATS ALS LEERSCHOOL De bouwplaats is een dynamische leerschool waar jong en oud samenkomen. “Op een dag hadden we hier wel vier generaties rondlopen,” lacht Marten van der Wier, hoofduitvoerder bij Friso. “De oudere vakmensen leren de jongeren de fijne kneepjes van het vak, terwijl de jongeren met nieuwe ideeën komen.” Sven de Wit, Edwin Eerens Marcel van der Zee Marten van der Wier

hebben. Jorine: “Sommige jongeren komen binnen als onervaren zestienjarigen en voor hen zijn we meer dan een opleidingscentrum; we vormen een vangnet voor deze jongeren. Ze weten dat ze op ons kunnen rekenen, niet alleen voor hun opleiding maar ook voor persoonlijke kwesties.” Koert beaamt dit: “Deze persoonlijke benadering geeft de jongeren het vertrouwen om zich te ontwikkelen en het geeft hun het gevoel dat ze echt deel uitmaken van het team. Zo kunnen ze uitgroeien tot volwaardige vakmensen. En het mooie aan werken met Friso is dat zij oog hebben voor elke leerling. Ze investeren tijd en energie om te zorgen dat deze jongeren de kans krijgen om door te groeien. Het motiveert hen enorm en legt een basis voor hun toekomst in de bouw.” EEN DUURZAME INVESTERING Voor Edwin is het project meer dan het bouwen van huizen; het is uitvoerder bij Friso, benadrukt hoe waardevol deze wisselwerking is: “Je ziet de jongeren groeien, ze leren van de ervaren vakmensen en krijgen steeds meer zelfvertrouwen in hun vaardigheden. Dat geeft energie op de bouwplaats.” De leerlingen krijgen de kans om theorie in de praktijk om te zetten. Ze leren bouwtekeningen te lezen, mogen tekenlessen volgen en meewerken aan de daadwerkelijke bouw. Voor sommigen is dit hun eerste werkervaring en de intensieve begeleiding zorgt ervoor dat ze kunnen groeien. BEGELEIDING OP MAAT Jorine Rupert van Toekomstbouwers Friesland en Koert Vermeulen van SSPB Praktijkcentrum Bouw begeleiden de leerlingen van de BBL-opleiding. Ze zorgen ervoor dat de jongeren niet alleen het vak leren, maar ook de persoonlijke ondersteuning krijgen die ze nodig een investering in de toekomst van de bouwsector en van Bedum. “We laten hier de volgende generatie zien hoe breed het bouwvak is,” zegt hij. Door het project open te stellen voor basisscholen en vmboleerlingen, hoopt het team ook jongeren te inspireren om later zelf de bouw in te gaan. “Met een helm op en onder begeleiding konden ze zien hoe een huis wordt gebouwd,” vertelt Marcel, “en misschien wordt hier het zaadje geplant voor een toekomst in de bouw.” SAMEN BOUWEN AAN EEN DUURZAME TOEKOMST De bouwplaats in Bedum toont aan dat bouwen verder gaat dan woningen neerzetten; het gaat om het creëren van een toekomst waarin duurzaamheid, innovatie en opleiden hand in hand gaan. Dankzij de inzet van Friso en Wierden en Borgen zijn hier niet alleen 42 woningen gebouwd, maar is ook een nieuwe generatie vakmensen gevormd. Zoals Edwin het verwoordt: “We bouwen hier niet alleen huizen, maar ook aan een toekomst waarin duurzaamheid en vakmanschap centraal staan.” 83 Sven de Wit Jorine Rupert Koert Vermeulen FRISO BOUWGROEP DEEL II

BOUWDUO Gerwin & Ger-jo Gerwin Legtenberg en Ger-jo Sijtsma vormen sinds anderhalf jaar een onmisbaar duo binnen het HR-team van Friso Bouwgroep. Ondanks hun verschillende achtergronden en standplaatsen, Gerwin werkt vanuit Eibergen en Ger-jo vanuit Sneek, weten ze elkaar moeiteloos te vinden. Hun gezamenlijke visie en mensgerichte aanpak zijn de basis van hun samenwerking. Hoe zijn jullie bij Friso terechtgekomen? “Ik werk inmiddels al zestien jaar voor Friso,” vertelt Gerwin. En samen met Ger-jo doe ik HR-werkzaamheden voor zo’n 500 medewerkers.” Ger-jo heeft een andere route afgelegd: “Ik werk sinds anderhalf jaar voor Friso, vanuit de vestiging in Sneek. Op maandag ben ik in Eibergen om de verbinding te houden met Gerwin en onze andere collega’s. Onze taakverdeling is helder: Gerwin richt zich op het UTA-personeel en de fabrieken, terwijl ik verantwoordelijk ben voor de cao-medewerkers.” Wat maakt jullie samenwerking bijzonder? “We delen dezelfde mensvisie en hebben een dienstverlenende instelling,” zegt Ger-jo. “Wij willen mensen ondersteunen. Vanaf het moment dat ze in dienst komen, totdat ze weer uit dienst gaan. Sommige mensen gaan bij ons met pensioen, maar er zijn natuurlijk ook mensen die ernstig ziek worden, of gewoon toe zijn aan een andere functie. Wij staan voor iedereen klaar, want we vinden het belangrijk dat mensen met plezier naar hun werk gaan, dat ze het goed kunnen vinden met collega’s op de werkvloer en dat iedereen begrijpt dat het soms geven en nemen is. Zo bouwen we aan het welzijn van de medewerkers én aan de toekomst van Friso.” “En op sommige vlakken verschillen we natuurlijk ook,” vult Gerwin aan. “Ger-jo is heel handig met nieuwe technologieën, digitale processen en het opstellen van beleid. Ik breng veel ervaring mee en kan complexe situaties snel doorgronden. Dat maakt dat we goed op elkaar kunnen bouwen en van elkaar leren.” Een gezamenlijke aanpak Een recente ontwikkeling waar het duo trots op is, zijn de jaargesprekken die nu met alle medewerkers worden gevoerd. “Dit is een initiatief dat is voortgekomen uit een medewerkerstevredenheidsonderzoek,” legt Gerwin uit. “Er bleek behoefte aan meer gestructureerde gesprekken en daar zijn wij mee aan de slag gegaan. Nu voeren we gesprekken met iedereen, van timmerman tot directie.” “Het zijn dus geen functioneringsgesprekken, maar we praten over waar iemand staat. Waar je heen wil, hoe je je wilt ontwikkelen en hoe je de toekomst ziet. Kijk, als wij niet weten dat iemand een andere functie wil, of zich wil bekwamen in een andere discipline, dan kunnen we niet helpen. Maar als we het weten, kunnen we meedenken over de mogelijkheden. En er zijn altijd wel mogelijkheden binnen Friso, omdat we allround zijn in de bouw met veel verschillende disciplines.” Ger-jo: “We doen het echt samen. Met onze aanpak willen we ervoor zorgen dat medewerkers zich gehoord voelen en dat we hen kunnen helpen bij hun ontwikkeling binnen Friso. Want dat is waar het om gaat: dat mensen niet alleen goed presteren, maar zich ook prettig voelen op hun werkplek.” Gerwin (62) werkt al zestien jaar voor Friso. Ger-jo (35) sinds anderhalf jaar. Samen vormen zij het HR-duo voor Friso en zorgen ze voor een mensgerichte en betrokken ondersteuning van alle medewerkers binnen de organisatie. Ze werken, met name voor de loon- en salarisadministratie, nauw samen met Ilse Baltink, Hanny van der Meulen, Gerard Mulder en Rick te Hennepe: het HR-team van Raadhuys in Eibergen. Raadhuys verzorgt namelijk al meer dan 40 jaar de volledige administratie voor Friso en al haar werkmaatschappijen.

85 “We delen eenzelfde mensvisie en hebben een dienstverlenende instelling. FRISO BOUWGROEP DEEL II

NAWOORD ‘ONS ELEKTRICITEITSNET LIGT LETTERLIJK EN FIGUURLIJK ONDER HOOGSPANNING’ De energietransitie wordt vaak vergeleken met de Deltawerken. En terecht, want de uitdaging is minstens zo groot. Hoe bouwen wij een energiesysteem dat klaar is voor de toekomst zonder dat Nederland vastloopt? Roelof Crevecoeur (directeur Qirion) en Jan Hogenberg (directeur Friso Civiel) delen hun visie op kansen én oplossingen. Roelof Crevecoeur Jan Hogenberg Roelof: “De vraag naar elektrisch vermogen neemt razendsnel toe door een snelgroeiende economie en de verduurzaming van ons energiesysteem. Qirion werkt daarom, als onderdeel van netwerkbedrijf Alliander, aan de uitbreiding van het hoogspanningsnet: dé ruggengraat van onze elektriciteitsvoorziening. Daar stopt ons werk niet. Het beheer van het bestaande net is minstens zo belangrijk. Ook dat is een enorme klus.” Roelof: “De energiezekerheid van Nederland hangt af van de snelheid waarmee wij hoogspanningsnetten bouwen. Daar gaan wij voor, maar wij zijn hierin niet de enige schakel. Het moet samengaan met de uitbreiding van het midden- en laagspanningsnet. Dat maakt de opgave extra ingewikkeld. Bovendien is de ruimte schaars in Nederland. Een verdeel- of schakelstation bouw je niet zomaar. Alleen al de voorbereiding van zo’n project kost minstens vijf jaar. En daarna moet er nog gebouwd worden.” Jan: “Ook als bouwer staan wij voor de uitdaging om het tempo hoog te houden. Dat is niet altijd even makkelijk. Bijvoorbeeld wanneer je te maken krijgt met stikstofregels en de bouw moet verduurzamen. Daarnaast spelen vergunningstrajecten en een beperkte beschikbaarheid van vakmensen en materialen een rol. Het raamcontract met Qirion [zie kader] biedt gelukkig ruimte om hiervoor samen oplossingen te bedenken.” Roelof: “Samen slimmer, sneller en duurzamer werken is een belangrijke opdracht. Daarom zetten wij bijvoorbeeld in op modulair bouwen. Dit betekent dat we het ontwerp van transformatoren, verdeelstations en schakelstations standaardiseren. Dat is niet altijd eenvoudig: elke gemeente heeft zijn eigen ideeën over hoe een station eruit moet zien. Toch helpt deze aanpak om de bouw te versnellen, kosten te verlagen en kwaliteit te verbeteren.” Jan: “In Harderwijk realiseren wij een onderstation vlakbij een Natura 2000-gebied. Door strenge stikstofregels kan dit niet op de traditionele manier. Dus dachten we: hoe kan het dan wél? Het inhijsen van de transformator gaat alleen met een dieselkraan, maar het graafwerk en het storten van beton doen wij volledig elektrisch. Uiteindelijk past de puzzel precies.” Roelof: “De bouw van het station in Harderwijk is hoe wij samenwerking voor ons zien. Het is waardevol wanneer een aannemer actief meedenkt en vanuit zijn bouwkennis met oplossingen komt. De lessons learned nemen wij mee naar de bouw van een nieuw regelstation in ’t Harde. Zo versterken en leren we van elkaar.”

COLOFON MAGAZINE VAN FRISO BOUWGROEP DE BETROKKEN BOUWER // 2025 “Ja, we gaan voor snelheid. Maar het moet óók zorgvuldig en veilig. Roelof Crevecoeur Directeur Qirion Redactie Margreet van Dijk, Nynke Dedden, Anne-Marie Dros, Esther Lakerveld, Elise Volker, Team Klant & Markt Vormgeving Esther Lakerveld Elise Volker Teksten Berber Dedden Anne-Marie Dros Marianne van Kampen – Mooiedingenmakers Rosemarie Klapwijk Bert Kobus Jan: “Ik geloof dat er meer winst te behalen is. Bijvoorbeeld door intensiever gebruik te maken van het Bouw Informatie Model (BIM): ook een vorm van sneller en slimmer werken. Hiermee stem je ontwerp, materialen en bouw nóg beter op elkaar af. En door realtime data te delen, kun je tijdens de bouwfase sneller schakelen bij wijzigingen, wat het proces efficiënter en beter beheersbaar maakt.” Roelof: “Daarin willen we bij Qirion zeker stappen zetten. Tegelijkertijd liggen er andere uitdagingen. Van transformator tot kabelklem: het wordt lastiger om tijdig aan materialen te komen. We moeten goed nadenken over voorraadbeheer om door te kunnen bouwen. Daarnaast is het zorgelijk dat er steeds minder technisch specialisten beschikbaar zijn om aan het hoogspanningsnet te werken.” Jan: “Die vraag krijgen wij steeds vaker uit de energiesector: zijn jullie bereid om je verder te ontwikkelen binnen onze opgave? Natuurlijk staan wij daar open voor: zeker als je langer met elkaar door wilt. Door ons te specialiseren, bijvoorbeeld op het gebied van veiligheid, helpt dat jullie misschien weer om kennis en capaciteit efficiënter in te zetten.” Roelof: “De verzwaring van het net ligt letterlijk en figuurlijk onder hoogspanning. Die druk voelen wij allemaal. Ja, we willen snelheid. Maar het moet óók zorgvuldig en veilig. Deze megaklus vraagt daarom om innovatie en doorzettingsvermogen. En om samenwerking tussen opdrachtgevers, markt en overheid. Je maakt de energietransitie alleen mogelijk door schouder aan schouder te werken. Zo hebben we ooit ook de Deltawerken voor elkaar gekregen!” Fotografie Roel Ekkels Gemeente Zeewolde Martina Ketelaar Nienke Maat Max Hart Nibbrig Stijn Oostra Rijkswaterstaat en bouwconsortium Levvel Idzard Schiphof Aron Weidenaar Wiertsema & Partners - Max Palstra Illustraties en artist impressions Adema Architecten, Bouwadviesburo Mark de Witte, Elise Volker, 19 het atelier, Marc Koehler Architects, NEY & Partners, PSB design B.V., Studio A Kwadraat, Visual Craftsmen, Zijlstra Architecten Drukwerk Van der Eems Contact Friso Bouwgroep Vragen of opmerkingen over deze uitgave? Mail naar communicatie@frisobouwgroep.nl. © 2024/2025 Zonder toestemming van Friso Bouwgroep mag niets uit deze uitgave worden overgenomen. FRISO CIVIEL BOUWT MEE AAN DE ENERGIETRANSITIE Friso Civiel is één van de partners binnen het achtjarig raamcontract van Alliander voor de bouw van 182 elektriciteitsstations. In Friesland, Flevoland en een deel van Gelderland draagt Friso bij aan de realisatie van deze stations om de groeiende vraag naar elektriciteit op te vangen. Dankzij modulair bouwen wordt de doorlooptijd versneld. Samenwerking tussen Alliander, Qirion, aannemers en overheden speelt hierbij een sleutelrol om locaties snel te kunnen realiseren en hiermee de energietransitie verder te versnellen. Hoewel dit magazine uiterst zorgvuldig is samengesteld, kan de juistheid van de opgenomen informatie niet worden gegarandeerd. Daarom kunnen er geen rechten worden ontleend aan deze informatie. 87 Trees for All Dit magazine is gedrukt op FSC-papier met een productiemethode die het milieu minder belast.

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76
77. 77
78. 78
79. 79
80. 80
81. 81
82. 82
83. 83
84. 84
85. 85
86. 86

Home