0

JAARGANG 16 / MAART 2020 / E 12,50 NR 1 Lees alles over Aqua Nederland Vakbeurs Het Nederlandse watersysteem over honderd jaar Veronica Manfredi tornt niet aan strakke Kaderrichtlijn Water De Rijn: onze levensader

KOLIBRI Cloud Backend KOLIBRI Cloud WebApp KOLIBRI Cloud API KELLER unlimited! Al uw druk- en nivometingen beschikbaar in de KELLER Cloud Gestructureerde data op elk moment veilig opgeslagen en toegankelijk vanaf elk apparaat met een browser en internetverbinding „State of the Art“ beveiliging LoRa & ARC-1 data direct opgeslagen in de KOLIBRI Cloud. PC software (Datamanager) niet meer nodig en onderhoudsvrij Gebruik KELLER KOLIBRI Cloud als opslaglocatie Compatible met diverse KELLER IoT producten en IoT protocollen: GSM, ARC, LoRa, KOLIBRI Mobile App en Desktop App. Programmeer en ontvang sensor en systeem alarmmeldingen Data is toegankelijk voor meerdere gebruikers op hetzelfde moment Visualiseer en bekijk opgeslagen data in KOLIBRI Cloud Flexibele toegang via standaard interfaces tot uw eigen cloud services of lokale databases LoRa & ARC1 systemen geleverd. Datatoegang zonder instellingen Open source programma‘s en tools met gedetailleerde documentatie «ONE SOFTWARE» Geen installatie noodzakelijk data wordt getoond in browser kolibricloud.com

INHOUDSOPGAVE Ambassadeur met een watermissie In Nederland denken we dat de wereld aan onze voeten ligt als het om water gaat. Maar we kunnen zeker ook leren van het buitenland. Bijvoorbeeld op het gebied van ontzilten, zegt Laetitia van Asch, Nederlands ambassadeur in Oman. Het kan allemaal samenkomen in het Nederlandse paviljoen op de Expo2020 in Dubai, waar zij zeer nauw bij betrokken is. Het Nederlandse hoofdwatersysteem in 2120 Medewerkers van de Wageningen Universiteit maakten een kaart van Nederland over 100 jaar en kleurden naast rode bebouwde en groene natuurgebieden ook enkele opmerkelijke blauwe gebieden in. WaterForum legde de kaart voor aan waterhuishoudingdeskundigen en noteerde enkele opmerkelijke bevindingen: “Waar zijn de mensen?” en: “Zout hoort in de zee!” Vraag naar norm voor legionella in afvalwater Sinds bekend is dat legionella zich kan verspreiden via rioolwaterzuiveringen en industriële afvalwaterzuiveringen, wordt er gezocht naar een oplossing. Het RIVM publiceerde maatregelen die de verspreiding via het effluent en de lucht tegengaan, maar enkele cruciale vragen blijven nog steeds onbeantwoord. Wordt het niet tijd voor een duidelijke norm? 12 17 Brussel wil Kaderrichtlijn Water niet versoepelen De Kaderrichtlijn Water heeft zijn fitnesscheck gehad. De richtlijn is kerngezond, oordeelt de Europese Commissie. Het ‘one-out-all-out’-principe gaat zeker niet overboord. De EU-landen moeten zelf maar het vereiste stevige tandje bijzetten. Uiteindelijk zal Europa niet schuwen juridisch in te grijpen, zegt Europa’s hoogste waterambtenaar Veronica Manfredi. Nederland is gewaarschuwd. Aqua Nederland Vakbeurs: de innovatie voorbij Op iedere vakbeurs presenteren exposanten hun nieuwste watertechnologie. Zo ook op Aqua Nederland Vakbeurs, op 17, 18 en 19 maart in Gorinchem. WaterForum bekeek welke innovatieve technieken zich inmiddels in de praktijk hebben bewezen. Drie zeer vernieuwende installaties voor het behandelen van afvalwater, drinkwater en proceswater: ‘the best of the best’ van de Nederlandse watertechnologie. Verder: alles wat u moet weten over Aqua Nederland Vakbeurs. 25 De Rijn in 2040: een schone, veilige sponsrivier De Rijn verandert van een gemengde rivier in een regenrivier. Dat heeft consequenties, met name voor Nederland. Op de zestiende Rijnministersconferentie in Amsterdam werd voor het eerst ook gesproken over droogte vanuit het besef dat de Rijn steeds meer een regenrivier gaat worden. Voor Nederland is een winstpunt dat de sponswerking van de rivier wordt vergroot. 30 36 Verder in dit nummer Actueel & agenda Column Servicepagina Aqua Nederland Vakbeurs 6 11 42 Beursexposanten Aqua Nederland Bedrijvenregister 54 45 62 WATERFORUM MAART 2020 3

Wij begrijpen de uitdaging van het vinden van de juiste balans tussen e� ciency en regelgeving. BALANCEREN + ANALYSEREN U bereikt de juiste waterkwaliteit en reduceert tegelijkertijd uw kosten. Proline Promag W 0 x DN full bore - ‘s werelds eerste elektromagnetische fl owmeter zonder restricties • Betrouwbaar meten - onafhankelijk van het fl owprofi el • De eerste en enige elektromagnetische fl owmeter waar je kan meten zonder in- of uitstroomengte (0 x DN), er is geen leidingbeperking (full bore) en dus geen drukverlies • Installatie direct na een bocht, perfect daar waar de ruimte beperkt is en op skids. Meer informatie: www.nl.endress.com/5W4C

COLOFON WaterForum Vakblad voor de Watersector Uitgever AcquiMedia, Henk van der Brugge Amstelwijckweg 15, 3316 BB Dordrecht T +31 (0)184 - 48 10 40 E info@acquimedia.nl Bladmanagement en advertentieverkoop Henno Ploeg, henno@waterforum.net T +31 (0)184 - 48 10 46 Hoofdredactie Jac van Tuijn, redactie@waterforum.net Eindredactie Jeroen Bezem Redacteuren Esther Rasenberg, Pieter van den Brand, Marga van Zundert en Adriaan van Hooijdonk Concept en vormgeving Blind Angle en D’sign Rotterdam Abonnementenadministratie Waterforum Magazine wordt op aanvraag en tegen betaling van abonnementsgeld (e 49,95 ex. BTW) toegestuurdaan relevante doelgroepen. Aanvraag en/of mutaties via info@waterforum.net Disclaimer AcquiMedia heeft deze uitgave op de meest zorgvuldige wijze samengesteld. AcquiMedia (hoofd)redactie en auteurs kunnen echter op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volle digheid van de gegevens. Uitgever, hoofdredactie en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie in deze uitgave. Copyright AcquiMedia 2020 Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgevere. Gehele of gedeeltelijk overname van artikelen uit WaterForum is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever. WaterForum als crossmediaal platform WaterForum biedt een platform waarbij meerdere mediavormen (magazine, website, digitaal magazine, digitale nieuwsbrief) kunnen worden ingezet voor het bereiken van uw communicatieve en commerciële doelstellingen. Coverfoto De Rijn. Van levensbelang voor trekvissen en onze drinkwatervoorziening. Maar de Rijnafvoer fluctueert en dat wordt door klimaatverandering alleen maar extremer: de ene keer lage afvoeren en verzilting, de andere keer hoge afvoeren en overstromingen (foto: Bennekom/Shutterstock). www.waterforum.net WATERFORUM MAART 2020 5 Levensader Wat doen we met onze grote rivieren? Eerder dit jaar stonden ze weer hoog, maar mogelijk staan ze de komende zomer wederom zo laag dat zoetwatervoorziening en scheepvaart in de knel komen. Wel of geen gevolg van de klimaatverandering, duidelijk is dat de waterkringloop - verdampen, uitregenen en terugstromen naar zee - steeds sneller verloopt en dat heeft een groot effect op de levensaders die door ons land stromen. In deze editie heeft Marga van Zundert gekeken naar het hoofdwatersysteem in de kaart van Nederland in 2120, die door medewerkers van de Wageningen University is samengesteld. Zij geven volop ruimte aan de rivieren die veel vrijer dan nu traag door oneindig laagland mogen gaan. Opvallend: er is een verbinding getekend tussen de Rijn en de Maas. Iets dat Rijkswaterstaat in het Ruimte voor de Rivierprogramma angstvallig vermeed, omdat het de waterveiligheid in gevaar zou brengen. Ooit trokken Nederlandse waterministers de Rijn op om de bovenstroomse lidstaten te bewegen hun lozingen op de rivier drastisch te verminderen. Het legde de basis voor de Kaderrichtlijn Water, gericht op een gelijk speelveld voor alle lozers in Europa. En wat blijkt twintig jaar later: het lukt Nederland niet om de waterkwaliteit op orde te krijgen. Brussel wil de laatste deadline in 2027 niet loslaten, kreeg onze redacteur Pieter van den Brand te horen van de hoogste milieuambtenaar bij de Europese Commissie, Veronica Manfredi. Dezelfde Manfredi zat, als hoofd van de Internationale Rijncommissie, op de Rijnministersconferentie in Amsterdam, naast minister Van Nieuwenhuizen, die de conferentie voorzat. De Internationale Rijncommissie coördineert alle maatregelen die de oeverstaten hebben afgesproken om de rivier schoon, veilig en natuurlijk te houden. In ons verslag van de conferentie komt ook het extreme laagwater van de laatste twee jaar ter sprake. De commissie krijgt de schone taak om de Rijn om te toveren tot een sponsrivier. Veel leesplezier Jac van Tuijn Hoofdredacteur Waterforum

Een primeur in de Noordwaard: de drempel van de Merwede stroomt over (foto: Waterschap Rivierenland). ACTUEEL Noordwaard stroomt mee Maandochtend 10 februari, de Merwede bij Werkendam. Het peil op de Merwede stijgt omdat de rivier het vele water van de Rijn niet kwijt kan op het Hollandsch Diep. Daar stuwende sterke tegenwind van storm Ciara en een springtij het water op naar de monding van de Merwede bij de Biesbosch. Het peil op de rivier stijgt meer dan twee meter en stroomt op enig moment over de ‘drempel’ de Noordwaard in. Zo is het door Rijkswaterstaat ook bedoeld. In 2015 is dit vak van de rivierdijk, als onderdeel van het Ruimte voor de Rivierprogramma met 5 meter afgegraven om precies dit te doen: water uit de Merwede door de polder te laten stromen en de stuwing bij de riviermonding te omzeilen. Ciara en springvloed Bij het hoogwater op de Rijn in januari 2018 stond het water van de Merwede aan de rand van de drempel, maar het was toen net niet hoog genoeg om eroverheen te gaan. Dit keer was er ook hoogwater op de Rijn en viel het samen met de westerstorm Ciara en springvloed. Dit zorgde ervoor dat het peil op de Merwede steeg tot +2.37m NAP, waardoor de Noordwaard vanzelf ging meestromen. Het vele Rijnwater kan zo toch een weg vinden naar het Hollandsch Diep en de Noordzee. De hoogte van de drempel bij Werkendam is zo hoog afgesteld dat het meestromen van de Noordwaard bij een extreem hoge Rijnafvoer, bovenstrooms bij Gorinchem, leidt tot peilverlaging van 30 cm. Getijde op Hollandsch Diep De Noordwaard als polder heeft sinds de herinrichting in 2015 al vaker helemaal onder water gestaan. De westkant van de polder staat in open verbinding met het Hollandsch Diep en bij hoogtij kan de polder vanuit die kant onderlopen. Bij de herinrichting van de polder in 2015 zijn verhoogde wegen en viaducten aangelegd, zodat de vijftig bewoners van de polder hun huizen en boerderijen altijd kunnen bereiken. Een zes meter lange boomstam van 800 kilo met een doorsnede van 40 centimeter beukt in de Deltagoot bij Deltares tegen een waterkering die is opgebouwd uit folie en glas. Als de glasplaat sterk genoeg blijkt te zijn, zal die door het Waterschap Limburg worden toegepast bij de verhoging van een kademuur langs de Maas bij Neer. De bewoners aan de kademuur kunnen dan hun uitzicht op de Maas behouden (foto: Deltares/ Guus Schoonewille). De zeer open afval keramiek klinker van TileSystems is op de Rioneddag uitgeroepen tot rioleringsinnovatie van 2020. De klinkers en tegels van Zeer Open Afval Keramiek laten regenwater door en kunnen 6,5 mm water bergen. Winnaars Rob Alards (links) en Maarten Rijs (rechts) van TileSystems namen de prijs in ontvangst van Rionedvoorzitter Joost van Oostrum (foto: Stichting Rioned/ Michelle Muus). 6 WATERFORUM NR 1

Boskalis en Wetlands zijn via Ecoshape betrokken bij de aanleg van nieuwe waterrijke natuur, zoals de Markerwadden en mangrove-bossen langs de Noord-Javaanse kust. Bij het Javaanse Demak zijn houten doorlatende dammen geplaatst die het sediment vasthouden, waardoor de kusterosie stopt (foto: Wetlands/Kuswantoro). ACTUEEL DuPont neemt Duits watertechnologiebedrijf Inge over van BASF ‘Blue carbon’ bij natuurlijk kustherstel Baggerbedrijf Boskalis en natuurorganisatie Wetlands International gaan samen onderzoeken welke mogelijkheden het Blue Carbon-initiatief biedt bij het bestrijden van kusterosie met mangrovebossen. De bossen zorgen, naast bescherming tegen erosie en hoogwater, ook voor de opslag van CO2 . Het Blue Carbon-initiatief zet zich in voor de ontwikkeling van een methode om de CO2 -opslag van mangroven en andere ecosystemen langs de kust te berekenen en te monitoren. De CO2 -opslag levert een bijdrage aan het verminderen van de klimaatverandering en is daarmee zowel een klimaat mitigatie- als een -adaptatiemaatregel. Waterschap Rivierenland gaat op de Linge elf zelfdenkende vispassages van Vislift plaatsen. De Vislift herkent vissen en zorgt voor ideale omstandigheden om barrières, zoals stuwen en sluizen, te passeren. Kleine poldervisjes, karpers en snoeken kunnen straks zonder belemmeringen door een groot deel van de Linge trekken. De zelfdenkende vispassage herkent elke vis die komt aanzwemmen en stelt hiervoor de ideale stroomsnelheid in. Watersector minder optimistisch over exportkansen Nederlandse waterbedrijven verwachten dat hun export in 2019 met 4 procent zal zijn gestegen. Dat is minder dan de 11 procent stijging van de export die ze in 2018 hebben gerealiseerd. Dat blijkt uit de meeste recente uitgave van de Watersector Export Index (WEX), die jaarlijks in opdracht van het Netherlands Water Partnership (NWP) wordt opgesteld. Opvallend is dat de buitenlandse omzet van de watertechnologie in 2015 die van de waterbouw voorbij is gestreefd en dat de watertechnologie (blauwe lijn) steeds verder uitloopt op de waterbouw (oranje lijn). (bron: WEX-index, januari 2020) Doordat gegevens over passerende vissen worden opgeslagen, komt het waterschap meer te weten over soorten en hoeveelheden vissen die passeren. De passage houdt ook de waterstanden en de waterkwaliteit in de gaten. Linge krijgt elf slimme vispassages DuPont heeft het Duitse watertechnologiebedrijf Inge van BASF overgenomen. Volgens DuPont heeft de overname te maken met de groeiende vraag naar waterbehandeling met ultrafiltratie. Inge is toonaangevend op het gebied van Polyethersulfon-membranen (PES) en dit type membraan sluit goed aan bij het leveringspakket van DuPont met de FilmTec omgekeerde osmose- en nanofiltratiemembranen, de Integraflux/Integrapac ultrafiltratie membranen en de Amber-reeks ionenwisselaarharsen. Tijdens een bijeenkomst van alle jeugdwaterschapbestuurders in Nederland zijn de jeugdbestuurders van waterschap Hollandse Delta Judith Meurs (16) en Mick Kruijff (17) gekozen tot de nieuwe jeugddijkgraven van Nederland. Het is voor het eerst dat een duo deze eer te beurt valt. WATERFORUM MAART 2020 7

ACTUEEL Evides Waterbedrijf is met het Havenbedrijf Rotterdam de inzet overeengekomen van een vierde drinkwaterboot voor levering van water aan de binnenvaart in het westelijk havengebied (foto: Evides). Online stappenplan voor risicodialoog klimaatadaptatie Het Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie heeft een stappenplan online gezet dat waterschappen en gemeenten kan helpen bij het opzetten en voeren van een risicodialoog om extreme weersomstandigheden het hoofd te bieden. Het voeren van een risicodialoog is een vervolg op de stress testen die gemeenten en waterschappen vorig jaar hebben uitgevoerd om erachter te komen waar grote wateroverlast kan optreden bij extreme regenval. Voor dit jaar staat een vervolg gepland op die stresstesten in de vorm van een dialoog met particulieren, agrariërs en bedrijven, over de aanpak van die locaties. De online ‘Routekaart risicodialoog’ helpt bij de voorbereidingen en uitvoering van die gesprekken. Meer informatie: ruimtelijkeadaptatie.nl/risicodialoog/routekaart/ Personalia Eveline Buter en Wouter Bijman versterken de directie van Witteveen+Bos. Daarmee krijgt het adviesbureau een driekoppige directie. De huidige algemeen directeur Karin Sluis treedt in april terug en directeur Stephan van der Biezen behoudt zijn functie. Luzette Kroon (53) is op 4 februari beëdigd als eerste vrouwelijke dijkgraaf van Wetterskip Fryslân. Ze volgt Paul van Erkelens op, die per 1 januari 2020 met pensioen is gegaan. Mark van Koningsveld, deeltijdhoogleraar Havens en Scheepvaartwegen aan de TU Delft, is benoemd tot vertegenwoordiger wetenschap van Topsector Water & Maritiem. Hij is de opvolger van Karel Luyben. Jantienne van der Meij-Kranendonk (WaterCampus) en Anne Mathilde Hummelen (KWR) vervullen sinds 1 januari samen de rol van directeur voor het Topconsortium voor Kennis en Innovatie (TKI) Watertechnologie. Mariël Middendorp gaat half april aan de slag als secretaris/ algemeen directeur bij het hoogheemraadschap van Rijnland. Zij is gemeentesecretaris/algemeen directeur van de gemeente Rijswijk en volgt Caroline van de Wiel op, die met pensioen gaat. Wouter ter Horst maakt sinds 1 januari 2020 deel uit van het directieteam van adviesbureau HKV lijn in water. Het directieteam bestaat nu tijdelijk uit vier personen: Wouter ter Horst, Kees Vermeer, Durk Klopstra en Bas Kolen. Kees Vermeer zal op termijn het directieteam verlaten. Jan Bonjer (62) is door het algemeen bestuur van waterschap Hollandse Delta voorgedragen als kandidaat-dijkgraaf. Hij is daarmee de beoogde opvolger van Gerard Doornbos. Eisse Luitjens is op 1 december 2019 toegetreden tot het bestuur van STOWA. Hij volgt Lyda Schelwald-van der Kley op. Luitjens is lid en loco-dijkgraaf van het dagelijks bestuur van Noorderzijlvest. Andrea Vollebregt is op 1 januari 2020 gestart als nieuwe directeur van de Vereniging van Waterbouwers. Zij volgt Edwin Lokkerbol op. Dijkgraaf Tanja Klip-Martin legt haar ambt neer als dijkgraaf van Waterschap Vallei en Veluwe. Ze blijft nog dijkgraaf tot 1 augustus. Henk Post van Waterschap Drents Overijsselse Delta (WDODelta) heeft een ridderorde gekregen voor zijn werkzaamheden voor het ministerie van Water en de vijf waterschappen in Burkina Faso. Hij ontving de Chevalier de L’ordre de Mérite tijdens een werkbezoek. Clemens van Slingerland is sinds 1 januari lid van de raad van commissarissen van drinkwaterbedrijf Oasen. Van Slingerland is sinds 2007 HR-directeur bij Hunter Douglas Europe. Paul van Erkelens ontving op 18 december tijdens zijn afscheid als dijkgraaf van Wetterskip Fryslân de Uniepenning. MEER PERSONALIABERICHTEN OP: WWW.WATERFORUM.NET/PERSONALIA 8 WATERFORUM NR 1

Akkoord over herziening Europese Drinkwaterrichtlijn Het Europees Parlement en de Europese Raad hebben overeenstemming bereikt over de herziening van de Drinkwaterrichtlijn. Na de officiële publicatie zal Nederland de nieuwe Europese bepaling in de nationale Drinkwaterwet moeten overnemen. De Europese onderhandelingen tussen het parlement en de Raad verliepen moeizaam. De belangrijkste struikelblokken waren de toegang tot drinkwater voor iedereen, nieuwe normen voor opkomende stoffen, microplastics, verplichte monitoring van lekkages, transparantie voor consumenten en materialen in contact met drinkwater. Naast de Drinkwaterrichtlijn was er de afgelopen maanden ook nieuws uit Brussel over de Kaderrichtlijn Water. In Brussel is een akkoord bereikt over uitbreiding van de KRW met een richtlijn over het hergebruik van gezuiverd afvalwater in de landbouw. Verder heeft de nieuwe milieucommissaris de knoop doorgehakt over mogelijk grote veranderingen in de Kaderrichtlijn Water. Die komen er wat hem betreft niet. Nederland is eraan gehouden om in 2027 aan de richtlijn te voldoen. Meer hierover op pagina 30 e.v. Agenda MAART 12 maart Calamiteiten in persleidingen Eindhoven 16 maart Waterschapsdag Den Haag 17-19 maart Aqua Nederland vakbeurs - Rioleringsvakdagen Gorinchem 18-19 maart Water market Europe Brussel, België 19 maart Kennisdag inspectie keringen Arnhem Hydraloop sleepte met zijn in-huis waterrecyclingapparaat maar liefst drie prijzen in de wacht tijdens internationale techbeurs Consumer Electronics Show (CES) in Las Vegas. Arthur Valkieser en Sabine Stuiver namen de drie prijzen in ontvangst. Volgens Valkieser is het aantal pre-orders door het Amerikaanse succes op 1,5 miljoen gekomen. 22 maart Wereldwaterdag Wereldwijd 25 maart Flexwerkendag met Jong KNW Zwolle APRIL 16 april Dijkwerkersdag Utrecht 20-24 april Tisol Living with subsidence Delft MEI 4-8 mei IFAT 2020 Rantsoen op drinkwater bij calamiteiten In een brief aan de Tweede Kamer heeft minister Van Nieuwenhuizen laten weten te voelen voor een rantsoen op drinkwater als de waterbronnen onvoldoende kunnen leveren. De bewindsvrouw denkt daarbij aan extreme droogte, een calamiteit met een verontreiniging of een combinatie van beide. Ze stelt als voorwaarde dat er een goed uitvoerbaar en handhaafbaar escalatiesysteem komt. Het rantsoen is ook een van de 46 aanbevelingen uit het eindrapport van de Beleidstafel Droogte. München, Duitsland 16 mei Wereld vismigratiedag Wereldwijd MEER EVENEMENTEN IN DE MEEST COMPLETE AGENDA VAN DE WATERSECTOR OP DE WEBSITE WWW.WATERFORUM.NET/AGENDA LEES MEER DAGELIJKS NIEUWS OP WWW.WATERFORUM.NET 26 mei Afvalwaterketen: gestapelde opgaven Driebergen 26 maart Waterinfodag Den Bosch 26 maart Grondwater in omgevingswet Utrecht 27 maart PFAS in de waterketen Amsterdam 29-30 maart Global water summit Madrid, Spanje 31 maart Vlario-dag 2020 Antwerpen, België 31 maart 20 jaar Netherlands Water Partnership Den Haag WATERFORUM MAART 2020 9

Get into the fl ow. Confi gureer uw eigen procesklep: snel eenvoudig, betrouwbaar Maak wat u zelf nodig hebt: met de nieuwe Festo confi gurator voor procesventielen. Confi gureer snel uw perfecte oplossing - het grote productportfolio biedt u op elkaar afgestemde hoogwaardige componenten voor allerlei doeleinden. De visualisatie van uw procesventielunit als 3D-weergave en de confi guratieklare CAD-gegevens laten geen ruimte voor fouten.

COLUMN Pijn, pillen, plassen en champagne Column Jac van Tuijn, hoofdredacteur Geheel onverwacht lag ik onlangs twee dagen in het ziekenhuis. Een niersteenaanval. Dat had ik nog nooit gehad, dus ik was volkomen verrast door de enorme pijn die zo’n piepklein niersteentje veroorzaakt. Er volgden snel meer verrassingen. Om de pijn te onderdrukken, kreeg ik paracetamol en diclofenac. Waar kende ik die namen van? ‘Meneer Van Tuijn, hier zijn weer uw pillen voor de pijn.’ ‘Maar zuster, ik heb inmiddels geen pijn meer!’ Ik had de niersteen uitgeplast. ‘Nee meneer Van Tuijn, neemt u deze pillen toch maar. Het is goed om de pijnspiegel constant te houden.’ ‘Maar zuster, ik heb geen pijn meer.’ ‘Neemt u ze nu maar.’ ‘Nee’, zei ik eigenwijs. Toen volgde nog een verrassing. Ik zou een kijkoperatie krijgen om te zien of er bij mijn nier misschien een vernauwing zat. ‘Okay, maar dan moeten wij u een antibioticakeur geven, want daarbij kan een ontsteking optreden.’ De kijkoperatie is er nooit van gekomen. De antibioticakeur was al gestart en moest ik afmaken. Medicijnresten Een dag in het ziekenhuis en het ging dus over paracetamol, diclofenac en antibiotica. Iedere keer als ik plaste, zag ik voor me hoe deze medicijnresten in het oppervlaktewater terecht zouden komen. Eerst via het riool van het ziekenhuis naar de rwzi. Om vervolgens ongehinderd in het effluent meegenomen te worden naar de Dieze en de Maas en uiteindelijk naar de Noordzee. Maar even zo goed gaat een vis ermee aan de haal of zijn ze via de Biesbosch en de waterinname in iemands drinkwater terechtgekomen. Ik schrijf er zo vaak over dat ik alle routes van door mij uitgeplaste medicijnresten in mijn hoofd zo kon uittekenen. Champagne Toevallig las ik tijdens mijn verblijf in het ziekenhuis dat de gezamenlijke wateroverheden 750 miljoen euro efficiëntiebesparing hadden gerealiseerd. De champagne kwam op tafel, want de doelstelling was zelfs een jaar eerder gehaald. Rijk, provincie, waterschappen en gemeenten hebben vorig jaar 750 miljoen euro niet uitgegeven aan de waterketen en aan het waterbeheer. Aan wat niet, vroeg ik me? In ieder geval niet aan de uitbreiding van rwzi’s voor het verwijderen van WATERFORUM MAART 2020 11 medicijnresten, want in Nederland is nog geen enkele rwzi hiervoor uitgebreid. De hand op de knip houden is zo wel heel makkelijk. Simpel door watertaken niet uit te voeren en weg te kijken van de verslechtering van de kwaliteit van het oppervlaktewater. Waterbeheerders, ik acht u tot meer in staat. Wat mij betreft komt die champagne pas op tafel als ook de lozing van medicijnresten vermindert. Meer ambitie, minder kosten Intussen staat de tijd niet stil. Op de Rijnministersconferentie in Amsterdam is afgesproken om de lozing van microverontreinigingen op de Rijn met 30 procent te verlagen in 2040. Een dapper besluit. Zo kan het dus ook. Waarom kunnen waterbeheerders zo’n ambitie niet voor heel Nederland overnemen? Naast de ambitie om minder geld uit te geven. Dat zou een topprestatie zijn. Ik zal niet gauw meer overschrijven dat Nederlandse artsen terughoudend zijn met het voorschrijven van medicijnen. Misschien ten opzichte van Spaanse artsen. Maar mijn ervaring leerde dat het echt minder kan. Ik heb nog één keer een diclofenac-pilletje genomen voor een echte pijn. Sindsdien gaat het goed met mij. Op naar de 30 procent en de ongehinderde lozing van microverontreinigingen. Op naar de echt verdiende champagne.

INTERVIEW Ambassadeur Laetitia van Asch ‘Nederlanders kunnen in Oman leren over waterschaarste’ Door Jac van Tuijn Nederland denkt dat de wereld aan onze voeten ligt als het om water gaat. Maar we kunnen zeker ook leren van het buitenland. Bijvoorbeeld op het gebied van ontzilten, zegt Laetitia van Asch, Nederlands ambassadeur in Oman. Het mes snijdt zelfs aan twee kanten: in Oman is veel belangstelling voor Nederlandse waterkennis, maar we kunnen er ook kennis ophalen. Zoals over het omgaan met waterschaarste. Het kan allemaal samenkomen in het Nederlandse paviljoen op de Expo2020 in Dubai. Even waren ze allemaal weer terug in Nederland. Onze ambassadeurs. Om de Nederlandse contacten aan te halen en om met elkaar de toestand in de wereld te bespreken. Zo ook ambassadeur Laetitia van Asch uit Oman. Ze is in Oman heel actief voor de Nederlandse watersector en was in december betrokken bij de presentatie van veelbelovende watertechnologieën voor de landbouw. Drie Nederlandse startups demonstreerden op die bijeenkomst hun product aan de Omaanse watersector. “Die is bijzonder geïnteresseerd in slimme Nederlandse oplossingen voor hun landbouw”, legt Van Asch uit. We spreken haar bij de Ambassa deursconferentie in Nederland. “Het drinkwater voor de bevolking komt van ontziltingsinstallaties. Maar dat is slechts 17 procent van het totale watergebruik in Oman. De landbouw is met 80 procent veruit de grootste watergebruiker. De druk op de waterbronnen is groot en neemt alleen nog maar toe”, aldus Van Asch. Volgens haar is Oman zich daar heel erg bewust van en de watersector is er op zoek naar duurzame oplossingen. “Zo is Haya Water, dat landelijk voor het afvalwater zorgt, een pilot gestart om het gezuiverde water weer te 12 WATERFORUM NR 1 kunnen gebruiken in de landbouw. Niet direct voor de teelt van groente of fruit, maar voor producten als veevoeder of bloemen.” Meer waterhergebruik De toenemende druk op de schaarse watervoorraden speelt niet alleen in Oman, maar in het hele Midden-Oosten en Noord-Afrika, de MENA-regio. Overal nemen de zoetwatervoorraden af door overexploitatie, en de noodzaak om meer zeewater te ontzilten neemt toe. Volgens Van Asch is het watergebruik in Oman 200 liter per inwoner. “In de zomer is het 45 graden, dan heeft ieder mens meer water nodig dan wij hier in Nederland. Drinkwaterbedrijf Diam zet in op waterbesparing, maar kan de mensen niet vragen om, net als vroeger, slechts één keer in de week te gaan douchen. Voor korter douchen en de installatie van waterbesparende douchekoppen, lopen wel campagnes”, aldus Van Asch. Volgens haar zijn de Omani zich ervan bewust dat bij dit overmatig watergebruik hun zoetwatervoorraden zullen opraken. Duurzame Nederlandse landbouwoplossingen De hernieuwbare bronnen in Oman zijn grondwater en regen water. In de bergen van Oman regent het vaak en via historische watersystemen, de Aflaj, stroomt van oudsher het bergwater langs de huizen en de akkers. “Deels zijn die kanaalsystemen er nog, maar het land is op zoek naar meer opbrengst van de landbouw met minder water. Aquaponics is zo’n hoogwaardige techniek waarvoor Oman en de rest

INTERVIEW Ambassadeur in Oman Laetitia van Asch (foto: ministerie Buitenlandse Zaken). Paspoort Naam Geboren : Laetitia van Asch : Oranjestad, 7 mei 1962 Woonplaats : Muscat, Oman Opleiding : Gymnasium, Universiteit Utrecht (Spaans) Loopbaan : 1989 - 2001 ministerie van Buitenlandse Zaken 2001 - 2005 plaatsvervangend ambassadeur in Tunis 2005 - 2008 senior beleidsmedewerker Midden-Amerika 2009 - 2012 beleidsmedewerker maatschappelijke organisatie 2011 rule of law advisor, politietrainingsmissie Kunduz, Afghanistan 2012 - 2013 hoofd ontwikkelingssamenwerking in Kaboel 2013 - 2017 adviseur Syrië-team, Istanbul 2017 - heden ambassadeur in Muscat van de MENA-landen veel belangstelling hebben. Op de bijeenkomst afgelopen december hadden we ook Nederlandse start-ups als Kaskade, dat een kas heeft ontwikkeld waarin zout water verdampt en het condenswater wordt opgevangen. We hadden ook de Salt Doctors, die lieten zien wat je kunt doen met zilte teelt.” Van Asch vertegenwoordigt graag Nederlandse bedrijven. “Nederlandse bedrijven staan bekend om hun expertise. Ze staan voor hun product en komen terug als de klant erom vraagt. Je krijgt er service bij, en dat is bij importeurs uit andere landen niet altijd het geval. Als ambassadeur weet je dat het met de prijs-kwaliteitverhouding goed zit.” Of de presentatie van de start-ups navolging krijgt, weet ze nog niet. “We houden het wel in de gaten, maar het is aan de Omaanse agribedrijven om het op te pakken. Dit zijn wel heel goede besparingsopties”, concludeert ze. Meer ontzilten, meer problemen Ook in Oman wordt ontziltingscapaciteit bijgebouwd, maar het energieverbruik en de resterende brijn worden steeds meer een probleem. “Het probleem is niet zozeer dat de olie zal opraken, maar de CO2 -voetafdruk. Oman wil die naar beneden brengen”, legt de ambassadeur uit. Ook in Oman moet het anders met de fossiele brandstof en dat raakt de drinkwaterontzilting. De oplossing wordt vooral gezocht in de toepassing van zonne-energie. “Die overstap vindt nu echt plaats”, verzekert Van Ash.” Oman ligt aan de Indische Oceaan en heeft minder last van de verzilting van de zee. “De Perzische Golf wordt zouter en de Golfstaten moeten bij het ontzouten meer zout verwijderen en dat kost meer energie en levert nog meer brijn op”, vertelt Van Asch. Waarom de Perzische Golf zouter wordt, is niet helemaal duidelijk. Het kan zijn dat de lozing van brijn door ontziltingsinstallaties eraan bijdraagt. Maar zeker is dat de Perzische Golf minder wordt ververst met regenwater, omdat de grote rivieren als de Eufraat en Tigris steeds minder in de Golf afvoeren. Waterpartnership Van Asch toont zich enthousiast over het Omani-Nederlandse strategische waterpartnership. “Officieel ligt er niets aan ten grondslag, maar de betrokkenen uit beide watersectoren zijn erg enthousiast en het loopt. Ieder jaar bezoeken ze elkaars waterinstallaties over en weer. Een van de recente onder werpen die Haya aankaartte, was de inzameling van afva lwater in de afgelegen gebieden. Blauwe tankwagens van Diam brengen het drinkwater naar de dorpen en de gele tankwagens van Haya halen het afvalwater op. Haya Water wil op de verzamelpunten van het afvalwater een pilot starten om minder op en neer te hoeven rijden.” Volgens Van Asch laat het partnership zien dat het contact twee kanten op werkt. “Nederlanders doen in Oman kennis op over waterschaarste en Omani leren in Nederland over hightech waterbehandeling.” WATERFORUM MAART 2020 13

Traditionele Aflaj irrigatiekanalen in het Omaanse bergdorp Misfat. Het enthousiasme van de samenwerking is ook op Van Asch overgeslagen: “Het is een inspirerend dossier en ik ben betrokken bij de jaarlijkse prijsuitreiking voor jonge onderzoekers aan het waterinstituut MEDRC. De winnaar krijgt van onze ambassade een bezoek aangeboden aan de Amsterdam International Water Week of aan de European Water Technology Week. Afhankelijk van het jaar. Dit jaar is er weer een Young Water Research Award in augustus en mag de winnaar naar Leeuwarden.” Hoge verwachtingen Expo2020 In oktober start in Dubai de Expo2020. Van Asch is nauw betrokken bij de realisatie van het Nederlandse paviljoen, dat het thema ‘uniting water, energy and food’ meekrijgt. “Het zijn precies de speerpunten van onze ambassade in Oman en wij werken dan ook nauw samen met Nederland aan de invulling van het thema”, vertelt de ambassadeur. “We zien de Expo als een geweldige kans om de wereld te laten zien wat met Nederlandse knowhow allemaal al kan. Zo willen we op het paviljoen het water uit de lucht halen waarmee we plantjes op een hydroponics-systeem kunnen laten groeien. Deze plantjes zijn eetbaar en in het paviljoen hopen we kleine gerechten te serveren waarin deze plantjes verwerkt zijn,” verwacht ze. Volgens haar stellige overtuiging is er in Oman en de hele MENA-regio enorme belangstelling voor deze manier van voedselproductie. Tot slot wijst ze nog op het halen van kennis op de Expo. “Als we in Nederland nog een derde droge zomer krijgen, dan zal ook Nederland niet meer aan ontzilting ontkomen. Als ik dat zeg, begint iedereen te lachen, maar ik hoorde onlangs mijn moeder klagen dat ze haar tuin niet meer mocht besproeien. De oplossingen zijn er, als we ze zoeken.” 14 WATERFORUM NR 1 Ontwerp van het Nederlands paviljoen voor de Expo2020 in Dubai. Op 20 oktober begint in Dubai de Wereldtentoonstelling Expo2020. De expo duurt zes maanden en er worden meer dan 20 miljoen bezoekers verwacht. Een van de 192 landenpaviljoens is dat van Nederland. Ambassadeur Laetitia van Asch is nauw betrokken bij de opzet van het Nederlandse paviljoen. Het thema ‘water-energie-voedsel ‘sluit direct aan bij de inzet van de Nederlandse ambassade in Oman: “Het is de bedoeling dat bezoekers zien wat een circulair systeem van voedselproductie inhoudt. Veel mensen denken nog traditioneel aan een teelt in vaste grond, maar aquaponics en hydroponics zijn systemen die veel minder water gebruiken en de gewasopbrengst is veel groter. Nederland heeft veel kennis van deze manier van gewasteelt. Alle landen in de MENA-regio willen hun landbouwproductie vergroten om de voedselvoorziening voor hun steden in de toekomst veilig te stellen. Daarom is er veel interesse in de Nederlandse knowhow”, aldus Van Asch.

Your worldwide partner in aeration, mixing, floating decanters and foam processing equipment Aeration Mixing SYSTEMS AQUA TURBO Waste Water Treatment Equipment TM Decanting Foam Breaking AQUASYSTEMS INTERNATIONAL N.V. Brusselsesteenweg 508, B-1500 Halle, Belgium Tel.: +32 2 362 02 62, asi@aquaturbo.com www.aquaturbo.com

Als alleen het zuiverste water goed genoeg is U stelt hoge eisen aan de kwaliteit van uw water. Lhoist levert onder de merknaam Akdolit® een breed assortiment van fi ltermedia voor behandeling van drink- en proceswater. Drinkwater bereiding & proceswater behandeling Met onze jarenlange ervaring en technische ondersteuning zijn wij een betrouwbare partner. Of het nu fi ltratie, pH correctie, opharding of (re)mineralisatie van water betreft, wij leveren u het passende product. Daarnaast zijn onze producten KIWA Water Mark gecertifi ceerd. Kwaliteit waar u op kunt vertrouwen! Lhoist Western Europe Tel.: +31 318 75 41 66 verkoop@lhoist.com www.lhoist.com www.akdolit.com Connecting Global Competence Environmental technologies for our water. May 4–8, 2020 • Messe München Solutions for the safe handling of water and sewage—at IFAT 2020. Water treatment, sewage disposal and drinking water production— international exhibitors gather on the 270,000 m² of the world‘s largest platform for environmental technologies to present innovative solutions for the future of water. Secure your online ticket now! ifat.de/tickets/en World‘s Leading Trade Fair for Water, Sewage, Waste and Raw Materials Management ifat.de Information: van Ekeris Expo service b.v. Tel. +31 23 525 8500 | info@vanekeris.nl

WATERBEHEER Visie, utopie of grabbelton van ideeën? Zó kan het hoofdwatersysteem zijn in 2120 Door Marga van Zundert De deltacommissaris heeft het nooit aangedurfd: een kaart van het hoofdwatersysteem over 100 jaar. Medewerkers van de Wageningen Universiteit durfden het wel aan en kleurden naast rode bebouwde en groene natuurgebieden ook enkele opmerkelijke blauwe gebieden in. WaterForum legde de kaart voor aan waterhuishoudingdeskundigen en tekende enkele opmerkelijke bevindingen op. “Waar zijn de mensen?” “Zout hoort in de zee!” Michaël van Buuren (WUR Alterra): “Wij laten zien hoe Nederland eruit kan zien als je biodiversiteit en meebewegen met de natuur als uitgangspunten kiest.” “Overweldigend”, noemt landschapsarchitect Michaël van Buuren (senior onderzoeker WUR Alterra) alle aandacht. “Dat hadden we niet durven dromen. Blijkbaar hebben we een snaar geraakt.” Want ‘zijn’ kaart van Nederland in 2120 was te zien in Buitenhof, in de Linda, bij RTL Nieuws, de NOS, in alle landelijke kranten en in de regionale media van Omroep Zeeland tot het Friesch Dagblad. Begin januari kon niemand eromheen: een Nederland met brede duinenrijen voor de kust, een verdubbelde IJssel, een enorme Biesbosch en een ‘hub’ in zee. En daarmee lijkt het doel bereikt: aandacht vragen voor de keuzes die Nederland moet maken om zeespiegelstijging en klimaatverandering in de komende eeuw op te vangen. Want behalve in de media is er ook grote belangstelling van beleidsmakers en organisaties die allemaal een presentatie willen, vertelt Van Buuren. “Wij laten zien hoe Nederland eruit kan zien als je biodiversiteit en meebewegen met de natuur als uitgangspunten kiest.” Het idee ontstond in 2018 bij de viering van 100 jaar WUR. In plaats van terugkijken, kun je natuurlijk ook 100 jaar vooruitblikken, dachten 17 senior onder zoekers van de onderzoeksinstituten binnen WUR. Na een aantal prototypes was er begin januari de finale kaart. Van Buuren: “Er liggen geen uitputtende berekeningen aan ten grondslag, het is geen traditionele natuurwetenschappelijke exercitie.” Een ideaalplaatje wat betreft natuurontwikkeling, stelt Van Buuren, met versterking van biodiversiteit, een andere landbouwkoers en duurzame energietransitie. “Maar het is zeker geen utopie. “We hebben een afweging gemaakt tussen wat waarschijnlijk, mogelijk en wenselijk is. Het resultaat is dus haalbaar en realistisch.” Meebewegen? “Maar waar zijn de mensen gebleven?”, dacht Matthijs Kok, hoogleraar Waterveiligheid aan de TU Delft, toen hij de kaart voor het eerst zag bij Buitenhof. “Ik zag veel natuur, maar Nederland is ook wonen en werken, landbouw, industrie en beschermde natuur - elk stukje is ingericht.” De mens zijn we niet vergeten, pareert Van Buuren. “Het landbouwareaal is gehalveerd, maar stedelijk gebied bijna verdubbeld.” WATERFORUM MAART 2020 17

WATERBEHEER De toekomstvisie op Nederland in 2120 is samengesteld door 17 onderzoekers van Wageningen Universiteit Research. Kaart en rapport zijn te vinden op https://magazines.wur.nl/climate-solutions-nl/nederland-in-2120/ Nieuwe Waterweg Oosterscheldekering Kreekraksluizen Een open of gesloten Nieuwe Waterweg laten de kaartmakers nog in het midden. Maar de Oosterschelde moet dicht en het getijde kan via een achterdeur - de Kreekraksluizen bij Bergen op Zoom - binnenkomen. Toch had Kok liever naast deze kaart ook andere opties gezien. “We staan inderdaad voor belangrijke keuzes door klimaatverandering. Laat dan zien dat er wat te kiezen valt. Twee-drie alternatieven had ik sterker gevonden, nu mis ik balans en krijgt het een wat activistisch tintje.” Jos van Alphen, adviseur Strategie en Kennis van de staf deltacommissaris, merkte veel waardering voor de kaart in zijn omgeving - zowel privé als professioneel. “De kaart heeft zeker het gesprek gestimuleerd, waarschijnlijk juist omdat de dreiging van zeespiegelstijging wordt omgezet in een positief toekomstbeeld met meer natuur, duurzame landbouw en circulaire economie. Het laat bijvoorbeeld zien hoe kustbescherming kan samengaan met behoud en herstel van kwelders en schorren en zilte teelt.” En ook in de omgeving rond Wil Borm van Adviesgroep Borm & Huijgens was de kaart opeens het ‘gesprek van dag’. Goed Vraag één: wat te doen met de stormvloedkeringen? De eerste vraag die zich aandient door zeespiegelstijging, is aanpassing van de stormvloedkeringen, met name de Oosterscheldekering en de Maeslantkering. De Oosterschelde wordt afgesloten in de Wageningse toekomstvisie, met getijdewerking ‘achterom’ via Kreekraksluizen bij Bergen op Zoom. Hoe werkt dat? Medeopsteller Michaël van Buuren: “Dat is een nieuw idee, onze kaart bevat er een paar, want we praten over 2120. We hopen dat anderen het oppikken om uit te werken.” Ook de Nieuwe Waterweg lijkt afgesloten, maar Van Buuren nuanceert dat: “Daar is nog geen echte keuze gemaakt.” Nodig is dat wel, volgens berekeningen van Deltares. In 2120 zou de Maeslantkering dertig keer per jaar dicht moeten om het achterland te beschermen. Dat betekent veel vertraging op het drukst bevaren stukje rivier van Nederland, bovendien kan de huidige constructie dat niet aan. Opties zijn verstevigen of afsluiten en zeesluizen bouwen. Maar voor de Rotterdamse haven is een open zeeverbinding haast ‘heilig’. Van Buuren: “Kijk ook naar de ‘hub’ voor zeeschepen die we daar hebben ingetekend. Die kan veel oplossen.” 18 WATERFORUM NR 1

WATERBEHEER IJssel monding IJssel doorloop Waal Doorsteek Maas Het wellicht meest bediscussieerde detail van de kaart is de doorsteek tussen de Maas en de Waal. Natuurorganisaties zijn super enthousiast. Waterhuishoudingdeskundigen twijfelen sterk aan de waterveiligheid. Opvallend detail is de monding van de IJssel: niet meer bij Kampen in het Ketelmeer, maar een doorloop achter de Noordoostpolder en de monding bij de Afsluitdijk in de Waddenzee. voor de discussie? “Nee, ik vind dat het mensen op het verkeerde been zet. Ze zijn met veel fantasie te werk gegaan, maar zijn even vergeten Delft te bellen. Een grabbelton van ideeën.” Eilanden voor de kust geven bijvoorbeeld geen bescherming tegen zeespiegelstijging. ”Ze noemen de Markerwadden als inspiratiebron, maar dat is een niet onderbouwd experiment.” En Borm ziet nog een misser: verdieping van het IJsselmeer levert echt geen extra zoetwaterberging. De hoeveelheid water die je kunt bergen wordt namelijk bepaald door het laagste en hoogste niveau, niet door de diepte.” “Klopt”, stelt van Buuren, “de verdieping is dan ook vooral bedoeld om de waterkwaliteit te verbeteren.” Adviesgroep Borm & Huijgens is zelf al jaren bezig met een langetermijnvisie op waterveiligheid voor Nederland. Borms interesse startte bij het Natuurbeschermingsplatform Biesbosch met discussie over getijdenwerking in de Biesbosch. “Je merkt al snel dat je eerst de grote kaders moet vast - stellen, omdat alles samenhangt. Je hebt niets aan een verzameling losse plannetjes. En waterveiligheid en zoetwatervoorziening moeten op nummer één staan.” Ook al is het geen jarenlange exercitie, de Wageningse kaart is geen verzameling losse ideetjes, vindt Van Buuren. “De samenhang is juist uiterst belangrijk. Door die brede IJssel bijvoorbeeld ontlast je het rivierengebied en Zeeland, waardoor je meer water kan bergen in bijvoorbeeld de Biesbosch.” Borm blijft sceptisch. “Meebewegen? Geef de zee de ruimte en half Nederland staat onder water. Je kunt hoogstens de natuur een beetje voor je karretje spannen.” Processen als stroming, erosie en sedimentatie inzetten voor de opbouw van een klimaatbestendig land, daarin kan zeker nog wat geleerd worden, vindt Borm. “Maar kijk naar die zandmotor, uiteindelijk ben je het gesuppleerde zand gewoon weer kwijt. Wij mensen hebben het Nederland van nu gevormd. Het is geen delta, maar een door zee aangetast land beschermd Matthijs Kok (TU Delft): “De afvoeren van de Rijn en Maas worden door klimaatverandering mogelijk groter, maar het beeld dat de hoeveelheid rivierwater alsmaar blijft stijgen, klopt niet.” Jos van Alphen (staf deltacommissaris): “Een positief toekomstbeeld dat laat zien hoe kustbescherming kan samengaan met behoud en herstel van kwelders en schorren en zilte teelt.” WATERFORUM MAART 2020 19

WATERBEHEER Kennisprogramma zeespiegelstijging Vorig jaar is het meerjarige Kennisprogramma zeespiegelstijging van start gegaan, een initiatief van de minister van Infrastructuur & Waterstaat en de deltacommissaris om Will Borm (Borm & Huijgens): “Een open Haringvliet en Grevelingen? Zout hoort in de zee. Wees juist zuinig op het zoete water.” door dijken en het afsluiten van zeegaten. Ik snap die hang naar ‘herstel’ niet. Een open Haringvliet en Grevelingen? Zout hoort in de zee. Wees juist zuinig op het zoete water.” Verbazing Overtollig rivierwater zoveel mogelijk via de IJssel wegleiden, is een belangrijk uitgangspunt op de 2120-kaart. Nu gebeurt dat vooral via de Waal. “Bij Fort Pannerden, het belangrijkste verdeelpunt van de afvoer van de Rijn en zijn zijtakken, wordt het meeste water naar de Waal gestuurd”, stelt van Buuren. Maar daar ligt het land veel lager dan rond de IJssel en het is zeer dicht bevolkt. Meer water naar de IJssel biedt meer veiligheid.” Het is een optie bij afvoeren van meer dan 16.000 kuub per seconde bij Lobith, verduidelijkt Van Buuren. Kok ziet zijn eigen huis - hij woont in het IJsseldal - liever niet verdwijnen. “Nou gaat het daar natuurlijk niet om, maar mij ontgaat de logica. Ja, er zit een grens aan de hoeveelheid water die de Rijn en Maas kunnen afvoeren en extremen worden door klimaatverandering mogelijk groter. Maar het beeld dat de hoeveelheid rivierwater alsmaar blijft stijgen, klopt niet.” Borm voorziet nog een ander probleem. Door die brede IJssel kan de Rijn bij Lobith zo laag komen te staan dat er geen schip meer kan varen. Van Alphen verbaast zich over de verbinding op de kaart tussen Maas en Waal. De rivieren werden in de vorige eeuw gescheiden, scheepvaart ertussen is mogelijk via de schutsluizen bij St. Andries en Andel. Van Alphen: “Die scheiding was niet voor niets. Bij hoge rivierafvoeren leverde het onbeheersbare gevolgen op voor de waterstanden, met risico’s op overstromingen. Ecologisch zou een verbinding waardevol kunnen zijn, maar die moet dan wel veilig zijn.” Van Alphen noemt het strategisch “een mooie gemeenschappelijke uitdaging voor ingenieurs en ecologen”. met vele partners te anticiperen op een mogelijk snellere zeespiegelstijging (méér dan één meter aan het eind van deze eeuw) dan in de deltascenario’s is meegenomen. Het Kennisprogramma moet meer inzicht geven in mogelijke gevolgen voor de wateropgaven en ruimtelijke inrichting, en voor de volgende herijking van het Deltapro - gramma in 2026 adviezen geven hoe hierop te anticiperen. Zowel de WUR-onderzoekers, de TU Delft en Adviesgroep Borm & Huijgens dragen bij aan het traject binnen het Kennisprogramma, waarin langetermijnopties worden verkend (‘spoor 4’). Verhuizen Naast kritiek is er ook lof. Bijvoorbeeld voor de geschetste ‘havens’ of hubs in zee. Een open zeeverbinding voor de Rotterdamse haven is op den duur onhoudbaar, zeggen zowel Kok als Borm. Een modern knoop- en overslagpunt in zee kan zorgen dat de handel daar niet onder lijdt. Grote containerschepen kunnen hun lading via een hub snel op kleinere transportschepen overladen. Ook het behoud van de kustlijn kan op steun rekenen. Kok: “We mogen offensief denken. Noord-Holland opgeven is in de komende honderd jaar niet aan de orde.” Een dubbele duinenrij ziet Borm echter niet zitten: “Suppleren houdt ergens op”. Hij pleit al jaren voor een lange ringdijk voor de Hollandse kust en eventueel ook Zeeland. “Nederland is simpelweg te klein om op termijn de extra zoetwaterberging te creëren die nodig is bij een zeespiegelstijging van anderhalf tot twee meter. Die extra ruimte vind je alleen in zee.” Zutphen, Eindhoven of Maastricht als het nieuwe Amsterdam vindt iedereen een verstandig idee, maar tegelijk een ware uitdaging. Van Alphen: “We weten dat metropolen de natuurlijke neiging hebben om te blijven groeien. Hoe doorbreek je die tendens?” Kok: “Als we dat met zijn allen willen, dan kan het natuurlijk. Daarover moeten we de discussie aangaan.” Borm adviseert een verbod op woningbouw in de diepst gelegen polders. “Economisch gezien is het ook niet rendabel om oneindig water te gaan verpompen.” De lege polders gebruikt hij in dat geval wel liever voor zoetwaterberging dan voor ‘zilte teelt’ of nieuw veen. Waterberging creëert tegendruk tegen zoute kwel, zodat naastgelegen landbouwgronden langer kunnen worden gebruikt. “Ook dat kan prachtige vogelgebieden opleveren”, benadrukt hij. “Voordat het veen weer is aangegroeid zijn we duizenden jaren verder.” 20 WATERFORUM NR 7

RADAR ULTRASOON IS DE BETERE 80 GHz radar sensor met vaste aansluitkabel (IP68) 436,- € VEGAPULS C 11 www.vega.com/vegapuls Alle voordelen van radar technologie:

WATERINFODAG 26 MAART 2020 CONGRESCENTRUM 1931 - ’S-HERTOGENBOSCH WWW.WATERINFODAG.NL Hét landelijke evenement over informatievoorziening in de watersector CONGRES Hoe verbinden wij vandaag, morgen en overmorgen? BEURS Maak kennis met innovatieve producten NETWERKEN Ontmoet, spreek en inspireer elkaar. “DE WATERINFODAG IS HET JAARLIJKSE EVENEMENT WAAR WIJ BIJ ZIJN OM ONZE KENNIS TE DELEN EN ELKAAR TE ONTMOETEN” Voor medewerkers van waterschappen, Rijkswaterstaat, andere overheden, drinkwaterbedrijven, kennisorganisaties en het bedrijfsleven. Ook studenten zijn welkom. Schrijf u nu in voor deelname. 22 WATERFORUM NR 1

LAAT U INSPIREREN DOOR HET PROGRAMMA EN KOM NAAR DE WATERINFODAG PROGRAMMA Het programma op de 11e Waterinfodag is traditioneel bestemd voor veel vakgebieden in de watersector. Waterkwantiteit, -kwaliteit, - keringen en drinkwater. Voor hen zijn er dagvullende thema’s: • • • • • • • • • • Cybersecurity: Welke inzichten zijn er? Welke oplossingen? Datahuishouding: Over het datamanagement en de Watercloud. Informatie-communicatie: Welke informatie is voor wie beschikbaar? Gebruik van Satelliet data, Artificial Intelligence en Data Science voor het waterbeheer, o.a. de schouw. Informatie over de ondergrond en bodem. Het gebruik van Digital Twins: een digitale replica van de werkelijkheid. Watertaal: De opslag en het gebruik van data t.b.v. het waterbeheer en de uitwisseling met andere sectoren. Waterkwaliteit Waterkeringen Drinkwater: Data Science Bekijk op de website het hele programma. DE BEURS IS OPEN VANAF 09:00 UUR DEELNAME IS INCLUSIEF CATERING BEURS De mogelijkheid voor leveranciers van producten en diensten en werknemers in de watersector om met elkaar in contact te komen. Bent u ook zichtbaar aanwezig? AHN CONGRES Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) bestaat twintig jaar. Tijdens het AHN congres vieren we twintig jaar AHN en kijken we vooruit naar AHN4. Het congres is van 13.00 – 16.00 uur met aansluitend een feestelijke borrel. Het congres vindt plaats tijdens de Waterinfodag 2020. Inschrijven kan via www.waterinfodag.nl. Waterwand voor overheden De Waterwand is speciaal voor overheden. Deel uw projecten, ervaringen en informatie. Maak een aansprekende poster. In een speciaal Ideeëntheater zijn posterpitches waarin u uw poster toelicht. AHN plein Vanwege het AHN-congres is een deel van de beurs ingericht speciaal voor exposanten die het Actueel Hoogtebestand gebruiken. Bekijk de beursplattegrond op de website. info@waterinfodag.nl | www.waterinfodag.nl WATERFORUM MAART 2020 Waterinfodag 23

Op de Waterinfodag van 26 maart a.s. komt u o.a. deze 2 bedrijven tegen. Lees hier alvast wat zij u te bieden hebben. Cybersecurity in de Procesautomatisering In onze dagelijkse werkzaamheden ervaren wij steeds vaker het samengaan van IT en OT, ook waar het gaat om cybersecurity maatregelen en invulling hiervan. Digitalisering biedt kansen om de OT-omgeving verregaand te optimaliseren, maar er zijn ook risico’s als cybercrime en cybersabotage met impact op de operationele processen en risico’s voor de volksgezondheid, veiligheid en economie. Bestuurders en organisaties in de waterbranche lijken zich volledig bewust van de noodzaak om cybersecurity aan te pakken, maar dan de invulling… De schijnbare complexiteit en belangen vertragen eerder dan dat er gestart wordt met het nemen van maatregelen. Is dat nodig? In onze ogen kunnen IT en OT elkaar juist prima versterken om de netwerkveiligheid én beschikbaarheid van de procesautomatisering te optimaliseren. Op onze stand tijdens de Waterinfodag 2020 vertellen wij je graag MODELEC’s visie hierop. Denk hierbij aan thema’s als: • het reguleren van netwerktoegang om ongewenste (lokale) toegang te voorkomen • netwerksegmentatie om impact te minimaliseren • netwerkmonitoring om actie te kunnen ondernemen. Kom ontdekken wat MODELEC en onze fabrikanten Westermo en Moxa te bieden hebben om invulling te geven aan de Baseline Informatiebeveiliging Overheid (BIO). Onze applicatiekennis, samenwerking met cybersecurity experts, oplossingen voor de procesautomatisering en OT-specialisten bieden instapklare en schaalbare oplossingen. Oplossingen ontwikkelt met in het achterhoofd acceptatie door IT-professionals. Waarom nog wachten met beveiligen? Aan de slag met de BIO voor autonoom watermanagement De procesautomatisering van waterschappen wordt steeds complexer. Niet alleen binnen de verschillende disciplines van keren en beheren, en zuiveren, maar ook de koppelingen tussen deze diensten op het hoofdkantoor. Er wordt steeds meer of afstand beheerd, waardoor de efficiëntie van de medewerkers toeneemt. Hierdoor kunnen de besturing en het beheer met minder mensen worden gedaan. Daarnaast komen er voor waterschappen soms nieuwe taken bij. Sommige waterschappen zijn al actief bezig met het winnen van biogas voor eigen gebruik, terwijl anderen de ambitie hebben dit ook te gaan leveren aan hun verzorgingsgebied. Hierdoor neemt de complexiteit en de afhankelijkheid van de procesautomatisering voor de waterschappen alleen maar toe. Het is dan ook essentieel dat cybersecurity op orde is en dat waterschappen digitaal weerbaar zijn. Normenkaders als de BIO, maar ook IEC 62443 en CSIR geven handvatten aan waterschappen om die digitale weerbaarheid op orde te krijgen. Het effectief toepassen van deze normen geeft de nodige uitdagingen aan waterschappen. De lezing van Hudson Cybertec tijdens de Waterinfodag gaat over het toepassen van deze normenkaders. Relevante zaken uit de verschillende normen worden besproken om op deze wijze toehoorders te helpen om de juiste keuzes te maken. Dit stelt de deelnemers in staat om op effectieve wijze aan (verplichte) normen te voldoen, teneinde waterschappen ook in de toekomst digitaal weerbaar te kunnen laten zijn. Hudson Cybertec nodigt u van harte uit om aanwezig te zijn bij deze presentatie en kijkt ernaar uit om u ook op de stand te mogen ontvangen. www.hudsoncybertec.com 24 WATERFORUM NR 1

AFVALWATER Cruciale vragen blijven onbeantwoord in RIVM-rapport Wie bepaalt de norm voor legionella in afvalwater? Door Esther Rasenberg Bij het beluchten van afvalwater ontstaan aerosolen die mogelijk legionellabacteriën bevatten. De risico’s zijn het grootst op biologische zuiveringen waar gewerkt wordt met warme waterstromen of eiwithoudende waterstromen. In waterzuiveringen huizen heel veel bacteriën, waardoor het lastig is de precieze bron vast te stellen als er in de lucht of in het water legionella wordt gemeten. Sinds bekend is dat legionella zich kan verspreiden via rioolwaterzuiveringen en industriële afvalwaterzuiveringen, wordt er gezocht naar een oplossing. Het RIVM publiceerde half januari een rapport met maatregelen die de verspreiding van legionella via het effluent en de lucht tegengaan. Maar enkele cruciale vragen blijven nog steeds onbeantwoord. Wordt het niet tijd voor een duidelijke norm? De bedrijven pakken de handschoen op. “Tot op heden is er geen normering voor de hoeveelheid legionella in afvalwater”, vertelt expert Diany Stoel van Omgevingsdient.NL. “De Omgevingsdiensten hebben daarom afgesproken om voorlopig de detectiegrens van legionella te hanteren. Door de analysetechniek ligt deze op minimaal 105 Kve/l. Zodra dus aangetoond wordt dat er meer legionella dan 105 Kve/l in het afvalwater aanwezig is, moeten maatregelen worden genomen. Ook al hoeft dat niet altijd te betekenen dat er bij de detectiegrens al gezondheidsproblemen ontstaan. Het ontwikkelen van een normering voor legionella in afvalwaterzuiveringen zou veel meer duidelijkheid geven.” Diany Stoel (Omgevingsdient NL): “Er is afgesproken om voorlopig de detectiegrens van legionella als norm te hanteren. Door de analysetechniek ligt deze op minimaal 105 Kve/l.” Stoel weet overigens niet of er al onderzoek wordt gedaan naar een normering. Dat is ook niet de taak van de Omgevingsdiensten, verklaart ze. Onderzoek moet worden uitgevoerd door de onderzoeksinstituten. “In overleg tussen diverse stakeholders is het afgelopen jaar wel uitgesproken dat de bedrijven die betrokken zijn bij de afvalwaterzuiveringen, ook zelf onderzoek kunnen doen om te komen tot een normering. Alle partijen die een bijdrage kunnen leveren op dit dossier zijn welkom. Dat geldt uiteraard ook voor de maatregelen die getroffen kunnen worden om verspreiding tegen te gaan.” Bedrijven gaan aan de slag Roy Tummers, directeur water van VEMW, laat weten dat de bedrijven de handschoen graag oppakken. “Wij bereiden momenteel een onderzoek voor waarmee we vooral meer inzicht willen krijgen in enerzijds verschillende soorten zuiveringsinstallaties en specifieke procesparameters en anderzijds WATERFORUM MAART 2020 25

AFVALWATER Bestaande afdekkingen van waterzuivering, zoals hier op rwzi Zwolle, zijn gericht op de beperking van geurhinder. Dit type afdekking wordt momenteel ook toegepast om aerosolverspreiding uit waterzuiveringen te voorkomen (foto: Genap). Toezicht en handhaving Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) vindt dat de bestaande wetgeving toereikend is voor toezicht en handhaving. I&W laat het aan de bedrijven met industriële waterzuiveringsinstallaties om voldoende maatregelen te nemen, waarmee de verspreiding van legionella via de lucht of het effluent wordt beheerst. Provincies en gemeenten vormen het bevoegd gezag. In opdracht van provincies en gemeenten voeren de Omgevingsdiensten het lokale of regionale beleid uit. Als de bedrijven zich niet aan de regels houden, kan het bevoegd gezag boetes opleggen of besluiten om een zuivering te sluiten. de groei en verspreiding van legionella. Die kennis willen we dan inbrengen, zodat we de groei en de verspreiding van legionella beter kunnen beheersen.” VEMW is ook blij dat het bedrijfsleven zelf de verantwoordelijkheid krijgt voor de risicoanalyses en de te treffen maatregelen. “Het was onze angst dat de overheid de bedrijven zou vragen om alle zuiveringen te overkappen. Dat zijn enorme investeringen”, verklaart Tummers. “Het overkappen van een afvalwaterzuivering kan al gauw miljoenen euro’s kosten. Dan moet je wel zeker weten dat het noodzakelijk is en dat zo’n maatregel effectief is”, besluit Tummers. Als het gaat om afvalwaterzuiveringsinstallaties (communaal en industrieel), zijn provincies en gemeenten aangewezen als het bevoegd gezag. In opdracht van de gemeenten voeren de Omgevingsdiensten het beleid uit. Het bevoegd gezag gaat er nu dus vanuit dat de bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Diany Stoel: “Of het bevoegd gezag gaat handhaven is een keuze van de verantwoordelijke gemeente of provincie. De intentie is altijd dat verspreiding van legionella wordt voorkomen. Welke maatregelen daarvoor nodig zijn, is in elke situatie anders. Als een bedrijf uiteindelijk geen maatregelen treft, kunnen die worden afgedwongen. Het gaat dan met name om situaties waar ook daadwerkelijk legionella in de zuivering aanwezig is.” Roy Tummers (VEMW): De ervaring met de afdekken van biologische zuiveringen heeft nog niet aangetoond welke maatregelen het meest effectief zijn (foto: Hydrobusiness). “Het overkappen van een afvalwaterzuivering kan al gauw miljoenen euro’s kosten. Dan moet je wel zeker weten dat zo’n maatregel effectief is.” 26 WATERFORUM NR 1

AFVALWATER Legionella in Nederland boven het Europees gemiddelde Het aantal ziektegevallen in Europa steeg in 2017 ten opzichte van 2016 met dertig procent. Dat blijkt uit de laatste rapportage over het aantal legionellagevallen van het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding. In 2017 lag het aantal ziektegevallen in Nederland, net als in Denemarken, Slovenië en Italië, boven het Europees gemiddelde. Volgens water- en gezondheidsexpert Imke Leenen van advies bureau H2Oké/STOWA is niet duidelijk wat de oorzaak is van die stijging. “Het kan zijn dat er steeds meer gevallen van legionella worden herkend en geregistreerd. Maar naast de bekende bronnen kunnen zeker ook klimaatverandering, verstedelijking of hergebruik een rol spelen bij een toename. De bacterie gedijt beter in een warme omgeving en ook de verspreiding is in een droog klimaat logischer. Bijvoorbeeld door het gebruik van oppervlaktewater of hergebruikt water voor verkoeling, beregening of het besproeien van de tuin.” Imke Leenen, water- en gezondheidsexpert bij adviesbureau H2Oké/STOWA. Risicoanalyses en maatregelen Op basis van onderzoeken van Stowa en het RIVM is inmiddels duidelijk op welke rioolwaterzuiveringen en industriële afvalwaterzuiveringen legionella kan voorkomen. Deze partijen hebben van de omgevingsdiensten allemaal een brief gekregen. “De provincies en gemeenten stellen nu voorschriften op voor de waterzuiveringsinstallaties die als risicovol voor legionella zijn aangemerkt. Deze voorschriften gaan bijvoorbeeld over het verplicht stellen van een legionellabeheersplan, het uitvoeren van een risicoanalyse, het opstellen en uitvoeren van een meetplan voor legionella in de waterzuivering en het doorvoeren van maatregelen. Met name die maatregelen dient de industrie zelf op basis van de risicoanalyse te benoemen. In onderling overleg met het bevoegd gezag wordt bekeken wat juiste maatregelen kunnen zijn. Elke installatie is immers anders. Als op een zuivering legionella in de waterfase aanwezig is en er is sprake van beluchting, dan is een afdekking van het bassin wel vaak een noodzakelijke maatregel”, licht Stoel toe. Groei legionella voorkomen Legionella wordt voortaan ook een vast onderdeel bij de vergunningverlening voor een afvalwaterzuivering. Bij het ontwerp van een nieuwe afvalwaterzuivering kan namelijk al rekening worden gehouden met parameters die van belang zijn voor een legionellavrije afvalwaterzuivering. Denk aan de temperatuur, beluchting of voedselrijk afvalwater. Van het bedrijfsleven wordt verwacht dat het komt met maatregelen en technieken die ervoor zorgen dat legionella niet meer in zuiveringen kan groeien. Stoel: “Het zou wel mooi zijn als het RIVM meer onderzoek kan doen naar de vraagstukken die er nog zijn op het gebied van legionella. Zo zouden normen voor legionella veel duidelijkheid kunnen scheppen.” Het network European Legionnaires’ Disease Surveillance (ELDSNet) registreerde in 2018 voor Nederland 584 legionella gevallen. Met meer dan 3 per 100.000 inwoners behoort Nederland verhoudingsgewijs daarmee tot de top van Europa (bron: ECDC). Afvalwaterzuiveringen als bron Uit onderzoek van de Omgevingsdiensten en Stowa blijkt dat de verspreiding van legionella op 14 rioolwaterzuiveringen en ruim 70 industriële afvalwaterzuiveringen aannemelijk is. De onderzoeken zijn gestart nadat er in 2017 en 2018 mensen ernstig ziek werden als gevolg van de verspreiding van legionella op twee Noord-Brabantse afvalwaterzuiveringen, in Boxtel en in Son. In beide gevallen ging het om een membraanbioreactor met een Annamoxstap, waarbij ammonium en nitriet worden omgezet in stikstofgas. Het aantal geregistreerde patiënten met longontsteking door legionella stijgt in Nederland al jaren. Tussen 2013 en 2018 is het aantal gemelde patiënten in Nederland met een longontsteking door legionella bijna verdubbeld. Voor de meeste patiënten die in Nederland besmet raken, blijft onduidelijk via welke bron ze besmet zijn, ondanks pogingen van de GGD om die te vinden. Sinds de uitbraak in 2017 en 2018 zijn afvalwaterzuiveringen in beeld als mogelijke bron. WATERFORUM MAART 2020 27

40032 0032 Top niveau. Grens/-niveaumeting met vlotters een serie reedcontacten Voor vloeibare media onafhankelijk van schuim, geleidbaarheid (permittiviteit) of drukbereik Temperatuurbereik van -52...+240°C In verschillende uitvoeringen leverbaar Keur voor scheepsbouw en explosieveilig bereik (Ex-i en Ex-d) evenals certificaat voor richtlijn drukapparatuur (DGRL) JUMO NESOS-serie Vlotters en niveaumeetomvormers Welkom bij JUMO. www.jumo.nl Bezoekt u ons van 17-19 maart in de Evenementenhal Gorinchem Stand: J.122

Betrouwbare en veilige industriële datacommunicatie oplossingen vragen om samenwerken WESTERMO heeft een jarenlange geschiedenis in het ontwikkelen en produceren van betrouwbare industriële netwerk oplossingen met een bijzonder lange levensduur. In een steeds sneller veranderende omgeving, met meer connectiviteit, meer data en meer cyber dreiging zijn fl exibiliteit en aanpassingsvermogen van het netwerk vereist. WESTERMO heeft een decennia terug WeOS geïntroduceerd, haar eigen robuuste besturingsplatform voor de gehele netwerk switch lijn. Toekomstgericht met periodiek functionele uitbreidingen om adequaat kwetsbaarheden te verhelpen, het productieproces 24/7/365 effi ciënt en veilig te laten functioneren. En MODELEC helpt je daar graag bij. MODELEC, waarmee kunnen wij je helpen? • Netwerk ontwerpen • Confi gureren • Afname testen FAT/SAT • Ondersteuning op locatie • Trainingen Industrieel Ethernet switch, compact voor laag 2 switching tot routing Industrieel Ethernet extender switch, voor bestaande 2 draads bekabeling Industrieel Ethernet routing switch, krachtig voor de meest robuuste vorm van ICT www.modelec.nl Tel. 0318-636262 sales@modelec.nl

WATERKWALITEIT Brussel tornt niet aan strakke Kaderrichtlijn Water Veronica Manfredi: ‘Er is geen reden voor uitstel’ Door Pieter van den Brand De Kaderrichtlijn Water heeft zijn fitness-check gehad. De richtlijn is kerngezond, oordeelt de Europese Commissie. Het ‘one-out-all-out’-principe gaat zeker niet overboord. De EU-landen moeten zelf maar het vereiste stevige tandje bijzetten. Uiteindelijk zal Europa niet schuwen juridisch in te grijpen, zegt Europa’s hoogste waterambtenaar Veronica Manfredi. Nederland is gewaarschuwd. Brussel is in de ban van de in december verschenen Green Deal, getrokken door Eurocommissaris Frans Timmermans en zijn stafchef Diederik Samsom. Inmiddels wordt druk gewerkt aan de wettelijke verankering van deze ‘roadmap’ met als topprioriteit de CO2 -uitstoot binnen tien jaar met 55 procent terug te dringen en van Europa in 2050 het eerste klimaatneutrale continent te maken. Timmermans’ collega Virginijus Sinkevicius laat zich niet onbetuigd. In een persbericht op de website van de Europese Commissie spreekt de Litouwse EU-commissaris van Milieu zijn hoop uit dat het momentum van de Green Deal Europa ook een grote sprong voorwaarts in waterkwaliteit zal brengen. Een andere ambitie voor 2050 is ‘zero pollution’ op het terrein van lucht, water, gevaarlijke chemicaliën en industriële emissies. ˇ Vanzelfsprekend steunt Veronica Manfredi haar politieke baas. Op haar visitekaartje staat ‘Director Quality of Life’. Sinds begin 2018 is de Italiaanse juriste binnen het Brusselse DG Environment verantwoordelijk voor lucht- en waterkwaliteit, maritiem milieu, industriële emissies en externe veiligheid. “Water staat hoog op de agenda van de Europese 30 WATERFORUM NR 1 Hoogste waterambtenaar bij de Europese Commissie, Veronica Manfredi, houdt vast aan de einddoelstelling voor de Kaderrichtlijn Water in 2027: schone oppervlaktewateren in heel Europa (foto: EU). Commissie. Water is overal. Het zit in alle thema’s die we hier oppakken, van biodiversiteit tot duurzame landbouw. Dat laatste is essentieel. Overtollige meststoffen en bestrijdingsmiddelen zijn belangrijke oorzaken van de huidige slechte waterkwaliteit.” Springlevend Het persbericht met de hoopvolle woorden van EU-commissaris Sinkevicius richt zich op de presentatie van de ‘fitness-check’ van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW), in december afgerond. In Brussel is het de gewoonte Europese richtlijnen eens in de zoveel tijd tegen het licht te houden. De evaluatie bevestigt volgens Manfredi dat de KRW nog altijd een prima en springlevend stuk wetgeving is. Sleetsheid valt niet te bespeuren, aldus de topambtenaar. De KRW is ‘fit for purpose’, zoals dat in Europees richtlijnen-jargon heet. ˇ Alleen is de voortgang die de EU-landen er zelf mee boeken ronduit teleurstellend. “Slechts veertig procent van de Europese wateren voldoet aan de richtlijn. De urgentie is hoog. Over zeven jaar moet de waterkwaliteit van maar liefst 45

Landbouwemissies van stikstof en fosfaat naar het water zijn het grootste probleem voor de waterkwaliteit in Nederland. duizend waterlichamen in de EU aantoonbaar zijn verbeterd.” Manfredi voert een aantal redenen aan voor de onbevredigende resultaten in de lidstaten. “Er wordt te weinig geld uitgetrokken voor waterkwaliteitsmaatregelen. De uitvoering ligt op een te traag tempo en de integratie van waterkwaliteitsdoelen en andere beleidsterreinen is ronduit onvoldoende. In sommige lidstaten blijkt het moeilijker dat voorzien om daarvoor de noodzakelijke organisatiestructuur op te tuigen.” Of ook een gebrek aan politieke wil debet is aan het niet halen van de doelen, wil Manfredi niet in de mond nemen. Eindspurt Over een hoge urgentie gesproken: eind 2021 moeten alle lidstaten hun nationale stroomgebiedbeheerplannen voor de derde en laatste periode van de KRW-operatie (2022-2027) naar Brussel sturen. Niet dat alle KRW-doelen binnen vijf jaar moeten zijn gehaald, maar uiterlijk dat jaar moeten de ultieme maatregelen daarvoor op een rij staan. Daar worden landen door Brussel op afgerekend. Veel landen moeten nog een eindspurt maken om effectieve maatregelen te bepalen (met bijbehorende financiering) om de KRW-status ‘goede waterkwaliteit’ binnen te slepen. Manfredi is optimistisch. “We hebben elk van de lidstaten een reeks aanbevelingen gedaan en vertrouwen erop dat deze worden opgevolgd. Veel meer dan voorheen zijn landen zich bewust van de kloof die uiterlijk in 2027 moet zijn overbrugd.” De topambtenaar zegt uit te kijken naar stroomgebiedbeheerplannen waar de ambitie vanaf spat. Medicijnresten en microplastics vallen voorlopig buiten de scope van de KRW. Toch is de richtlijn volgens Manfredi flexibel genoeg om ook de opkomende stoffen in de toekomst het hoofd te bieden. Chemicaliën zullen desondanks zeker In de EU voldoet 60 procent van alle waterlichamen niet aan de ecologische eisen van de Kaderrichtlijn Water. Oost-Engeland, Nederland, België en Noord-Duitsland scoren het slechtst (bron: European water assessment 2018, EMA). voor problemen zorgen, constateert ze. Ze noemt nog meer redenen, naast de nutriënten en pesticiden in de landbouw, waardoor de chemische toestand in 2027 mogelijk niet in alle wateren goed is. Een ervan is dat sommige verontreinigende stoffen zo hardnekkig zijn, dat het zeer lang zal duren voordat de niveaus voldoende zijn gedaald, zelfs als het gebruik ervan geleidelijk wordt afgebouwd. “En er zullen nog meer vervuilende stoffen opkomen, waarvan we nu het bestaan niet kennen. Maar ik heb er alle vertrouwen in dat de KRW deze ontwikkelingen aankan. We gaan de deadline van 2027 niet opschorten. Er is geen reden voor uitstel. Het heeft ook alles te maken met een goede timing en een juiste keuze van WATERFORUM MAART 2020 31

WATERKWALITEIT EU-milieucommissaris Virginijus Sinkevicius is bezig met de uitwerking van de Green Deal naar sectoren ˇ als de landbouw, energievoorziening, industrie en consumenten. In die sectorplannen moet water een belangrijke plek krijgen (foto: EU). maatregelen door de lidstaten. Ik geloof dat alle lidstaten een ambitieus waterbeleid steunen – we horen dit steeds weer en we zagen dat ook tijdens de fitness-check.” Nederland Dat kan wel zijn, maar Nederland heeft het zwaar om de KRW-doelen te halen. Slechts twee procent van de 697 wateren die ons land voor de KRW heeft aangemeld, heeft de status ‘goed’. Het implementatierapport dat de Europese Commissie februari vorig publiceerde over de tweede tranche van stroomgebiedbeheerplannen zet ons land onderaan de ranglijst. De belangrijkste reden waarom Nederland zo’n slecht resultaat neerzet, is het ‘one out, all out’-systeem. Nederland heeft een monitoringsysteem met zo’n honderd parameters, waar andere lidstaten soms maar twee tot drie parameters meten. Van alle parameters die ons land voor zijn KRW-wateren opgeeft, is er altijd wel eentje die niet voldoet. Wat meetinspanningen betreft staat ons land aan de top en veel meten levert inzicht op om de juiste maatregelen te kiezen. Op veel parameters wordt vooruitgang geboekt, maar onder de streep schieten we er niks mee op en wordt ons land steevast op de staatjes met staafdiagrammen helemaal rechts weggezet, op de laagste plek van alle 27 EU-landen. Manfredi stelt onomwonden dat de Commissie niet zal tornen aan het one-out-all-out-principe. “Nederland heeft inderdaad een monitoringsysteem dat veel stoffen detecteert. Maar deze systematiek is cruciaal voor de KRW. De richtlijn schrijft een groot aantal normen voor stoffen voor, die een serieuze bedreiging voor de waterkwaliteit vormen. Tenzij alle parameters binnen acceptabele grenzen liggen, is het water niet in goede staat is. Dat is juist de kracht van deze richtlijn. Het feit dat sommige parameters die de waterkwaliteit bepalen moeilijker aan te pakken zijn dan andere, maken ze helemaal niet minder belangrijk.” In zijn laatste rapport over de waterkwaliteit in de EU-lidstaten, is het Europese Milieuagentschap zo netjes geweest om de landen op alfabetische volgorde te zetten. Hierdoor staat Nederland in het midden van deze diagram. Maar met slechts 2 procent van de waterlichamen die aan de ecologische eisen van de KRW voldoen, scoort ons land, samen met België en Duitsland, - het slechts van heel Europa (bron: European water assessment 2018, EMA). Wel vindt Manfredi een rapportagesystematiek die tussentijdse verbeteringen zichtbaar maakt, nuttig. “Ik erken de wens om de vooruitgang die landen als Nederland boeken over het voetlicht te brengen, en dat je niet alleen maar communiceert over het gegeven of het doel wel of niet is bereikt.” In het implementatierapport van februari vorig jaar en ook in de rapportages van het Europees Milieuagentschap wordt naast one-out-all-out al een beeld van afzonderlijke parameters gegeven. Ook is het mogelijk te zien hoe volledig de lidstaten meten. “We moeten dit vooral meer gaan doen”, zegt Manfredi. Tijdens de fitness-check heeft de Commissie ook naar hulpmiddelen gekeken om de monitoringkosten en -lasten van lidstaten terug te brengen. Zo zijn technieken als aardobservatie en robotica in beeld gekomen, die de rela32 WATERFORUM NR 1

WATERKWALITEIT ‘Full cost recovery’ kan KRW-financiering rond krijgen Een van de redenen die Veronica Manfredi noemt waarom lidstaten achterblijven in het halen van de KRW-doelen, is dat ze er onvoldoende geld voor uittrekken. De vraag dringt zich op wat landen er eigenlijk voor over hebben, dus welke kosten ze bereid zijn te maken voor het realiseren van de KRWdoelen. Anders gezegd: waarom geven landen onvoldoende uit aan een belangrijk maatschappelijk thema als schoon en gezond oppervlaktewater? Nou, brengen veel lidstaten waaronder Nederland, daar tegenin: bepaalde KRW-maatregelen zijn eenvoudigweg ‘onbetaalbaar’. Een vreemde klacht, vindt de Europese Commissie, die verwijst naar het principe van ‘full cost recovery’. Artikel 9 van de KRW verplicht lidstaten ertoe met (fiscale) instrumenten te komen, zodat gebruikers van oppervlaktewater, zoals bedrijven en agrariërs, bijdragen aan de kosten die overheden maken om het water chemisch en ecologisch KRW-proof te krijgen. De gedachte hierachter is duurzaam en efficiënt watergebruik te stimuleren (‘De vervuiler betaalt’). De Europese Commissie verwacht dat lidstaten de kosten voor hun KRW-maatregelen zullen verhalen op partijen die gretig profiteren van oppervlaktewater, zoals de industrie die er zijn koelwater in loost, de energiesector die er zijn waterkrachtcentrales mee voedt en de boer die er zijn akkers mee besproeit en zijn koeien ervan laat drinken. Door de kosten bij al deze actoren in rekening te brengen, kunnen waterbeheerders hun KRW-inspanningen financieren. Lidstaten maken van deze optie nog nauwelijks gebruik, behalve Letland. Dit sluit aan bij de conclusie van een eerdere rondgang langs EU-landen door het Europese Milieuagentschap. Het Europese oppervlaktewater is gratis, op wat legeskosten die landen in rekening brengen voor onttrekkingsvergunningen na. Oppervlaktewater voor irrigatiedoeleinden wordt niet belast. Dat is politiek niet haalbaar, concludeert het EMA. tief dure monitoring die op dit moment wordt gebruikt om de waterkwaliteit te meten, zouden kunnen vervangen. Veel kan Manfredi er nog niet over zeggen. “Het zwaartepunt ligt bij het verbeteren van de betrouwbaarheid van de elektronische rapportages.” Dat laatste is al jaren een punt van discussie tussen lidstaten en Commissie, weet Manfredi als geen ander. Veel lidstaten maken fouten in hun rapportages, maar dat ligt met name aan de ingewikkelde instructies vanuit Brussel. Ook de technische omzetting van elektronische gegevens gaat wel eens mis. Landbouw De stikstof- en fosfaatemissies van de landbouw vormen het grootste knelpunt voor het halen van de KRW-doelen. Vooral als het om nutriënten gaat, ligt ons land in Brussel onder een vergrootglas. Veel lidstaten met een krachtige landbouw lobby vinden echter dat hun agrariërs onder geen enkel beding hinder van de KRW mogen ondervinden. Om het probleem van de nutriëntenemissies te lijf te gaan, is integratie tussen water- en landbouwbeleid onvermijdelijk. Manfredi wijst erop dat het een vereiste binnen de KRW is, dat landen in de derde tranche van stroomgebiedbeheerplannen maatregelen treffen om de druk van de landbouw weg te nemen. “Als geen andere lidstaat ondervindt jullie land de impact van landbouwactiviteiten op de waterkwaliteit.” Er is nog een ‘stok’ achter de deur. Het nieuwe gemeenschappelijke landbouwbeleid van de EU (GLB in vaktaal) zal volgens Manfredi de landbouw- en waterautoriteiten in landen dwingen om samen te werken aan het ontwikkelen van geschikte maatregelen voor duurzaam waterbeheer door agrariërs, die realisatie van de KRW-doelen dichterbij zal brengen. De Europese Commissie heeft de hervorming van de landbouw in gang gezet als randvoorwaarde om de Green Deal-ambities te verwezenlijken. Een transformatie die uiterst lastig is, want met zijn subsidies is het Europese landbouwbeleid voor veel lidstaten een heilig huisje. Het grootste struikelblok binnen de KRW blijven de belabberde monitoringprestaties door een aantal EU-landen. Lidstaten als Griekenland, Ierland, Litouwen en Spanje hebben hun meetmethodiek nog steeds niet op orde. Manfredi erkent de problemen rond monitoring in sommige lidstaten, maar ze hekelt ook het ongerechtvaardigd gebruik van vrijstellingen. “Zoiets zou volgens de KRW-systematiek pas bij hoge uitzondering mogen gebeuren, maar er zijn landen die er een gewoonte van maken.” Nederland is hier bijvoorbeeld ‘goed’ in. Ons land vraagt voor 98 procent van zijn KRW-wateren uitzonderingen aan voor kwik, wat vooral via de lucht ons land binnenkomt, en de hardnekkige PAK’s in waterbodems, die daar van nature al voorkomen en niet tegen zijn te gaan. “Zo misbruik je de KRW en breng je elke ambitie om zeep. Met het oog op de voorbereidingen op de laatste cyclus van stroomgebiedbeheerplannen zullen we deze kwesties in de loop van dit jaar met de lidstaten gaan bespreken”, zegt Manfredi. Op het vlak van monitoring hebben de achterblijvers al bilateraal hulp van de Commissie gekregen. Waar nodig, kondigt Manfredi vast aan, zal de Commissie niet aarzelen inbreukprocedures tegen lidstaten te beginnen bij het Europese Hof. Na 2027 zijn geen excuses meer mogelijk. Niet ondenkbaar is dat achterblijvers dan met boetes te maken krijgen, als ze zich onvoldoende inspannen. Ook Nederland mag zich dat dreigement aantrekken. WATERFORUM MAART 2020 33

Succesvolle Kennisdag Pilz over de ontwikkelingen van bruggen en sluizen Hoe bouw je veilige en functionele bruggen? Nederland is als waterland een bruggenland bij uitstek. Ons land vervult op dit gebied wereldwijd een voortrekkersrol. Dat bruggen naast een verbinding tussen verschillende (land-)delen ook machines zijn, brengt enige complexiteit met zich mee. Vele bruggen en sluizen in Nederland zijn aan het verouderen. Overheden en waterschappen staan vaak voor de vraag of ze de brug moeten vervangen of aanpassen. Voldoen aan verscherpte veiligheidseisen is een van de hoofdvoorwaarden hierbij. Om een brug te slaan tussen de verantwoordelijken op dit gebied organiseerde Pilz Nederland op 12 december jl. de kennisdag ‘Bewegende kunstwerken veilig naar 2020’. Met diverse vertegenwoordigers van overheden, waterschappen, ingenieursbureaus en leveranciers werd kennis en ervaringen gedeeld. Vertegenwoordigers van verschillende disciplines uit het werkveld waren op 12 december aanwezig bij Pilz in Vianen. Daar startte de dag met een aantal theoretische onderdelen. Onderwerpen als Wet- en regelgeving en normen, verschillende soorten aanbestedingen zoals RAW (Rationalisatie en Automatisering Grond-, Water- en Wegenbouw) of Best Value, de Machinerichtlijn en de Arbeidsmiddelenrichtlijn kwamen aan de orde. Na de lunch verplaatste het gezelschap zich naar een praktijklocatie, waar onderwerpen als functioneel ontwerp, filosofie achter een ontwerp en monitoring aan bod kwamen. Welke regels en normen Bruggen zijn ingewikkelde kunstwerken. Alle nieuwe en gewijzigde bruggen moeten voldoen aan alle relevante wet- en regelgeving voldoen, zoals de Machinerichtlijn als de Arbeidsmiddelenrichtlijn. De complexiteit rondom deze materie is enorm en de geldende normen bij deze richtlijnen zijn zeer uitgebreid. De regels/richtlijnen met betrekking tot het eigenaarschap, CE-markering en aansprakelijkheid zijn vastgelegd 34 WATERFORUM NR 1 in vele documenten. Robert Romijn, consultant en trainer bij Pilz, leidde de bezoekers in de ochtendsessie soepel door de wirwar van geldende normen en regelgeving. Deelnemers kregen antwoord op de vragen: ‘Wie is de fabrikant?’, ‘Is CE markering verplicht?’, ‘Wat als bestaande objecten gereviseerd worden?’ en ‘Waar ligt de aansprakelijkheid?’. “Het is een vrij complex geheel en elke brug is anders,” aldus Romijn. “Daardoor zijn keuzes ook juridisch van belang en is het vastleggen van de gevolgde weg noodzakelijk. Hierbij moeten diverse normen gevolgd worden. Ik heb in een korte tijd laten zien wat vooral belangrijk is. Om dergelijke theorieën echt goed uit te leggen is meer tijd nodig. De bezoekers hebben nu in ieder geval een duidelijker beeld van de belangrijkste onderdelen.” Belangrijkste norm wordt vernieuwd De norm NEN 6787 ‘Het ontwerpen van beweegbare bruggen - Veiligheid’ is een van de belangrijkste normen die gelden voor bruggen en sluizen. Momenteel wordt door de

normcommissie hard gewerkt aan een nieuwe versie van deze norm, die beter aansluit bij de huidige stand der techniek, aangezien de huidige versie al uit 2003 stamt. Teijn Salet zit namens Pilz in deze normcommissie. Hij lichtte voor de aanwezigen een tipje van de sluier op en vertelde meer over de insteek en de tijdslijn van de ontwikkeling. Proces brug bouwen of renoveren Bij het bouwen of reviseren van een brug zijn vaak meerdere partijen betrokken. Hoe kan een eigenaar daarin het beste te werk gaan? Wat zijn de keuzes in het aanbestedingstraject en in hoeverre is een proces vooraf volledig in te schatten? Remmert Kool, Tendermanager bij Pilz, sprak met de aanwezigen over de verschillende vormen van aanbesteding die eigenaars kunnen volgen. Daarbij zette hij de uitersten van RAW en Best Value tegenover elkaar. Bouwteams kunnen ook uitkomst bieden, mits het onderlinge vertrouwen hoog is en blijft. Ruud van Helmondt van de Gemeente Bergen op Zoom werkt momenteel met zo’n bouwteam aan een project. “We hebben het project in eerste instantie met een traditioneel RAW-bestek uit willen zetten, maar merkten gaandeweg dat het te ingewikkeld was. Nu werken we met verschillende organisaties, verbonden in een bouwteam. Hierbij benutten we elkaars expertise ten volle. Vertrouwen in elkaar hebben en houden is hierbij de belangrijkste factor voor succes.” Brug in de praktijk Naast het veiligheidsaspect, dat vastgelegd is in de benoemde normen, is het minstens zo belangrijk dat een brug of sluis goed functioneert. Een brug die constant open staat vormt een belemmering voor het wegverkeer en een gesloten brug is een strop voor het verkeer op de vaarweg. De filosofie achter het functioneel ontwerp en de praktische invulling daarvan zorgen voor een zo goed mogelijk en veilig werkende brug. “Tijdens het praktijkgedeelte in de middag hebben we bezoekers meegenomen in onze gedachtegang rondom de functionele veiligheid van bruggen en sluizen. Hierbij is de wijze van bedienen een belangrijk onderdeel, evenals de ondersteuning die de technische installatie moet bieden. Waarom worden bepaalde keuzes op die manier gemaakt en wat is het uiteindelijke doel?” legt Arjen Verhoeven, Technisch directeur van Pilz uit. Iedereen kon ter plaatse werken met een paar op afstand bestuurbare bruggen. Op het einde van de dag konden deelnemers ook nog de nieuwste manier van live monitoring zien, waarbij diverse disciplines met elkaar in contact staan. Bruggentraining Naast een jaarlijks terugkerend event waarin diverse actuele zaken rondom bruggen en sluizen belicht worden, organiseert Pilz meerdere malen per jaar de training ‘Veiligheid van beweegbare bruggen’. In deze training wordt veel dieper ingegaan op de geldende normen en regelgeving. Cursisten leren wat de gevolgen van het toe passen van de Machinerichtlijn en de Arbeidsmiddelenrichtlijn zijn. Daarnaast wordt uitgelegd hoe de verschillende veiligheidsvraagstukken volgens de huidige stand der techniek opgelost kunnen worden. De cursus duurt een dag en is geschikt voor iedereen die die betrokken is bij de veiligheid op en rondom bruggen. Basiskennis van de Machinerichtlijn is gewenst, zodat cursisten direct op het juiste niveau instromen. Contact Edmund Meijer +31 (0)6 ­ 20 85 14 19 of e.meijer@pilz.nl Meer informatie https://opleidingen.pilz.nl WATERFORUM MAART 2020 35

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Vlaggenschepen van de Nederlandse watertechnologie Aqua Nederland vakbeurs: de innovatie voorbij Door Adriaan van Hooijdonk en Jac van Tuijn Op iedere vakbeurs presenteren exposanten hun nieuwste watertechnologie. Zo ook op Aqua Nederland Vakbeurs die op 17, 18 en 19 maart in Gorinchem plaatsvindt. De redactie van WaterForum is eens gaan kijken wat er van al die veel belovende nieuwe technieken is terechtgekomen en welke innovatieve technieken zich inmiddels in de praktijk hebben bewezen. We kwamen uit bij drie zeer vernieuwende installaties voor het behandelen van afvalwater, drinkwater en proceswater. Dit zijn ‘the best of the best’ van de Nederlandse watertechnologie. Duizenden bezoekers en exposanten bereiden zich weer voor op de Aquatech Nederland Vakbeurs op 17, 18 en 19 maart in de evenementenhal in Gorinchem. De redactie van WaterForum had natuurlijk voor een traditionele aanpak kunnen kiezen, door bekenden uit de waterwereld en exposanten te interviewen, maar deze keer hebben we voor een andere invalshoek gekozen. We hebben aan diverse experts in de watersector gevraagd of ze een top-10 van Nederlandse installaties op drie deelgebieden wilden inzenden. Installaties die hun waarde in de praktijk al hebben bewezen op het gebied van de behandeling van drinkwater, proceswater of afvalwater. De specialisten, onder andere afkomstig uit de academische wereld, KWR, waterschappen, brancheorganisaties en het bedrijfsleven reageerden in groten getale. We hebben heel veel suggesties ontvangen. Waarvoor dank. De innovatiestraat van de vorige Aqua Nederland Vakbeurs, waar bedrijven bijeen staan met vernieuwende watertechnologieën. Suggesties die afvielen Bij het bestuderen van de lijstjes van de experts viel op dat veel suggesties betrekking hadden op proefinstallaties die zich op praktijkschaal nog moeten gaan bewijzen, zoals bijvoorbeeld de vaak genoemde Waterfabriek in Wilp. Waterschap Vallei en Veluwe voert hier, samen met kennisinstellingen en het bedrijfsleven, sinds april 2019 een pilot uit met een opmerkelijke combinatie van zuiveringstechnieken om zo schoon mogelijk drinkwater te produceren: elektrocoagulatie, een DAF-installatie en nanofiltratie. NX Filtration leverde membranen voor de pilot. Uit hun lijstjes blijkt dat waterexperts torenhoge verwachtingen hebben van deze pilot, maar voor dit artikel ging het ons niet om proefprojecten. Daarom viel rwzi Wilp af in de categorie afvalwater en kozen we voor het 36 WATERFORUM NR 1

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Op de Aqua Nederland Vakbeurs komen bezoekers in contact met bedrijven die vernieuwende watertechnologieën leveren. modulaire en flexibele Verdygo-concept met een Neredainstallatie (2019) in Weert, die nu volledig operationeel is. Ook waren er veel suggesties die zich richten op een voorof nabehandelingsstap. Zo heeft Dunea in Bergambacht een opmerkelijke deelstroom oxidatie-installatie staan (met O3 UV/H2 O2 ) waarmee water vóór duinfiltratie wordt voorgezuiverd. De combinatie van die drie oxidanten wordt in drinkwaterland (wereldwijd) nog nauwelijks toegepast, zeker niet op deze schaal. Aangezien het om een voorbehandeling gaat, viel ook deze suggestie af voor de categorie drinkwater. De keuze viel op de Ceramac-installatie (2014) van PWNT op het drinkwaterstation Andijk. Op veel lijstje kwamen de Puurwaterfabriek Emmen (2011) en de demiwaterfabriek Botlek (2012) met hun vernieuwende membraantechnologie. Bij de waterfabriek in Emmen is lang gedokterd op het voorkomen van de vervuiling van de membranen. Er is baanbrekend werk verricht met de ontwikkeling van ultrafiltratie als voorbehandeling op omgekeerde osmose. Ultrafiltratie is mede door Emmen wereldwijd doorgebroken als voorbehandelingstechniek. De Demiwaterfabriek Botlek, waar er intussen een tweede van is bijgekomen, was een doorbraak in het ontzouten van zeewater met de unieke in Nederland ontwikkelde lucht- en watergespoelde Airo-membranen. Voor de categorie industriewater waren we echter op zoek naar een installatie bij de procesindustrie zélf. Die zoektocht leverde twee opmerkelijke installaties op: de Dumac-installatie (2014) bij Avebe in Ter Apel en de AecoFAT-installatie (2019) bij Esbro in Wehl. Beide installaties leveren namelijk niet alleen schoon water, maar ook een waardevol nevenproduct op. In het geval van Avebe gaat het om eiwitten, waarnaar momenteel heel veel vraag is als supplement in vleesvervangende voedselproducten. Maar Avebe vond het nog te vroeg om er al over te publiceren en zo kwamen we vanzelf uit bij de Nederlandse Aeco-FAT-technologie bij pluimveeslachterij Esbro, die vet uit in het afvalwater haalt en daar biodiesel van maakt. Vlaggenschepen / Uit alle suggesties hebben we drie waterbehandelingsinstallaties gekozen die inmiddels bewezen robuust genoeg te zijn om in de praktijk hun dingetje te doen. Verderop kunt u lezen over deze installaties met hun unieke kenmerken. De drie vlaggenschepen van de Nederlandse watertechnologie, met hun vernieuwing, de nationale trots, het internationaal succes, de gewonnen prijzen, flexibiliteit, ruimtebeslag, energieverbruik, innovatieve kracht, terugwinning van potentieel waardevolle grondstoffen en ga zo maar door. Oproep voor meer showcases De redactie van WaterForum is zichdat in de procesindustrie veel meer bijzondere waterbehandelingsinstallaties draaien die naast het zuiveren van het proceswater ook waardevolle nevenproducten opleveren. Nu het steeds meer gaat over het sluiten van de kringloop en circulaire economie, willen we in onze komende nummers graag meer aandacht daaraan gaan besteden. Daarom roepen we de sector op om ons te informeren over meer dan dit soort bijzondere industriële waterbehandelingsinstallaties. WATERFORUM MAART 2020 37

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Afvalwater: Verdygo/Nereda op rwzi Weert De gamechanger De Verdygo-Nereda zuiveringsinstallatie van Waterschapsbedrijf Limburg (WBL) in Weert heeft volgens meerdere waterexperts de potentie van een gamechanger voor de communale afvalwatersector. Een bijzonder kenmerk is de korte bouwtijd. Normaal gesproken neemt de bouw van een traditionele rwzi van de omvang in Weert volgens WBL onge veer twee jaar in beslag. Dankzij de Verdygo ontwerp- en bouwmethode ging dat nu veel sneller. Eind oktober 2019 werd de installatie in een recordtijd van elf maanden opgeleverd. De korte bouwtijd van een Verdygo-installatie heeft alles te maken met de opbouw uit compacte, gestandaardiseerde modules die bovengronds staan en middels ‘plug and play’ aan elkaar worden gekoppeld. Sommige daarvan bevinden zich in een ombouw, maar een groot deel ook niet. De overeenkomst is dat ze allemaal demontabel zijn. De modules kunnen ook zonder omkasting in een apart gebouw staan. Bij de rwzi in Weert staan ze nu in blauwe zeecontainers. De modulaire ontwerp en bouwmethodiek onderscheidt zich daarmee ten opzichte van traditionele bouwmethodes met ingegraven bassins, zoals bij conventionele rwzi’s het geval is. Hergebruik van onderdelen en verplaatsing is bij traditionele bouw niet of nauwelijks mogelijk, omdat deze vaak in beton gegoten zijn en dus afgebroken moeten worden. Het slopen en uitbouwen is tijdrovend, kostbaar en levert materiaalverlies op. De Verdygo-modules zijn bovengronds, compact en flexibel, waardoor deze eenvoudig zijn los te koppelen om op een andere locatie te hergebruiken. Door volgens de Verdygo-methodiek te bouwen, kunnen waterschappen veel gemakkelijker opschalen door modules toe te voegen. Dit gaat vele malen sneller en scheelt tijd en geld in vergelijking met traditionele rwzi’s. Dat geldt ook voor het afschalen van modules, bijvoorbeeld als er sprake is van krimp van de bevolking. De modules die overbodig zijn geworden, kunnen op een andere locatie worden hergebruikt. En onder optimale omstandigheden kan apparatuur worden gereviseerd en vervangen. De hoofdelementen zijn immers snel uitwisselbaar, zodat werkzaamheden op een andere locatie kunnen plaatsvinden. Lucht Blower Pomp Effluent Influent Voorbezinker Buffer Pomp Blower Lucht Daarnaast draagt het modulaire concept bij aan een 38 WATERFORUM NR 1 Onderdelen in containers Twee Nereda reactoren Slibbehandeling Rwzi Weert, die dankzij het modulaire Verdygoconcept in elf maanden gebouwd kon worden. kostenverlaging voor de burger. De ontwerp- en bouwtijd zijn volgens WBL ongeveer 60 procent korter en de verwachting is dat door bovengronds, modulair en gestandaardiseerd bouwen de jaarlijkse netto-kosten voor bouw, onderhoud en bediening over een periode van 20 tot 30 jaar ruim 20 procent lager liggen dan bij traditioneel gebouwde rwzi’s. Nereda, of andere technologie In Weert is gekozen voor de Nereda-technologie, maar de Verdygo-ontwerp- en bouwmethode is in principe onafhankelijk van de toegepaste zuiveringstechnologie. Ook andere technologieën zijn toepasbaar, zoals m-UCT of MBR. De voordelen van de Verdygo-methodiek is ook andere waterschappen niet ontgaan. Zo tekende WBL inmiddels intentieovereenkomsten met de waterschappen Rivierenland en Vallei en Veluwe voor de doorontwikkeling van Verdygomodules voor een perforatierooster, kettingomlooprooster, zandvanger, pompstap en koppelsysteem. WBL gaat deze modules op korte termijn toepassen in Panheel en Stein. Met Waterschap Rivierenland ondertekende WBL een intentieverklaring voor de ontwikkeling van een aantal andere modules. De focus ligt hierbij op modules voor slib-voorontwatering en noodbeluchting. Voor de slib-voorontwatering kozen de partijen voor een zogeheten schijfindikker S-disk voor een efficiënte slibbehandeling. Voor de noodbeluchting werken de partijen aan een module die verschillende gangbare equipment kan bevatten. Daarnaast zal Waterschap Rivierenland toetreden tot een gebruikersplatform dat WBL eerder dit jaar oprichtte met Waterschap Vallei en Veluwe. Binnen dit platform gaan de toegetreden partijen samenwerken om nieuwe Verdygo-modules te ontwerpen.

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Drinkwater: Ceramac op drinkwaterstation Andijk De doorbraak Het Noord-Hollandse drinkwaterbedrijf en natuurbeheerder PWN opende in 2014 een bijzondere waterzuivering in Andijk. Een mooi voorbeeld van Nederlandse technologieontwikkeling die ook succes heeft in het buitenland. De installatie is een doorbraak in het gebruik van keramische membranen die veel sterker zijn dan de gebruikelijke kunststof. PWN levert dagelijks 120 miljoen liter drinkwater aan 804.160 huishoudens, bedrijven en instellingen in de provincie NoordHolland. Het drinkwater is bereid uit oppervlaktewater afkomstig uit het IJsselmeer, de belangrijkste bron van PWN. Andijk III is het resultaat van jarenlange ervaring met waterzuivering, gedegen onderzoek en uitgebreide tests in binnen- en buitenland. In 2012 kende de International Water Association (IWA) het project de Innovation Award toe. De installatie in Andijk is uitgerust met een door dochterbedrijf PWNT zelf ontwikkelde gecombineerde voorbehandeling met ionenwisseling (Suspended Ion Exchange - SIX) en keramische membraanfiltratie (CeraMac). Keramische membraanfiltratie Door de wereldwijd toenemende vervuiling van oppervlaktewater, speelt de verwijdering van schadelijk materiaal bij drinkwaterbereiding een steeds grotere rol. Hierdoor is continu onderzoek en innovatie noodzakelijk. Door middel van Suspended Ion Exchange (SIX) worden natuurlijke organische materialen, sulfaten en nitraten aan het water onttrokken. Via keramische membraanfiltratie worden zwevende deeltjes en bacteriën verwijderd. Keramische membranen gaan volgens PWN langer mee dan polymere membranen, kunnen beter tegen hitte en chemicaliën en hoeven minder vaak chemisch gereinigd te worden. Maar ze zijn fors duurder dan hun tegenhangers van Permeaat kunststof. Daarom was er aanvankelijk koudwatervrees om ze toe te passen, maar inmiddels hebben ze hun voordeel ten opzichte van kunststof membranen in de praktijk bewezen. De afgelopen jaren bezochten verschillende buitenlandse waterexperts de installatie in Andijk. Ze waren zonder uitzondering zeer onder de indruk van de innovatieve combinatie van zuiveringstechnieken. Zo kwalificeerde Cindy Wallis-Lage, president Global Water Business van Black & Veatch uit de VS, Andijk III in 2014 als uitstekend voorbeeld van ‘disruptive innovation’. “Dit is wat het verschil maakt. Er is een ‘reis’ afgelegd om innovatie te versnellen. Een reis waarin integratie en delen van kennis centraal staan, evenals samenwerking.” De installatie gooit in het buitenland dan ook hoge ogen. Er staan inmiddels vergelijkbare installaties in Singapore, Zwitserland en Engeland. Perslucht Lucht Drukvat met keramische membramen Concentraat Vat perslucht met terugspoeling Influent De typische drukvaten op het drinkwaterstation Andijk, met daarin de keramische membranen voor het zuiveren van het ingenomen IJsselmeerwater. WATERFORUM MAART 2020 39

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Pluimveeslachterij reduceert gasverbruik dankzij unieke technologie van Nijhuis Industries Pluimveeslachterij Esbro in Wehl is het eerste bedrijf in Nederland dat met een unieke technologie, AECO-FAT, van Nijhuis Industries vet uit proceswater haalt en geschikt maakt als biobrandstof voor verbranding in een warmwaterketel. De energie die hierbij vrijkomt, zet de pluimveeslachterij in voor het bedrijfsproces. Hierdoor reduceert Esbro het gasverbruik aanzienlijk. De AECO-FAT technologie van Nijhuis Industries werkt als volgt: een flotatie-installatie haalt het vet uit het proceswater om het vervolgens te raffineren in vaste stof, schoon water en vet. Het vet is op een zodanige manier gescheiden dat het goed te verbranden is in een warmwaterketel om uiteindelijk als duurzame energiebron in te kunnen zetten. Bovendien vond Nijhuis Industries een juiste brander/ketelcombinatie die het vet op een duurzame manier verbrandt. Naast een reductie van het gasverbruik brengt de technologie nog andere voordelen met zich mee. Zo zijn er minder chemicaliën voor de waterzuivering nodig en hoeft de pluimveeslachterij minder vaak het slib af te voeren. Hierdoor daalt de CO2 -uitstoot. De technologie is nu voor het eerst full scale toegepast in Nederland bij Esbro. De techniek is volgens Nijhuis Industries ook interessant voor de terugwinning van vet uit waterige processtromen van andere bedrijven in de voeding- en genotmiddelenindustrie. Daarnaast kan een voedingsproducent het vet uit het proceswater mogelijk verkopen als duurzaam teruggewonnen product aan afnemers in de regio. Zo levert Esbro hiermee een bijdrage aan de regionale circulaire economie. De vier residuen die vrijkomen uit het Aeco-FAT proces bij Escbro, v.l.n.r DAF-slib, centraat water, vast afval en herbruikbaar vet. Stap 1 DAF lucht flotatie Stap 2 Disconnector Slibscheider Vet (95%) De vetafscheider bij slachterij Esbro: startpunt van het proces om te komen tot een brandstof voor de warmwaterketel. Vast afval Retourwater Zuivering Slib 40 WATERFORUM NR 1

VLT® AQUA Drive voor Masterclass prestaties De VLT® AQUA Drive combineert een grondige toepassingskennis met krachtige aandrijftechniek om uw waterbeheer eenvoudiger en efficiënter dan ooit te maken, terwijl u tegelijkertijd aanzienlijk bespaart op installatie- en bedrijfskosten. Geïntegreerde Condition Based Monitoring De geïntegreerde Condition Based Monitoring stelt u in staat om snel te reageren op kritieke situaties zoals verstopping, lekkages, motorwikkelingsfouten, trillingsslijtage, mechanische uitlijnfouten en slijtage. Bezoek ons op de AQUA Nederland Vabeurs, 17-19 maart 2020, Stand E104 en ontvang het boek Wetenswaardigheden over Frequentieregelaars. www.danfoss.nl 30% kostenbesparing in het eerste jaar, vergeleken met traditionele aandrijfsystemen VLOEISTOF FILTER EQUIPMENT Kaarsen fi lterhuizen, Zakken fi lterhuizen, Automatisch zelfreinigende fi lters, Strainers (automatische), Duplex Filter Units (zakken en kaarsen) Vertical pressure leaf fi lter, Filterpers VLOEISTOF FILTER ELEMENTEN Geplisseerde fi lter elementen, Gewikkelde fi lter elementen, Spunbonded fi lter elementen, Olie absorptie fi lters, Filterzakken, High fl ow fi lterelementen www.dutchfi ltration.com De juiste kandidaat vinden binnen de watersector? Al eens aan WaterForum vacatures gedacht? • Grootste bereik binnen de watersector (website, nieuwsbrief & social media) • Vernieuwde website • Iedere woensdag via nieuwsbrief gericht naar doelgroep gestuurd Kijk eens op https://vacatures.waterforum.net/ Uw 1e vacatureplaatsing met € 100,- korting (vermeld code WF2020 bij uw aanvraag) Voor meer informatie kunt u bellen met 0148 - 48 10 45 of mailen naar henno@waterforum.net DKDD.PA.212.A1.10

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Aqua Nederland Vakbeurs & RioleringsVakdagen Next level in watertechnologie Ook dit jaar verwacht organisator Easyfairs weer zo’n 10.000 bezoekers die willen weten wat de nieuwste ontwikkelingen zijn in de watertechnologie- en de rioleringssector. De driedaagse vakbeurs telt ruim 370 exposanten die op gastvrije beursvloer graag hun netwerk uitbreiden en tekst en uitleg geven bij hun producten en diensten. Daarnaast is er weer van alles te doen, zoals de altijd spannende KNW Fitterijdemonstratie. Directeur Ignaz Worm van Envaqua presenteert de TechTalk (19 maart), met experts die hun visie geven op datagedreven assetmanagement. Extra beursvloer De nieuwe bovenverdieping is ingericht voor exposanten en kennissessies op de nieuwe thema’s klimaatadaptief bouwen, waterbesparing en energietransitie. Thema’s die bij uitstek vragen om het werken buiten de eigen sector, met andere partijen. Op deze Next Level gaat het om advies, netwerken, innovaties en daarom is deze verdieping extra interessant voor beleidsmakers, projectontwikkelaars of adviseurs op dit gebied. Algemene bezoekersinformatie Grootste talent - Beste werkgever Openingstijden Dinsdag 17 maart Woensdag 18 maart Donderdag 19 maart Locatie Evenementenhal Gorinchem, Franklinweg 2 Toegang is gratis voor iedereen die online een toegangskaart bestelt of door een exposant wordt uitgenodigd. Meer informatie www.aquanederland.nl en www.rioleringsvakdagen.nl 10.00 - 18.00 uur 10.00 - 18.00 uur 10.00 - 18.00 uur De brancheorganisatie Envaqua en het instituut Centre of Expertise Water Technology (CEW) houden op 19 maart een talentenwedstrijd, waarbij prijzen worden uitgereikt voor het Grootste talent en voor de Beste werkgever. De organisatoren willen met Inspiratie Awards talent in de schijnwerpers plaatsen. Goed onderwijs en het aantrekken en behouden van talent is volgens hen van vitaal belang voor de toekomst van de Nederlandse watertechnologiesector. Kom kijken naar de pitches en ontdek talentvolle watertechnologie en bedrijven die het werken in de sector nog aantrekkelijker maken. 42 WATERFORUM NR 1

WATERTECHNOLOGIE / AQUA NEDERLAND Het jaarlijkse treffen van de Nederlandse watertechnologiesector staat weer voor de deur. Op 17, 18 en 19 maart tonen ruim 350 exposanten welke nieuwe producten en diensten ze dit jaar in huis hebben. Nieuw is de bovenverdieping - the next level - een extra beursvloer met nog meer exposanten en kennissessies. Kennisprogramma Dinsdag 17 maart • Stedelijk Water (Kennistheater 1 vanaf 11.30 uur) - met presentaties uit de praktijk, zoals het bestrijden van wortelgroei in rioleringen. • Industrie Water (Kennistheater 2 van 10.30 uur tot 15.00 uur) - met presentaties uit de praktijk over onder meer legionellabestrijding, biofouling in koelsystemen en hergebruik van afvalwater. • Water Wereld Dag (Congreszaal 1a van 10.30 uur tot 14.30 uur) - met een wervelend programma voor MBO-studenten. Slimme bezoekerspas Voor het eerst krijgen bezoekers van de RioleringsVakdagen bij de binnenkomst een ‘smart badge’ uitgereikt die het makkelijker maakt om informatie te verzamelen tijdens het beursbezoek. Geen gesjouw met folders of kwijtrakende visitekaartjes. De bezoekers scant de interessante stands met de badge en na afloop wordt alle informatie van de gescande stands direct gemaild. Zelfs zonder een persoonlijk gesprek met de exposant kunnen bezoekers zo relevante informatie verzamelen. Woensdag 18 maart • Stedelijk Water (Kennistheater 1 van 11.00 uur tot 15.00 uur) - met presentaties uit de praktijk over een participatie-aanpak bij het uitwerken van een Omgevingsplan (Green Village) en nieuwe manieren om regenwater op te vangen bij extreme neerslag (proeftuin VP Delta). • Waterschap (Kennistheather 2 van 11.00 uur tot 15.00 uur) - met presentaties uit de praktijk over energiebesparing bij afvalwaterzuivering, het optimaliseren van waterbeheerprocessen en nieuwe technieken voor het verwijderen van medicijnresten uit afvalwater. Donderdag 20 maart • Key note (11.00 uur tot 12.00 uur) door sterrenkundejournalist Govert Schilling, die gaat vertellen over fascinerende kosmische verschijnselen en ons 14 miljard jaar oude water. • Drinkwater (Kennistheater 2 van 12.30 uur tot 15.30 uur) - met presentaties uit de praktijk over energiebesparing bij de drinkwaterbereiding, moderne technieken voor het beheer van assets en nieuwe meet- & regeltechnieken voor ondergrondse drinkwaterleidingen. • Toekomstbestendige en klimaatadaptieve ondergrondse infra (10.00 uur tot 12.00 uur) - met presentaties over onder meer PFAS, lekdetectie en graafschadepreventie. • Succesvolle aanpak (13.00 uur tot 16.30 uur) - met bedrijven die hun nieuwe producten en diensten pitchen voor het ontwerpen, beheren, inspecteren van distributienetwerken. WATERFORUM MAART 2020 43

Bezoek ons tijdens Aqua Nederland vakbeurs stand J.129

AQUA NEDERLAND VAKBEURS De kracht van GMB Al ruim een halve eeuw zet GMB zich in voor Uitdaging verbindt duurzame oplossingen op het gebied van waterkwaliteit, waterveiligheid, bio-energie en industriële bouw en infra. We realiseren en/of renoveren onder meer dijken, haventerreinen, rioleringen, gemalen, waterzuiveringsinstallaties en slibverwerkingsinstallaties. We verwerken daarnaast het slib van rioolwaterzuiveringsinstallaties in eigen fabrieken. Goede waterkwaliteit, veilige dijken, goed onderhoud en hergebruik van grondstoffen. Dat vraagt om duurzame oplossingen. GMB realiseert complexe projecten met een optimaal en duurzaam resultaat. Voor onze opdrachtgevers - van overheden tot industrie - zijn we een partner met wie zij graag grote en kleine uitdagingen delen. Samen bedenken we de oplossing. De manier waarop we deze uitdagingen aangaan, is typisch GMB. We ontwerpen, bouwen, onderhouden; we praten, denken en doen als partners. GMB www.gmb.eu Stand F.126 (Aqua Vakbeurs) Stand F.138 (Rioleringsvakdagen) Geen data op straat met Danfoss Condition Based Monitoring Tijdens de AQUA Nederland Vakbeurs laten Danfoss en ENGIE ElectroProject u graag zien hoe u een intelligente frequentieregelaar als sensor kunt inzetten, waarmee de status van de motor, de trillingen en de belasting in kaart wordt gebracht. Ontzorgen is ons doel! Efficiënter werken, wie wil dat niet? Maar hoe realiseer je dat? Danfoss presenteert Condition Based Monitoring, waarbij we onze eigen intelligente frequentieregelaars gebruiken als sensor. Deze meten permanent de status van de motor, trillingen in het systeem en de belasting. Tegelijkertijd waarschuwen ze ook bij afwijkingen of als de kans op storing groter is. Dit zorgt voor tijd- en geldbesparing en voor een veel hogere efficiency! Door middel van Condition Based Moni - toring wordt de status van een motor of pomp continu gemonitord. Op basis van deze metingen - maar ook door deze te vergelijken met een van tevoren gemaakte nulmeting - krijgt de gebruiker inzicht in de conditie van de machine en dus ook van de aandrijving. Tijdig, gepland onderhoud voorkomt uitval. Extra voordeel van deze applicatie: hoe wel de frequentieregelaar ook via de Cloud werkt, is het mogelijk deze functies uit te voeren zonder Cloudaansluiting of verbinding met een PLC. De analyse vindt namelijk plaats in de regelaar; hierdoor blijven deze belangrijke bedrijfsdata uitsluitend voor intern gebruik. Bezoek de live-demo op onze stand E.104. N.B. De eerste 75 geregistreerde bezoekers (code 10502 bij registratie vooraf) ontvangen het nieuwe boek Wetenswaardigheden over Frequentieregelaars én een gratis parkeerkaart! Danfoss B.V. www.danfoss.nl Stand E.104 WATERFORUM MAART 2020 45

AQUA NEDERLAND VAKBEURS AERZEN op de Aqua Nederland Vakbeurs: Let’s Talk! Kent u het besparingspotentieel van uw beluchtingsinstallatie? We zien ook in Nederland de opkomst van IoT: Internet of Things. Daarin staat hardware via het internet in verbinding met elkaar en met de rest van de wereld. Begrippen als Industry 4.0 en Water 4.0 hangen daarmee samen. De integratie van technologie en processen vergroot de voorspelbaarheid, zowel van het procesverloop als met betrekking tot het onderhoud. Het resultaat is minimalisering van risico’s en de meest gunstige TCO (Total Cost of Ownership). AERZEN heeft als marktleider voor beluchting in de waterzuiveringssector het totaalconcept AERwater geïntroduceerd. AERwater betekent een aanzienlijke verhoging van de efficiën tie met energiebesparingen tot meer dan 50%! Duurzame besparingen kunnen alleen worden gerealiseerd als de efficiëntie van de afzonderlijke machines of componenten afgestemd is op de (wisselende) belasting van het proces en de installatie real time wordt gecontroleerd op de exacte hoeveelheid benodigde lucht. AERaudit. Maakt uw besparingspotentieel zichtbaar. De basis is een statusanalyse van uw blower - station om alle relevante beluchtingsgegevens vast te leggen. We meten deze gegevens ‘real time’ en leggen ze vast in de vorm van belasting profielen. Met de analyse bepalen we de werkelijke belastingvereisten om uw besparingspotentieel vast te stellen. In de rapportage volgt een transparante toelichting en beschrijven we wat de terugverdientijd van uw investering is. 1. Meting op locatie 2. Analyse, optimalisatie concepten 3. Rapportage en evaluatie Welkom op onze stand - Let’s Talk! AERZEN www.aerzen.nl Stand A.108 Automatisch zelfreinigend filter van kunststof met smartphone te bedienen Dutch Filtration ontwerpt en bouwt filtersystemen en filterelementen, daarbij zijn zij ook distributeur van Amiad in Nederland. Amiad heeft een nieuw product ontwikkelt, de Sigma serie, een nieuw automatisch zelfreinigend filter gemaakt van hoogwaardig kunststof. Het grote voordeel van de kunststoffen is dat de filters extreem licht zijn en duurzaam. Ze zijn gemaakt van o.a.glasversterkt polypropyleen wat zeer resistent is tegen een breed scala aan chemicaliën. Het compacte formaat zorgt voor een minimaal benodigd vloeroppervlak. Bovendien zijn de filters modulair, dit zorgt voor veel mogelijke configuraties. Het Sigma-assortiment bestaat uit de Mini Sigma met inlaatflensafmetingen van 50 mm tot 100 mm (2” tot 4”) en de Sigma Pro die loopt van 100 mm tot 200 mm (2” tot 4”). Ze zijn in staat om debieten van 30m3 / h tot 280m3 h te verwerken en zijn bestand tegen drukken variërend van 1,5 tot 8,0 bar (22-116 psi). De filtratiegraad van de filter screens loopt van 50 tot 500 micron en zijn uitwisselbaar. Het echt innovatieve aspect van de filters is niet alleen de manier waarop de lichtgewichtbehuizing zoveel functies in één eenheid heeft ondergebracht, maar dat deze wordt bestuurd door een gloednieuwe ADI-P-controller die werkt met de geavanceerde ADI-P-app op je smartphone. / Dutch Filtration www.dutchfiltration.com Stand L.111 46 WATERFORUM NR 1

AQUA NEDERLAND VAKBEURS Primeur op het gebied van flowmeting te zien op Aqua Nederland Vakbeurs 0xDN Full Bore optie voor de nieuwe flowmeter voor water- en afvalwater • Geen drukverlies • Installatie direct na een bocht, T-stuk, insteekapparatuur, etc. • Onafhankelijk van het flowprofiel In de water- en afvalwaterindustrie is een hoge meetnauwkeurigheid essentieel voor een optimale procesbeheersing. Een verscheidenheid van invloeden, zoals een dicht netwerk van leidingen of obstakels in een leiding, veroorzaken stromingsturbulenties die de nauwkeurigheid beïnvloeden. 0xDN Full Bore De nieuwe flowmeter Promag W van Endress+Hauser heeft een “Full Bore 0xDN” keuze. Dit zorgt voor maximale meetprestaties zonder leidingbeperking en dus zonder drukverlies. Dit maakt de Promag W uniek in zijn soort! Innovatieve meetsignaalanalyse Het nieuwe en innovatieve meetconcept van Promag W (0xDN Full Bore) is voorzien van meerdere meetelektroden die de doorstroming detecteren. Dit genereert een aanzienlijk hogere dichtheid aan meetgegevens dan bij standaardapparatuur. In combinatie met de verfijnde signaalanalyse zijn betrouwbare meetresultaten ook bij verstoringen in het stromingsprofiel geen issue meer. Flexibele installatie zonder drukverlies In het geval van verstoringen in het stromingsprofiel moet een installateur zich houden aan de aanbevolen in- en uitstroomlengtes of gebruik maken van een flowmeter met een gereduceerde meetbuis die de wervelingen vermindert. Toch zijn er vaak niet voldoende lange rechte leidinglengtes aanwezig, en restricties leiden tot drukverlies in combinatie met een hoger energieverbruik en hogere kosten voor de werking van de pomp. Met de nieuwe optie 0xDN Full Bore is een flexibele installatie met kostenefficiënte werking eenvoudig te combineren. Meer informatie: www.nl.endress.com/5W3B www.nl.endress.com/5W3C www.nl.endress.com/5W5B U kunt kennismaken met deze nieuwe flowmeter van Endress+Hauser tijdens Aqua Nederland. Endress+Hauser www.nl.endress.com Stand H.112 Radar is het betere ultrasoon! Nieuwe compacte niveausensoren voor de water- en afvalwaterbranche VEGA heeft haar portfolio aan radarsensoren met een nieuwe serie instrumenten uitgebreid. De sensoren op basis van 80 GHz zijn geschikt voor prijsgevoeligere toepassingen, zoals onder andere in de water- en afvalwaterbranche voorkomen. Zij leveren dankzij nauwkeurige focussering betrouwbare meetwaarden onafhankelijk van externe omstandigheden, zoals temperatuur en verontreinigingen. De nieuwe serie VEGAPULS-instrumenten is er zowel als compacte uitvoering met plaats voor de kabelaansluiting (links op de foto) als met vaste kabelaansluiting (IP68). De nieuwe serie wordt aangevuld door de VEGAMET-meetversterker, waarop alle meetwaarden zichtbaar kunnen worden gemaakt. Meer informatie op www.vega.com/vegapuls VEGA www.vega.com Stand D.121 WATERFORUM MAART 2020 47

AQUA NEDERLAND VAKBEURS Festo op de Aqua Nederland Vakbeurs 2020 Al meer dan 90 jaar is Festo koploper in technische ontwikkeling van Factory Automation. In deze sector helpen wij onze klanten hun productiviteit te verhogen en voordelen van technische innovatie te benutten. En nu al ruim 10 jaar benutten we onze jarenlange ervaring ook in procesautomatiseringsmarkt. Tijdens de Aquabeurs 2020 zullen wij een aantal van deze voorbeelden tonen en met name de mogelijkheden in efficiënte en flexibele installatieconcepten die een groot deel van het handmatig installatiewerk overbodig maken en modulair kunnen worden opgebouwd. Configurator voor proceskleppen Van handmatig bestuurde tot volledig geautomatiseerde proceskleppen - de nieuwe configurator maakt het selecteren van de juiste oplossing heel gemakkelijk. Stel de parameters in en de configurator geeft gelijk suggesties voor passende combinaties, zowel voor vlinderkleppen als voor bolkranen. Dit maakt het engineeringproces sneller, betrouwbaarder en simpeler! De visualisatie van uw procesventielunit als 3D-weergave en de configuratieklare CAD-gegevens laten geen ruimte voor fouten. We zien u graag 17 t/m 19 maart in Gorinchem! Festo www.festo.com Stand B.134 Verder breidt Verderflex range uit met de Rapide 5000 De Verderflex Rapide 5000 is ontwikkeld om een eenvoudige, betrouwbare en kosteneffectieve pompoplossingen te bieden voor industriële toepassingen. Het ontwerp combineert de flexibiliteit van de Vantage 5000 pompkop met de eenvoud van een één- of driefasige aangedreven industriële motorreductor. Pomp met enkele of dubbele pompkop leverbaar. De Rapide 5000 is een compacte slangenpomp die als stand-alone pomp kan worden geïnstalleerd of kan worden geïntegreerd in een systeem zoals een drukpers of een turnkey skid. De Rapide 5000 is geschikt voor ruwe omgevingen en combineert de eenvoud van een IP55-tandwielmotor met de flexibiliteit van de Vantage 5000 pompkop. De slang is ‘dikwandig’ voor het veilig en betrouwbaar verpompen van abrasieve, corrosieve en viskeuze vloeistoffen zoals chemische oplossingen, fijne slurry, inkt, kleurstoffen, additieven en andere doseervloeistoffen. Meer informatie: www.verder.nl Verder www.verder.nl Stand E.118 48 WATERFORUM NR 1

AQUA NEDERLAND VAKBEURS Testmiddelcontrole eenvoudiger dan ooit tevoren! Met NANOCONTROL NANOCHECK 2.0 en de NANOCOLOR® -spectrofotometers Let’s Talk Water Solutions met JUMO Tijdens Aqua Nederland Vakbeurs 2020 van 17-19 maart a.s. in Gorinchem introduceert JUMO de nieuwste apparatuur voor waterbehandeling. Van sensor tot besturing: JUMO apparatuur overtuigt door betrouwbaarheid en gebruiksvriendelijkheid. Een interne kwaliteitscontrole (IKK) is een basisvoorwaarde voor correcte en geldige meetresultaten in de wateranalyse.Daarom heeft MACHEREY-NAGEL zijn productassortiment uitgebreid met nog een eenvoudig controlemiddel waarmee de fotometrische juistheid en lineariteit gecontroleerd kunnen worden. Met de nieuwe NANOCONTROL NANOCHECK 2.0 is een secundaire standaard beschikbaar die een onge-evenaard eenvoudige controle mogelijk maakt, Met NANOCONTROL NANOCHECK 2.0 kunnen alle golflengten van de NANOCOLOR® -rondecuvettest op fotometrische juistheid worden getest. Daarvoor worden twee kleuroplossingen gebruikt waarvan de testset drie concentraties van elk bevat. De oplossingen worden in het kader van de MACHEREY-NAGEL-kwaliteitscontrole gecontroleerd op een referentie fotometer. Met de spectrofotometers NANOCOLOR® NANOCOLOR® VIS II en UV/VIS II kunt u dus in combinatie met NANOCONTROL NANOCHECK 2.0 de complete testmiddelcontrole in minder dan 10 minuten uitvoeren en documenteren. Meer informatie vindt u op onze website www.mn-net.com/NANOCHECK MACHEREY-NAGEL www.mn-net.com Stand L.113 Met de nieuwe serie niveausensoren voldoet JUMO aan de vraag naar hoge nauwkeurigheid en ruime keuze mogelijkheden met betrekking tot uitvoering. Deze sensor uit de JUMO NESOS serie kan worden ingezet in een breed temperatuurbereik van -52 tot +240 °C. Bovendien is de optionele installatie van een temperatuurschakelaar, Pt100 of Pt1000 sensor mogelijk. De NESOS schakelt contactloos is slijtvast en vereist geen hulpenergie. Binnen de waterbehandeling is procesoptimalisatie een vast onderdeel. Met JUMO digiLine sensoriek bent u verzekerd van een bus-compatible verbindingssysteem voor digitale sensoren in de vloeistofanalyse. De digiLine sensoren voor geleidende (CR) en inductieve (Ci) meting van elektrolytische geleidbaarheid zijn nieuw in het bereik. Een variant met een IO-Link interface is vanaf heden bereikbaar. PLC techniek wordt steeds uitgebreider en automatiseringsplatformen voldoen aan steeds meer wensen vanuit de markt. Belangrijke factor daarbij is de inrichtingsvrijheid. Met JUMO variTRON introduceert JUMO een compleet nieuw besturingssysteem wat vanaf de basis op te bouwen is conform de specifieke wensen van de klant. JUMO variTRON biedt u de mogelijkheid om zowel de hardware als de software vanaf de basis naar eigen wens vorm te geven. Naast dit grote modulaire voordeel communiceert JUMO variTRON met ieder communicatieprotokol. Bestaande en nieuwe applicaties kunnen zodoende verrijkt worden met een grote hoeveelheid data waardoor de klant nog sneller kan anticiperen op te nemen vervolgacties. JUMO www.jumo.nl Stand J.122 WATERFORUM MAART 2020 49

AQUA NEDERLAND VAKBEURS Methaanverwijdering: Van afvalstof naar energiebron Met membraanontgassing is aangetoond dat methaan geen stof is die als afval verwijderd moet worden. Methaan kan teruggewonnen worden om vervolgens in te zetten als potentiële energiebron. Logisticon Water Treatment heeft met de drinkwaterbedrijven Oasen en Vitens een onderzoek gedaan naar het verwijderen van methaan uit (anaeroob) grondwater met behulp van membraanontgassing. Bij de productie van drinkwater uit grondwater wordt methaan door conventionele ontgassing (strippen) verwijderd en uitgeblazen naar de lucht. De uitstoot hiervan geeft een flinke bijdrage aan de CO2-footprint van een bedrijf. Onderzoek naar een manier om methaan af te vangen en nuttig in te zetten voor bijvoorbeeld elektriciteitsproductie is een juiste stap tot een beter klimaat. Logisticon heeft jarenlange expertise op het gebied van membraanontgassing. De toepassing op verwijdering van methaan uit grondwater was nieuw. In dat kader heeft Logisticon enkele jaren geleden met Oasen een eerste membraanontgassing-pilot ontwikkeld die na succesvolle resultaten is opgeschaald naar een grotere pilotinstallatie. Vitens heeft vele productielocaties met grondwater waarin veel methaan aanwezig is. In dat kader heeft Logisticon een volledig geautomatiseerde (containerised) membraanontgassing-installatie gebouwd die door Vitens op een tweetal locaties is getest. De testen zijn succesvol en er wordt gewerkt aan een vervolg op full scale. De membraanontLogisticon Water Treatment b.v. www.logisticon.com Stand F.104 gassing-pilotinstallatie is nu bij een derde drinkwaterbedrijf gesitueerd voor testen. Bent u geïnteresseerd naar de werking of resultaten? Wij verwelkomen u graag bij onze stand F.104 op de Aqua Nederland vakbeurs. Neutralac® De alternatieve alkali! kalkmelk Overweegt u wel eens een alternatief te zoeken voor natronloog? Vaak wordt de inzet van deze alkali in waterbehandeling als prijzig en risicovol ervaren. Lhoist levert onder de merknaam Neutralac® een ruim aanbod aan gebruikersvriendelijke kalkmelk, variërend in concentratie van 20% tot 45%. Kalkmelk wordt ingezet voor afvalwaterzuivering, slibbehandeling en drinkwaterbereiding. Het is zeer geschikt om snel en effectief zuur proces- en afvalwater te neutraliseren en de pH te corrigeren. Daarnaast verwijdert kalkmelk zware metalen en laat sulfaten, fosfaten en fluoriden neerslaan. Lhoist biedt een totaaloplossing indien u kalkmelk gaat inzetten. Deze bestaat uit laboratoriumanalyses, chemische en technische consultancy bij u op locatie, levering en installatie van testapparatuur, een geschikt opslag- en doseersysteem en assistentie bij on-site testen. Ook na de eerste leveringen bieden wij u blijvende ondersteuning met de expertise van onze medewerkers. Hierdoor bent u gegarandeerd van een probleemloze implementatie. Meer weten? Neemt u vrijblijvend contact met ons op en wij vertellen u graag meer over de voordelen van kalkmelk. 50 WATERFORUM NR 1

AQUA NEDERLAND VAKBEURS HAUS ‘DDE’ decanters HAUS is een toonaangevende leverancier van decanteer centrifuges, separatoren, schroef persen en turbo blowers. Wij zijn in staat om turn key oplossingen te bieden voor slib indikking en ontwatering voor communale en industriële zuiveringen. Onze magnetisch gelagerde Turbo blowers bieden de hoogste energie efficiency verkrijgbaar. Met ons professionele en hoog gekwalificeerde service team houden we alle roterende machines in goede conditie en operationeel. De HAUS ‘DDE’ decanters zijn speciaal ontwikkeld voor afvalwater behandeling. Het hoge trommeltoerental in combinatie met het hoge draaimoment garanderen een optimaal ontwatering rendement. De diverse DDE decanter parameter instellingen garanderen een maximaal ontwatering rendement, waaronder: • Instelbaar trommeltoerental en G-krachten; • Instelbaar schroeftoerental; • Instelbare ‘pond diepte’ in de trommel voor een optimale centraat kwaliteit en droge stof percentage van de ontwaterde koek. OPTIWAVE 1400: niveautransmitter voor de wateren afvalwaterindustrie • 24 GHz FMCW radar niveautransmitter voor vloeistoffen in water- en afvalwatertoepassingen • Hoge nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en meetstabiliteit tegen een concurrerende prijs • Onderhoudsvrije druppel-antenne met kleine richtingshoek voor scherpe focus op het medium HAUS www.hauseurope.com Stand J.129 KROHNE introduceert de OPTIWAVE 1400 FMCW radar niveautransmitter voor de water- en afvalwaterindustrie. Het 24 GHz-instrument biedt de voordelen van FMCW-radartechnologie - hoge nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en meetstabiliteit - tegen een concurrerende prijs. De OPTIWAVE 1400 is ontworpen voor niveaumeting in toepassingen met vloeistoffen in de waterindustrie, bijvoorbeeld bij transport, opslag en distributie van water uit bronnen, rivieren, meren of de zee en regenwaterbekkens. Typische toepassingen in de afvalwaterindustrie zijn niveaumeting van afvalwater, slib of andere vloeistoffen in opslagtoepassingen of pompstations. De radar niveautransmitter kan ook worden gebruikt als niveaumeting door plastic tanks (bijv. IBC) en voor flowmeting in open kanalen of als overstromingsalarm. OPTIWAVE 1400 beschikt over een polypropyleen (PP) druppelantenne met de kleinste richtingshoek (8°) op de markt. De 2-draads 4 ... 20 mA (HART 7) transmitter biedt nauwkeurige en betrouwbare niveaumeting tot 20 m ondanks condensatie, bewegend oppervlak of schuim. Het heeft een robuuste roestvrijstalen behuizing en IP68/NEMA 4X/6 classificatie. OPTIWAVE 1400 is onderhoudsvrij en ontworpen voor eenvoudige en veilige installatie en bediening. Lhoist Western Europe www.lhoist.com Stand M.123 KROHNE www.krohne.com Stand G.126 WATERFORUM MAART 2020 51

Experts in neutralisatie en zuivering van afvalwater De grote uitdaging voor iedereen die met afvalwater werkt is om te voldoen aan de strenge emissie eisen. Lhoist levert onder de merknaam Neutralac® een breed assortiment van kalkproducten en diensten waarmee u aan de milieu eisen voldoet. Wij bieden laboratoriumanalyses, technische consultancy, installatie van doseer en opslagsystemen en uiteraard het voor u meest geschikte kalk reagens. Afvalwater zuivering & slib behandeling Na de eerste leveringen blijft u beschikken over de expertise van onze medewerkers. Blijvende ondersteuning waar u op kunt vertrouwen! Lhoist Western Europe Tel.: +31 318 75 41 66 verkoop@lhoist.com www.lhoist.com www.neutralac.com Goede waterkwaliteit, veilige dijken, goed onderhoud en hergebruik van grondstoffen. Dat vraagt om duurzame oplossingen. GMB realiseert complexe projecten met een optimaal en duurzaam resultaat. Samen met u bedenken we de oplossing. De manier waarop we deze uitdagingen aangaan, is typisch GMB. We ontwerpen, bouwen, onderhouden; we praten, denken en doen als partners. DE KRACHT VAN GMB Uitdaging verbindt Onze oplossingen zijn adequaat, innovatief en met zorg voor de omgeving. Het resultaat is een project dat aan uw eisen voldoet. Waarmee we misschien wel uw verwachting overtreffen. Een resultaat waar we samen trots op zijn. Meer weten over GMB? Kijk op www.gmb.eu of bel 088 88 54 000.

MACHEREY-NAGEL Spektrofotometer NANOCOLOR® VIS II Smart photometry Gemakkelijk en betrouwbaar n Unieke NTU-check Detecteer storende troebelingen n Omvangrijke IKC-opties Exacte en efficiënte kwaliteitscontrole n Snelle en eenvoudige documentatie Alle belangrijke monsterinformatie www.mn-net.com Wateranalyses

WATERKWALITEIT Zestiende Rijnministersconferentie in Amsterdam De Rijn in 2040: een schone, veilige sponsrivier Door Jac van Tuijn De Rijn was nooit een pure gletsjerrivier, maar de balans slaat tegenwoordig steeds verder uit naar de status van regenrivier. Dat heeft consequenties, met name voor Nederland. Op de zestiende Rijnministersconferentie in Amsterdam werd voor het eerst ook gesproken over droogte vanuit het besef dat de Rijn steeds meer een regenrivier gaat worden. Voor Nederland is een winstpunt dat de sponswerking van de rivier wordt vergroot. De oeverstaten van de Rijn - Nederland, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en Zwitserland - hebben in Amsterdam op de zestiende Rijnministersconferentie afspraken gemaakt over nieuwe doelstellingen voor 2040, voor de vismigratie, waterkwaliteit, overstromingsrisico’s en laag water. “De ambitie moet hoog zijn, maar de doelen ook haalbaar”, stelde conferentievoorzitter Cora van Nieuwenhuizen aan het einde van de conferentie. Op de conferentie is afgesproken dat in 2027 alle barrières voor vismigratie zijn weggenomen, ook de laatste drie bij Frankrijk. Daardoor kunnen migratievissen vrij tot Zwitserland de Rijn optrekken. Verder is afgesproken dat de risico’s op overstromingen met nog eens 15 procent worden verminderd. De emissie van microverontreinigingen moet met 30 procent afnemen. En als nieuw thema is afgesproken dat de laagwaterstanden beter worden gemonitord en dat de oeverstaten samen manieren gaan vinden om de sponswerking van de rivier te vergroten. De Internationale Rijncommissie zal in 2025 in haar klimaatadaptatiestrategie hierop aanpassen. Regenrivier De conferentie maakte duidelijk dat de oeverstaten zich meer en meer bewust zijn van de effecten van de klimaatverandering en verandering van de Rijn als een gemengde rivier - die ook in de zomer nog veel smeltwater uit de Alpen afvoert - in een regenrivier die steeds heftiger reageert op lokale regenval. De klimaatverandering heeft bijvoorbeeld gevolgen voor de doorvaart van vrachtschepen en de drinkwatervoorziening, en kan tot lokale flitsoverstromingen leiden. De delegaties die in Amsterdam aan conferentietafel zaten, waren zich dat zeer bewust en ze uitten dan ook de wens om hier vaker met elkaar over te praten. De vorige Rijnministersconferentie was in Basel in 2013. Meer natte gebieden De maandenlange lage afvoer van de Rijn in 2018 heeft in Nederland tot grote verziltingsproblemen geleid, waardoor de hoeveelheid beschikbaar zoetwater nog verder afnam. Toen Diagram uit een speciaal RIWA-rapport (2020) met metingen van industriële stoffen bij Lobith. De metingen zijn vertaald naar waarden van de zuiveringsopgave (op de y-as in procenten) voor de verschillende stoffen in de tijd (op de x-as in jaartallen). De zuiveringsopgave is het verschil tussen de gemeten concentratie van een stof en de wettelijke waarde waaraan drinkwaterbedrijven moeten voldoen. Dus als het Drinkwaterbesluit een richtwaarde geeft van 0,1 microgram per liter en in het Rijnwater wordt 0,2 microgram aangetroffen, dan bedraagt de zuiveringsopgave voor die stof 50 procent. De diagram laat zien dat in de tijd stoffen verdwijnen, maar dat er telkens weer nieuwe bijkomen. 54 WATERFORUM NR 1

WATERKWALITEIT Rijn bij Keulen tijdens de droogte van 2018. bovendien bovenstrooms in Duitsland, Frankrijk en Zwitserland werd besloten om meer Rijnwater vast te houden voor eigen gebruik, beseften de Nederlandse waterbeheerders dat internationale afspraken nodig zijn over waterbeschikbaarheid bij een lage Rijnafvoer. Op de conferentie hebben de delegaties daarover met elkaar kunnen praten waarbij de aandacht uitging naar natte gebieden langs de Rijn, zoals moerassen en oude riviertakken. Door op die locaties in natte tijden meer water vast te houden, zouden die gebieden in droge perioden meer water aan de Rijn kunnen naleveren. Opmerkelijk was dat minister Van Nieuwenhuizen niet uit bleek te zijn op harde toezeggingen van bovenstroomse oeverstaten. “Anders dan de Maas, is de Rijn niet gestuwd. Dus kunnen we hierover heel moeilijk harde afspraken maken”, liet ze na afloop van de conferentie weten. Ze wees erop dat er een wederkerig belang is, ook bij de bovenstroomse oeverstaten: “In 2018 was er geen benzine-aanvoer uit Rotterdam en stonden de tankstations in Duitsland droog. Dus Duitsland heeft belang bij de scheepvaart op Rijn.” Blijkbaar put de minister hieruit het vertrouwen dat Duitsland zich voor de laagwaterproblematiek gaat inzetten, en niet alleen omdat het benedenstrooms gelegen Nederland daarom vraagt. De minister bevestigde wel dat afspraken zijn gemaakt om in Rijnverband beoordelingscriteria voor laagwater te ontwikkelen, waarbij de Internationale Rijncommissie een voortrekker kan zijn. Snel meer retentiecapaciteit Bij gelegenheid van de ministersconferentie heeft de Rijncommissie een evaluatierapport uitgebracht van het Rijn 2020-programma. Uit de evaluatie blijkt dat veel doelen zijn gehaald, maar niet allemaal. Op het onderdeel hoogwater stelt de commissie vast dat het doel, een vermindering van 25 procent van de schaderisico’s in 2020, is bereikt. In de periode 1995-2020 hebben de oeverstaten samen 14 miljard euro uitgegeven aan maatregelen om de overstromingsrisico’s in te perken. Zo zijn nieuwe retentiegebieden in gebruik genomen (140 km2 Rijn en 1230 km2 versterkt (2290 km). direct aan de in het hele stroomgebied) en zijn dijken Het hoogwaterdoel om ‘extreem hoge waterstanden benedenstrooms van het door stuwen gereguleerde gedeelte van de Duits-Franse Bovenrijn voor 2020 met zo mogelijk 70 cm te verminderen’, is niet gehaald. De huidige retentiecapaciteit op de Bovenrijn is daarvoor ontoereikend. Volgens de Rijncommissie moet de uitvoering van geplande retentiemaatregelen voor 2030 worden geïntensiveerd en versneld. WATERFORUM MAART 2020 55

WATERKWALITEIT Wel of niet verbeterde waterkwaliteit? Vooraf en na de conferentie zochten de aanwezige ministers hun mediamomenten en vertelden wisselend dat de kwaliteit van het Rijnwater was verbeterd en verslechterd. Diegenen die spraken van een verbetering trokken een vergelijking met de zestiger jaren, toen de kwaliteit van de Rijn op een dieptepunt was - de rivier was weinig meer dan een open riool. De ministers die het hadden over een achteruitgang hadden het over trend van de laatste twintig jaar, waarbij de situatie voor bepaalde stoffen verslechterd. Zo is er bijvoorbeeld de opkomst van de microverontreinigingen, zoals medicijnresten en pesticiden. Vooral de drinkwaterbedrijven die Rijnwater innemen, hebben veel last van deze stoffen die vaak moeilijk uit het ingenomen Rijnwater kunnen worden verwijderd. Uit het jaarverslag van de gezamenlijke Rijnwaterbedrijven, RiWa, blijkt dat ieder jaar nieuwe stoffen opduiken. Door het speurwerk van RiWa komen de stoffen aan het licht en wordt actie ondernomen om de lozing ervan te verminderen. Maar zodra dat is gelukt, duikt er weer een nieuwe stof op. Per saldo blijft de verontreiniging met microverontreinigingen dus hetzelfde. In het Hilton Hotel in Amsterdam vergaderden de delegaties uit de Rijnoeverstaten over de doelen voor 2040. Microverontreinigingen Op de conferentie hebben de oeverstaten afgesproken de lozing van microverontreinigingen met 30 procent terug te brengen. Gerard Stroomberg van RIWA Rijn, die op conferentie aanwezig was namens de drinkwaterbedrijven die Rijnwater innemen, reageerde tevreden op deze ambitie. Het feit dat er nu een percentage is genoemd, is voor hem een verbetering ten opzichte van de vorige conferentie in Basel, waar de afspraak gold ‘te komen tot een verbeterde kwaliteit’. Wat de consequenties zijn van de 30 procent reductiedoelstelling, viel op de conferentie nog niet goed op te maken. Stroomberg hoopt dat de afspraak ertoe zal leiden dat vergunningverleners bewuster omgaan met industriële lozingen. “Ik merk nog steeds dat bij het afgeven van lozingsvergunningen nog weinig aandacht is voor het belang van het drinkwater.” Wat hem betreft mag daarvoor langs de hele Rijn wel meer bewustzijn komen. Daarbij refereert hij aan de rol van de emissie-immissietoets die door de GenX-lozingen door Chemours bij de Nederlandse vergunningverleners weer nadrukkelijker op het netvlies is komen te staan. Wat de 30 procent reductiedoestelling gaat betekenen voor de zuivering van communaal afvalwater, werd op de conferentie niet duidelijk. In bepaalde Duitse deelstaten en in Zwitserland worden veel rwzi’s al voorzien van een extra zuiveringstrap, vooral gericht op het verwijderen van medicijnresten. “Maar in onze meting van de kwaliteit van het Rijnwater zien wij die verwijdering nog niet terug”, liet Stroomberg weten. Laatste vistrap De Franse delegatie stond op de conferentie onder grote druk om de laatste drie vistrappen te voltooien. Nu Nederland de Haringvlietsluis op een kier heeft gezet, kan trekvis tot Straatsburg vrij de Rijn opzwemmen. Daar liggen nog drie Franse stuwen die de verdere doorgang voor de trekvissen versperren. Ondanks vele toezeggingen op eerdere conferenties heeft Frankrijk de bouw van drie vistrappen steeds voor zich uitgeschoven. Ook dit keer weer in Amsterdam. Frankrijk heeft streefdata afgegeven wanneer de vistrap bij Rhinau (2024) en bij Marckolsheim (2026) klaar zullen zijn, maar een harde datum voor de oplevering van de moeilijkste vispassage, die bij Vogelgrün, zat er ook op deze conferentie niet in. Minister Van Nieuwenhuizen sloot de conferentie op dit punt diplomatiek af met de hoop dat in 2027 - het jaar waarin alle Europese lidstaten aan de Kaderrichtlijn Water moeten voldoen - de zalm weer zijn weg naar Zwitserland kan vinden. De vergadering werd voorgezeten door minister Cora van Nieuwenhuizen. Links naast haar de nieuwe voorzitter van de Internationale Rijncommissie, Veronica Manfredi. 56 WATERFORUM NR 1

Newsline WATER Uitgave 1 | 2020 Bent u al overgestapt? In 2050 moet de energievoorziening bijna geheel duurzaam zijn, aldus de overheid. Om klimaatverandering tegen te gaan is duurzame energievoorziening een belangrijke stap, fossiele brandstoffen spelen hierbij een grote rol. Om dit te kunnen bereiken zullen bedrijven en overheden moeten gaan samenwerken. In de watersector zijn al mooie initiatieven hiervoor ontwikkeld. Zoals door het vergisten van slib uit afvalwater van huishoudens, waarbij na het doorlopen van het gehele proces biogas vrijkomt. Of door warmte of koude uit oppervlakte water te winnen. Door dit ondergronds op te slaan, kan het wanneer nodig is worden gedistribueerd. En door groene waterstof te maken via elektrolyse, waarbij water wordt gesplitst in waterstof en zuurstof. Tevens worden steeds meer grondstoffen teruggewonnen uit het afvalwaterproces, die weer gebruikt kunnen worden voor andere doeleinden. Zo is de cirkel weer rond! KROHNE denkt graag mee om uw processen effi ciënter in te richten en de proceszekerheid en beschikbaarheid zo optimaal mogelijk te maken. In 1961 introduceerde KROHNE de eerste elektromagnetische fl owmeter (EMF) voor water, afvalwater, additieven en slib. Sindsdien hebben we de waterbranche keer op keer kunnen overtuigen met de voordelen van onze innovaties. Vandaag omvat onze productlijn het gehele scala aan meet­ en analysetechnologie, van individuele meetstations tot complete systeem oplossingen. Bezoek ons op Aqua Nederland op stand G126, wij informeren u graag over de nieuwste meetontwikkelingen in de waterbranche. OPTISONIC 7300 Biogas 2­straals ultrasone fl owmeter met titanium sensoren en signaalverwerking, meet biogas veilig en betrouwbaar. Nu ook beschikbaar met geïntegreerde Ex­i temperatuursensor en optionele Ex­i druksensor. Met deze parameters is het mogelijk om naast de mediumsnelheid (debiet), ook terug te rekenen van volume naar standaard condities. Highlights • Ongevoelig voor variabel CO2 S gehalte • Meting van methaangehalte • Ongevoelig voor corrosieve componenten in gas zoals H2 • Brede meetrange, vanaf 0 fl ow; hoog nauwkeurig vanaf 1 m/s WATERFORUM MAART 2020 57

SMARTPAT maakt SHARON installatie nog slimmer De voordelen ten opzichte van de conventionele digitale sensoren zijn: • 2­draads gevoede sensor met geïntegreerde transmittertechnologie, significante verlaging van de aanschafprijs • Smal keramisch diafragma voor een lange termijn stabiele pH meting • Eenvoudig uitwisselbaar door universele procesaansluiting (PG13.5) • Eenvoudige kalibratie, offline onder geconditioneerde omstandigheden • Verlenging van de levensduur door regeneratie • Direct 4­20 mA signaal met HART® protocol, waardoor versterker overbodig is 7 • Rioolwaterzuiveringsinstallatie Beverwijk • SHARON installatie verwijdert stikstof uit water • SMARTPAT controleert de pH graad van uitgaande waterstroom Bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) komt bij slibontwatering stikstofrijk restwater vrij, dat samen met stikstofrijk condensaat uit de slibdroger behandeld wordt in de “SHARON”. SHARON staat voor “Stable High activity Ammonia Removal over Nitrite”. In dit proces wordt ammonium, met behulp van bacteriën, via nitriet omgezet in stikstofgas. Dit gebeurt zonder tussenkomst van nitraat. Voor deze omzetting moet de pH waarde van het condensaat rond de 7 zijn. Bij een verhoging of verlaging van de pH waarde wordt door verstoring van het zuur­base evenwicht, het rendement van de stikstofomzetting verlaagd. HHNK wil de pH concentratie kunnen reguleren. De KROHNE SMARTPAT PH 8510 kan inline de pH waarde van de uit de slibdroger afkomstige condensaatstroom meten. Met deze meting kan HHNK ‘real­time’ de pH in de SHARON sturen, door additioneel base of zuur toe te voegen. Het 4­20 mA signaal komt direct uit de sensor, doordat de geïntegreerde versterker technologie (SMARTPAT) in de kop van de sensor is geplaatst. En door de twee sensoren parallel uit te voeren ‘Redundant’ kan bij eventuele vervuiling of meetfout van een sensor, de meting door de andere pH sensor worden gecompenseerd. Om het rendement van de SHARON zo hoog mogelijk te houden heeft HHNK gekozen voor KROHNE digitale SMARTPAT PH 8510. Locatie Beverwijk Kosteneffectief alternatief voor ultrasone niveaumeting in venturikanaal In een rioolwaterzuivering komt gemeentelijk afvalwater samen met regenwater. Voor flowmeting in het open kanaal gebruikt men niveaumeting om de hoogte van de vloeistof, die door het meetkanaal (Venturi­goot) of over de waterkering stroomt, te meten. Deze kanaalvormen hebben een karakteristieke waterflow, zodat over het waterniveau de flow kan worden berekend. Hiermee kan de operator de in­ en uitlaat van de zuivering berekenen, waarmee de installatie kan worden geoptimaliseerd en bedrijfskosten en tarieven kunnen worden vastgesteld. Highlights OPTIWAVE 1400 C • Smalle richtingshoek (8°) en groot antenne oppervlak voor een scherpe focus op het medium • PP druppelantenne, ongevoelig voor condensatie of afzettingen • Robuust roestvrijstalen ontwerp, waterdicht (IP68 / NEMA 4X / 6) • 2­draads met HART® • Meetbereik: tot 20 m 7 Tot nu toe gebruikte men ultrasone niveaumeting. Dit bleek door o.a. afzetting en bewegend productoppervlak onbetrouwbaar en, door regelmatige reiniging, een te hoge kostenpost. De plantoperator zocht een betrouwbare, eenvoudig te installeren en onderhoudsvrije niveaumeter. KROHNE leverde een OPTIWAVE 1400 radar niveautransmitter met polypropyleen (PP) druppelantenne met richtbare (45°) beugel. Gemonteerd boven het open kanaal, meet de contactvrije FMCW­radar continue het vloeistofniveau. Het apparaat heeft een kleine richtingshoek van 8°, een roestvrijstalen behuizing en is onderdompelbaar (IP68 / NEMA XP). 58 WATERFORUM NR 1 De operator heeft via PACTware™ snel toegang tot de DTM en kan de geschikte kanaalvorm en afmetingen invoeren, waardoor de radar via het niveau de flow kan bepalen. Dankzij FMCW­technologie en de kleine richtingshoek van de druppelantenne biedt de radar continue, nauwkeurige meetwaarden ondanks het bewegende productoppervlak. De waarden worden via 4 ... 20 mA­uitgang naar een PLC in de controlekamer verzonden, voor berekening van de in­ en uitlaat en voor optimalisatie van de installatie. De klant profiteert van de onderhoudsvrije kostenefficiëntere meting.

Elektrolyt reiningen met KROHNE Elektrolyt is naast een plus en een min (anode en kathode) de basis van ECM (ELECTROCHEMICAL MACHINING). ECM Technologies bewerkt producten die door conventionele bewerkingstechnieken zeer moeilijk, zelfs onmogelijk te bewerken zijn. Zij verwerken dit extreem nauwkeurig, zelfs nieuwe exotische metaallegeringen ongeacht hardheid, sterkte of thermische eigenschappen. Bij de non contact bewerking wordt metaal opgelost door in elektrolyt, elektriciteit van het gereedschap naar het werkstuk te leiden waardoor het metaal van de anode zijde “oplost” in het elektrolyt. Dit oplossen gebeurt zeer gecontroleerd en alleen daar waar nodig is. Elektrolyt heeft verschillende functies: afvoeren van opgelost metaal, koelen van het werkstuk, maar ook voor geleiding tussen anode en kathode. Het vervuilde elektrolyt moet hierna ontdaan worden van metalen en weer opgewerkt worden tot schoon elektrolyt. Dit reinigen gebeurt in diverse keramische fi lters. Het metaal blijft achter de fi lters en het elektrolyt gaat erdoor. Door regelmatig de fi lters te backwashen blijven de fi lters schoon en kan vervuiling in de vorm van metaalhoudend slib worden ingedikt in een fi lterpers. Verdere onderzoeken zijn gaande hoe deze metaalhoudend fi lterkoek weer gerecycled kan worden. Om het reinigingsproces van het elektrolyt goed te laten verlopen worden er veel parameters gecontroleerd. Zoals pH, geleidbaarheid, zuurstof, temperatuur, maar ook drukken en debieten zijn belangrijk voor het verkrijgen van een goed eindproduct. KROHNE bood met veelzijdige betrouwbare meetprincipes verschillende oplossingen om het elektrolyt in topconditie te houden. • OPTFLUX 1000 elektromagnetische fl owmeters met PTFE liner en hasteloy C electrode, voor meting van het debiet van elektrolyt in het bewerkingsproces • OPTIBAR P2010 druksensoren om de vervuilingsgraad van de fi lters en de verschillende drukken te monitoren • OPTITEMP TRA C30 temperatuursensoren voor betrouwbare temperatuurmeting • SMARTPAT pH metingen om de exacte elektrolyt concentratie te monitoren • OPTISENS IND 1000 voor nauwkeurige bepaling van de geleidbaarheid van het elektrolyt Het proces van bewerking tot reiniging van elektrolyt is ontstaan door jarenlange ontwikkeling binnen ECM Technologies, en KROHNE heeft hiervoor al eerdere installaties van instrumentatie mogen voorzien. Door ons ruime pakket aan instrumentatie kunnen we vrijwel de gehele vraag aan instrumentatie afdekken. De lange relatie, het brede instrumentatieportfolio, de productkwaliteit en het juiste advies hebben ertoe geleid dat we regelmatig kunnen spreken over vervolgstappen. Voor de klant een zekerheid voor KROHNE vanzelfsprekend. Highlights OPTIFLUX 1000 • Betrouwbare, nauwkeurige reproduceerbaarheid • Zeer breed inzetbaar • Bekleding van hoogwaardig PFA liner • Low cost ruimte besparende constructie Highlights OPTIBAR P2010 • Volledig gelaste drukmeetcel met 1.4435 / AISI 316L roestvrijstalen membraan • Uitstekende nulpunt temperatuurstabiliteit • Meetbereik: 0,1 ... 600 bar • Modulaire constructie • IP 68 bescherming Highlights OPTITEMP TRA C30 • ­ 50...+ 200 °C, tot 40 bar • Hoge procesnauwkeurigheid • Snelle responstijd en hoge meetnauwkeurigheid • Hoge betrouwbaarheid dankzij het robuuste ontwerp WATERFORUM MAART 2020 59

Kosten besparen door effluentmeting met OPTISONIC 3400 ultrasone flowmeter Zoals aangegeven in de verordening van oppervlaktewater (Rijkswaterstaat), dient het te lozen effluent water gemeten te worden. De kwantiteit wordt onder andere door een flowmeter of meetgoot gemeten. Het is een vereiste elk jaar een droge “kalibratie” uit te voeren en elke 5 jaar een natte kalibratie uit te voeren. Deze natte kalibratie maakt het voor de gebruiker vaak lastig, omdat de meetbuis eruit moet om vervolgens op een ijkcircuit gekalibreerd te kunnen worden. Dit brengt hoge kosten met zich mee; zeker als het grote diameters betreft en als ze ondergronds zijn ingebouwd. KROHNE heeft samen met Rijkswaterstaat een goedgekeurd protocol opgesteld, dat tijden kostenbesparend is. Hiervoor wordt een OPTISONIC 3400 in­line ultrasone flowmeter gebruikt, beschikbaar in DN25 – DN3000 en optioneel in ondergrondse uitvoering (IP69/ NEMA 6P). Doordat er gebruik wordt gemaakt van een mastermeter zijn alle gegevens van de elektronica beschikbaar. Ten tijde van een natte kalibratie hoeft alleen de elektronica te worden toegestuurd en kan de meetbuis ingebouwd blijven. Daarnaast wordt de meting in bedrijf jaarlijks gecontroleerd en kan bovendien via de ultrasone meettechniek de mate van vervuiling in de meetbuis geconstateerd worden. Dit alles maakt het voor de gebruiker een stuk eenvoudiger om aan de richtlijnen van Rijkswaterstaat te voldoen. Inmiddels zijn al een aantal afvalwaterzuiveringen voorzien van deze meter, en is men enthousiast over deze kostenefficiënte oplossing. Bent u geïnteresseerd in of heeft u vragen over deze oplossing? Wij komen dit graag binnen uw organisatie toelichten. OPTISONIC 3400 C Ontmoet ons op de beurs KROHNE neemt deel aan een groot aantal nationale en internationale beurzen. De belangrijkste evenementen voor onze Nederlandse en Belgische klanten zijn: • Aqua Nederland, 17 – 19 maart 2020, Gorinchem • Maintenance, 21 – 23 april 2020, Gorinchem • Maritime industry, 12 – 14 mei 2020, Gorinchem • WoTS, 29 september – 2 oktober 2020, Utrecht De volledige internationale beursagenda vindt u op onze website www.krohne.com Neem voor meer informatie contact op met: KROHNE Nederland B.V. Postbus 110 3300 AC DORDRECHT Kerkeplaat 14 3313 LC Dordrecht Nederland Tel.: +31 (0)78 ­ 6306 200 Fax: +31 (0)78 ­ 6306 405 e­mail: infonl@krohne.com KROHNE Belgium N.V. Noordkustlaan 16 1702 Groot­Bijgaarden België Tel.: +32 (0)2 ­ 4 66 00 10 Fax: +32 (0)2 ­ 4 66 08 00 e­mail: krohnebelgium@krohne.com www.krohne.com 60 WATERFORUM NR 1

Uw kritische processen in topconditie houden dankzij Pumps & Valves Geen productieproces dat ontsnapt aan de trend naar digitalisering. Ook uw sector niet. Procesapparatuur, pompen, kleppen, dichtingen, meetapparatuur, ... het zijn vaak onzichtbare werkpaarden maar ze waken wel over de efficiëntie en de veiligheid van uw productie. De juiste keuzes maken en ze vervolgens blijven optimaliseren, maakt dan ook het verschil in rendabiliteit. Pumps & Valves 2020, het belangrijkste trefpunt in de Benelux voor pompen, kleppen en industriële processing van vloeistoffen en gassen brengt u weer helemaal op de hoogte van alle recente evoluties in de sector op 25 en 26 maart te Antwerp Expo, in het hart van de Belgische procesindustrie. Een cruciaal event voor u als professional uit de procesindustrie: • Méér dan 300 exposanten maken Pumps & Valves en het gelijktijdige event Maintenance uniek omdat u er als professional de beste oplossingen vindt om uw productieproces optimaal te laten functioneren. • 200% future proof: exposanten tonen alle ontwikkelingen die u helpen om uw efficiëntie te verhogen en kosten te besparen. Onze Innovation Tours zijn de snelste manier om ze allemaal te ontdekken. • Beleef de toekomst: 3 aparte zones bundelen oplossingen voor vloeistof- en gastechnologie van de toekomst. Actief in het watersegment? Dan is Aqua Plaza een niet te missen plek op het event. De Process Plaza biedt u dan weer een compleet overzicht van wat er gaande is in procesinstrumentatie en op de Starters zone tonen startups hun innovaties. • Voorsprong door kennis, daar draait het om. Volg één van onze Masterclasses en krijg ontelbare tips, tricks en trends rond pompstoringen, productiebetrouwbaarheid, corrosie, stoomtechnieken, ... Bezoek gratis Registreer u meteen via www.pumps-valves.be met code 2508. Dit ticket is geldig voor beide events. U komt niet graag alleen? Nodig dan uw collega’s uit en registreer ze met dezelfde code. Praktische info Pumps & Valves en Maintenance Antwerp Expo Woensdag 25 maart 2020 10.00 uur - 19.00 uur (Afterwork Drink vanaf 18.00 uur) Donderdag 26 maart 2020 10.00 uur - 18.00 uur WATERFORUM MAART 2020 61

BEDRIJVENREGISTER C-mark B.V. Deltares Munsterstraat 9, 7418 EV Deventer www.c-mark.nl info@c-mark.nl T: +31 (0)88 - 831 05 00 Postbus 177, 2600 MH Delft www.deltares.nl info@deltares.nl T: +31 (0)88 - 335 82 73 Endress+Hauser BV Nikkelstraat 6, 1411 AJ Naarden www.nl.endress.com info@nl.endress.com T : +31 (0)35 - 695 86 11 EnviroChemie BV Waarderweg 52 c, 2031 BP Haarlem www.envirochemie.com sales-benelux@envirochemie.com T: +31 (0)23 - 534 54 05 Festo BV Schieweg 62, 2627 AN Delft www.festo.com info.nl@festo.nl T: +31 (0)15 - 251 88 90 Hiller GmbH Schwalbenholzstr. 2, D-84137 Vilsbiburg (D) www.hillerzentri.de info@hillerzentri.de T: +31 (0)318 - 73 14 00 Imbema Holland BV Nijverheidsweg 5- 7, 2032 CN Haarlem www.imbema.com info@imbema.com T: +31 (0)88 - 130 60 30 Keller Nederland Leeghwaterstraat 25 2811 DT Reeuwijk sales@keller-holland.nl T: +31 (0)182 - 39 98 40 Krohne Nederland B.V. Kerkeplaat 14, 3313 LC Dordrecht www.krohne.com infonl@krohne.com T: +31 (0)78 - 630 62 00 Landustrie Sneek B.V. LANXESS NV Pieter Zeemanstraat 6, 8600 AD Sneek www.landustrie.nl info@landustrie.nl T:+31 (0)51 - 548 68 88 Ketenislaan 2, bldg 7748/2, 9130 Kallo, BE www.lpt.lanxess.com bart.goossens@lanxess.com T:+32 3 653 44 65 Logisticon Water Treatment B.V. Energieweg 2, 2964 LE Groot Ammers www.logisticon.com water@logisticon.com T: +31 (0)184 - 60 82 60 Modelec Galvanistraat 38, 6716 AE Ede www.modelec.nl sales@modelec.nl T: +31 (0)318 - 63 62 62 Nijhuis Water Technology Innovatieweg 4, 7007 CD Doetinchem www.nijhuisindustries.com info@nijhuis-water.com T: +31 (0)314 - 74 90 49 NWP (Netherlands Water Partnership) Bezuidenhoutseweg 2 2594 AV Den Haag www.nwp.nl, info@nwp.nl T: +31 (0)70 - 304 37 00 PROCENTEC Nederland Klopperman 16 2292 JD Wateringen info@procentec.com T: +31 (0)174 - 67 18 00 SUEZ Water NV Willem Barentszweg 4, 5928 LM Venlo www.water-benelux.com contact.water.nl@suez.com T: +31 (0)77 - 323 12 31 VEGA Meet- en Regeltechniek Arnhemseweg 213-2 3817 CG Amersfoort info.nl@vega.com T: +31 (0)33 - 450 25 02 62 WATERFORUM NR 1

Hoe EFFICIËNT is uw bEluChTINg werkelijk? lET’s Talk ben van Maanen, sales Engineer +31 683 077866 ben.van.maanen@aerzen.nl echte efficiëntie betekent dat in de fluctuerende luchtbehoefte van waterzuiveringsinstallaties nauwkeurig wordt voorzien. Beluchting verbruikt tot 80% van de totale energiebehoefte. Het grootste besparingspotentieel is dus hier te vinden. Met onze Performance3 -productportfolio, bestaande uit Blower, Hybrid en Turbo, vinden we altijd de meest efficiënte en op maat gemaakte oplossing voor u. Profiteer van tot 30% energiebesparing! leT’s Talk! we zullen u graag adviseren! www.aerzen.nl

LOGISTICON VERHUUR EUROPA’S GROOTSTE VERHUURVLOOT VOOR WATERZUIVERINGEN Chemicaliën Omgekeerde osmose Uitgebreide keuze Voor de levering van installaties voor zowel korte als lange termijn verhuur, met capaciteiten van 1 tot meer dan 2000 m3 - Capaciteitsuitbreiding en/of back-up - Proefneming - Kwaliteitsverbetering Informeer naar Europa’s grootste verhuurvloot voor waterzuiveringen. Logisticon Verhuur b.v. +31 (0)184 608260 www.logisticon.com /h voor toepassingen als: Ultrafiltratie Zand- & koolfiltratie Flotatie Opslag en dosering

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64

Home