0

Verhuurd – 34.000 m² aan Nabuurs en Bunzl in Haps Aangehuurd - 95.000 m² namens Intergamma in Tiel Verhuurd – 8.300 m² aan Seaborne Logistics op Schiphol Verhuurd – 11.000 m² aan Nabuurs / AB Inbev in Amsterdam Verhuurd – 5.700 m² aan RMS Marine Services in Rotterdam Verkocht – 12.000 m² aan Goodman in Rotterdam Verkocht – 11.000 m² aan CBRE IM in Amsterdam Verhuurd – 4.000 m² aan De Haas in Rotterdam

Voorwoord Sterk vooruit De logistieke sector in Nederland kenmerkt zich al eeuwen door het creatieve denken. Nederlanders lopen voorop met innovaties en slimme manieren om de concurrentie voor te blijven. We zijn niet voor niets al eeuwen een handelsnatie. De komende jaren zullen we ook in het logistiek vastgoed onze creativiteit hard nodig hebben. En sterker nog, op dit moment zien we al sterke staaltjes van slimme oplossingen. Denk bijvoorbeeld aan het energievraagstuk. Nu Nederland razendsnel overstapt van fossiel op elektrisch ontstaat er congestie op het net. Bij veel projecten is een werkend stopcontact bij oplevering geen vanzelfsprekendheid meer. Alleen projecten waarbij men slim zoekt naar creatieve oplossingen komen van de grond. Ook door andere ontwikkelingen verwacht ik dat de komende jaren de rem er een beetje opgaat. Denk aan het tekort aan aantrekkelijke locaties. De logistieke markt zou de logistieke markt niet zijn als dit niet het moment is om een tandje bij te schakelen en de schouders er onder te zetten. Nederland heeft de logistieke sector keihard nodig om de economie draaiende te houden. Die schouders zijn dus in ieders belang. Dan is het mooi om te zien dat er vanuit de logistieke en industriële vastgoedsector een nieuw initiatief is opgezet. Een groep koplopers wil onder andere een paar hardnekkige misverstanden in de ‘verdozingsdiscussie’ ombuigen. De groep heet Dilas en in deze editie van Logistiek Vastgoed Nederland maken we uitgebreid met hen kennis. De logistieke sector wil verduurzamen, maar dat geldt helaas niet voor elke andere sector. Gelukkig wordt onder druk alles vloeibaar, zelfs uitgehard beton. Op het gebied van CO2 valt daar namelijk nog een wereld te winnen. Een groot aantal betonproducenten was tot voor kort niet happig om een omslag te maken. Nu het orderboek minder vol is dan ze de afgelopen jaren gewend waren, zullen ook zij moeten innoveren, want alleen bedrijven die meegaan in verduurzaming blijven over in de huidige turbulente markt. En dan zijn we weer bij het begin van dit voorwoord, onze sector kenmerkt zich nu juist door de creatieve kracht die er in schuilt, en daarom voorzie ik een rooskleurige toekomst, met veel mooie veranderingen. D.A. Arthur Jager Crossmedia uitgever / directeur Logistiekvastgoed 2023 - 3

Logistiek Vastgoed Nederland 2023 Warehousing en industriële bouw op de bedrijventerreinen Coverpresentatie Bouwbedrijf Van de Ven bouwt gecombineerde fabriek en DC voor Hessing Supervers in Venlo. Maximale flexibiliteit, snelheid en kwaliteit dankzij de aanpak in het projectteam. 08 Projectontwikkeling, Bouw, Beleggingen en Locaties 8 Voorwoord 3 D.A. Arthur Jager, Jager Media Deelnemers & Colofon 6 Totaal 44 deelnemers in deze uitgave / Colofon Branche- en belangenorganisaties 12 20 24 NDL - Nederland Distributie Land DILAS - Dutch Industrial & Logistic Association NVM Business 14 16 18 25 26 32 Bouwbedrijf Van de Ven CTPark Amsterdam City Heembouw Delta Development Group BOLCKMANS Intospace Aannemingsbedrijf Wouters Schijndel en Van Grunsven Groep 37 Wayland Real Estate 40 Gemeente Lelystad 42 + 66 ARC Real Estate Partners 46 52 Burgland Bouw VGP 54 Woody Building Concepts 57 SYSTABO 20 60 64 72 80 Willy Naessens Industriebouw Van der Heijden Bouw en Ontwikkeling Necron DHG

26 Bedrijfsmakelaars 2 + 14 + 30 + 68 + 79 46 56 Industrial Real Estate Partners De Mik Real Estate Partners 42 + 66 JLL Kennisinstituten en Toeleveranciers 36 Drees & Sommer Netherlands 38 + 76 KiesZon 45 48 50 58 62 69 70 74 78 Fontys Hoge School van Amsterdam 72 Logistiekvastgoed 2023 - 5 Hardeman | Van Harten Groenwout Van Berlo Bedrijfsvloeren Volantess Hörmann Nederland Vicoma Consultancy & Engineering Hiber Betonvloeren

Deelnemers in deze uitgave www.bouwbedrijfvandeven.nl www.industrial.nl www.devriesverburg.nl www.ndl.nl www.ctparkamsterdamcity.nl www.heembouw.nl www.deltadevelopment.eu www.dilas.nl www.nvm.nl www.bolckmans.be/nl www.intospace.eu www.wouters-schijndel.nl www.grunsvengroep.nl www.verhoeven-leenders.nl www.dreso.nl www.waylandrealestate.nl www.kieszon.nl www.lelystad.nl/ondernemen www.tristancap.com www.arc-re.com www.jll.nl www.burovandendool.nl www.dgbc.nl www.hardeman-vanharten.nl www.burglandbouw.nl www.dc-i.nl www.denc.nl Colofon Magazine Logistiek Vastgoed Nederland jaargang 2023 Warehousing en industriële bouw op de bedrijventerreinen www.jagermedia.nl Redactie en advertentie-exploitatie Jager Media D.A. Arthur Jager Postbus 2711 7301 EE Apeldoorn M 06 - 223 91 776 E arthur@jagermedia.nl 6 - Logistiekvastgoed 2023 Journalisten Pieter Pulleman, Marc van Rossum du Chattel, Dianne Huijskens, Ger Dreijer, Johan Koning en Sandra Put www.groenewout.com www.vanberlo.com Social Media Team - Blending Media - Monique Jager - Koos Luijk Vormgeving Studio Transparant Fotografie Jager Media Kraaij Impressies Het magazine Logistiek Vastgoed Nederland wordt duurzaam geproduceerd. www.vgpparks.eu Volg ons ook online via LinkedIn Zakelijk

www.woodybuildingconcepts.nl www.overengh.com www.demik.nl www.systabo.nl www.volantess.nl bouwen kán anders hiber betonvloeren bv www.willynaessens.nl www.hormann.nl www.bouwenkananders.nl www.vicoma.nl www.hiber.nl www.necron.com www.fontys.nl www.hva.nl ADVERTENTIE www.dhg.nl www.devriesverburg.nl 8,3 KLANTTEVREDENHEID BOUWEN OP KARAKTER Logistiekvastgoed 2023 - 7

Van de Ven bouwt gecombineerde fabriek en DC voor Hessing Supervers Maximale flexibiliteit, snelheid en kwaliteit dankzij de aanpak in het projectteam Met de nieuwbouw voor Hessing Supervers in Venlo levert Bouwbedrijf Van de Ven een waar huzarenstukje af. Deze nieuwe ‘fabriek van de toekomst’ voor verse, bewerkte groente met DC in één pand, onderscheidt zich door innovatieve techniek die veelal pas tijdens de bouw vorm kreeg. Samen met de uitzonderlijke veiligheids-, hygiëne- en duurzaamheidseisen, was dit werk alleen op tijd realiseerbaar door goede samenwerking in het projectteam. 8 - Logistiekvastgoed 2023 H essing Supervers verwerkt verse groente en fruit tot panklare producten en maaltijdsalades. Het bedrijf levert wekelijks miljoenen verpakkingen met versproducten aan fastfoodketens, groothandels, (inflight) cateraars en supermarkten. Denk aan Jumbo, Sligro, Plus en McDonalds. Purmerend wordt Venlo Om de concurrentie door schaalvergroting en innovatie het hoofd te bieden, besloot Hessing te investeren in een nieuwe fabriek met distributiecentrum in één gebouw. Met twee andere bouwbedrijven kwam Van de Ven op de shortlist voor de tender, van toen nog de nieuwbouw in Purmerend.

Projectteam Bouwbedrijf Van de Ven Het project ging tijdelijk ‘on hold’ toen Hessing besloot de locatie te veranderen naar het strategischer gelegen Venlo. Midden in de logistieke hub, vlakbij bij de Duitse afzetmarkt en dichter bij de toeleveranciers. De regio Venlo is na het Westland het grootste glastuinbouwgebied van Nederland. Aanpak in bouwteam “We moesten in allerijl de hele calculatie opnieuw doen”, vertelt Frank Smits, adjunct directeur bij Van de Ven. Vrij snel na de opdrachtverstrekking bleek dat dit geen standaard bouwopdracht met alle specificaties op een rij was. Doordat de uitwerking van de technische installaties en noodzakelijke ontwerpaanpassingen in de verdiepingsvloeren nog ontbraken, ging dit werk vrijwel direct over van een puur bouwproject naar de aanpak in een bouwteam. Een standaard bouwopdracht heeft een compleet programma van eisen dat een bouwbedrijf aanneemt en uitvoert. Bij een bouwteam is sprake van samenwerking tussen opdrachtgever, diens adviseurs en het bouwbedrijf, in dit geval Van de Ven. Doel is om samen het ontwerp vast te stellen. In dit project gebeurde dat bovendien voor een groot deel parallel met de uitvoering. Dat kwam door de krappe bouwtijd aan de ene en de complexiteit van het project aan de andere kant. Met name de omvangrijke installatietechniek, zo’n 40% van de bouwsom, gaf soms hoofdbrekens. Vooral door de extra strenge hygiëne-eisen. En door wijzigingen in de productielijnen met bouwkundige aanpassingen tot gevolg. Logistiekvastgoed 2023 - 9

De opdracht aan Van de Ven omvatte niet alleen de gebouwgebonden installaties, maar ook een groot deel van de procesinstallaties. Alles bij elkaar voor het familiebedrijf uit Veghel het grootste en meest uitdagende bouwproject tot nu toe, met een totale bouwsom van bijna €80 miljoen. Niet afwachten, maar doorgaan “Toen wij al met de bouw gestart waren, moesten de uitgewerkte stukken voor de installatie en verdiepingsvloer dus nog komen. Waar andere bouwbedrijven het werk stilleggen in afwachting van de laatste punten en komma’s, gaan wij door, zoeken naar oplossingen en passen er samen met de opdrachtgever een mouw aan. Dat moest ook wel, anders zou de bouw te veel vertraging oplopen”, vertelt Kees Fransen, hoofd bedrijfsgebouwen, en verantwoordelijk voor de technische installaties en planning. “En dat is precies het voordeel van de uiteindelijke aanpak in een bouwteam”, vult projectleider Mark Hamers aan, “dat je met de klant meedenkt in oplossingen. Door die aanpak hebben we deze hightech fabriek en DC binnen 2 jaar kunnen opleveren. Met aan de ene kant de schouders eronder op de werkvloer en tegelijk samen met Hessing gaandeweg de juiste oplossingen bedenken.” 10 - Logistiekvastgoed 2023 Strenge hygiëne-eisen Wat maakte de realisatie van dit gebouw zo complex? “Het is een hightech fabriek vol innovatieve machines voor het dagelijks keuren, wassen, snijden, mengen en verpakken van duizenden kilo’s groente en fruit. Het voldoet aan de hoogste eisen voor voedselhygiëne”, aldus Hamers. Dat is in een gecombineerd gebouw voor voedselproductie en logistiek al een uitdaging op zich. Vandaar dat het pand verdeeld is in vier hygiëne-zones van low care in het logistieke gedeelte, tot high care in het fabrieksgedeelte. Daartussen bevinden zich wel elf hygiënesluizen, waarbinnen je moet reinigen en omkleden wanneer je van de ene naar de andere zone gaat. Maar daar kwamen nog wat bijzonderheden bij, want Hessing hanteert extra hygiëne-eisen boven de geldende HACCP-regels. Deze eisen golden ook voor de 29.000 m2 vloeistofdichte en goed reinigbare vloeren met tientallen kilometers RVS goten en leidingen voor perslucht, ijs-, koud-, warmwater en technische gassen.” 17.000 m2 verdiepingsvloer Bovendien is de fabriek gesplitst door ruim 17.000 m2 verdiepingsvloer, met zowel op de eerste verdieping als de begane grond de

voedselproductie. En dat zorgde voor een extra uitdaging. Want ook het betonplafond, zo je wilt de vloer van de bovengelegen verdieping, moet hermetisch gesloten en voedselveilig zijn. “Het moest een massieve verdiepingsvloer zijn”, vertelt werkvoorbereider Kenny Kastelijn hierover. “Met vloerverwarming om condensatie tegen het plafond van de ondergelegen verdieping te voorkomen, geen enkel luchtbelletje in het beton en een coating erover, maar ook geen enkele leiding of installatie aan het plafond, maar erin verwerkt.” 45.000 m2 ‘technisch’ plafond Onder meer vanwege de hygiëne-eisen, en om leidingwerk in productieruimtes zoveel mogelijk te beperken, zijn er boven het koeltechnische plafond vier hoofdleidingstraten aangebracht. Met daarin de voeding voor alle gebouwgebonden en procesgebonden installaties. Dat betekent niet alleen kilometers leidingwerk en kabelgoten, maar ook alle verdeel-, patch- en ettelijke luchtbehandelingskasten met luchtkanalen in het plafond. “We moesten al in vroeg stadium zoveel mogelijk installaties met kranen en hoogwerkers aan het dak hangen, om daarna het plafond eronder aan te brengen. Dat is op zich al een uitdaging. Maar die bleek nog groter, aangezien de inkt van het ontwerp op het gewenste moment van montage eigenlijk nog niet droog was.” Waterbatterij Behalve voedselveiligheid is uiteraard ook duurzaamheid voor Hessing van belang. Het gebouw is onder Breeam Very Good gebouwd. Onder meer de restwarmte van de koeltechniek wordt gebruikt om de kantoren te verwarmen. En het hele dak ligt vol zonnepanelen voor eigen stroomopwekking. “Bijzonder is de koppeling met hun ijswatertanks en koeltechniek. Hessing gebruikt ijswater om de groente te wassen. De ijswaterproductie kost veel stroom. Wanneer de zonnepanelen overcapaciteit leveren, kan dit vanwege de bekende congestie niet terug het net op. Nu wordt die capaciteit benut om meer koelvermogen te bufferen in het pand en om de beide 19 meter hoge tanks meer ijswater te laten produceren. Een soort waterbatterij.” Hergebruik water Tot slot is de hele waterhuishouding bijzonder, want de fabriek vraagt tijdens piekuren maar liefst 150 m3 water per uur voor het wassen van groenten en fruit. Zonde om het gebruikte water op het riool te lozen. Via een apart gotensysteem wordt dit proceswater gereinigd, waarna het geschikt is voor hergebruik in het gotensysteem voor de afvoer van het afvalproduct. Ook het hemelwater verdwijnt niet in het riool, maar wordt opgevangen in een waterberging van 4.400 m3 die dient voor infiltratie van het hemelwater op eigen terrein. Van familiebedrijf voor familiebedrijf Dankzij de goede samenwerking met alle betrokkenen in het projectteam van Hessing, kon Van de Ven dit complexe bouwwerk naar volle tevredenheid binnen de planning opleveren. Van de Ven heeft de kennis en ervaring, het eigen materieel en de eigen mensen ervoor in huis. Bovendien is het een familiebedrijf waar de medewerkers zich betrokken bij voelen, meent ook adjunct directeur Smits: “Vanwege de strakke planning en alle uitdagingen, hebben we alle vakanties doorgewerkt. Wel een compliment waard aan ons hele uitvoeringsteam dat geen enkele uitdaging uit de weg is gegaan. We zijn er supertrots op dat we dit als familiebedrijf voor een ander familiebedrijf mochten realiseren.” ‹‹ www.bouwbedrijfvandeven.nl Logistiekvastgoed 2023 - 11

Logistiek als bloedsomloop van de samenleving Hoe belangrijk een goed functionerend logistiek systeem voor mensen en de samenleving is, bleek weer eens toen de Covid-19 pandemie zich razendsnel over de wereld verspreidde. Dankzij de niet-aflatende inzet van de mensen in de zorg werd de medische klap opgevangen. Dankzij net zoveel inzet van mensen in de logistiek bleven de supermarkten voorzien van producten, werden versproducten thuisbezorgd, ziekenhuizen van medicijnen en apparatuur voorzien en werden eerst mondkapjes en later vaccins door heel Europa gedistribueerd. De winkels gingen dicht, maar ons sociale systeem en de economie bleven draaien dankzij de logistiek. Als Covid-19 iets heeft aangetoond, is het wel dat efficiënte en betrouwbare logistieke ketens letterlijk van levensbelang zijn voor welzijn en welvaart van mensen. D e vraag naar logistiek vastgoed groeit nog steeds, maar de ruimte in Nederland wordt schaarser. De logistieke sector gebruikt op dit moment overigens slechts 0,13% van het landoppervlak in Nederland. Het spreekt vanzelf dat overheden afwegingen moeten maken over hoe die ruimte optimaal kan worden gebruikt. Voor woningbouw, windmolenparken, sportfaciliteiten of voor logistieke activiteiten als distributiecentra. Of een combinatie daarvan. Dat daarbij criteria als bewonersbelangen, duurzaamheid, beslag op infrastructuur of toegevoegde waarde een rol moeten spelen, lijkt evident. Wat dat laatste betreft: laten we niet vergeten dat onze logistieke sector juist zo sterk is vanwege haar toegevoegde waarde-activiteiten, van het assembleren van graafmachines tot het personificeren van smartphones en PC’s en ga zo nog maar even door. Die schaarse ruimte in Nederland vraagt dus om creatieve oplossingen waarmee de beschikbare ruimte optimaal benut kan worden. Dat geldt ook voor nieuwe distributiecentra. Wat zijn de opties? De overheid zou kunnen/moeten sturen op clustering van logistieke activiteiten, waarbij goed wordt gekeken naar de regionale en lokale infrastructuur en arbeidsmarkt. Denk ook aan het geven van prioriteit aan het herontwikkelen en hergebruiken 12 - Logistiekvastgoed 2023 Remco Buurman, algemeen directeur Nederland Distributieland van bestaande bedrijventerreinen. Het combineren van verschillende functies bij een nieuw te ontwikkelen magazijn biedt ook nieuwe mogelijkheden. Gebruik bijvoorbeeld een distributiecentrum voor energieopwekking via zonnepanelen of ontwerp een park of volkstuinen op het dak. Onderzoek de mogelijkheden om meerlagig te bouwen. Zeker nu de grondprijzen stijgen kan dit een interessante optie worden. Een goede inpassing in het landschap en duurzaam bouwen zijn vanzelfsprekende randvoorwaarden geworden. De afgelopen jaren is fors geïnvesteerd in innovatie en verduurzaming van de logistieke sector. Innovatie door robotisering, automatisering, digitalisering en samenwerking tussen ketenpartners leidt tot verbetering van de efficiëntie van logistieke ketens en tot optimaal gebruik van schaarse ruimte, hoogwaardige functies in de logistieke sector en optimalisatie van goederenstromen. Het kan meer, het kan beter, natuurlijk, maar er wordt hard aan gewerkt. De uitstekende ligging, de aanwezigheid van toonaangevende (lucht)havens, de sterk ontwikkelde achterlandverbindingen en de uitgebreide logistieke sector zijn nog steeds voor een groot aantal buitenlandse bedrijven reden om hun Europese distributie via Nederland te laten lopen. Dat heeft met efficiëntie te maken in combinatie met hoogwaardige kwalitatieve dienstverlening. Als Nederland een rem zou zetten op de verdere ontwikkeling van de logistieke sector, zullen bedrijven hun Europese distributiecentrum in Duitsland, Polen of elders in Europa opzetten.

De vraag is of duurzaamheid en efficiëntie daar baat bij hebben. Die goederen en producten komen uiteindelijk tóch naar gezinnen of bedrijven in Nederland toe. Met misschien wel méér vervoersbewegingen, inefficiëntie, congestie en vervuiling als gevolg. Bovendien kunnen logistieke activiteiten de opmaat zijn tot meer activiteiten van bedrijven in Nederland. Neem bijvoorbeeld het Amerikaanse life sciences bedrijf Amgen dat met een paar man distributie in Breda begon en waar inmiddels meer dan zeshonderd mensen werken. Logistiek is de bloedsomloop van de samenleving, die er voor zorgt dat de samenleving kan functioneren zoals wij dat zelf willen. Op die manier levert de logistieke sector een essentiële bijdrage aan de welvaart (65 miljard euro directe toegevoegde waarde, bijna 10% van het BNP, en bijna 700.000 arbeidsplaatsen) en het welzijn van ons allemaal. En dat moet vooral zo blijven. Waarbij het vanzelfsprekend is dat de sector zich continu aanpast aan alle uitdagingen en kansen op het gebied van ruimte, arbeid en milieu. En laten we er in het belang van ons allemaal óók voor zorgen dat in de toekomst voldoende mensen graag in de logistieke sector willen werken, zodat ons logistieke bloed blijft stromen! ‹‹ www.ndl.nl Logistiekvastgoed 2023 - 13

CTPARK AMSTERDAM CITY CTPark Amsterdam City opent als de eerste meerlaagse XXL-stadshub van Nederland haar deuren. 125,000 sqm aan duurzame, multimodale totaaloplossingen voor gebundelde, emissievrije logistiek van en naar het stadcentrum van Amsterdam. Bent u benieuwd naar de mogelijkheden voor uw bedrijf? Neem contact met ons op! ctparkamsterdamcity.nl Robert Tiemens E robert.tiemens@ctp.eu robert.tiemens@industrial.nl T +31 (0)88 989 98 98 M +31 (0)6 51 41 21 03 ctp.eu #WH4R

Impressie van het reeds gerealiseerde distributiecentrum voor Nabuurs Logistiek en huurder ABInBev naar ontwerp van Heembouw Architecten. Op zoek naar passende nieuwbouw? Zo creëren we een plek waar uw mensen willen zijn Wilt u uw productiviteit verhogen? Wilt u de werksfeer verbeteren, samenwerking optimaliseren en zo zorgen voor minder verloop onder uw Ontwerpende bouwer Voor onze klanten creëren wij plekken waar mensen willen zijn. Dat is onze drijfveer, dat is waar wij ’s ochtends ons bed voor uit komen. Samen met onze collega’s en leveranciers zetten wij al onze kennis en ervaring in om voor onze klanten een werkomgeving te creëren en realiseren, waar ze zich thuis voelen. Als ontwerpende bouwer pakken wij, samen met ons eigen architectenbureau, klantopgaven integraal aan. Dat maakt ons uniek en onderscheidend. Het is onze dagelijkse praktijk, om als ontwikkelaar, architect en bouwer in één team, met onze vaste partners, intensief samen te werken in een optimaal Lean proces. Architectuur op niveau Klantopgaven pakken we als ontwerpende bouwer direct, vanaf het eerste contact, met elkaar op. Bouwers en architecten samen. Heembouw Architecten is ons in-house architectenbureau, BNA (Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus) erkend. Bij Heembouw Architecten werken circa veertig gepassioneerde architecten en ontwerpers, bevlogen Revit modelleurs en ervaren ontwerpmanagers. Hier start het maken van plekken waar mensen willen zijn. Daktuin van Virgo Aalsmeer, ontwikkeld i.s.m. STELLAR Development. 16 - Logistiekvastgoed 2023 medewerkers? Goede huisvesting zorgt hiervoor. Ontworpen met de mens centraal. Als ontwerpende bouwer kunnen we u hierbij helpen. Positieve impact door duurzaamheid De natuur in Nederland staat onder grote druk. Wij zijn oprecht gedreven en intrinsiek gemotiveerd om het beter te doen en zetten stevig in op natuurinclusief te ontwerpen en bouwen. In steeds meer van onze projecten is natuurinclusief dan ook een dragend thema. Zo ook bij Virgo Aalsmeer, waar Landschapsarchitect Joost Emmerik betrokken was bij het natuurinclusieve ontwerp. “Toen ik van de daktuin hoorde in het ontwerp van Virgo Aalsmeer was ik direct enthousiast. Het is heel bijzonder dat de daktuin zo’n prominente rol in het ontwerp heeft. Van dit formaat (bijna 2.000m2) en dan niet alleen voor mensen. Maar juist ook voor insecten en dieren, met grote stukken beplanting.”

Impressie van de bestemming Ara Almelo, op dit moment in aanbouw. Dit is een ontwikkeling i.s.m. STELLAR Development. We willen dat onze gebouwen een blijvende positieve impact hebben op de leefomgeving. Brocacef deelde deze duurzame ambities met Heembouw, en mede dankzij deze match is een duurzaam DC gerealiseerd in Amsterdam Osdorp. Het ontwerp van Heembouw Architecten speelt in op de gewenste duurzame stadsdistributie met kleinere, elektrische bestelwagens. Voor de temperatuurbeheersing van het pand wordt gebruik gemaakt van een warmtekoudeopslag en het volledige dak wordt voorzien van ruim 5.000 pv-panelen. Hierdoor kan Brocacef voor een groot deel in de eigen energie voorzien. Landschappelijke inpassing voor Nabuurs Een andere partij met hoge ambities op het gebied van duurzaamheid en kwaliteit is Nabuurs Logistiek. Voor deze partij ontwierp Heembouw Architecten een zeer duurzaam en compact pand met een modern design. In het ontwerp is nadrukkelijk rekening gehouden met de landschappelijke inpassing en de impact van het gebouw op haar omgeving. De noordgevel aan de Lutkemeerweg wordt bijna geheel gecamoufleerd met inheemse bomen en heesters en sluit daarmee aan op de naastgelegen begroeiingen. De gevel aan de Etnastraat is daarentegen open en transparant en kijkt uit over een parkachtige groenzone. “We altijd nieuwsgierig naar vernieuwing. Naar de kans om duurzamer, sneller en innovatiever te kunnen creëren en zo klantverwachtingen te overtreffen.” Innovatie met parametrisch ontwerp De wereld om ons heen verandert, technologische ontwikkelingen gaan razendsnel. Daarom zijn we altijd nieuwsgierig naar vernieuwing. Naar de kans om duurzamer, sneller en innovatiever te kunnen creëren en zo klantverwachtingen te kunnen blijven overtreffen. Dat kan met parametrisch ontwerpen. Een nieuwe manier van ontwerpen, waarbij de computer ontwerpoplossingen genereert op basis van data en ontwerpregels (scripts). Deze manier van geautomatiseerd ontwerpen Het reeds opgeleverde pand van Brocacef in Amsterdam. Ingericht voor duurzame, emissieloze stadsdistributie. biedt veel voordelen, met als belangrijkste voordeel dat we onze klanten nog beter kunnen bedienen. De gevel van het nieuwe hoofdkantoor van NVM is bijvoorbeeld parametrisch ontworpen, net als het groenscherm van één kilometer lang van ons Stellar project Ara Almelo. Ara Almelo ligt aan de entree van het XL Businesspark Twente en aan de A35, die binnen een paar minuten naar de A1 leidt. Bijzonder aan Ara Almelo is de groene inpassing in het kenmerkende Twentse coulissenlandschap: het halfopen landschap met door heggen en houtwallen afgeschermde percelen. De grootsheid van het scherm van één kilometer lang en vijftien meter hoog sluit aan op de schaal van de bebouwde omgeving. Het volledig met groen begroeide scherm fungeert als een sterke ecologische schakel tussen de bedrijvigheid en de omliggende natuur. Zo wordt de natuur in het ontwerp geïntegreerd en is het straks een fantastische plek waar mensen willen werken. (071) 332 00 50 www.heembouw.nl www.gronddatabank.nl Logistiekvastgoed 2023 - 17

HelloWorld, Schiphol Trade Park Zelfvoorzienend en Cradle to Cradle® geoptimaliseerd Delta Development en VolkerWessels Logistics Development hebben samen met Joulz van de nood een deugd gemaakt en een zeer duurzaam, Cradle to Cradle® geoptimaliseerd distributie centrum gerealiseerd dat zichzelf van energie kan voorzien én een belangrijke bijdrage levert aan het versnellen van de energie transitie in de regio Schiphol. O m de klimaatdoelstellingen te halen, is Nederland in een energietransitie. Dit betekent dat we minder gebruik gaan maken van fossiele brandstoffen zoals gas, olie en steenkolen en volledig overstappen op duurzame energie uit zon, wind, en water. Door de explosief toenemende elektrificatie in Nederland wordt er steeds meer stroom verbruikt. Hierdoor staat in diverse regio’s de stroomtransportcapaciteit onder druk. Zo ook in de regio Schiphol waar de stroom transportcapaciteit van verdeelstation Hoofddorp inmiddels onvoldoende is en dit voor congestieproblemen zorgt. Liander werkt aan de uitbreiding van de capaciteit in de regio, die echter pas in 2025 is voorzien. Door het gebrek aan aansluitcapaciteit zagen ontwikkelaars Delta Development en VolkerWessels Logistics Development zich genoodzaakt een innovatieve oplossing voor de stroomvoorziening van het project HelloWorld te realiseren. De ontwikkelaars richten zich daartoe tot Joulz Infradiensten. Coert Zachariasse van Delta Development verteld. “Het gebouw zelfvoorzienend maken was een uitdaging. Uiteraard op technisch vlak, maar bovenal op juridisch vlak. Dat laatste met name omdat de belanghebbenden als huurder en belegger natuurlijk zekerheid willen hebben over de betrouwbaarheid van de energie levering. Om tot zelfvoorziening te komen is het gebouw zeer energie-efficiënt ontworpen hetgeen blijkt uit het A+++++ energielabel. Vervolgens is het gebouw maximaal voorzien van duurzame energieopwekking door middel van hoog efficiënte PV panelen die zowel op het gehele dak alsook op de overkappingen boven de parkeerplaatsen voor de personen auto’s aan de achterzijde van het terrein zijn gepositioneerd. Het gebouw levert in alle seizoenen voldoende energie, in de zomer zelfs ruim 18 - Logistiekvastgoed 2023

OVER HELLOWORLD: HelloWorld is de laatste ontwikkeling van Delta Developmenten VolkerWessels Logistics Development op Schiphol Logistics Park. Het opvallende pand met haar groene facades ligt naast het eerder door Delta en VolkerWessels opgeleverde ABC Square. De twee panden samen strekken zich uit over een indrukwekkende lengte van bijna 700 meter en zijn herkenbaar aan de Subtiele, bijna grafische patronen in de buitengevel die het geheel een soort lichtheid geven. HelloWorld is oorspronkelijk ontworpen met 8 flexibele units die ieder, met mezzanine en kantoren ieder gemiddeld 6.000 m2 beslaan. Dankzij deze aanpak is het pand schaalbaar en aanpasbaar de behoeften van de huurders. Het kan als één geheel functioneren of worden opgedeeld in maximaal negen eenheden, waardoor het toekomstbestendig is voor de veranderende behoeften van de bestaande of nieuwe huurders. HelloWorld is Cradle to Cradle geoptimaliseerd met aandacht voor mens en planeet. Er wordt gebruik gemaakt van gezonde materialen. De staalconstructie is ontworpen voor demontage en hergebruik. Het truck court is bedekt met een minerale laag olivijn, die CO2 afbreekt. HelloWorld is BREEAM **** (excellent) en is sinds het begin van 2023 geheel verhuurd. 3,5 x meer energie dan benodigd is. Als gevolg van het weer, het seizoen en uiteraard het verschil tussen dag en nacht sluit de energieopwekking niet altijd aan op het verbruik van het gebouw. Door overcapaciteit te creëren is het gebouw ook bij een lage opbrengst grotendeels verzekerd van voldoende stroom. Daarnaast is het gebouw voorzien van een energieplein bestaande uit een gas generator, diesel generator en batterij techniek waarmee energie kan worden opgewekt en opgeslagen op de momenten dat geen opwekking plaatsvindt. Op grond van de huidige praktijkmetingen is de verwachting dat we deze back up waarschijnlijk nooit nodig zullen hebben.” Delta Development en VolkerWessels Logistics Development zijn, samen met gebiedsontwikkelaar SADC, mede-initiatief nemer van energiecollectief ECOS, een uniek duurzaam en lokaal virtueel energie netwerk, waarbij bestaande de transportcapaciteit over de netwerken beter wordt benut. Zachariasse vervolgt: “Door de beschikbare netcapaciteit binnen het bedrijventerrein optimaal Coert Zachariasse te verdelen en daarnaast duurzaam opgewekte energie te delen worden ook (dure) pieken in de stroomvraag vermeden. Daarnaast kan deels een verzwaring van netwerken worden voorkomen en hebben we minder last van congestieproblematiek. Voor ons was de aanleg van ECOS belangrijk omdat we op deze wijze het overschot aan duurzaam opgewekte energie ook lokaal kunnen afzetten en verkopen. Hierdoor kunnen we onze huurder een interessante stroomprijs bieden. De combinatie van ECOS als lokale verdeler en HelloWorld als netto energie leverancier geeft aan dat dit soort state of the art ontwikkelingen in de logistiek, waar je per m2 energiezuinig kan bouwen en beschikt over grote dakoppervlakken, een belangrijke rol in de energietransitie en het oplossen van de toenemende net-congestie kunnen bieden.” ‹‹ Meer informatie: Delta Development Group Taurusavenue 60, 2132 LS Hoofddorp Postbus 1333, 2130 EK Hoofddorp 023 - 7600 500 info@deltadevelopment.eu www.deltadevelopment.eu Logistiekvastgoed 2023 - 19

Dilas geeft logistiek en haar vastgoed een stem Een nieuw initiatief moet helpen om de logistieke sector vooruit te helpen. Belangenbehartiger Dilas wil zich inspannen om misverstanden en het negatieve sentiment rondom de logistiek en haar vastgoed uit de wereld te helpen. En daarnaast wil het nut en noodzaak daarvan onderbouwen met cijfers en feiten. N ederland worstelt met diverse uitdagingen, zoals klimaat, stikstof, schaarse ruimte en het energievraagstuk. En dan is er nog de ‘verdozingsdiscussie’. De logistieke sector dreigt de dupe te worden van regeltjes en veranderde inzichten. Het realiseren van nieuwe ontwikkelingen wordt steeds lastiger. Wat een deel van Nederland niet beseft is dat het land zich daarmee in de voet schiet, de economische toekomst van Nederland komt in gevaar als de logistieke sector zich niet kan blijven ontwikkelen. Nederland is een handelsland en circa een derde van het bruto nationaal product wordt gegenereerd door handel van goederen. Dilas meent dat veel beleidsmakers en politici zich niet bewust lijken te zijn dat dit restrictieve beleid ook grote gevolgen heeft voor de economie en concurrentiepositie. Dilas wil de negatieve trend van onterechte vooroordelen over de logistieke en industriële vastgoedbranche doorbreken, door de belangen van de sector voor het voetlicht van bestuurders en politici te brengen, en tegelijkertijd de toegevoegde waarde van de sector voor de Nederlandse economie en maatschappij te benadrukken. 20 - Logistiekvastgoed 2023

Nationaal debat toekomst logistiek Rhenus Warehousing Solutions te Tilburg, ontwikkeling Dokvast, ontwerp en uitvoering Heembouw Bas Geijtenbeek is één van de initiatiefnemers. Hij is partner bij vastgoedadvieskantoor 1530 Real Estate. “Ik wil dat we in dialoog treden met de overheid over hoe wij in de toekomst uitdagingen samen kunnen aangaan en – in samenwerking met sectorspecialisten – in goed onderbouwde oplossingen gaan denken”, zegt hij enthousiast. Inmiddels zijn er al ongeveer vijfenveertig van dergelijke sectorspecialisten en acht kennispartners lid van Dilas. Bas wil onder andere laten zien dat het een fabel is dat logistiek vastgoed veel ruimte opslokt. “Dat is met cijfers overtuigend te weerleggen. Als branche- en kennisorganisatie dienen we dat soort feiten duidelijk voor het voetlicht te brengen, zodat we ruimte houden om te groeien. Bovendien speelt logistiek vastgoed een belangrijke rol binnen de BV Nederland.” Bas startte het initiatief samen met Joffrey Lagaunne. Hij is managing partner van Proptimize en als aandeelhouder actief in CityLink. “Op een gegeven moment begon er een negatief sentiment te ontstaan over nut en noodzaak van de logistiek en het indirect industrieel vastgoed”, zegt hij. “Toen hebben Bas en ik tegen elkaar gezegd dat we de handschoen zouden moeten oppakken om dat sentiment tegenwind te geven.” En dat bereik je het beste als je krachten bundelt. “Vanuit deze gedachte hebben we ook Eelko Brinkhof van BOM, Sander Breugelmans van Prologis en Tim Beckmann van Intospace gevraagd om als bestuurslid toe te treden. Centraal in de gedachte van Dilas staat dat de sector zich duurzaam en maatschappelijk verantwoord dient te ontwikkelen. De belangenbehartiger wordt inmiddels door een belangrijk deel van overheid gezien als serieuze gesprekspartner namens de logistieke- en industriële vastgoedsector. Die rol moet verder versterkt worden naar lagere overheden. Maar daarnaast moet Dilas ook gezien worden als kenniscentrum, waar de overheid en andere belanghebbenden advies kunnen krijgen bij actuele vastgoedvraagstukken zoals ruimtelijke ordening, de energietransitie, functiemenging en dergelijke. Logistiekvastgoed 2023 - 21

Virgo Aalsmeer, Stellar Development, ontwerp en uitvoering Heembouw Bas: “Daarnaast wil Dilas als spreekbuis fungeren richting de buitenwereld, zoals maatschappelijke organisaties.” Ook Ruud van Heugten ziet het belang van een nieuwe belangenbehartiger. Hij is directeur van Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo en stelt dat Dilas een voor Nederland grote en belangrijke sector vertegenwoordigt. “In industriële bedrijfsgebouwen en logistiek vastgoed vindt een groot deel van onze economische processen plaats. Dat besef en de waardering daarvoor is niet vanzelfsprekend.” Daarnaast vindt Ruud het van belang dat partijen in de sector elkaar informeren en ook inspireren AMS Citydocks, Distri Development om betere producten te maken en oplossingen te bedenken. René Geujen is directeur planontwikkeling bij NEXT LEVEL en lid van Dilas. Hij beschrijft dat het ontwikkelen van plannen de afgelopen decennia ingrijpend is gewijzigd. “Vroeger kon je bij wijze van spreken weilanden aanwijzen en er zonder problemen logistieke gebouwen neerzetten. Nu heb je complexere planvorming met enorm veel overleg met alle mogelijke stakeholders”, zegt René. Daardoor neemt de complexiteit toe en wordt de planvorming niet alleen maar beïnvloedt op basis van de input van een goed gesprek met de buren. “Dat is aan de ene kant goed, aan de andere kant is het dan ook wel heel erg belangrijk dat we centraal uitleggen wat de sector allemaal doet om bedrijven te verduurzamen en waarom we de gebouwen iedere keer nog beter proberen te maken.” Waarmee hij het nut van Dilas kernachtig samenvat. Ondanks dat tegenstanders van ontwikkeling vaak proberen te polariseren blijft René geloven in dialoog. “Met elkaar in gesprek gaan, is de enige manier. Als je alleen maar zegt waar je tegen bent, vind je geen oplossingen.” Hij vindt het vanzelfsprekend dat iedereen moet veranderen om de wereld beter te maken. Dilas is begonnen als koploper-initiatief van innovatieve en duurzame partijen in de logistieke- en industriële vastgoedsector. Het is nadrukkelijk geen branchevereniging. “Dit zou impliceren dat we de hele sector vertegenwoordigen en dat willen we niet”, zegt Tom Runhaar, kwartiermaker en medevormgever van DILAS. “Partijen die geen duurzame toekomstvisie hebben, zijn niet welkom. We willen de overheid op niveaus adviseren en helpen om een bedrijventerrein duurzaam te ontwikkelen, het liefst met meer functies voor de maatschappij dan alleen het huisvesten van maakindustrie of logistiek.” Opvallend is dat inmiddels diverse duurzame eindgebruikers als CEVA, Rhenus, IKEA en Bol.com zich aansluiten bij dit initiatief. Eén van de organisaties die allang het duurzaam ontwerpen en bouwen heeft omarmd is Heembouw. Heembouw heeft als ultiem doel het creëren en realiseren van gebouwen met 22 - Logistiekvastgoed 2023

een positieve impact op het leven van mensen en de leefomgeving. “Voorbeelden van dit soort gebouwen zijn er naar mijn mening nog te weinig in Nederland”, zegt Rinus Verhey van Heembouw. Hij benadrukt dat Heembouw het anders doet. “Als ontwerpende bouwer met een eigen architectenbureau, Heembouw Architecten, zetten we vol in op natuurinclusief ontwerpen en bouwen. Dit heeft concreet betrekking op het versterken van de lokale biodiversiteit, klimaatadaptief ontwerpen en verhogen van de belevingswaarde, het zogenoemde biophilic design. In alle projecten die wij zelf ontwerpen en bouwen werken we samen met ecologen en landschapsarchitecten om tot een groener ontwerp te komen.” In het concept van Dilas houdt Heembouw die manier van werken niet voor zichzelf, maar deelt het als koploper met de rest van de leden, maar ook bijvoorbeeld met overheden en de markt. Of zoals Dilas het zelf formuleert: “Deelnemers aan Dilas onderscheiden zich door open te staan voor andere inzichten, transparant te handelen en daarnaast ervaring en kennis te delen.” Een manier om dit nieuwe denken uit te dragen zijn netwerkevenementen. Een eerste succesvolle aanzet vond eind april plaats in Culemborg. Samen met het College van Rijksadviseurs organiseerde Dilas een nationaal debat over de toekomst van logistiek in Nederland. Vertegenwoordigers van de vastgoedsector, het bedrijfsleven, overheden, onderwijs en wetenschap gaven acte de présence. Wat zij delen is de ambitie om Nederland mooier en duurzamer te maken. De ruime aanwezigheid van diverse lagen van de overheid ziet Dilas als Intospace Zoetermeer ARROW Venlo, Prologis erkenning dat zij een serieuze gesprekspartner zijn. Het is een eerste mooie stap die nadrukkelijk naar meer smaakt, om zo de kloof tussen belanghebbenden te verkleinen. Het verkleinen van die kloof is essentieel vindt Rinus Verhey, er is meer begrip nodig. “Bedrijventerreinen zijn noodzakelijk. De logistiek en maakindustrie kan je niet zomaar wegsaneren.” Nederland heeft dringend behoefte aan het creëren van de juiste bedrijventerreinen. “We hebben ook meer begrip nodig bij het succesvol toepassen van brownfields, en het aanpassen van bestemmingsplannen. Zonder deze ontwikkeling kunnen bedrijven niet autonoom groeien.” Joffrey verwacht dat Dilas een blijvertje is. Natuurlijk zijn er concrete doelen, maar als die bereikt zijn, is er ongetwijfeld een nieuw vraagstuk waar Dilas een bijdrage aan kan leveren. “Het is belangrijk dat we blijven meebewegen met wat de markt vraagt”, zegt hij. “Voor nu is het essentieel dat wij bijdragen aan het positieve imago van de logistieke en industriële vastgoed sector.” ‹‹ www.dilas.nl Logistiekvastgoed 2023 - 23

ESG is het nieuwe duurzaam. Duurzaam 3.0 Duurzaamheid blijft een werk in uitvoering. De ambitie is een energieneutraal gebouwde omgeving in 2050. Niet alleen het gebouw zelf, maar ook onze manier van werken en besturen kan duurzamer. Onder de noemer ESG - Environmental, Social and Governance - zijn hiervoor een aantal meetbare criteria opgesteld. Het zijn de voorwaarden voor een duurzame toekomst. NVM Business volgt deze ontwikkeling, ook voor jou. NVM Business. Samen versnellen.

BOLCKMANS SAMEN BOUWEN AAN EEN DUURZAME TOEKOMST www.bolckmans.be Logistiekvastgoed 2021 - 25

Copyright 2011-2023 intospace®. All rights reserved Logistiek vastgoed: meer dan alleen een doos voor opslag Intospace® voert al langere tijd een duidelijke visie uit: multifunctionele distributiecentra zijn de toekomst. Waarom? Omdat het de oplossing kan bieden voor een veelvoud aan (maatschappelijke) uitdagingen. Intospace® gelooft dat als logistiek op de juiste manier wordt verweven in onze maatschappij, er een fijner, gezonder en spannender leefklimaat ontstaat. Een drietal van logistieke experts van intospace® geven hun blik op deze toekomst. Niels Baartman Head of Development Meer ruimte voor toegevoegde waarde Functiemenging komt in onze maatschappij steeds meer voor, maar op het gebied van logistiek vastgoed blijft het voornamelijk beperkt tot een enkele functie. Toch zijn er kansen om logistiek vastgoed als fundering te gebruiken voor een hele hoop gebruikersfuncties. Niels Baartman deelt met ons hoe intospace® hiernaar kijkt en waar de kansen liggen. Logistiek is van oudsher altijd verweven geweest in de maatschappij. Kijk naar steden zoals Amsterdam en Rotterdam, 26 - Logistiekvastgoed 2023 die gevormd zijn rondom alle pakhuizen aan de grachten. Rond 1950 kwam hier verandering in en gingen we onze infrastructuur meer clusteren. Industrie en logistiek namen hun plek buiten de stadscentra, vaak op drukke knooppunten naast de snelweg. Meer recentelijk is er een trend ontstaan waar steden meer op het welzijn van de mens worden ingericht, bijvoorbeeld met autoluwe zones. Alhoewel dit zeker voor een fijner leefmilieu zorgt, zijn er ook keerzijdes. Binnen deze ruimtelijke ordening wordt logistiek namelijk vaak vergeten. Met als gevolg dat onze woonomgevingen niet voorbereid zijn op de hoeveelheid voertuigbewegingen die onze levensstijl met zich meebrengt. “Bij intospace® zien wij een enorme kans om logistiek juist weer onderdeel te maken van onze leefomgeving en de maatschappij.

De voetdruk van logistiek vastgoed is vaak vrij groot, wat betekent dat er veel ruimte is op en naast het gebouw om in te vullen.” Elaine Kieboom Development Manager Multifunctionaliteit op het dak Een dak van een logistiek centrum biedt veel kansen. Standaard worden deze daken volledig bedekt met zonnepanelen, maar gemiddeld genomen is er 20% nodig van het dakoppervlak om het pand op het gebied van energie volledig zelfvoorzienend te laten opereren. De overige 80% zou dus in principe voor andere doeleinden ingezet kunnen worden. “Deze invulling zal per locatie verschillen, omdat we altijd kijken naar wat de omgeving zou kunnen gebruiken. Het is immers een groot verschil wanneer een distributiecentrum zich op het platteland bevindt, of wanneer deze tegen een woongebied aan ligt. In het eerste geval zal de invulling van het dak zich waarschijnlijk meer richten op inpassing in de natuur, terwijl in het laatste geval er gekeken kan worden naar een programma waar omwonenden baat bij hebben. Denk aan een park, sportfaciliteiten, moestuin, etc. Door te luisteren naar deze partijen dragen we zorg dat onze panden relevant zijn en blijven voor de omgeving.” Een levendige omgeving Rond een distributiecentrum is vaak ook veel onbebouwde ruimte. Gemiddeld wordt slechts 50% van het terrein bebouwd. Hierdoor ontstaat er een mooie gelegenheid om het overige terrein op een duurzame en multifunctionele manier in te richten. Naast het creëren van groene zones, die zowel de biodiversiteit als de leefkwaliteit voor werknemers en omwonenden verbeteren, kunnen de open ruimtes benut worden voor energieopslag in de vorm van batterijen. Dit draagt bij aan een veerkrachtig en efficiënt energienetwerk voor het distributiecentrum en de omliggende gebieden. Kortom, het optimaal benutten van onbebouwde ruimtes rondom en bovenop distributiecentra biedt tal van mogelijkheden om toegevoegde waarde te creëren op sociaal, ecologisch en economisch gebied. Door een holistische benadering te hanteren en in te spelen op de behoeften van zowel werknemers als de omgeving, kunnen logistieke vastgoedontwikkelaars bijdragen aan een duurzamere toekomst. Een overvol energienet, of zit het anders? Wie het nieuws volgt, kan er niet omheen: het Nederlandse energienet zit op slot. Nieuwe (logistieke) vastgoedontwikkelingen kunnen geen aansluiting meer verkrijgen op het net. Elaine Kieboom stelt de centrale vraag waar de knelpunten in het energienet zitten: wordt congestie op het net veroorzaakt door de fysieke beperking of door contractuele verplichtingen? Ze begint met de vraag of Bron: Capaciteitskaart elektriciteitsnet, Netbeheer Nederland, 24-04-2023 Logistiekvastgoed 2023 - 27

Bron: CLIC Amsterdam, www.clicamsterdam.nl aansluiting op het elektriciteitsnet nodig is. ‘Ik denk het niet, maar het is wel handig.’ De term contractuele congestie valt steeds vaker. Daarom is het goed dat Kieboom deze term eerst helder uitlegt. “Er zijn twee soorten congestie op het net. De fysieke congestie ontstaat doordat er meer energie wordt gevraagd of terug geleverd dan het net daadwerkelijk aankan. Contractuele congestie ontstaat doordat een contractant meer ruimte op het net reserveert dan hij in de praktijk nodig heeft. Het probleem is dat een netbeheerder deze capaciteit maar één keer mag uitgeven. Daardoor is er altijd een deel onbenutte capaciteit en is het net snel vol.” En dan is er nog een derde issue: die van de terug levering. “Het is niet altijd mogelijk om alle ongebruikte energie zomaar terug te leveren aan het net.” Een aansluiting op het net met bijbehorende energielevering niet meer zo vanzelfsprekend is. “Een aansluiting is nog wel nodig voor de zekerheid van energie, maar het hoeft niet te betekenen dat er gebruik van moet worden gemaakt.” Hoe dat werkt, legt Kieboom uit aan de hand van twee bestaande projecten. Haar conclusie is dat er niet één oplossing is, maar dat het altijd gaat om maatwerk. Energie op project CLIC Het project CLIC Badhoevedorp als cityhub, heeft de ambitie om de goederenstromen in de stad Amsterdam geheel elektrisch te laten verlopen. Dus al het transport van goederen zowel in als uit de stad. “Als je daarvoor de transportmiddelen centraal wil opladen zou het grootste elektrische laadstation van Europa nodig zijn en zouden we het net enorm belasten. Om alles elektrisch te kunnen vervoeren zul je begrijpen dat de energiebehoefte op deze campus enorm is. In eerste instantie zou er hier ook congestie optreden, maar die is gaandeweg opgeheven. Maar omdat ook onze intrinsieke motivatie altijd geweest is om zo veel mogelijk zelfvoorzienend te kunnen zijn, zijn we hier een pilot met Liander gestart om de piek op het net zo laag mogelijk te houden en eigen opgewekte energie binnen de campus te kunnen delen. Hiermee maken we het mogelijk dat hier straks meer dan 600 vervoersmiddelen geladen Bron: intospace®, 2023 28 - Logistiekvastgoed 2023 kunnen worden.” Naast Liander zijn er ook kennisinstituten betrokken bij het project, waaronder TNO, om mee te denken over deze interessante vehicle-to-grid oplossingen. Energie op project AMS05 Bij het project op Schiphol Trade Park was er geen gecontracteerd vermogen op levering en konden vanwege de netcongestieproblematiek niet alle 15 bedrijven, die zich wilden vestigen, stroom afnemen. Daar is op zoek gegaan naar een oplossing om het pand zelfvoorzienend te maken. “De oplossing hebben we daar gevonden in de combinatie van zonnepanelen, batterijen en een gasturbine

als back-up. Om dezelfde zekerheid te kunnen bieden als het net (namelijk 99,99%), is er zelfs nog een extra back-up generator voorzien. De bedrijven in dit virtuele smart-grid wisselen onderling energie uit, zodat in ieders pieken kan worden voorzien. De backup gasturbine is tot nu toe nog nooit nodig geweest. Dit project is het eerste off-grid distributiecentrum in Nederland en daar zijn we erg trots op.“ Marlous Wijffelaars Technisch Projectmanager Verbeteren in plaats van compenseren Omdat logistieke vastgoedontwikkelingen vaak grote stukken grond beslaan, is er ook veel ruimte om dit op een duurzame manier in te vullen. Biodiversiteit is altijd een belangrijk onderdeel binnen deze invulling. Marlous Wijffelaars, expert op het gebied van BREEAM en WELL bij intospace®, vertelt over hoe er wordt omgegaan met dit onderwerp. “De aandacht voor duurzaamheid voor zowel mens als milieu (natuur) heeft de afgelopen jaren een flinke ontwikkeling doorgemaakt. Sinds de coronapandemie zijn werkgevers en -nemers meer bewust geworden dat werken in een gezonde omgeving van groot belang is.” De gevolgen van de klimaatverandering zijn steeds meer zichtbaar, denk aan langere periodes van droogte en meer hevige regenbuien. Daarom past intospace® bij projecten wadi’s (water afvoer drainage en infiltratie) toe om te zorgen dat het regenwater de grond in kan en wordt er ook regenwater opgevangen voor het doorspoelen van de toiletten om zo drinkwater te besparen. Biodiversiteit De ruimte rondom een logistiek gebouw kan een mooie bijdrage leveren aan de biodiversiteit en natuur. Een mooi voorbeeld is Echt; hier komt veel groen en er wordt een voet- en fietspad gemaakt waar zowel medewerkers als buurtbewoners gebruik van kunnen maken. “Voor elk intospace® project sluiten een landschapsarchitect en ecoloog aan die de locatie zo optimaal mogelijk indeelt voor natuur en de functie van het gebouw. Ook bij een project in Maastricht wordt een logistiek centrum gebouwd in een groene omgeving, waar in de pauze een ommetje in het groen mogelijk gemaakt wordt. Dit vormt dit een positieve bijdrage aan zowel de natuur, als aan de gebouwgebruikers die na een rondje ontspanning weer fris aan het werk kunnen. Ook zijn er voorbeelden van een verbeterde ecologische waarde en een toename van verschillende diersoorten na plaatsing van een intospace® gebouw ten opzichte van toen het er nog niet stond.” Gezonde gebouwen “De gebouwen die we bouwen volgen WELL-richtlijnen. Dit is een richtlijn die handvatten geeft voor een gezond gebouw. WELL is verdeeld in tien concepten van ventilatie, water tot en met welzijn. Als ontwikkelaar richten wij ons in eerste instantie op de voorzieningen die we bouwkundig en installatietechnisch kunnen realiseren, daarnaast zijn er diverse onderdelen die door de gebruiker middels beleid en inrichting kunnen worden voorzien. In het ontwerp van de gebouwen vinden we de positie van trappen versus liften belangrijk, promoten we water drinken via voldoende waterpunten, en positioneren we ruimtes zodat er voldoende daglicht is.” Echter zijn er ook onzichtbare onderdelen zoals het toepassen van filters om de lucht te zuiveren en voldoende ventilatie, toepassen van thermische zones voor verwarming en koeling en juiste werkverlichting. Alle projecten van intospace® zijn minimaal BREEAM Excellent en in samenwerking met huurders kunnen ook BREEAM Outstanding projecten worden gerealiseerd. Op de logistieke campus CLIC in Badhoevedorp zullen BREEAM, WELL en biodiversiteit samenkomen. Het unieke aan CLIC is dat bepaalde BREEAM credits toegepast zullen worden op gebouw- én campusniveau. Zo komt de focus te liggen op een prachtig groen park bij de kantoorvilla’s, compleet met zitbanken, fitnessapparaten en padelbanen, in plaats van bij elk afzonderlijk gebouw iets te creëren. Ventilatie, verlichting en thermisch comfort gelden per gebouw, terwijl grote vergaderruimtes bijvoorbeeld ondergebracht worden in het congresgebouw. Dit zorgt ervoor dat de gebouwen zo optimaal mogelijk kunnen worden benut, zonder dat huurders te maken zullen krijgen met regelmatig leegstaande ruimtes. Dit draagt ook bij aan duurzaam grondgebruik. Ambitie intospace® Vastgoedontwikkelaar intospace® wil serieuze problemen aanpakken zoals het overbelaste energienet, door het ontwerpen van het energiesysteem van de toekomst. Intospace® wil gebouwen ontwikkelen die waarde toevoegen aan hun omgeving en dit alles CO2 neutraal. Daarnaast focust intospace® op stadslogistiek, het mogelijk maken om emissieloos goederen in en uit te stad te brengen en ontwikkelen van last-mile logistiek voor de toekomstige generatie. ‹‹ Logistiekvastgoed 2023 - 29

LOGISTICS REAL ESTATE MARKET LOW SUPPLY AND RISING INTEREST RATES IMPACT THE MARKET OCCUPIER MARKET: TAKE-UP BACK TO PRE-COVID LEVELS Lack of supply and lower e-commerce growth resulted in a 17% decrease in take-up. Decreasing supply of development locations led to a shift from new-build to existing warehouses. TAKE-UP 2022 3.4 MILLION M² After the 2021 record of 3.1 million m², take-up dropped back to 3.4 million m², the level we have seen from 2018 to 2020. Demand stayed strong, but supply became tighter. 0 1 2 3 4 5 existing buildings PRICES SHOOT UP The combination of strong demand, tight supply and high inflation rates resulted in warehouse lease prices going toward € 100 per m²/yr in high-demand locations. SUPPLY: TIGHTER THAN EVER The supply/stock ratio at the end of 2022 was lower than ever recorded before. Substantial increases in supply are not expected in the near future. 2.5 3 513,000 1.5 2 EAST ON THE RISE Noord-Brabant and Noord-Holland in particular suffered from limited warehouse supply, Gelderland and Overijssel profited from strong demand and sufficient greenfield opportunities. 0.5 1 0 1,477,000 1,275,000 753,000 582,000 2019 existing buildings new developments 620,000 590,000 2020 ratio 920,000 1,822,530 1,112,830 710,245 459,685 2021 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% new developments 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022

ABOUT INDUSTRIAL REAL ESTATE PARTNERS INTEREST RATES AND LACK OF LAND SLOW MARKET DOWN Investors started 2022 full-throttle, but towards the end of the year, the rising interest rates and higher perceived global risks started to slow down the market. Investments ‘followed’ the increasing transaction volume (mainly new-build) in Gelderland and Overijssel. Investment volumes in powerhouse Noord-Brabant went down with the lease transactions, caused by lack of land. As a result of the current yield correction, investors are shying away from core product and are shifting their attention to value-add. This, and the lack of land, led to a shift from new-build to existing. INDUSTRIAL real estate partners is an independent real estate consultancy company with a strong focus on industrial and logistics real estate throughout the Netherlands. We particularly focus on agency, investments, strategic real estate advice and developments. From our offices in Amsterdam Airport, Rotterdam and Tilburg we cover the important logistics regions. By combining our national scope, expertise and skills, we are committed to providing the best possible services to owners, occupiers, (re) developers and authorities. In 2019, INDUSTRIAL Real Estate Partners joined the IRELS network to offer tailor-made logistics solutions for our clients, across Europe, in cooperation with local partners in the respective countries. For more info please visit www.IRELS.net 0 1 2 3 4 5 6 LOGISTICS REAL ESTATE DUTCH MARKET REPORT 2023 values in € existing buildings new developments industrial.nl OUTLOOK 2023 2023 will be a challenging year, as transactions will be frustrated by lack of supply, lack of land and interest rate hikes, even though demand from both occupiers and investors remains healthy. An economic slowdown may impact the occupier market further down the year and the lease price rises may reach a limit. Would you like to get into detail? Scan the QR-code and download our full Dutch Market Report 2023 More info +31 (0)88 989 98 98 or industrial@industrial.nl Logistiekvastgoed 2021 - 31 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021

Wouters Schijndel bindt partijen aan zich door ‘de boel goed te regelen’ Marel Boxmeer: • 8.725 m² bedrijfsvloer • 1.650 m² mezzanine • 400 m² kantoorruimte Oplevering april 2023 “We hebben zo’n gekke tijd achter de rug!” Zo vat Jan Wouters de afgelopen periode kort en krachtig samen. De fors stijgende prijzen van staal en beton zorgden bij Wouters Schijndel, net als bij veel andere bouwbedrijven, regelmatig voor grote uitdagingen. Toch is het gelukt om alle lopende projecten tot een goed einde te brengen. En er zitten nog meer mooie uitdagingen in de pijplijn. H oe houden we de schade beperkt en proberen we een project toch nog rendabel te maken? Dat was in het afgelopen jaar, met de soms flinke prijsstijgingen, een puzzel die wel eens opnieuw gelegd moest worden aan de overlegtafels van Wouters Schijndel. Uitgangspunt was daarbij steeds om de afspraken met de opdrachtgever na te komen. Zaken goed regelen Vertrouwen scheppen en de zaken goed op orde hebben: daarmee hoopt Wouters Schijndel ook een streepje voor te krijgen bij onderaannemers en leveranciers. “We proberen onze zaken zo te regelen dat onderaannemers en leveranciers graag met ons optrekken”, vertelt Jan Wouters. “Dat doen we bijvoorbeeld door korte betalingstermijnen of 32 - Logistiekvastgoed 2023 soms zelfs vooruit te betalen. Ook zorgen we er altijd voor dat het op de bouw goed geregeld is. Dáár wordt het geld verdiend. Als een onderaannemer zijn productie niet kan maken of moet terugkomen omdat zaken niet of slecht geregeld zijn, dan zien we dat terug in de aanbieding van een volgend project. De bouw staat of valt met het goed organiseren op de bouw. Dat straalt ook af naar onze opdrachtgevers, die ook echt wel zien of een bouw voortvarend loopt.” Taallessen verbeteren communicatie op de bouwplek Bij Wouters Schijndel werken ze met een vaste groep flexibele buitenlandse werkkrachten. “We hebben daar inmiddels enkele ervaren ploegen van goede vakmensen”, vertelt Jan Wouters. “Communicatie was niet altijd gemakkelijk vanMarel Eindhoven: • 13.875 m2 bedrijfsvloer • 393 m2 mezzanine • 1691 m2 kantoor Oplevering juni 2023 wege de taal. Er zijn mensen bij die redelijk Engels spreken, maar voor onze (assistent)uitvoerders was dit niet altijd gemakkelijk. Zij volgden daarom een intensieve basiscursus Engels in Vught. Ook onze kantoormedewerkers hebben hun Engelse taal in woord en geschrift bijgespijkerd.” Krachten bundelen Sinds 2021 hebben Wouters Schijndel en Van Grunsven Groep een samenwerkingsovereenkomst. Samen wonnen ze een aanbesteding voor het bouwen van een distributiecentrum voor de IJslandse machinefabrikant Marel in Boxmeer. Toen het bouwproces al gestart was, wijzigde Marel de plannen enigszins: naast opslag moest er ook nog een productiefaciliteit bijkomen. Hierdoor is de oplevering zo’n vier maanden later dan aanvankelijk gepland. Tevreden klant Marel Marel was zo te spreken over de goede samenwerking dat er in de loop van 2022 een tweede project bijkwam, dit keer in bouwteam verband. Het gaat om een Global distributiecentrum (GDC) voor spare parts in Eindhoven. “Dit warehouse wordt het vlaggenschip van Marel”, vertelt Rob van

“De bouw staat of valt met het goed organiseren van de bouw.” Grunsven. “Er komt een volledig geautomatiseerd Autostore opslagsysteem in voor alle spare parts, die straks computergestuurd worden gepickt. Een supervlakke vloer was dus een vereiste.” Marel heeft over de hele wereld machines staan voor de verwerking van levensmiddelen. Zodra daar een mankement aan is, moet er zo snel mogelijk een nieuw onderdeel beschikbaar zijn. Deze komen straks veelal uit het Global distributiecentrum in Eindhoven en worden via Airport Eindhoven over de hele wereld geleverd. Met deze twee gloednieuwe panden in Boxmeer en Eindhoven heeft Marel de toon gezet voor een nieuwe uitstraling, die ze verder gaan uitrollen over al hun andere bedrijfspanden wereldwijd. Project Duiven In Duiven werkt Wouters Schijndel aan een groot project op bedrijventerrein Seingraaf. Aanvankelijk ging het om twee hallen en een hoofdkantoor. Later kwam er een derde hal bij. Met de staalconstructie voor deze laatste hal is in week 15 begonnen. Alle gebouwen zijn all-electric en hebben een BREEAM Excellent certificaat. Voor de huurder werden eerst 2 hallen gebouwd: één met een groot, deels uitspringend kantoor, de andere hal met een inpandig kantoor. Tijdens de Warehouse 1 en 2: • • • • • bouw werd ook duidelijk dat voor het geautomatiseerde opslagsysteem Autostore aanpassingen nodig waren aan de sprinklerinstallatie of dat een grotere watervoorraad beschikbaar moest zijn voor het huidige systeem. Na veel overleg en doorrekeningen bleek meer watervoorraad de beste optie. Toen de gemeente niet akkoord ging met 2 extra sprinklertanks op het terrein stonden partijen voor een uitdaging. Maar toen ze bij Wouters Schijndel van dit probleem hoorden, was de oplossing snel gevonden. “Het lag zo voor de hand om die twee 29.450 m² bedrijfsvloer 5.320 m² mezzanine 3.110 m² kantoorruimte 45 docks 266 parkeerplaatsen Oplevering: eind januari 2023 Warehouse 3: • • • • • tanks gewoon aan de achterkant in de derde, nog te bouwen, hal te plaatsen,” vertelt Jan Wouters. “Maar niemand die op dat idee was gekomen. Het bleek de enige en de beste oplossing, die ook in de planning nog in te passen was. Daarmee bewijs je dan als bouwbedrijf echt je meerwaarde voor zo’n project.” 15.135 m² bedrijfsvloer 2.196 m² mezzanine 1.277 m² kantoorruimte 25 docks 131 parkeerplaatsen Oplevering: november 2023 Van Happen, Eindhoven Voor Van Happen Containers in Eindhoven bouwt Wouters Schijndel een afval-sorteerloods, met een grote stortkelder in het midden. Hierin wordt houtafval gestort dat automatisch wordt gesorteerd tot houtstromen in de klasse A, B en C. Deze dienen weer als grondstof voor onder andere de spaanplaatindustrie. Vanwege de grote sorteerinstallaties met bijbehorende aan- en afvoerbewegingen werd gekozen voor een constructie zonder kolommen. Hiervoor is een vrij forse overspanning nodig van 60 meter. • Afmetingen: 245 m lang, 60 m breed, 10 m vrije hoogte • Stalen spanten met een vrije overspanning van 60 meter breed ca 850 ton staal www.wouters-schijndel.nl www.grunsvengroep.nl ‹‹ Logistiekvastgoed 2023 - 33

Goede afstemming in beginfase versnelt het bouwproces Bij Ingenieursbureau Verhoeven en Leenders zijn ze er ten volle van overtuigd: hoe beter je het aan de voorkant regelt en afstemt met elkaar, hoe soepeler een bouw verloopt. Bij dat regelen en afstemmen in een vroege fase worden steeds meer partijen betrokken. “Zo’n 10-15 jaar geleden zaten wij met de architect en de opdrachtgever of aannemer aan tafel. Tegenwoordig schuiven daar veel meer disciplines bij aan: de E-installateur, de W-installateur, een Breeam expert, een veiligheidsadviseur. Een goede ontwikkeling, waar wij vaak ook op aansturen bij een opdrachtgever,” aldus directeur Henk Verhoeven. B ij het ingenieursbureau werken ze al jaren alle projecten uit in 3D-modellen en zijn ze koploper in de BIMmethodiek. Deze kennis en ervaring zetten ze ook in door de diverse BIM-modellen van andere partijen over elkaar heen te leggen en met elkaar te ‘clashen’. “Wij ontzorgen de klant door de regie te nemen in dat hele BIM-verhaal”, vertelt Patrick van Asseldonk, projectleider en partner bij Verhoeven en Leenders. “Wij hebben de techniek en de kennis in huis om al die modellen met elkaar te vergelijken en te controleren of alles goed op elkaar aansluit. Installaties zijn vaak een ondergeschoven kindje. Wij adviseren opdrachtgevers altijd om dat ook al in de beginfase mee te nemen en er niet pas in het uitvoeringstraject naar te kijken. Dan pas kun je echt gas geven tijdens de bouw. En kun je een DC van 45.000 m² binnen 12 maanden realiseren.” Parametrisch ontwerpen In de afgelopen jaren is het ingenieursbureau steeds meer gaan inzetten op het vernieuwende parametrisch ontwerpen. Deze manier van werken is de kinderschoenen inmiddels ver ontgroeid. “Wij ontwerpen onze constructies met de software van RFEM en Tekla”, legt constructeur Ruud van den Bogert uit. “Hiermee kunnen we onze modellen snel doorrekenen en makkelijk delen met andere partijen, zoals de staalleverancier. Die kan onze input direct gebruiken om zijn productiemodel te maken. Wij doen vervolgens een modelcheck om te zien of alles zo is uitgevoerd, zoals wij het gemodelleerd hebben. Voorheen controleerden we dat op tekeningniveau, maar nu wordt de controle uitgevoerd in het 3D model: sneller en veel nauwkeuriger. Zo halen we afwijkingen in een vroegtijdig stadium eruit.” Pionieren in innovatieteams Om ook op andere gebieden het verschil te blijven maken en voorop te blijven lopen, werken ze bij Verhoeven en Leenders met Innovatieteams. In deze werkgroepen worden nieuwe ontwikkelingen binnen het vakgebied op de voet gevolgd en onderzocht op toepasbaarheid. Zo loopt er nu een onderzoek naar de mogelijkheid om vakwerkspanten uit te voeren in veel lichtere en demontabele staalframeprofielen in plaats van in gewalst staal. De duurzaamheidsgedachte is vaak leidend bij dit soort projecten. Duurzaamheid was ook het uitgangspunt bij de verbouwing van het eigen bedrijfspand, afgelopen jaar. Door het aanbrengen van wand-, gevel- en dakisolatie, het installeren van een nieuw luchtbehandelingssysteem en een warmtepomp kreeg het kantoor een upgrade naar energielabel B. “We wilden hiermee een goed voorbeeld geven, maar hebben er wel van geleerd dat verduurzamen van een bestaand pand nog niet zo eenvoudig is,” aldus Verhoeven. Veiligheid boven alles Het was de laatste jaren regelmatig in het nieuws: instortende parkeergarages of balkons die van een gebouw afbreken. Een nachtmerIn mei 2023 start de bouw van een nieuw, meerlaags distributiecentrum voor Seacon Logistics in Venlo, waar Ingenieursbedrijf Verhoeven en Leenders het constructie ontwerp voor maakte. • 45.000 m² • 2,4 miljoen kilo staal • 3 aparte, aan elkaar geschakelde, hallen • Sprinklersysteem en een brandscheiding van 240 minuten tussen de 3 hallen • Parkeerdek voor personenauto’s boven de laaddocks, bereikbaar via 2 hellingbanen Project: DC Seacon Logistics VTP11 te Maasbree Opdrachtgever: ASV Vastgoed BV Aannemer: Wijnen Bouw BV te Someren 34 - Logistiekvastgoed 2023 • Optimaal ontworpen voor flexibel gebruik in toekomst door meerdere gebruikers • Totale bouwtijd 12 maanden

rie, ook voor iedereen die betrokken was bij de bouw ervan. Het is gelukkig nog nooit voorgekomen bij bouwwerken waar Verhoeven en Leenders aan deelnam. “Constructieve veiligheid is een belangrijk onderwerp waar we hier op kantoor veel over praten en over sparren met elkaar”, aldus Patrick van Asseldonk. “Wij controleren altijd elkaars werk, om niets over het hoofd te zien. We adviseren ook steeds vaker over tijdelijke constructies, gedurende de bouw, zoals stabiliteitsvoorzieningen of het wel of niet onderstempelen van een vloer. Soms krijgen we daar wel tegengas op: is dat nou echt nodig? Maar als je dat goed kunt uitleggen, zie je wel begrip ontstaan en meer bewustwording van de risico’s.” Ingenieursbureau Verhoeven en Leenders is actief lid van Kennisportaal Constructieve Veiligheid. Daar worden branche-breed aanbevelingen gegeven voor het aanbrengen van verbeteringen, het professioneel meedenken en kritisch durven te zijn in het ontwerptraject. Ook het leren van elkaars ervaringen en fouten is een belangrijk onderdeel. Inspecties op de bouwplek Als de staalconstructie op een bouwplek eenmaal staat, komen de constructeurs van Verhoeven en Leenders langs om de boel te controleren. “Dat doen we het liefst op het moment dat de dakplaten er nog niet op liggen, zodat we goed zicht hebben” zegt Ruud van den Bogert. “We zijn bij zo’n inspectie altijd met zijn tweeën, zodat we met elkaar kunnen overleggen als we dingen tegenkomen die niet helemaal kloppen. Alles wordt vastgelegd in een inspectierapport. Als de veiligheid echt in het geding is, trekken we natuurlijk meteen aan de bel en wordt er direct actie genomen.” Safety Culture Ladder In 2022 behaalde Verhoeven en Leenders het certificaat voor de Safety Culture Ladder, trede 2. Voor komend jaar is trede 3 de ambitie. “Het doel hiervan is om bij onze medewerkers het veiligheidsbewustzijn verder te verhogen”, vertelt Henk Verhoeven. “En dat is in korte tijd goed gelukt! Zo is het nu heel normaal om even een checklijstje te doorlopen voor je bijvoorbeeld naar een 3D staalmodel DC Seacon Logistics VTP11 te Maasbree Patrick van Asseldonk Henk Verhoeven Ruud van den Bogert bouwlocatie gaat: welke veiligheidsmiddelen heb ik nodig? Is de plek die ik moet controleren wel toegankelijk? En als blijkt dat de controle niet veilig uitgevoerd kan worden, breken we die af en gaan we in overleg met de uitvoerder.” Goede communicatie, door de hele bouwketen heen, dat is volgens de mannen van het ingenieursbedrijf heel belangrijk. “Blijven communiceren, ervaringen met elkaar delen en dingen bespreekbaar durven te maken. Daarmee verhoog je de veiligheid!” ‹‹ www.verhoeven-leenders.nl Project: De Jong Verpakkingen te De Lier Opdrachtgever: WDP Development NL NV Aannemer: Willy Naessens Nederland te Nieuwkuijk Logistiekvastgoed 2023 - 35

© Delta Development Group One-stop-shop in vastgoedbegeleiding geeft efficiency en kostenvoordeel De ontwikkelingen in de logistieke vastgoedsector staan nooit stil. En hoewel de vraag naar logistiek vastgoed nog steeds groter is dan voor de coronapandemie, vlakt die nu af. Investeerders denken langer na over uitbreiding of vernieuwing vanwege de gestegen bouwkosten en hoge rentetarieven. ‘Tegelijkertijd zien we’, zo zegt Omid Alizadeh, Head of Building Performance bij Drees & Sommer Netherlands, ‘dat partijen meer controle willen hebben over het logistieke proces en daarom meer investeren in Europa. Nu investeren in vastgoed vraagt wat meer moed. Dan staan wij als betrouwbare partner graag naast onze opdrachtgevers.’ OPTIMALE EFFICIENCY EN PRIJS Zeker nu loont het enorm om een projectmanagement- en adviesbureau te betrekken dat van begin tot eind stuurt op haalbaarheid, betaalbaarheid en toekomstbestendigheid. Het lijkt tegenstrijdig om iemand in te huren die je verbouwing of nieuwbouw managet. ‘Maar’, zo zegt Alizadeh, ‘als je het hele traject, van haalbaarheidsstudie, ontwerp en bouwkostenraming tot en met realisatie en beheer bij één partij kunt onderbrengen, één partij die als partner meedenkt, levert dat veel efficiency. De one-stop-shop zorgt voor een optimale prijs-kwaliteitverhouding.’ INTERSECTORALE BENADERING Drees & Sommer heeft veel kennis van en ervaring met de logistieke sector en logistiek vastgoed. ‘We hebben veel lokale expertise, maar ook internationaal. Zo ontwikkelt Drees & Sommer vanuit de global innovation hubs systemen en werkmethodes en worden wereldwijd de ontwikkelingen in de branche op de voet gevolgd. Daarnaast werken we met een sectorale benadering. Omdat Logistics, Industry, Infrastructure en ICT veel raakvlakken hebben, is het mooi dat wij ook uit die sectorale kennis kunnen putten.’ ZWARE ROBOTS - ZWARE CONSTRUCTIE De toename van e-commerce blijft een belangrijke drijfveer achter de groei van de logistieke vastgoedsector. En Nederland blijft, onder meer vanwege de ligging en bereikbaarheid, een aantrekkelijke vestigingslocatie. ‘In de distributiecentra en logistieke hallen die nu ontworpen en gerealiseerd worden zijn automatisering en digitalisering belangrijke pijlers. Enerzijds omdat die de concurrentiepositie versterken, anderzijds kunnen nieuwe technologieën de processen stroomlijnen en fouten beperken.’ Alizadeh koppelt de digitalisering aan het vastgoed: ‘Het gebouw om al die geautomatiseerde systemen en robots heen, moet voorbereid zijn op de vaak zware apparatuur. Al in de constructie moet daarmee rekening gehouden worden. Hoe prettig is het als het bureau dan precies weet waarop gelet moet worden!’ ESG-ASSESSMENT Duurzaamheid is een ander belangrijk aandachtspunt in de logistieke vastgoedsector. ‘Mijn collega’s van het team Real Estate Consulting kunnen beleggers – en uiteraard iedere organisatie die haar ecologische voetafdruk wil verminderen – ondersteunen met diverse ESG-gerelateerde producten; de EU Taxonomie assessment is daar één van. Drees & Sommer heeft haar eigen tools ontwikkeld om hierover te rapporteren en roadmaps naar 2030 en 2050 op te stellen.’ Kortom, de logistieke vastgoedsector is volop in ontwikkeling en er zijn diverse uitdagingen waar organisaties mee te maken hebben wanneer zij herhuisvesting, uitbreiding of nieuwbouw overwegen. De consultants van Drees & Sommer kunnen helpen om de strategie uit te zetten en te realiseren, zodat organisaties kunnen profiteren van een optimale prijs-kwaliteitverhouding en toekomstbestendige oplossingen. www.dreso.nl

Een integrale oplossing voor elk energievraagstuk Het energiesysteem van de toekomst Nederland werkt aan een energiesysteem waarbij nauwelijks nog CO2 vrijkomt. In 2050 moet de energievoorziening vrijwel volledig duurzaam en CO2-neutraal zijn. Veel bedrijven zijn gemotiveerd om te verduurzamen, maar worden geconfronteerd met uitdagingen bij dit proces. Fabio Pisano, Manager Business Integrated Solutions bij KiesZon, gelooft dat een totaaloplossing voor het gehele energievraagstuk van bedrijven een oplossing kan bieden. I n samenspraak met de Europese Unie streeft Nederland naar een Europees CO2reductiedoel van 55%. Een overgang naar een duurzame energievoorziening is belangrijk om klimaatverandering tegen te gaan. Bovendien zijn fossiele brandstoffen steeds minder beschikbaar en wil Nederland niet volledig afhankelijk zijn van energie uit andere landen. Verduurzaming staat bij veel bedrijven dan ook hoog op de agenda. Het opnemen van sustainability goals in de bedrijfs38 - Logistiekvastgoed 2023 voering is inmiddels meer regel dan uitzondering. “Ook eigen energieambities en het kostenbesparende element zijn belangrijke redenen om te verduurzamen”, aldus Pisano. Integrale oplossing Maar hoe kun je als bedrijf in een snel veranderende energiesector verduurzamen en uitbreiden? Soms wil je dit wel, maar kun je dit simpelweg niet doen vanwege beperkingen op het elektriPower 2 Build De energievoorziening speelt een steeds belangrijkere rol in de ontwikkeling van vastgoed, maar ook in de verdere groei van organisaties. Uitdagingen als het niet kunnen ontwikkelen in gebieden met congestie of het vermogen van de netaansluiting dat niet (meer) toereikend is voor bedrijfsactiviteiten zijn voor veel organisaties niet onbekend. Pisano: “Het is belangrijk om de energieambities van de organisatie te verkennen. Wat is het energievraagstuk van deze organisatie? Maar vooral: welke oplossingen kunnen er geboden worden? Met Power 2 Build bieden we een geïntegreerde energieoplossing die zorgt voor betaalbare en gegarandeerde energie. Het is een oplossing op plekken waar beperkt, of helemaal geen stroomafname of teruglevering mogelijk is. De optimale energiebalans wordt gecreëerd door opwek en verbruik slim te combineren met energieopslag. De aansluitcapaciteit wordt beter benut. Zo kan er zonder capaciteit op het net toch gebouwd worden.”

citeitsnetwerk. Of kost het verduurzamingstraject dusdanig veel tijd en energie, terwijl het net zo belangrijk is je te blijven richten op je kernactiviteiten. Pisano benadrukt dat een integrale oplossing voor het gehele energievraagstuk van bedrijven uitkomst kan bieden. “Voor bedrijven die een verduurzamingstraject willen inzetten, is er sprake van fragmentatie in de keten: er zijn veel partijen waar men zaken mee kan doen. Deze partijen werken meestal los van elkaar, terwijl de oplossing in de meeste gevallen vraagt om integratie van systemen. De hulpvraag is veel breder en vraagt om maatwerkoplossingen. Bij KiesZon denken we aan de voorkant mee over deze energievraagstukken. Zorg dat je de bestaande uitdaging oppakt en een maatwerk oplossing kan bieden. Zo blijft de bedrijfscontinuïteit voorop staat en kunnen bedrijven zich focussen op hun core business.” Ontzorgen KiesZon gelooft in het proactief benaderen van de energiemarkt door te ontzorgen. Bedrijven dienen toegang te hebben tot duurzame stroom en aanverwante diensten, zoals zonne-energieproductie, het gebruik van opgewekte zonnestroom, opslag, elektrische infrastructuur en het onderling delen van opgewekte energie. Al deze activiteiten hebben onderling in meer of mindere mate invloed op elkaar. “We ondersteunen en helpen bij het ontwerpen, realiseren, financieren en exploiteren van deze duurzame assets.” Datatransitie en energietransitie complementair Veel van de totaaloplossingen zijn gebaseerd op zonne-energie als duurzame energiebron. Echter, de zon schijnt niet altijd terwijl de energiebehoefte wel doorloopt. Pisano: “We kunnen redelijk voorspellen wanneer de zon schijnt, maar feit blijft dat duurzame stroom onvoorspelbaarder is dan Fabio Pisano, Manager Business Integrated Solutions bij KiesZon Laden op Zon De transitie van fossiel naar elektrisch heeft zijn intrede gedaan in het wegvervoer en zal de komende jaren versnellen. Veel bedrijven kiezen er daarom voor te verduurzamen door het wagenpark te elektrificeren. Deze elektrische voertuigen dienen ergens geladen te worden, rekening houdend met de beperkingen op het elektriciteitsnet en met wet- en regelgeving rondom emissieloos vervoer. Pisano: “Met Laden op Zon kan de klant zonder investering de beschikking krijgen over laadinfrastructuur die gevoed wordt uit de zonnepanelen op het dak, geheel ontzorgd en toekomstbestendig.” grijze stroom. Het beschikken over data is hierbij essentieel. De datatransitie en energietransitie zijn daarom complementair aan elkaar. We hebben data nodig om klanten te kunnen helpen met een integrale oplossing. Door data driven te sturen, maken we opgewekte stroom voorspelbaarder en optimaliseren we elke kWh die we produceren. Slim organiseren van het energieverbruik en daarmee energiemanagement krijgt een sleutelrol. Met deze energieoplossingen komen we tot een 100 procent groene stroomvoorziening en een betrouwbare energievoorziening voor de klant.” ‹‹ www.kieszon.nl Over KiesZon KiesZon, onderdeel van Greenchoice, heeft met haar partners de afgelopen 10 jaar de basis gelegd voor de volgende stap in de energietransitie: een 100 procent groene stroomvoorziening. Ze integreren innovaties in slimme energiesystemen, met het zonnedak als basis. Zo bouwt KiesZon de elektrische infrastructuur van de toekomsten maakt vastgoed aantrekkelijk en toekomstbestendig. Met Laden op Zon kan de klant investeringsvrij beschikken over laadinfrastructuur gevoed door zonnepanelen Logistiekvastgoed 2023 - 39

Lelystad blijft zich ontwikkelen als logistieke hotspot Afslag 10 naar Lelystad Airport Businesspark Gemeente Lelystad is in toenemende mate populair als logistieke vestigingsplaats, zo blijkt uit de recente komst van bol.com (26 ha), JYSK (25 ha), BESTSELLER (28 ha) en Necron (12 ha). Dat betekent niet dat er geen grond meer is, zegt Carolien Gase. “Er zijn nog kavels van rond de 4 hectare beschikbaar. En we werken hard aan het ontwikkelen van nieuwe bedrijventerreinen.” S enior acquisiteur Economische Zaken Gase: “Lelystad had als provinciehoofdstad van oudsher veel kantoren, onder meer voor overheidsdiensten. Tien jaar geleden hebben we vanuit EZ ingezet op meer diversiteit, door ons te richten op de maakindustrie, de groothandel en de logistiek.” Hoogwaardige logistiek ‘Lelystad zet daarbij in op hoogwaardige logistiek’, legt senior beleidsmedewerker Economische Zaken Robert Jan Moorman uit. “Bij hoogwaardige logistiek ligt de automatiseringsgraad wat hoger en dat zorgt voor een ander banengebouw met een andere mix van praktijk en theoretisch geschoolde medewerkers. Daarnaast vinden wij het essentieel dat nieuwe bedrijven een belangrijke bijdrage leveren aan de energietransitie en circu40 - Logistiekvastgoed 2023 lariteit. Hetzelfde geldt ook voor het perspectief op nieuwe innovaties en verdere automatisering, alsmede maatschappelijke betrokkenheid met Lelystad.” Doorslaggevend Internetwinkel bol.com koos voor Lelystad onder meer vanwege de gunstige ligging ten opzichte van Noord-Nederland, de grote rechthoekige kavels direct aan de snelweg en de containerterminal ‘om de hoek’. De multimodale binnenhaven met overslagkade en het industrieterrein net ten noorden van Lelystad is voor veel vestigers van doorslaggevende betekenis, zegt Gase. “Ook retailer JYSK en modeconcern BESTSELLER hechten groot belang aan Flevokust Haven en de containerterminal.” De Zwitserse vastgoedinvesteerder en -ontwikkelaar Necron koos recent ook bewust voor Lelystad vanwege de mogelijkheid om er een XXL-warehouse neer te zetten. De Necron-locatie ligt pal naast de containerterminal van CTU en de snelweg A6. De terminal heeft nu nog een capaciteit van 100.000 TEU en dat zal straks meer worden als de uitbreiding van de Kornwerderzandsluis is voltooid. Pionieren in de polder Gase: “JYSK zocht naar een geschikte locatie in Noordwest-Europa. In Nederland waren locaties in Zeeland en West-Brabant ook in beeld.” Uiteindelijk koos het Deense bedrijf voor Lelystad. Vanwege dezelfde ‘logistieke’ argumenten als bij bol.com, maar ook vanwege de snelheid in het hele proces van het verwerven van de grond tot en met het bouwen, licht Gase toe. “Pionieren in de polder noemen we dat zelf. Het werkt hier toch op een andere manier dan elders. Flevoland is een provincie met maar zes gemeenten, dat maakt de schaal anders. De lijntjes zijn hierdoor kort, contact is snel gelegd, zowel met de gemeente als met de provincie. De cultuur is er bovendien één van no-nonsense. Nieuwe vestigers pikken dat op in de aanloopfase en waarderen dat.” BESTSELLER zag nog een extra argument om voor Lelystad te kiezen: de blauwe en groene omgeving. Het nieuwe distributiecentrum van het kledingbedrijf ligt straks aan het water en in het groen. Gase: “BESTSELLER vindt dat enorm belangrijk en heeft er een ongelooflijke goede architect op gezet. Zijn

samenwerken. Vanuit de gemeente brengen wij de bedrijven met elkaar in contact om te kijken of er synergie-effecten zijn te behalen.” Het hoeft overigens niet allemaal XXL te zijn, zeggen Gase en Moorman. Gase: “Neem Amazone Logistics dat op een plot van 5,5 hectare een volledig off-grid warehouse neerzet.” Lelystad beschikt sowieso nog over een aantal kavels van tussen de 2 en 4 hectare. Daarnaast werkt de gemeente aan het ontwikkelen van Lelystad Airport Businesspark I en II, waar grotere kavels ter beschikking zijn of komen. Gase: “En ook wat verder in de toekomst is er nog uit te geven grond. Wij blijven inzetten op het beschikbaar hebben van ruimte voor bedrijvigheid in de sectoren maak en hoogwaardige logistiek. We bereiden ons daar nu op voor. We staan nog aan de vooravond van die ontwikkeling. Dat is niet erg, want ook vanuit de ontwikkelaar of eindgebruiker zijn het meestal langlopende trajecten.” ‹‹ Bedrijventerrein Zuiderpark ontwerp is in één woord fantastisch. Het heeft oog voor duurzaamheid en past wonderschoon in de omgeving.” Verbinden en stimuleren Het aanwezige arbeidspotentieel speelde bij alle nieuwkomers ook een rol. Gase: “Vanuit de gemeente doen we er alles aan om mensen uit de stad en de regio op te leiden. Dat doen we samen met onze partners Almere en Zeewolde en het regionale mbo- en hbo-onderwijs in het Logistiek Cluster Flevoland.” Daarbij gaat het om praktijk- en theoretisch geschoolde mensen, benadrukt ze. “Dat past in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen. De bedrijven die zich nu in Lelystad vestigen vinden dat zelf ook belangrijk. Dat laten ze bijvoorbeeld zien met het sponsoren van sport- en buurtactiviteiten. Zo helpen we elkaar met verbinden en stimuleren we het Bouwrijp maken bedrijventerrein Flevokust Haven www.lelystad.nl/ondernemen Eerder dit jaar publiceerde de gemeente Lelystad zijn nieuwe Economisch Perspectief Lelystad 2030. Scan de QR-code voor een samenvattende en inspirerende video. Eerste fase van JYSK dc op Flevokust Haven Logistiekvastgoed 2023 - 41

Nieuwbouw DC Lelystad: groots door kleinschaligheid Onder het motto ‘klein maar fijn’, starten ARC Real Estate Partners en CCP5, een fonds gemanaged door Tristan Capital Partners, binnenkort de bouw van een bescheiden warehouse op Lelystad Airport Business Park (LAB). Hoewel het gebouw bijna 8.500 m2 beslaat, valt het op tussen de omliggend geplande XXL warehouses. Ideaal voor een lokale ondernemer die wil uitbreiden of voor een grote speler die behoefte heeft aan een kleine hub. 42 - Logistiekvastgoed 2023 “A lle vergunningen zijn binnen, het ontwerp is gereed en ARC zet momenteel de laatste puntjes op de i met de aannemer”, vertelt Martijn Steenvoorden, Consultant - Agency / Industrial & Logistics bij vastgoedadviseur JLL. Dit betekent dat binnen afzienbare tijd de eerste paal de grond in gaat van dit moderne 8.500 m2 DC dat ARC Real Estate Partners op risico ontwikkelt op het gewilde Lelystad Airport Business Park. “Een uitgelezen kans voor bedrijven die zich willen vestigen of willen uitbreiden op deze logistieke hotspot.” Uitstekend bereikbaar Een logistieke hotspot mogen we Lelystad inmiddels wel noemen. Pal aan de snelweg A6 gelegen, vlakbij de N302 en op slechts 20 kilometer afstand van de container terminal Flevokust, heeft dit warehouse goede uitvalswegen naar alle delen van het land. Het is

dan ook geen toeval dat bedrijven zoals Inditex, Giant, Donkervoort, Montapacking en Imres zich in dit gebied hebben gevestigd. Modern warehouse Het plan voor dit ultramoderne DC is ontworpen door Buro van den Dool. Vanzelfsprekend voldoet dit warehouse aan alle moderne logistieke eisen, zoals 8 docks met levellers, 2 overheaddeuren op maaiveldhoogte, een vrije hoogte van 12,2 meter, maximum vloerbelasting van 5.000 kg/m2, LED-verlichting, kantoorruimte van ruim 540 m2 en een mezzanine van bijna 700 m2. “In onze optiek een warehouse dat de markt zal aanspreken, omdat dit het perfecte DC kan zijn voor lokale partijen die hier al gevestigd zijn en uitbreiding zoeken. Of voor grote spelers die in deze regio een extra hub willen. Denk aan logistieke, e-commerce en groothandelsbedrijven. Hoewel dit gebouw voldoet aan alle specifieke kenmerken voor logistieke bedrijvigheid, is het ook uitermate geschikt voor bijvoorbeeld een lokaal productiebedrijf”, aldus Steenvoorden. Inbreng nog mogelijk De eerste paal van het nieuwe warehouse Lelystad moet nog geslagen worden. “Voor de snelle beslisser biedt dat voordelen, want nu kunnen eventuele wensen nog worden meegenomen in het ontwerp.” ‹‹ Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met: Martijn Steenvoorden Consultant - Agency / Industrial & Logistics Martijn.steenvoorden@jll.com +31 (0)6 12 85 95 10 www.tristancap.com www.arc-re.com www.jll.nl Logistiekvastgoed 2023 - 43

Distributiecentra van de toekomst: multifunctioneel en losmaakbaar Een duurzaam distributiecentrum, het kan. Waar landelijke en Europese regels niet heel veel eisen stellen aan deze gebouwen, kunnen partijen die juist wel een groen centrum willen neerzetten, gebruikmaken van BREEAM-NL. “Ik stel me voor dat er dan in het landschap verzonken multifunctionele distributiecentra komen, met huizen of een park erop”, zegt Rudy van der Helm, manager Ontwikkeling en beheer bij Dutch Green Building Council (DGBC). B REEAM-NL is sinds 2009 de certificeringsmethode voor een duurzaam gebouwde omgeving. Met deze methode kunnen projecten worden beoordeeld op integrale duurzaamheid. Het duurzaamheidskeurmerk helpt bij het vergelijken van de duurzaamheidsprestaties van de gebouwen onderling en geeft richting aan de in de toekomst te behalen prestaties. BREEAM-NL In Nederlandse en Europese regelgeving zijn weinig duurzaamheidseisen gesteld aan de bouw van distributiecentra. “Daglichttoetreding is bijvoorbeeld niet verplicht, terwijl we allemaal gewend zijn dat dat bij kantoren een harde eis is. Bovendien is het bewezen dat het beter is voor de gezondheid, bijvoorbeeld voor een goed slaappatroon”, zegt Van der Helm. Bij BREEAM-NL komen die zaken wel aan bod. Zowel gezondheidsaspecten energiegebruik, waterafvoer als gebruik van materialen zijn goed voor een hogere score. “Bij dat laatste moet niet alleen meetellen waar het materiaal uit bestaat en of het goed is voor hergebruik, maar ook hoe het daar komt, wie het wint en welke invloed die winning op de omgeving heeft”, vindt Van der Helm. Hij vindt dat er meer duurzaamheidseisen moeten komen voor distributiecentra. “Het is ongelooflijk Rudy van der Helm: ‘Distributiecentra zijn niet de monumenten van de toekomst’ dat die er niet zijn. Je wilt toch het liefst dit soort gebouwen als gezonde werkplek hebben, mooi ingepast in de omgeving”, zegt hij. Daarbij is het zaak om rekening te houden met de ecologie ter plaatse en passende maatregelen bij de omgeving. Oplossingen op maat en daar heeft hij ook een voorbeeld bij: “Een distributiecentrum voor babymelkpoeder bijvoorbeeld kan geen muizen gebruiken. Door kasten voor roofvogels te plaatsen tegenover het gebouw, kan een natuurlijke vijand de muizen vangen.” Goede inpassing en losmaakbaar Een goede inpassing en losmaakbaarheid van materialen zijn ook belangrijk voor distributie44 - Logistiekvastgoed 2023

centra die vaak niet heel lang staan. “Het zijn niet de monumenten van de toekomst”, omschrijft Van der Helm. Dan is het wel zinvol om te weten dat kwalitatief goede materialen zijn gebruikt die ook weer een tweede leven kunnen krijgen, ook daar helpt BREEAM-NL bij. “Het keurmerk heeft de naam duur en omslachtig te zijn, maar we vragen bewijs voor alles en laten dat controleren. Je wilt toch zelf ook weten dat het goed is gebouwd en dat over alles is nagedacht, zodat je de kwaliteit krijgt die je vraagt. Bovendien zijn er fiscale voordelen, bijvoorbeeld via de milieuinvesteringsaftrek, MIA. Zo kun je iets neerzetten waar je wat aan hebt. Ook klimaatadaptatie gaat een grotere rol spelen in de toekomst en daar komen eisen voor, met BREEAM-NL voldoe je daar al aan”, aldus Van der Helm. Twee voorbeelden waar het al goed gaat, zijn volgens hem een gebouw van Nabuurs Logistiek in Amsterdam en het distributiecentrum van Jumbo in Nieuwegein. “De eerste ziet er heel groen uit. ADVERTENTIE Het ontwerpcertificaat kreeg BREEAM-NL score Very Good en het gebouw komt op regionaal bedrijvenpark Laarakker. Jumbo in Nieuwegein kreeg zelfs een score Outstanding. Op het dak zijn zonnepanelen aangebracht met een totale oppervlakte van 4,5 voetbalvelden. De warmtepompen kunnen 300 woningen duurzaam koelen of verwarmen. Het kan dus wel en hoe mooi zou het zijn als die woningen dan straks samengaan met mooi ingepaste distributiecentra”, besluit Van der Helm. ‹‹ Logistiekvastgoed 2023 - 45

‘Het DNA van Hunkemöller is vertaald naar dit pand’ Op bedrijventerrein Stichtsekant in Almere verrijst het nieuwe distributiecentrum van Hunkemöller. Het fraai vormgegeven gebouw doet de naastgelegen gebouwen enigszins verbleken, vindt Marieke Loves van DC&I, dat het ontwikkelproces begeleidt. “Hunkemöller wilde een state-of-the-art gebouw waarbij kantoor en dc van dezelfde esthetische kwaliteit moesten zijn.” “V anuit haar missie en visie wil Hunkemöller geen onderscheid maken tussen mensen. Dat moest ook in het ontwerp tot uiting komen. De uitstraling van het hoofdkantoor moest terugkomen in het dc, ondanks de totaal andere functie. Je ziet dat dat gelukt is door de belijning en de kleurstelling van het pand. Verder is het gebouw elegant en transparant, met veel lichtinval. In feite is het DNA van Hunkemöller vertaald naar het pand”, zegt Loves. Complex proces Adviesbureau DC&I werd door de lingeriewinkelketen ingeschakeld om het totale ontwikkelproces te begeleiden. Loves: “Dat is een veelomvattend en 46 - Logistiekvastgoed 2023 niet te onderschatten proces. Wij communiceren bijvoorbeeld met de gemeente over de grondaankoop en geven de opdrachtgever advies over de locatie, het ontwerp en de technische specificaties. Het beoordelen en vergelijken van de ingediende voorstellen van architecten en aannemers en het selecteren van de juiste partners hoort er ook bij. Wij zijn de spil in de communicatie tussen alle betrokkenen. Het is echt heel breed en we zijn pas klaar na de oplevering.” Collega Dries Castelein: “Wij letten erop dat er een goede match is tussen de partijen. Je gaat namelijk langjarig met elkaar aan de slag en dat gaat veel verder dan alleen de kosten. Bovendien is bouwen ook niet de corebusiness van onze opdrachtgever, dus die moet je samen ondersteunen en ontzorgen.” Loves: “Ontwikkelen is een complex proces dat fulltime aandacht vraagt terwijl de dagelijkse business doorgaat.” Duidelijke visie Ingenieurs- en architectenbureau DENC tekende voor het esthetisch en functioneel ontwerp, de technische engineering en de bouwbegeleiding. Peter van Meerwijk: “Binnen die gestelde kaders wil je het hoofdkantoor wel een eigen identiteit meegeven. Dus de belijning, het kleurgebruik en veel details zijn hetzelfde, maar het kantoordeel heeft een eigen massa, volume en beeld.” Het kantoor heeft rondom glazen gevels met uitkragingen van dak en luifels als natuurlijke zonwering. Triple glas laat het licht binnen, maar houdt de warmte buiten. Ook het dc heeft opvallend veel glas in de gevel, ook aan de achterzijde. De lichtinval is zo uitgedokterd dat het aansluit op de transportgangen en inrichting in het magazijn. “De opdrachtgever had een duidelijke visie op de gewenste uitstraling. Daardoor konden ze onze architect telkens snel en duidelijk van feedback voorzien en realiseerden we in heel korte tijd het hele plan. Het complete interieur en exterieur werkten we vervolgens uit in 3D.” Het pand ligt pal aan de A27. “Een zichtlocatie dus en Welstand zei: ‘Jullie ambitieniveau is hoog, dus daarop beoordelen we.’ Uiteindelijk leidde dit tot het huidige resultaat.”

Intensief traject Burgland Bouw is de bouwer van dienst. Wim de Jong: “Kort nadat we onze aanbieding hadden gedaan brak de oorlog in Oekraïne uit en vlogen de materiaalprijzen omhoog. Dat zorgde wel voor een extra uitdaging. Samen met alle betrokkenen hebben we die overwonnen door te kijken welke onderdelen we verder konden optimaliseren. DENC had daarin een belangrijke rol.” Van Meerwijk: “Dat was best een intensief traject, maar het plan leed er niet onder. Esthetisch niet, kwalitatief niet en ook functioneel niet.” Het vroeg om flexibiliteit van alle betrokkenen en om tijd en juist die tijd was er niet, zegt Van Meerwijk. “‘Doordat Burgland in de bouwteamfase tijdig aangaf dat we met het oog op de planning bepaalde materialen al vroegtijdig moesten bestellen zijn er vooropdrachten gegeven, verliep alles soepel en zijn we niet geconfronteerd met lange wachttijden of voorraadtekorten. Ook Hunkemöller ging creatief mee in dat hele proces.” Honderdduizend kuub zand De zachte en natte poldergrond van bedrijventerrein Stichtsekant zorgde voor andere uitdagingen in het bouwproces, vertelt De Jong. “Er waren lan‘Doordat Burgland in de bouwteamfase tijdig aangaf dat we met het oog op de planning bepaalde materialen al vroegtijdig moesten bestellen zijn er vooropdrachten gegeven, verliep alles soepel en zijn we niet geconfronteerd met lange wachttijden of voorraadtekorten.’ Breeam Excellent Project totaal 41.600 m2 BVO Vloer 8.500 m3 beton Vloer 650 .000 kg wapening Ca. 1.250 prefab betonpalen Ca. 11.000 VSD palen Staalconstructie ruim 1.500.000 kg staal KENGETALLEN - Perceel omvang: - Kantoor: - Social space: - Warehouse: - Mezzanine: - Gebouwhoogte: 64.500 m2 3.200 m2 1.300 m2 33.000 m2 3.200 m2 14,2 m - Vrije hoogte warehouse: 12,3 m ge in de grond gevormde VSD palen (totale lengte ca. 135 kilometer) nodig die we hebben voorzien van een proefbelasting. Er was circa honderdduizend kuub zand nodig om het terrein zestig dagen lang voor te belasten om latere verzakkingen te voorkomen. Dat waren heel veel vrachtwagens vol.” Gelukkig kon het zand hergebruikt worden als basis voor de vloer van het dc. Het vloerpeil is hiervoor zestig centimeter opgehoogd. Omgevingsmanagement Burgland Bouw heeft het project aangemeld bij het platform Bewuste Bouwers. Dit platform staat voor goed omgevingsmanagement, maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzaamheid en veiligheid op en rond de bouwplaats. Bouwbedrijven worden daarop ge-audit. Loves: “Hunkemöller presenteert zich tijdens de bouw al aan de omgeving en je hebt als bouwer de verantwoordelijkheid om dat goed in te vullen. Burgland snapt hoe dat moet, onder meer met goed omgevingsmanagement.” Het distributiecentrum krijgt het BREEAM Excellentcertificaat en voldoet aan de BENG-voorwaarden. Het dak is geschikt gemaakt voor de aanleg van zonnepanelen. De zonnecollectors komen pas als duidelijk is wanneer de capaciteitsproblemen op het stroomnet over zijn. Van Meerwijk: “Maar het dak is constructief geschikt en ook de installaties zijn er klaar voor.” Het gebouw is zo ingericht dat afval scheiden en afvoeren tijdens de exploitatie eenvoudig mogelijk is, zowel van het bedrijfsrestaurant als van de dc-activiteiten. De nieuwbouw wordt dit jaar opgeleverd en begin volgend jaar in gebruik genomen. De Jong: “We zijn nu zeven maanden aan het bouwen en Hunkemöller krijgt in mei de beschikking over warehouse A (fase 1) in de vorm van een early access.” Loves: “We liggen mooi op schema. Dat is, gelet op alle problemen in de bouwsector, een compliment voor Burgland Bouw. De manier van samenwerken met alle partijen met korte lijntjes en snelle reacties is ook heel fijn.” ‹‹ www.dc-i.nl www.denc.nl www.burglandbouw.nl Logistiekvastgoed 2023 - 47

Kaveloptimalisatie vraagt om logistieke blik op vastgoed Het bouwen van meerlaagse distributiecentra lijkt een rendabele optie geworden in Nederland. Een distributiecentrum van twee of meer verdiepingen biedt de mogelijkheid om beter gebruik te maken van de beschikbare kavelgrootte. Mari van Kuijk, Managing Consultant & Partner van logistiek adviesbureau Groenewout, houdt een pleidooi voor een andere aanpak: kijk eerst naar de mogelijkheden voor logistieke oplossingen, dan pas naar vastgoed oplossingen voor kaveloptimalisatie. In Nederland verrijzen in korte tijd meerdere meerlaagse distributiecentra. Denk aan de meerlaagse XXL logistieke stadsdistributiehub van CTPark Amsterdam City, het pand van De Jong Verpakking in De Lier en een warehouse op de campus van DSV in Venlo. Meestal is er een goede reden om een distributiecentrum van meerdere verdiepingen te bouwen. In het kassengebied rond De Lier en op bedrijventerrein Greenport in Venlo betreffen dit de laatste beschikbare kavels. Het programma eist meer (logistieke) functionaliteit als simpelweg een éénlaags distributiecentrum. In Amsterdam is meerlaags bouwen de kans om op dure grond dicht bij de binnenstad veel logistieke ruimte te creëren, als het even kan in combinatie met andere functies. Deze voorbeelden laten zien dat we in Nederland langzamerhand een kantelpunt bereiken. Mede door de schaarste aan grond, de daardoor stijgende grondprijzen, maar ook vanuit duurzaamheidsoverwegingen ontstaat de roep om kaveloptimalisatie: hoe kunnen we meer doen met de beschikbare metrage? Als we het niet langer uit de lengte of de breedte kunnen halen, moet het dan maar uit de hoogte komen? Een distributiecentrum van twee verdiepingen lijkt dan al snel de meest uitgelezen oplossing. Zeker voor de vastgoedsector, want beleggers en investeerders hebben meer kosten, maar kunnen op dezelfde kavel het dubbele aan huurinkomsten genereren. 48 - Logistiekvastgoed 2023 Meerlaagse XXL logistieke stadsdistributiehub van CTPark Amsterdam City Slimme opslagsystemen Behalve een bouwkundig antwoord bestaat er ook een logistiek antwoord op de roep om kaveloptimalisatie. Al sinds de jaren zeventig kennen we in Nederland hoogbouwmagazijnen van dertig meter of hoger waarin stellingbedieningsapparaten heen en weer rijden om pallets te handelen. Toegegeven, dat zijn enigszins statische systemen met beperkte fl exibiliteit. Bovendien bieden deze dertig meter hoge magazijnen een extra uitdaging in de verdozings-discussie en de zichtbaarheid van warehouses. De laatste vijftien jaar is in de logistieke sector echter een nieuwe generatie van veel slimmere opslagen handling systemen ontstaan. Dat zijn vaak geautomatiseerde of gerobotiseerde opslagsystemen die flexibel en schaalbaar zijn en de mogelijkheid bieden om goederen uiterst compact op te slaan. Neem het Autostore systeem, waarin per kubieke meter wel vier tot zes keer zoveel goederen kunnen worden opgeslagen als in een traditioneel opslagsysteem met legbordstellingen. De autostore werkt met een benodigde vrije hoogte van 7,5m. In een distributiecentrum van 15m hoogte kunnen 2 autostores systemen boven elkaar worden geplaatst. Om die oplossing te realiseren zijn geen twee gestapelde conventionele distributiecentra nodig met elk een vrije hoogte van 12 tot 15 meter.

Eerst het proces Uitgangspunt is het principe dat je bij nieuwbouw altijd eerst het logistieke concept moet ontwerpen. Pas als er een concept staat, kan de schil eromheen worden ontworpen. De geschiedenis kent voldoende voorbeelden van fraaie logistieke gebouwen die de architect alvast had ontworpen voordat duidelijkheid bestond over het logistieke proces. Met als gevolg een ineffi ciënt logistieke operatie. Nu zoeken we direct oplossingen in de hoogte. Maar het op elkaar stapelen van twee vijftien meter hoge distributiecentra zal lang niet altijd de oplossing zijn. Juist in dat logistieke proces kan al een (groot) deel van de oplossing voor die kaveloptimalisatie liggen. Ook de vastgoedmarkt met oplopende aanvangsrendementen in combinatie met oplopende bouwkosten zoeken naar slimmere oplossingen om projecten te kunnen blijven realiseren. Een hogere logistieke opslag en logistieke throughput kan ook een hoger huurniveau dragen. De richting is dus naar het bouwen van distributiecentra die optimaal gebruik maakt van de beschikbare kavel op basis van slimme logistieke oplossingen en als afgeleide daarvan de daarbij horende vastgoedoplossing. Dit geldt natuurlijk wel eerder voor complexere logistieke operaties met stukspick, dan voor recht-toe-recht-aan pallet operaties waar het bestaande marktconforme concept nog steeds prima werkt. Wat optimaal is, wordt dan niet alleen bepaald door het aantal vierkante meters, maar primair door het logistieke concept en capaciteit: de opslag- en verwerkingscapaciteit per kubieke meter. Andere aanpak Natuurlijk is de Autostore geen oplossing voor alle opslagproblemen, maar er komen steeds meer compacte opslag en handling-systemen voor goederen van allerlei vormen en formaten op de markt. Daarnaast worden system integrators steeds beter erin om - mede door de ontwikkelingen op het gebied van robots en artifi ciële intelligentie - verschillende systemen en technologieën op creatieve wijze te combineren tot effi ciënte en effectieve oplossingen voor nagenoeg elk logistiek vraagstuk. Voordat we direct kiezen om een meerlaags distributiecentrum te bouwen, doen we er goed aan om eerst die logistieke mogelijkheden goed op een rij te zetten. Mari van Kuijk, werkzaam als Managing Consultant & Partner bij Groenewout, heeft jarenlange kennis en expertise op gebied van bouw- en projectmanagement, haalbaarheidsonderzoeken van logistieke gebouwen en gebouwimplementatie. Mari houdt zich daarnaast bezig met contractuele en financiële ondersteuning bij logistieke vastgoedprojecten. Dat vraagt wellicht ook om een andere aanpak bij het ontwikkelen van logistiek vastgoed. De logistieke vastgoedmarkt is volwassen geworden op basis van één product: marktconforme logistieke panden met een vrije hoogte van eerst 12 en sinds ook vaker 15 meter. Met een vloerbelasting van 40/50 kN/m2, één dock per duizend vierkante meter, een entresolvloer boven de docks van 15 tot 20 meter diep en een ESFR sprinklernet aan het dak. Een dergelijk pand hoeft niet zonder meer geschikt te zijn voor een geautomatiseerd of gerobotiseerd opslagsysteem. Daarvoor is misschien een vloer met meer draagkracht nodig. Het kan vragen om een hoger pand, maar soms volstaat juist een minder hoog pand. vankuijk@groenewout.com | + 31 6 5060 5351 CONSULTING, ENGINEERING & OPTIMIZATION IN LOGISTICS NETWORKS Logistiekvastgoed 2023 - 49 WWW.GROENEWOUT.COM

Van Berlo introduceert een revolutionaire vloeroplossing Gegarandeerd scheurvrije betonvloer en CO2-reductie tot 50% Van Berlo Bedrijfsvloeren realiseert een betonvloer die gegarandeerd scheurvrij blijft. De zelfontwikkelde betonreceptuur kan bovendien toe met minder cement. Dat maakt de nieuwe vloer ook nog eens stukken duur zamer. Daarmee ligt de weg open naar blijvend supervlakke, onderhoudsvrije en duurzame warehousevloeren. Een pre bij toenemende robotisering. E r is in heel Europa, en misschien zelfs in de wereld, geen bedrijf dat de werking van betonvloeren inmiddels zo goed in de vingers heeft als Van Berlo Bedrijfsvloeren. Ruim 6 jaar zocht de Veghelse onderneming naar de ultieme samenstelling van scheurvrij en duurzaam beton. Eerst in samenwerking met de Technische Universiteit Eindhoven. Inmiddels met een eigen afdeling Research & Development, inclusief laboratorium en betontechnologen. Geluisterd naar de markt “Logistieke afnemers wensen gegarandeerd scheur vrije en onderhoudsvrije vloeren”, zegt Frans van den Biezenbos, Business Development & Sales Directeur bij Van Berlo. “Over een scheurvrije vloer kunnen heftrucks en andere transportmiddelen ongehinderd bewegen. En hoe vlakker de vloer, hoe sneller die kunnen gaan. Scheurvrije vloeren vergen minder onderhoud, zijn beter schoon te houden en zorgen voor een hogere waarde van het pand. Daarnaast zoekt de logistieke sector naarstig naar verduurzaming, met zonnepanelen, circulariteit en isolatie. Maar met 50% drukt de traditionele betonvloer het zwaarst op de milieuprestatiescore (MPG) van een gebouw.” Tot nu. Want voor beide uitdagingen heeft Van Berlo een oplossing. Zo geheim als het recept van Coca-Cola Na intensief onderzoek en talloze experimenten, ontdekte Van Berlo de drijvende factoren achter ongewenste scheurvorming in beton. Het recept Nick Vervoort, Hoofd Research & Development 50 - Logistiekvastgoed 2023 (of beter gezegd: de technologie) is minstens zo geheim als dat van Coca-Cola. Van Berlo heeft er zoveel vertrouwen in dat het bedrijf deze vloer levert met 20 jaar scheurvrij-garantie, in combinatie met een onderhoudscontract. Niet dat er veel onderhoud nodig is. Integendeel, maar Van Berlo houdt graag vinger aan de pols. Blijvend monitoren “Het realiseren van scheurvrij beton is dermate complex, dat we voortdurend betrokken blijven bij alle stappen in het proces”, vervolgt Van den Biezenbos. “Dat begint bij de betoncentrale. Wij onderzoeken de grondstoffen van de betoncentrale in ons eigen laboratorium en ontwerpen daarmee een optimaal betonmengsel. We controleren ook de bedding bij de opdrachtgever, zijn aanwezig bij het storten en voegen op dat moment onze unieke hulpstoffen aan het mengsel

Van Berlo scheurvrije betonvloer en CO2-reductie Gemiddelde betonnen warehousevloer NL: 75 kg/m2 CO2 11.000 m2 CO2-arme en scheurvrije vloer Helmond CO2-reductie: 32% = 260 ton CO2 besparing = 520 benzineauto’s met elk 10.000 km toe. Onder het motto ‘grip op beton’ blijven we meten, controleren en leren om de kwaliteit van onze vloeren continu te verbeteren.” Van Berlo beschikte al over een volledig geautomatiseerd systeem dat de weersomstandigheden bij een stort registreert, nu komen daar sensoren in de vloer bij. Die worden mee gestort om de vloer blijvend te kunnen monitoren op bijvoorbeeld temperatuur en vervorming. “Als een vloer zwaarder belast wordt dan bij aanleg is afgesproken, vervalt de garantie. We komen ook jaarlijks langs om de staat van de vloer en het gebruik te beoordelen.” Win-win kostenbesparing en milieubesparing Een blijvend supervlakke, scheurvrije vloer levert op termijn een fikse kostenbesparing en meerwaarde van het pand op. Het milieu is direct gebaat bij de nieuwe low emission vloer van Van Berlo. “De CO2-reductie kan oplopen tot wel 50%. Daarmee gaan onderhoudsvrij en duurzaamheid hand in hand. Dankzij onze technologie kunnen we een deel van het cement in het beton vervangen door milieuvriendelijke alternatieven, zonder hierbij in te boeten op kwaliteit. Nog meer CO2-reductie is mogelijk doordat we met het scheurvrije betonmengsel minder of andere wapening kunnen toepassen, zoals (staal) vezels. Dat komt doordat in traditioneel beton een deel van deze staalwapening wordt gebruikt om krimpscheuren te beheersen. Wij zien scheurvrij beton dan ook als de basis voor steeds meer CO2-reductie.” Niet over één nacht ijs De afgelopen jaren heeft Van Berlo het duurzame en scheurvrije beton uit en te na getest. Dat gebeurt nog steeds in het eigen laboratorium. Inmiddels is er zo’n 75.000 m2 naar volle tevredenheid mee uitgevoerd. “In Helmond realiseerden we drie hallen naast elkaar, twee met een conventionele en een met deze innovatieve vloer. Nu, na een half jaar, zie je al duidelijk het verschil. Niet dat de conventionele vloeren slecht zijn, maar de andere is nog beter. Terwijl traditionele vloeren na jaren toch wat scheuren en gebruikssporen vertonen, zal dit nieuwe type vloer nog zo goed als nieuw zijn. Vertrekt een huurder van zo’n vloer, dan is het een kwestie van wat oppoetsen en de nieuwe huurder kan er zo weer op.” ‹‹ Logistiekvastgoed 2023 - 51 Frans van den Biezenbos, Directeur Business Development & Sales www.vanberlo.com

Eco-efficiënt logistiek vastgoed: VGP zet duurzaamheidsdoelstellingen op een hoger niveau en versterkt samenwerking met leveranciers In 2019 presenteerde de Europese Commissie haar European Green Deal (EGD) voor de Europese Unie (EU) en haar burgers, met duidelijk omschreven duurzaamheidsdoelstellingen. Doel is de EU om te vormen tot een eerlijke en welvarende samenleving, met een moderne, grondstoffenefficiënte en concurrerende economie waarin er in 2050 geen netto-uitstoot van broeikasgassen is. M eer dan drie jaar na deze presentatie is de urgentie om iets aan de klimaatcrisis te doen niet afgenomen. Onze industrie speelt een sleutelrol bij het bereiken van deze doelstellingen. In een wereld in transitie, waar duurzaamheidsdoelstellingen immanent worden en waar het besef groeit dat een duurzame uitweg uit de crisis de gezamenlijke inspanningen van alle belanghebbenden vereist, hebben vastgoedontwikkelaars in dit verband een bijzondere verantwoordelijkheid. Door commercieel vastgoed te bouwen kunnen zij de duurzaamheidsinspanningen ondersteunen, niet alleen van lokale overheden, maar ook van huurders, leveranciers en eindklanten. Onder de slogan “Building tomorrow today together” heeft de VGP Groep zich sterk gepositioneerd op dit gebied. Zij ontwikkelen duurzame en innovatieve gebouwen in 17 verschillende Europese landen door alternatieve technologieën zoals gasloze verwarming en oplossingen voor energieopslag te evalueren. Het afgelopen jaar heeft VGP aanzienlijke vooruitgang geboekt op weg naar een duurzame toekomst. Ze hebben 57 MWp aan zonne-energie op hun daken geplaatst en nog eens 75 MWp is in ontwikkeling, wat ongeveer 35.000 ton CO2-e per jaar zal besparen. Door voortdurend te investeren in hun portefeuille wordt de naleving van de 1,5°C-norm van Parijs elk jaar groter en voldoet de portefeuille nu tot 2040. De Groep breidt dit de komende jaren uit tot 2050, voornamelijk via zijn fotovoltaïsche pijplijnprojecten. VGP heeft eveneens overeenstemming bereikt over science-based targets voor de volledige scope 1, 2 en 3. VGP creëert connectiviteit en duurzame mobiliteit in aanvulling op duurzame energie, met nieuwe doelstellingen om alle VGP-parken te voorzien van EV-oplading en toegang tot openbaar vervoer. De Groep heeft alle VGP-kantoren opgewaardeerd naar 100% gecertificeerde groene stroom, maatregelen ingevoerd om de ingebouwde emissies binnen de projecten te verminderen en de ecoefficiëntie van zijn bestaande gebouwenportefeuille verhoogd via een renovatieprogramma. De bouwstandaard werd aangepast om waterbesparings- en retentiestrategieën op te nemen, waarbij een aantal magazijnen in de hele groep 105.000 m3 regenwater ter plaatse opvangen. Deze initiatieven zijn ingevoerd om ook in de toekomst te voldoen aan de EU-regelgeving inzake taxonomie. Op basis van deze parameters en diverse andere duurzame certificeringsdoelstellingen worden de VGP parken gecertificeerd volgens de BREEAMnorm. Onafhankelijk van de locatie wordt voor de gehele portefeuille van de groep minimaal gestreefd naar een BREEAM Excellent-certificering voor nieuwe ontwikkelingen. BREEAM evalueert de eco-efficiëntie en beoordeelt de ecologische impact van het vastgoed: • Elektriciteitsbesparingen door efficiënte LEDverlichting, slimme meters en rapportage • Verbeterde binnenluchtkwaliteit door optimale plaatsing van ventilatiesystemen in het gebouw • Monitoring van het water- en elektriciteitsverbruik tijdens de bouwperiode • Hoog visueel comfort in het gebouw door het opnemen van optimale daglichtvoorzieningen in gevels en daken • Bouwmaterialen uit verantwoorde bronnen • Ecologisch beschermingsplan Onderdeel van de science-based targets van de Groep zijn de emissiereductiedoelstellingen voor nieuwe ontwikkelingen. Aangezien dit de gebouwen zijn die door huurders worden gebruikt, maakt 52 - Logistiekvastgoed 2023

het deel uit van VGP’s scope 3 emissies en aangezien het gaat om aanzienlijk materiaalgebruik waaronder hout, beton en staal - heeft de Groep een speciaal team opgezet om in gesprek te gaan met zijn leveranciers om de circulariteit van de beschikbare bouwmaterialen te verbeteren. Een levenscyclusanalyse vereist dat materialen niet alleen een lagere CO2-intensiteit hebben, maar in de toekomst ook demontabel, herbruikbaar of recycleerbaar zijn. Eerder dit jaar werden de inspanningen van VGP op dit front specifiek erkend door het wereldwijde Carbon Disclosure Project (CDP) toen de Groep werd opgenomen in de supplier engagement leadership board voor inspanningen op het gebied van klimaatverandering. Naast de inspanningen van de Groep om ecoefficiënte gebouwen te ontwikkelen voor zijn huurders, draagt hij bij tot het behoud van de biodiversiteit in de gebieden waar hij actief is. Onafhankelijk van de lokale regelgeving hanteert de Groep zijn eigen basiscriteria, zoals gedefinieerd in zijn biodiversiteitsstrategie en biodiversiteitsfiche, om te kunnen bepalen op welke locaties biodiversiteitsinitiatieven het grootste ecologische voordeel zullen opleveren. Bij vrijwel alle projecten wordt dan ook een of andere vorm van landschapsarchitectuur toegepast. Dit kan gaan van grootschalige aanplant van bomen, struiken, sierperken en grasvelden, over groene daken en gevels, bloemzones, waterpartijen of andere faunabeschermende voorzieningen tot volledige beschermde biotopen die een lokale potentiële ecologiewinst opleveren. Gijs Spruijt, Country Manager voor VGP Nederland zegt: “We zijn er trots op een actieve bijdrage te leveren aan de verandering naar een duurzamere toekomst binnen de bouwsector. Bij VGP is duurzaamheid geen modewoord, het is een integraal onderdeel van ons bedrijfsmodel. Als vastgoedbedrijf in Nederland zetten we ons in voor een betere toekomst voor onze gemeenschappen door ESG-maatregelen te implementeren in alles wat we doen. Van eco-efficiënte gebouwen en het opwekken van groene stroom tot groene en biodiversiteitsgebieden en milieuvriendelijke werkruimtes, wij streven ernaar onze ecologische voetafdruk te verkleinen en een gezondere, leefbaardere wereld te creëren voor de generaties na ons.” Het grootste VGP-park in Nederland waar op dit moment gebouwd wordt, VGP Park Nijmegen, heeft nu al een vermogen van ongeveer 17,6 MWp. Dat vermogen wordt in een volgende en laatste fase nog eens bijna verdubbeld. Voor dit park is er een ecologieplan ter bescherming en verbetering van de biodiversiteit met verschillende faunabeschermingsmaatregelen zoals vogelhuisjes/kastjes en houtwallen die leefruimte bieden aan vele kleinere dieren. Ook in het gevestigde park VGP Park Roosendaal wordt al jaren zo’n 6,6 miljoen kWh aan energie opgewekt. De tweede PV-installatie op het dak is net in april van start gegaan met een vermogen van 985 kWp. In totaal is hier dan sprake van een geinstalleerd vermogen van 4,9 MWp. Alle VGP-kantoren in Europa zijn sinds 1 januari 2022 overgestapt op duurzame energie via een PPAcontract waarbij het eigen zonnedak op VGP Park Roosendaal voor de energie zorgt. In samenwerking met Havenbedrijf Moerdijk is VGP op 50-50 basis eigenaar van ‘Logistiek Park Moerdijk’, een 142 hectare grote nieuwe logistieke hotspot voor XXL warehousing. Het aandeel van VGP, VGP Park Moerdijk, wordt het grootste park van de Groep in Nederland. Naast het feit dat het openbaar gebied en de infrastructuur BREEAM gecertificeerd zijn, is het de bedoeling dat de gebouwen minimaal BREEAM Excellent gecertificeerd zijn. Er zijn geen gasaansluitingen op het park en de gebouwen zullen worden uitgerust met fotovoltaïsche installaties met een totaal geinstalleerd vermogen van meer dan 90 MWp. Deze enorme hoeveelheid zonne-energie zal door de huurders worden gebruikt, opgeslagen en aan het net worden geleverd. ‹‹ VGP Nederland BV Reitscheweg 1 5232 BX ’s-Hertogenbosch www.vgpparks.eu/nl Lees meer over VGP’s ESG-strategie Logistiekvastgoed 2023 - 53

Practice what you preach ‘W Een veld vol bloemen, een hertje, een haas. Wat een plaatje hè. Dat zien we allemaal graag. Maar we willen ook “voor 22.00 uur vanavond besteld, morgen in huis”. Groen maakt daarom regelmatig plaats voor distributiecentra. Dat dat steeds vaker botst merken ze al langer bij Hercuton. Het was de aanleiding voor een uitgebreid onderzoek, analyse en rapport over een bijdrage aan de aanpak van de verdozing in Nederland in samenwerking met Van Aken Concepts en Superuse, twee partners van het Circular Design Collective. e zien de laatste jaren dat er steeds meer partijen betrokken zijn bij projecten’, vertelt Maarten Bakker, algemeen directeur bij Hercuton. ‘Natuurorganisaties bijvoorbeeld, maar ook om wonenden staan vaak niet te springen als er een distributie centrum in de buurt komt. Het helpt dan niet om partijen buiten spel te zetten, je kunt beter op tijd om tafel gaan met alle betrokkenen. Dat is één van de belangrijkste conclusies uit het rapport. Dat betekent dat we projecten op een andere manier moeten aanvliegen. Traditioneel wordt een pand ontworpen van binnen naar buiten. Vragen als: hoeveel palletplaatsen heb je nodig, hoeveel docks en hoeveel werkplekken zijn leidend en daar bouwen we een gebouw omheen. Of dat wel in de omgeving paste was vaak niet een hoge prioriteit. Dat gaat dus veranderen of eigenlijk zijn we hier al mee begonnen. Dus omgekeerd: van buiten naar binnen ontwerpen. Bij elke fase in het ontwerpproces toetsen we de duurzame mogelijkheden van de locatie en de duurzame ambities van onze klant. Dat betekent een visie ontwikkelen op de omgeving, betrokkenen raadplegen, in overleg en soms in discussie met elkaar en uiteindelijk matcht dat ook weer met het aantal palletplaatsen bijvoorbeeld. Maar dan staat er wel een ander gebouw dan we gewend waren.’ 54 - Logistiekvastgoed 2023

Houtlab, duurzame showroom Om hun ideeën kracht bij te zetten heeft Hercuton samen met zusterbedrijf Woody Building Concepts ‘Houtlab’ gerealiseerd. Houtlab is een duurzame, circulaire en inspirerende productie- en kantoorruimte waarin samenwerking voorop staat. Homebase van Woody Building Concepts en andere zusterbedrijven binnen JAJO, zoals Pvvt, New Horizon, Janssen de Jong Bouw, Revolve en ServicebouwPlus. Het gebouw en de toegepaste materialen vormen op zichzelf al een showroom voor bezoekers. Ook is er een productieruimte waarin hout gerelateerde (bouw) producten zoals CLT- en HSB-elementen worden bewerkt en geproduceerd. Kijk voor meer informatie op www.houtlab.nl of maak een afspraak met Job Kuijpers (j.kuijpers@bhv.jajo.com) voor een rondleiding. www.woodybuildingconcepts.nl Job Kuijpers, commercieel manager gespecialiseerd in houtbouw, vertelt over de vertaling naar de praktijk: ‘Uiteindelijk moeten we die duurzame ambitie ook vertalen naar een flinke set concrete duurzaamheids- en klimaatadaptieve maatregelen die we kunnen integreren in de gebouwen die we realiseren. En daar speelt onze aanpak op in. Om een voorbeeld te geven; één van de thema’s is circulariteit, mijn stokpaardje toevallig. Daarbij kijken we naar het gebruik van hergebruikte materialen, maar ook naar losmaakbaar bouwen. Bij houtbouw is het al bijna vanzelfsprekend dat je op zo’n manier bouwt dat je de elementen weer kunt demonteren en hergebruiken, bij beton is dat nog niet altijd het geval. Toch zijn we dat ook aan het onderzoeken. Dat vraagt wat van de detaillering, maar is wel de toekomst.’ Maarten vervolgt: ‘Een ander belangrijk thema is uiteraard de inpassing in het landschap om nog even op het mooie natuurplaatje terug te komen. Het project Park 34 Crossings is hier een goed voorbeeld van. De ontwikkeling van dit distributiecentrum in Zeeuws Vlaanderen realiseren we samen met Over Engh Vastgoed. Met zo’n 120.000 m2 bruto vloeroppervlak is het niet alleen een flinke toevoeging aan het bedrijventerrein in Hulst, maar ook aan de natuurlijke omgeving. Daarmee hebben we bij het ontwerp - afgestemd met een lokale Job Kuijpers en Maarten Bakker in Houtlab natuurbeschermingsvereniging - rekening gehouden door onder andere verschillende grondwallen en bomenrijen rondom het terrein te plaatsen om het gebouw meer op te laten gaan in de omgeving. Ook ligt er bijvoorbeeld een groenzone rondom het complex en wordt het groen ingericht met diverse inheemse planten en er wordt rekening gehouden met de dieren die oorspronkelijk in dat gebied voorkomen. De parkeerplaats krijgt halfverharding om zo min mogelijk verharding toe te passen.’ Job: ‘Ook op circulair gebied maken we in Hulst mooie stappen. Het gebouw krijgt gelamineerd houten liggers met een totale omvang van 5.750 m3 hout. Hierin wordt ruim 4.100 ton CO2 opgeslagen, vergelijkbaar met het elektriciteitsverbruik van circa 4.500 huishoudens in één jaar tijd. Ook bestaat de volledige fundering en vloer uit circulair beton. Dat is een mooie stap in de goede richting en de opdrachtgever is er ook ontzettend blij mee.’ Misja Bakker van Over Engh Vastgoed onderschrijft dit: ‘De tijd van simpel een gebouw ontwikkelen op basis van gebruikersspecificaties is definitief voorbij. Het gebouw moet oog hebben voor natuur, belangen en veiligheid van omwonenden en medewerkers en alle mogelijke duurzame maatregelen.’ ‘Zo zie je maar dat we continu blijven vernieuwen’, vult Maarten aan. ‘Dat is nodig, want alleen op die manier kunnen we op een toekomstbestendige manier onze klanten blijven helpen om projecten mogelijk te maken. Een duurzamere toekomst hangt van ons allemaal af en als ontwerper en bouwer kunnen we daar een flinke steen aan bijdragen.’ ‹‹ www.hercuton.nl www.overengh.com Logistiekvastgoed 2023 - 55

DC ZUTPHEN DC PARKSTAD TE HUUR

De kracht van ons modulaire bouwsysteem We doen net iets meer dan hallenbouw. We bouwen al meer dan 50 jaar distributiecentra met kantoren en we zijn graag uw betrouwbare kwaliteitsbouwer voor de bouw van warehouse en crossdocks. Ons concept staat garant voor snelheid, efficiency en duurzaamheid. We denken naast functionaliteit en representativiteit ook mee over zaken als energieverbruik en toekomstige herbestemming. Van de eerste oriëntatie tot en met de oplevering en onderhoud. Alles in één hand met één aanspreekpunt. systabo.nl Logistiekvastgoed 2021 - 57

Wie is Volantess? Volantess heeft een gedreven team dat zich richt op duurzaamheid, kwaliteit en innovatie in al haar projecten, aldus managing director Jos Klanderman. De focus ligt op logistiek en residentieel vastgoed. Momenteel worden in naam van diverse opdrachtgevers (als gedelegeerd ontwikkelaar) projecten van A tot Z ontwikkeld in Nederland en diverse andere landen in Europa. Het team van Volantess heeft jarenlange ervaring met GPR/MPG en een tiental Breeam projecten, waarvan er zelfs zeven met Breeam Outstandingcertificaat zijn bekroond. Energietransitie en de gevolgen voor de bouwbranche Het wordt steeds moeilijker om überhaupt stroomaansluitingen te verkrijgen en het is vaak niet meer mogelijk om zonnedaken of windmolens aan te leggen en aan het net terug te leveren. Dit heeft grote invloed op de ontwikkeling van grote gebouwen met een stroomaansluiting vanaf 3 x 80 Ampère, vertelt Klanderman. De productie van groene stroom neemt nog steeds toe, maar de vraag naar elektriciteit ook. Het grote probleem is om afstemming van opwek (zon en wind) en de behoefte (als we bv ‘s avonds thuiskomen, de elektrische auto inpluggen, elektrisch koken en de warmtepomp aan zetten) op elkaar af te stemmen. Navolgende capaciteitskaart van Nederland bevestigd dat grote delen van Nederland op slot zitten wat betreft het verkrijgen van grote aansluitingen of de aanleg van een zonnepark/windmolens. Op de afbeelding rechts ziet u de verhouding waarin elektriciteit in Nederland wordt opgewekt. Grid capaciteit (03-01-2023) – afname elektriciteit Een logische belangrijke stap om bovenstaande problematiek op te lossen is door simpelweg het net te verzwaren op internationaal/nationaal niveau. Dit is echter een traag en langdurig proces van vele jaren en onvoldoende om de problemen het hoofd te bieden. Daarom zal volgens Klanderman op decentraal/ lokaal niveau ook gekeken moeten worden hoe er een bijdrage geleverd kan worden zoals; - Peak shaving (afvlakken van de pieken/dalen). Bv door een apparaat op een ander moment te laten draaien of niet gelijktijdig apparaten aanschakelen - Stroomprijs meer dynamisch maken (goedkoop leveren als er een overschot is en belasten als er een tekort is) - Het bufferen van elektriciteit als er veel overschot is (wind/zon) in bv. batterijen of warmte-/ koudeopslag - Het optimaliseren en controleren van lokale netten door de aanleg van smart micro-grids - Het optimaliseren en controleren van energiestromen op pandniveau door energiemanagement Smart Micro Grid (SMG) Ondanks vertragende en beperkende regelgeving komen er lokale initiatieven op gang zoals “Energiehaven Apeldoorn”. Hier heeft men een – invoeding elektriciteit (zon en wind) SMG gerealiseerd. Dit is slimme, lokale energievoorziening waarin technologie energieopwekkers en verbruikers aan elkaar koppelt. De energie-uitwisseling, kan op verschillende manieren plaatsvinden. Een ondernemer kan de door hem opgewekte energie verkopen aan zijn buurman, verkopen aan de beurs, hij kan het leveren aan een batterij of aan inwoners van een nabijgelegen woonwijk. Met een SMG kan er dus geschakeld worden tussen industrie, een zonneweide, een windmolen en een woonwijk Het gebruik van een SMG kan de volgende voordelen bieden: • Energiekosten worden bespaard • Belasting op het net wordt verminderd • Het bedrijvenpark wordt energie-onafhankelijk. • Voorbereid op de toekomst • De gewenste leveringszekerheid. Bron:https://energie-haven.nl/ Energiemanagement op locatie (per bedrijf) Het belang van energiemanagement op locatie neemt toe naarmate we minder leveringszekerheid krijgen van het openbare net. Distributiecentra kenmerken zich door: • Grote daken en dus de mogelijkheid tot veel opwek door Solar (gem 4 keer het verbruik van het pand zelf dus veel overcapaciteit) • Een grotere trafo behoefte voor solar/windenergie dan we voor het pand nodig hebben • Het all-electric maken van het gebouw een toenemende behoefte aan elektriciteit • De opkomst van electrisch vrachtverkeer een toenemende behoefte aan veel vermogen op gezette tijden • Vaak wel ergens de fysieke ruimte om een batterij of andere buffer te plaatsen Bron: https://capaciteitskaart.netbeheernederland.nl 58 - Logistiekvastgoed 2023 Om een goed inzicht te verkrijgen naar de vraag en aanbod van elektriciteit op locatie is het van belang om de energieverbruikers en opwekkers te onderkennen en te meten (meten = weten) wat waar eigenlijk naar toe gaat of vandaan komt. Maw men moet een juist profiel definiëren. Hieronder ziet u een overzicht van de diverse mogelijke opwekkers en verbruikers. Op de rechterzijde ziet u enkele profielen m.b.t. de Solar opwek en verbruik van het pand.

Door nu een software laag ertussen te plaatsen (middle ware) waar alle data opgeslagen en verwerkt wordt zijn we in staat om energiestromen te sturen en efficiënt in te zetten. Enkele voorbeelden hierbij zijn: • De batterij als buffer gebruiken tussen het net en het pand. Zo kun je stroom van de zonnepanelen gebruiken om de batterij te laden maar ook van het net als dit gunstig is. De batterij wordt vervolgens ontladen als er intern behoefte is aan vermogen of zelfs terug geleverd aan het net als dit aantrekkelijk is. • Tevens kan aan het net geleverd worden als er te weinig capacitiet is en de batterij overcapaciteit heeft. • Door het koppelen van de informatie uit de vrachtauto’s die onderweg zijn kan vooraf bepaald worden hoeveel vermogen er tijdens het laden en lossen naar de vrachtauto gestuurd zal worden om laadpieken te voorkomen. • In het gebouw bv het laden van heftrucks uit te stellen om een piek door gelijktijdigheid te voorkomen. Grip op stroom Klanderman adviseert het volgende bij de bouw van een nieuw pand: - Behoud de grip op je transformator en geef dit niet uit handen. Energie wordt onderdeel van je business. - Zorg dat de hardware open source software heeft en dit te koppelen is met andere software middels een API’s - Meet de belangrijkste stroomverbruikers en opwekkers en zorg dat de data wordt opgeslagen in een geschikte database en toegankelijk gemaakt wordt via middle ware - Koppel op een slimme manier de middle ware met de juiste software (Energiemanagement, Planning transport, Erp software etc etc) die vaak al in de onderneming aanwezig is. - Optimaliseer je energiestromen Energiemanagement is onlosmakelijk verbonden met vastgoedontwikkeling! ‹‹ Jos Klanderman Volantess BV Laagstraat 1, 5261 LB Vught The Netherlands +31 (0) 85 060 66 97 info@volantess.nl www.volantess.nl Logistiekvastgoed 2023 - 59

Jongleren tijdens de bouw voor WDP-Mastermate Vastgoedbedrijf WDP en bouwbedrijf Willy Naessens realiseerden vorig jaar samen het nieuwe distributiecentrum voor technische groothandel Mastermate. “Dit pand was nodig om onze groei en duurzaamheidsambitie te kunnen realiseren”, zegt directeur Wim Voskamp van Mastermate. M astermate is een technische groothandel voor bouwen bouwgerelateerde bedrijven. Het familiebedrijf heeft 43 vestigingen verspreid over het hele land. Voskamp: “We leveren nog meer dan vroeger in toenemende mate ook kennis en concepten.” Belangrijke optie Het oude distributiecentrum van Mastermate in Zoetermeer werd te klein, legt mededirecteur Richard Brinkman uit. “En we wilden meer ruimte om circulaire materialen te kunnen opslaan, als onderdeel van onze missie om in 2030 een duurzame organisatie te zijn.” Het nieuwe pand op Prisma Bedrijvenpark in Bleiswijk heeft een totale oppervlakte van ruim 17.000 vierkante meter. Business development manager Mark Wilderom van WDP: “Mastermate zocht een locatie van 11.000 vierkante meter. Die 6.000 ‘te veel’ verhuren we tijdelijk aan een andere partij met de afspraak dat die ruimte beschikbaar komt voor Mastermate als die daar over enkele jaren aan toe is.” Voskamp: “Die optie was voor ons wel belangrijk.” Vertrouwde bouwpartner WDP is marktleider in de Benelux en beheert zes miljoen vierkante meter vastgoed met name in de Benelux en Roemenië. WDP had de 60 - Logistiekvastgoed 2023 grond in Bleiswijk al in bezit, als onderdeel van een cluster met andere dc’s. De bouw van het Mastermate-pand startte pas na het tekenen van de huurovereenkomst. Wilderom: “WDP is zuinig en bouwt niet op risico. Je weet van tevoren niet welke eisen een gebruiker gaat stellen, bijvoorbeeld.” Het beursgenoteerde vastgoedbedrijf koos voor Willy Naessens om het dc te bouwen. “Willy Naessens is al heel een lang een vertrouwde en goede bouwpartner van WDP. Dat uit zich in goede communicatie met korte lijnen en in het nakomen van afspraken en werken volgens planning. De prijs-kwaliteitverhouding is goed.” Behalve het pand van Mastermate bouwde Willy Naessens voor WDP nog twee panden op het Prisma Bedrijventerrein. “WDP en Willy Naessens weten elkaar telkens opnieuw te vinden, omdat de samenwerking simpelweg goed verloopt.” Jongleren De bouw startte tijdens de coronaperiode en eenmaal bezig barstte de oorlog in Oekraïne los met alle gevolgen van dien, onder andere voor de beschikbaarheid en prijzen van materialen. Voskamp: “Dat was wel jongleren voor Naessens. Wij zitten zelf ook in de bouwwereld en hadden last van vergelijkbare problemen, dus dat wederzijdse begrip was er wel. Het hele bouwproces is goed en prettig verlopen.” Wilderom: “Het was een dynamische tijd met veel onzekerheden voor iedereen.” Voskamp: “Absoluut. Maar dankzij vaak en goed overleg was er veel mogelijk. Zo kregen wij van Willy Naessens tijdens de bouwvak toegang tot het pand om alvast aan de inrichting te kunnen werken. Daarover maakten we heldere afspraken, met een inspectieronde voor- en achteraf. Dat ging prima.” Het opslag- en orderverzamelsysteem AutoStore bevat twee ADR-kluizen. Dat stelde extra eisen aan de brandbeveiliging en sprinklerinstallatie. Het plafond moest hiervoor verlaagd worden en dat stelde weer extra eisen aan de dakconstructie. Wilderom: “En dan gaat het al snel over extra geld waarin in eerste instantie niet was voorzien. Daar zijn we met alle partijen goed uitgekomen.”

Willy Naessens Industriebouw Willy Naessens Industriebouw is een Belgisch familiebedrijf met de omvang van een multinational. Er werken ruim 2.000 medewerkers die samen een omzet van meer dan 640 miljoen euro realiseren. Het bouwbedrijf doet alles in eigen beheer, van ontwerp, constructie, grondwerk, transport tot en met montage. De prefab betonwanden, holle kanaalplaten, kolommen en balken in gewapend en voorgespannen beton komen uit eigen productiefaciliteiten. Groei opvangen De automatisering is met het AutoStore-systeem in het nieuwe pand naar een ‘volgend level’ gebracht. Voskamp: “Om arbo-technische redenen en om de foutkans nog verder te verkleinen. Maar ook om te anticiperen op de arbeidsmarktkrapte. We denken op deze manier onze groei op te kunnen vangen met het huidige personeelsbestand.” Mastermate biedt mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt zogenoemde kansplekken. “Het aantal kansplekken hebben we in het nieuwe dc zelfs kunnen uitbreiden.” Wim Voskamp en Richard Brinkman ‘Dankzij vaak en goed overleg was er veel mogelijk. Zo kregen wij tijdens de bouwvak toegang tot het pand om alvast aan de inrichting te kunnen werken.’ Het pand is energieneutraal. Het was aanvankelijk niet de bedoeling om een BREEAM-certificaat aan te vragen, maar WDP zette de aanvraag onlangs toch in gang. Brinkman: “Voor ons was het principe dat we in dit pand het niveau van BREEAM zouden halen belangrijker dan het certificaat zelf. Wilderom: “Het moest vooral ook een pand worden waar mensen graag willen werken. Als een gebruiker lang in een pand blijft, is dat overigens ook een vorm van duurzaamheid.” ‹‹ www.willynaessens.nl Logistiekvastgoed 2023 - 61

‘Het hele pakket dat je aanbiedt moet kloppen’ Hörmann is als toonaangevende leverancier van industriële deursystemen en dockequipment een bekende speler in de wereld van het logistiek vastgoed. Het bedrijf heeft zich ontwikkeld als meedenkende partner en totaalleverancier. K ey accountmanager Hugo Top benoemt het liefst alle recente projecten, maar beperkt zich tot een tweetal, te beginnen met de nieuwe productielocatie van Hessing Supervers op Greenport Venlo. ISO-Docks en Food safe coating Top: “Dit was een mooie opdracht, waarbij twee zaken van groot belang waren. Je hebt te maken met voedsel- en arbeidsveiligheid en hygiëne. En het hele gebouw van 45.000 m² is gekoeld en geklimatiseerd. Dagelijks worden er 320.000 kilo verse groenten in hoog tempo door de nieuwe fabriek verwerkt. Voor deze meest duurzame Groente Vers Fabriek van Europa, leverden wij ruim dertig ISO-docks: een leveller waarbij het staal dat in contact staat met de buitenkant van het pand zoveel mogelijk is geïsoleerd om warmProDelta Real Estate te Ede Custom made Hörmann leverde ook ruim honderd snelloopdeuren, allemaal custom made. Top: “Op ons advies zijn deze uitgevoerd in rvs, om corrosie te voorkomen.” Daarnaast leverde Hörmann meer dan twintig brandwerende schuifdeuren en rolschermen. Sander Schoonhoven, manager Sales: “Wij bieden in de basis ons Hörmann productassortiment aan, maar kunnen dat aanpassen aan de wensen van de klant. Alles wat niet standaard is, vinden wij een uitdaging en denken daarin graag mee, wij willen de klant ontzorgen, voor het beste resultaat”. Top roemt in dat verband bouwbedrijf Van de Ven uit teverlies tegen te gaan. In combinatie met een extra dikke deur voorzien van foodsafe coating, is dit de ideale combinatie. Voedselveilig en een gering energieverlies.” Veghel. “Bij een project als dat van Hessing ligt vooraf veel vast, maar er zijn altijd zaken die tijdens de bouw gezamenlijk afgestemd moeten worden. Wederzijds vertrouwen is daarbij heel belangrijk. Het hele project is overigens uitgevoerd in 3D BIM.” Service Hörmann is in gesprek met Hessing voor een 24/7 servicecontract. Bij onderhoud en storingen staat een vaste kern van monteurs klaar, welke exact op de hoogte is van de specifieke eisen en wensen voor deze klant. Top: “We kunnen onze deuren op afstand monitoren met gebruik van eigen software. In de praktijk zien we ook dat m.n. de grotere klanten dit integreren in hun eigen beheerplatform.” Al met al gaat het erom dat het hele pakket klopt, zegt Top. “Kwaliteit, prijs, meedenken en samenwerken met de klant, de planning en het onderhoud.” 62 - Logistiekvastgoed 2023

Hessing Supervers te Venlo Hessing Supervers te Venlo Kwaliteit, duurzaamheid en flexibiliteit DC Frankeneng is een logistiek complex in Ede ontwikkeld door ProDelta Real Estate. Het complex biedt maximale kwaliteit, duurzaamheid en flexibiliteit. Het gebouw is gecertificeerd op het niveau BREEAM “excellent” en krijgt een certificering conform de WELL Building Standard. Met de meer dan vijftig docks -waarvan een gedeelte Hörmann ISO-docks- met opblaasbare shelter en een extra geïsoleerde sectionaaldeur kon dit gerealiseerd worden. Top: “Dit DC is deels gekoeld, dus extra isolatie was wenselijk.” Optimale isolatie en afdichting voor een duurzame logistiek Top noemt nogmaals de geïsoleerde ISO docklevellers: “Normaal is de ruimte onder de leveller open en de stalen leveller is dan letterlijk een koudebrug. Wij isoleren de onderzijde van de leveller om koude-overdracht te minimalieren. Ook laten we de deur vóór de leveller langslopen tot op de isolatielaag. Zo pakken we de hele stalen leveller in.” Deze inpandige dockleveller heeft 55 % betere warmte-isolatie dan een standaard dockleveller. Hoe sneller hoe meer energiebesparing Onze TurboLux snelloopdeur behaalt afhankelijk van de uitvoering een snelheid van minimaal 3,5 tot meer dan 4 meter per seconde. Schoonhoven: “Hoe sneller, hoe minder het energieverlies.” De deur is door zijn polycarbonaat beglazing 90 procent transparant, wat goed is voor de lichtinval en de veiligheid van de magazijngebruikers. De deur houdt tocht grotendeels tegen. De levensduur bedraagt meer dan 1 miljoen cycli. Hörmann is continue bezig met de ontwikkeling van innovatieve en duurzame oplossingen, zegt Hessing Supervers te Venlo Logistiekvastgoed 2023 - 63 Schoonhoven.” Het beperken van energieverlies is een van de zaken waarop Hörmann zich focust.” “Wij zien dat onze klanten te maken hebben met extra energiekosten en groot belang hechten aan duurzaam ondernemen. Als wij hierbij ons steentje kunnen bijdragen dan doen wij dat graag. ‹‹ Foto’s: Kraaij Impressies en MVL Media Groep Contact Hörmann Nederland BV Tel.: 0342 – 429 400 www.hormann.nl

Hoe trotse klanten actieve ambassadeurs worden Duurzame projecten én relaties: zo bewijst Van der Heijden zich aan logistiek Nederland Vóórdenken, in plaats van nádenken. En meedenken over de vraag áchter de vraag. Zodat het eindresultaat de verwachtingen van de klant overtreft. Daarmee onderscheidt Van der Heijden bouw en ontwikkeling zich in de bouwwereld, en bij de realisatie van logistieke centra in het bijzonder. Door al in de voorfase met de juiste mensen om tafel te gaan en proactief afspraken te maken over prijs, planning en beschikbaarheid. Door risico’s te beperken, alternatieve oplossingen voor te stellen en dóór te vragen. En door gemaakte beloftes waar te maken. Dat maakt dat het bedrijf een goede reputatie heeft in grote logistieke projecten met uitdagende specificaties. V an der Heijden voegde onlangs weer vier distributiecentra aan zijn referentielijst toe, variërend in omvang van zo’n 10.000 m2 tot bijna 30.000 m2 . Bij elk van deze projecten is Ferry Verstappen, commercieel directeur bij het Brabantse familiebedrijf, trots op het voorspoedige verloop en de goede, planmatige aanpak: “Maak een plan en houd je hieraan, dat is onze filosofie. Wij brengen bij aanvang van een project de juiste expertise in, bepalen samen de milestones en stellen een roadmap op die de juiste stappen bevat. Zo houden we de snelheid erin en creëren we duidelijkheid voor de uitvoerende partijen én de opdrachtgever. Dat geheel 64 - Logistiekvastgoed 2023 Voorbereiding en samenwerking “Een duurzaam project begint bij een duurzaam proces”, legt Ferry uit. Daarmee doelt hij op de verregaande samenwerking tussen opdrachtgever, bouwer en vertrouwde en nieuwe bouwpartners, die bij Van der Heijden de standaard is. “In de initiatiefase gaan we direct met de opdrachtgever in gesprek én met alle partijen in het interne en externe team. Daarbij bespreken we de uitdagingen die we later in het project verwachten en komen we met www.bouwenkananders.nl van kaders en instructies staat bij ons bekend als het ‘legoboekje’. Legoboekje klaar? Bouwen maar!” Foto: Corné Bastiaansen

vindingrijke oplossingen. Zo zorgen we voor een praktisch uitvoerbaar plan dat rekening houdt met alle voorzienbare omstandigheden en ontwikkelingen.” Een vindingrijk bouwteam Of alle omstandigheden in te calculeren zijn? “Natuurlijk niet”, zegt Ferry. “Soms is vooraf bekend voor wie je het distributiecentrum bouwt. Dan neem je de gebruikerswensen zoveel mogelijk direct mee. Maar vaak worden de huurders en hun wensen pas tijdens het bouwproces bekend. Of komt een opdrachtgever gaandeweg met ideeën die vragen om aanpassing of uitbreiding van het project. Dan passen we in goed overleg het ‘legoboekje’ aan en nemen we het hele team weer mee in het gewijzigde plan.” Partners in meer dan één project In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst, zo wordt wel eens gezegd. Toch speelden ze een grote rol bij de gunning van deze grote projecten. Ferry: “Bouwen is het bewijs van wat we bedenken, zeggen wij altijd. En onze opdrachtgevers stellen onze werkwijze op prijs. Ze geven aan dat ze met ons weten waar ze aan toe zijn en zich oprecht ontzorgd voelen. Drie van de vier distributiecentra die we dit jaar opleveren, zijn vervolgopdrachten van enthousiaste klanten die eerder met ons werkten. Het vierde project werd ons gegund op basis van positieve referenties door een ambassadeur.” Het bewijs: bouwen kán anders Als branche staan we voor een grote uitdaging, met mooie commerciële kansen voor logistieke uitbreiding en tegelijkertijd beperkte ruimte om die te realiseren. Daarbij is het voor ontwikkelaars, beleggers en eindgebruikers belangrijk om duidelijkheid te hebben over het traject dat ze ingaan. Dan is het prettig om te weten dat er iemand aan het roer staat die zorgt voor overzicht, expertise en transparantie. Met deze vier uitdagende projecten bewijst Van der Heijden het opnieuw: bouwen kán anders. Feiten en cijfers: Project: Architect: Fokkerpark DC 3D Opdrachtgever: Prologis, Amsterdam Omvang: 10.335 m2 Bronsvoort Blaak Architecten bna, Amerongen Oplevering: Januari 2023 Project: Prologis Eindhoven DC4 fase 2 Opdrachtgever: Prologis, Amsterdam Omvang: 28.990 m2 Architect: Johan de Vries Architect, Willemstad (NB) Oplevering: Maart 2023 Project: Architect: Natec Sunergy DC Opdrachtgever: Natec, ’s-Hertogenbosch Omvang: 9.900 m2 Mulderblauw Architecten, Leidschendam Oplevering: Mei/juni 2023 Project: Bedrijfspand Sanders|Fritom Opdrachtgever: Sanders|Fritom, Uden Omvang: 13.370 m2 Architect: Van Hooft Architecten, Eerde Oplevering: Juli/augustus 2023 Interesse? Benieuwd hoe bouwen anders kan? Bel of stuur een e-mail en wij overtreff en uw verwachting. Ferry Verstappen, commercieel directeur info@vd-heijden.nl 0486 - 46 18 55 Kijk op bouwenkananders.nl voor meer projecten waar Van der Heijden trots op is. BOUWEN KÁN ANDERS www.bouwenkananders.nl Logistiekvastgoed 2023 - 65 Foto: Corné Bastiaansen

ARC Real Estate Partners ontwikkelt DC op nr. 1 logistieke hotspot Waalwijk Wie snel wil beschikken over een hoogwaardig, modern en bijzonder duurzaam warehouse op de nummer 1 logistieke hotspot van Nederland, krijgt nu die unieke kans met DC Tuinstraat. H et ontbreekt in Nederland inmiddels aan ruimte voor het ontwikkelen van nieuw logistiek vastgoed. Gewilde gebieden zijn inmiddels volgebouwd, laat staan dat er nog iets beschikbaar is in de nr. 1 logistieke hotspot Waalwijk, waar de leegstand een krappe 1 procent bedraagt. Toch ontstaat juist daar nu een unieke gelegenheid van ruim 13.000 m2 nieuw te ontwikkelen logistiek die ARC Real Estate Partners en CCP5, een fonds gemanaged door Tristan Capital Partners, ontwikkelen op bedrijventerrein Zanddonk aan de rand van Waalwijk. “ARC heeft het voormalige bedrijfspand van Sealskin aangekocht dat momenteel gesloopt wordt om plaats te maken voor de realisatie van en hypermodern en uiterst duurzaam warehouse”. BREEAM-NL Excellent ARC heeft geluisterd naar de wensen van de markt en op basis daarvan een DC ontworpen dat aan alle moderne eisen voldoet. Opvallend is de hoge duurzaamheidsambitie. Zo wordt het pand met BREAAM-NL Excellentcertificaat gerealiseerd, voorzien van zonnepanelen en gasloos. Van de ruim 13.000 m2 bedraagt de warehouse oppervlakte meer dan 11.500 m2. Verder voorziet dit gebouw in 828 m2 kantoor en 943 m2 mezzanine. Bijzonder is onder meer dat dit warehouse maar liefst beschikt over 14 elektrische docks met levelers, terwijl een norm van 1 dock per 1.000m² gebruikelijk is. Ook voorzien we een inpandige vrije hoogte van maar liefst 12,2m¹. Uiteraard is rekening gehouden met de maximum vloerbelasting 66 - Logistiekvastgoed 2023

voor logistieke bedrijvigheid, met ca. 5.000 kg/m2 in het warehouse en ca. 2.500 m2 in de expeditieruimte. Hoogwaardig en modern Het plan voor dit ultramoderne DC is ontworpen door Buro van den Dool, waarbij niet alleen aandacht is besteed aan duurzaamheid, maar ook aan kwaliteit en veiligheid. Het DC voldoet aan de hoogste normen die momenteel gelden voor nieuwbouw. Denk aan super vlak afgewerkte vloeren volgens DIN 18202, een aparte ingang voor het kantoorgedeelte en gescheiden voorzieningen voor vrachtwagen- en personenvervoer. Gewilde locatie Bedrijventerrein Zanddonk is bijzonder gunstig gelegen, dichtbij de Barge Terminal Waalwijk en railterminal Tilburg. Vanuit deze terminals zijn er directe verbindingen naar China, Polen en de havens van Rotterdam en Antwerpen. Ook voor het wegvervoer is de locatie uitstekend, nabij de afslag van de provinciale weg N261 met goede aansluiting op de A59 (Breda-Den Bosch) die weer aansluit op de A27 (Utrecht-Breda) en A2 (Amsterdam-Maastricht). Door deze uitstekende ligging en voorzieningen is Waalwijk zeer gewild. Het is dan ook niet verwonderlijk dat veel bekende merken en logistieke dienstverleners zich hier al vestigden, zoals Bol.com, Spar, Ceva Logistics, Gefco, Syncreon, De Mandemakers Groep en Van Haren. Snel beschikbaar We zien dat gebruikers steeds kortere tijdslijnen hanteren. Zodra er behoefte is aan uitbreiding, wil men daar direct over beschikken. Daarom is de bouwvergunning van dit project reeds verleend en verwacht men het warehouse binnen negen tot twaalf maanden op te leveren, nadat de huurovereenkomst met de huurder is ondertekend. ‹‹ Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met Jorg van den Oever T: + 31 (0) 6 - 22 81 09 47 of Pieter van Santvoort van JLL, T: + 31 (0)40 - 2 500 100 www.burovandendool.nl www.tristancap.com www.arc-re.com www.jll.nl Logistiekvastgoed 2023 - 67

Logistiek en esthetiek verbinden De logica van Vicoma Productielijnen & Machinebouw Architectuur & Bouwkunde Mechanical & Structural Steel Elektrotechniek Instrumentatie Civiele techniek Procurement Piping Process www.vicoma.nl

VERGUNNING VOOR DE ZOMER VERWACHT TE HUUR: LOGISTICS CENTRE 1220 GOUDSE POORT, GOUDA • Modern en duurzaam distributiecentrum • Circa 27.000 m² • Vrije hoogte 12,20 meter • Vloerbelasting 5.000 kg/m² • 20 loading docks • 134 parkeerplaatsen op eigen terrein Gebouwd door: Dit high-end logistieke gebouw met de naam Logistics Centre 1220, wordt ontwikkeld op een brownfield aan de entree van de Goudse Poort in Gouda. Dit gebouw zal voldoen aan alle specificaties van een moderne distributiegebouw. Logistics Centre 1220 wordt gerealiseerd op een uitstekende locatie nabij de entree van bedrijventerrein Goudse Poort in Gouda. De locatie biedt direct toegang tot twee belangrijke snelwegen in Nederland, A12 en A20. De locatie is hiermee zeer centraal gelegen ten opzichte van steden als Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Daarnaast is vanaf deze locatie binnen een uur ook het grootste deel van het westelijke deel van Nederland bereikbaar, met meer dan 8 miljoen inwoners. Logistics Centre 1220 is dan ook uitermate geschikt voor e-commerce doeleinden. Een project van: WHITE HOUSE DEVELOPMENT BV De bouw start in het 3e kwartaal en de oplevering is voorzien voor het 3e kwartaal van 2024. Het distributiecentrum wordt gebouwd conform BREEAM Very Good en wordt voorbereid voor zonnepanelen op het dak. Meer informatie: Scan de QR voor gedetailleerde informatie www.logisticscentre1220.nl T. 010 310 53 10 T. 088 989 98 98

Hiber Betonvloeren: betrouwbaar tot in de kleinste details Betrouwbaar en eerlijk, afspraken nakomen en goed werk leveren. Dat zijn zaken waar ze bij Hiber Betonvloeren grote waarde aan hechten. In het afgelopen jaar kwamen deze normen behoorlijk onder druk te staan, door de opeenvolgende prijsstijgingen in de betonbranche. Desondanks bleef richting de klant het begrip “afspraak is afspraak” sterk overeind. “W e zijn er in onze branche aan gewend dat eventuele prijsstijgingen altijd aan het begin van het jaar worden besproken”, vertelt Hiber directeur Jan Baijens. “Afgelopen jaar is het met meerdere tussentijdse prijsstijgingen heel anders verlopen. De kostprijs van onze vloeren steeg hierdoor enorm. Maar net zoals afspraken over een planning of het behalen van een overeengekomen vlakheid, zijn we ook de prijsafspraken met onze klanten altijd netjes nagekomen.” Die betrouwbaarheid, het weten wat je aan elkaar hebt, dat wordt gewaardeerd door klanten, merkt Jan Baijens steeds vaker. “We hebben naast een mooi gevulde orderportefeuille inmiddels ook een grote gunfactor opgebouwd, in de zes jaar van ons bestaan. Dat lukt alleen als je goede kwaliteit levert en je aan je afspraken houdt.” Meedenken vanaf het begin Hiber Betonvloeren werd in 2017 opgericht door twee door de wol geverfde betonvloerspecialisten Jan Baijens en Ad Raaijmakers. Ze verzamelden een team van ervaren mensen om zich heen, dat zich steeds verder uitbreidt met jonge, leergierige aanwas. Eén van de uitgangspunten bij de start van hun bedrijf was om zo vroeg mogelijk in het engineering proces betrokken te zijn. “De kracht van een supervlakke betonvloer schuilt vaak in het begin van het engineering proces”, legt Jan uit. “Als we daarin al kunnen meedenken en adviseren, dan krijg je een optimaal resultaat.” Betonvloer DC Hunkemöller: duurzamer, goedkoper en sneller Het distributiecentrum van Hunkemöller in Almere is zo’n project waar Hiber al in de engineeringsfase nauw bij betrokken was. Jan: “De gemeente Almere stelt, vanwege de grillige ondergrond, hogere eisen Voor de ijsbaan in Leiden maakte Hiber de betonvloer. Een precisiewerkje waar minimale afwijkingen van vlakheid direct leiden tot verschil in ijsdiktes. Uitvoeringstechnisch een uitdagende klus, omdat de ijsbaan op de eerste verdieping ligt en er geen stortnaad in de vloer mocht zitten. “Van zo’n specifieke klus leren we veel, wat we ook weer in andere vloeren kunnen toepassen”. Zo heeft Hiber Betonvloeren inmiddels ook opdracht gekregen om de vriesvloer van de Jaap Edenbaan in Amsterdam te vervangen. “Een 400 meter baan in de openlucht. Weer een mooie, nieuwe uitdaging!”, aldus Jan Baijens. “Hoe pietluttig het ook lijkt: als iets beter kan, dan doen we dat!” aan paalfundering. Ze wilden eigenlijk alleen maar prefab palen toestaan, terwijl wij groot voorstander zijn van in het werk gestorte VSD palen. Dat scheelt serieus veel geld, levert flinke tijdwinst op en is veel duurzamer, omdat er veel minder beton nodig is voor deze palen. Bovendien kun je met deze kleinere in het werk gestorte palen in een kleiner raster, je betonvloer slanker maken. Daardoor bespaar je weer beton en hoef je minder staal te gebruiken. Met het oog op je ecologische footprint is dit dus een veel duurzamere oplossing.” Door de kundige engineers van Hibercon en heibedrijf Vroom werd dit plan helemaal doorberekend en onderbouwd. Daarna werd het, in nauwe samenwerking met aannemer Burgland Bouw, de opdrachtgever en de vastgoedinvesteerder, neergelegd bij de gemeente. Het plan werd getoetst door een extern ingenieursbureau en goedgekeurd. “Ze hadden nog wel aanvullende eisen met betrekking tot kwaliteitscontrole”, vertelt Jan, “Ik was er zeker van dat dat goed zou gaan. Uiteindelijk kregen we het stempel van de gemeente en is de hele fundering gemaakt met in het werk gestorte VSD palen: duurzamer, goedkoper en sneller.” Extra eisen aan vloer Hunkemöller gebruikt naast traditionele stellingen ook volautomatische mini-load stellingen in het distributiecentrum. Deze stellen speciale eisen aan de vlakheid en de evenwijdigheid van de betonvloer. Daarnaast is er ook nog een keiharde eis dat de vloer niet te veel gaat vervormen. Het maximale eruit halen Jan vergelijkt het maken van een monolietvloer graag met het bedrijven van topsport. “Daar draait het om de kleinste details die in orde moeten zijn, zodat de sporter uiteindelijk een topprestatie kan 70 - Logistiekvastgoed 2023

Alle betonvloeren zijn geïmpregneerd met Ashford Formula voor een 100% stofvrij resultaat wordt hiervoor samengewerkt met bedrijven die zich hebben gespecialiseerd in het terugwinnen van goed bruikbare grondstoffen uit oud beton. “Ook hier kan nog veel worden geoptimaliseerd. Het begon met gewoon breken van beton en nu zijn er al bedrijven in staat om uit het harde beton de oorspronkelijke grondstoffen, gescheiden van elkaar, terug te winnen”, legt Jan uit. “Hierdoor wordt het materiaal veel beter toepasbaar voor ons, wat de kwaliteit weer ten goede komt.” ‹‹ hiber HUNKEMÖLLER DC. Totaal vloeroppervlak ca. 47.000 m², waarvan 3.600 m² miniload vloer en 15.000 m² supervlakke vloer. Voor deze vloer werden ca. 11.000 in het werk gestorte vloerpalen gebruikt. neerzetten. Ook wij willen er technisch en kwalitatief het beste uithalen. We zijn continu aan het finetunen in de kleine marges om het betonmengsel te optimaliseren. Het komt voor dat we op het allerlaatste moment nog naar de betoncentrale bellen om toch nog een kleine wijziging in de keuze van cementsoort te maken, bijvoorbeeld omdat dat dan beter past bij de buitentemperatuur van die dag. Er is wel eens discussie over, dat wij in die vloerenbranche zo moeilijk doen. Maar wij willen gewoon het maximale eruit halen, dus als iets beter kan, dan doen we dat! Wereldrecords worden ook alleen verbeterd wanneer alle details kloppen.” Hergebruik van grondstoffen In de voortdurende zoektocht naar duurzame wijzen van werken, is Hiber onder andere constant op zoek naar mogelijkheden om eerder gebruikt beton opnieuw te verwerken in nieuwe vloeren. Er betonvloeren bv hibercon constructie | advies | betonvloer Meer informatie: Jan Baijens, commercieel directeur Ad Raaijmakers, directeur realisatie Eimbert 7, 5492 NH Sint-Oedenrode 085 - 9023968 info@hiber.nl www.hiber.nl Logistiekvastgoed 2023 - 71

Start bouw XXL DC’s Flevokust en Eemshaven Necron speelt in op trend die velen zien, maar weinigen aandurven Op 31 maart 2023 slaat Necron de eerste paal van een 80.000 m2 distributiecentrum op bedrijventerrein Flevokust. Twee weken later volgt alweer een heifeestje. Dan voor een 68.000 m2 DC bij de Eemshaven. Als enige ontwikkelaar durft het Zwitserse Necron Group AG het aan om juist op deze locaties te investeren in logistiek vastgoed voor de vrije verhuur. D e Deense retailketen JYSK, kledinggigant Bestseller (bekend van onder andere Jack & Jones en Vero Moda), Bol.com… het zijn zo maar een paar merken die zich gaan vestigen aan de Flevokust. “Dat is niet verwonderlijk, want de bekende logistieke hotspots in de Randstad raken overvol voor XXL-distributiecentra”, aldus Albert Jan Huisman de Chief Marketing Officer van Necron Group. “En dus komen er langzaamaan locaties in beeld die zich op logistiek gebied nog niet bewezen hebben, zoals de Flevokust en ook de Eemshaven”. “Necron Group had die trend al vroeg in de gaten en neemt als enige vastgoedinvesteerder en -ontwikkelaar het risico om juist op deze locaties XXL-distributiecentra te ontwikkelen. Het zijn de enige projecten die hier nog beschikbaar zijn voor nieuwe gebruikers’, zegt Coen van Dijk van vastgoedadviseur CBRE, die Necron begeleidt. Flevokust Op 31 maart ging aan de Flevokust de eerste paal de grond in van bedrijfshal 1 met een oppervlakte van circa 39.000 m2. Drie maanden later start hal nummer 2 van dezelfde omvang. Beide hallen komen tegenover elkaar, en hebben een middenterrein waar extra lange LZV-vrachtwagens kunnen manoeuvreren. Het gloednieuwe stateof-the-art distributiecentrum dat met kantoren op ongeveer 12 hectare grond komt, heeft in de voorverhuur al de eerste huurders mogen verwelkomen. De totale oppervlakte beslaat circa 80.000 m2 BVO, waarvan zo’n 70.000 m2 warehouseruimte. Het warehouse voldoet aan alle moderne en hoogwaardige gebruikseisen, waaronder ruim voldoende parkeerplekken, loadingdocks, een vrije hoogte van 12,2 meter en maximale vloerbelasting van 5.000 kg/m2. In Q1 2024 zijn beide DC’s beschikbaar. De DC’s zijn uniek gelegen aan de overslag haven van containerterminal CTU en direct naast de snelweg A6. De terminal heeft een capaciteit tot 100.000 TEU per jaar en zal naar verwachting groeien. Want zodra de vergroting van Kornwerderzandsluis gereed is, wordt de terminal zelfs toegankelijk voor deep-sea schepen. Eemshaven 72 - Logistiekvastgoed 2023

Flevokust Ten zuiden van de Flevohaven ligt het centrum van Lelystad, een opkomend gebied dat extra aantrekkelijk wordt met de opening van het nieuwe vliegveld Lelystad Airport. Met Amsterdam op ongeveer 55 kilometer afstand en Zwolle op 50 kilometer is Lelystad centraal gelegen en goed bereikbaar. Duurzaamheid Huisman: “Necron Group richt zich op duurzame ontwikkeling. Wij waren één van de eerste die aansloten bij Madaster, het circulaire bouwpaspoort, waarin alle gebruikte materialen worden geregistreerd. Zodoende is bij remontage aan het einde van de levensduur bekend welke materialen op welke wijze voor hergebruik beschikbaar zijn. Daardoor blijft ook de restwaarde van het gebouw hoger: alle materialen hebben een economische waarde.” Daarnaast bouwt Necron volgens internationale duurzaamheidsnormen, zoals BREEAM Excellent en CRREM. Bovendien is de ontwikkelaar koploper met innovatieve technologie. Zo paste Necron als een van de eersten geothermische energie toe in het in 2022 opgeleverde Intercityhotel Schiphol. Eemshaven Als we het over een nog niet bewezen gebied voor logistiek vastgoed hebben, dan is dat de Eemshaven wel. “Ook hier zie je weer dat Necron als avant garde ontwikkelaar dit soort locaties ontwikkelt. Waarbij wij verwachten dat de Eemshaven iets meer geschikt zal zijn voor de lokale maakindustrie”, aldus Coen van Dijk. De Eemshaven staat vooral bekend als ‘green energy hub’ van Nederland en heeft natuurlijk de unieke link met de lijndienst naar Kristiansand in Noorwegen. Necron start half april 2023 met de bouw van het DC van 68.000 m2, met in totaal 50 laadperrons en 6 overheaddeuren op maaiveldniveau voor LZV’s. Opslag, overslag of groupage, het is er allemaal mogelijk. De Eemshaven kent nog geen gebouw met deze functie, uniek gelegen aan de Noordelijke Zeeroute met een diepte van 15,5 meter. Het magazijn komt dicht bij de dokken en de havenautoriteiten en ligt strategisch bij de N46, N33, snelweg A7 (Amsterdam-Duitsland) en A28 (Utrecht – België). Ook bij deze ontwikkeling staat duurzaamheid hoog op de agenda met een koolstofneutrale voetafdruk dankzij onder meer moderne LEDverlichting en bijna 85% van het dak bedekt met zonnepanelen. Voorverhuur gestart Op beide locaties is de voorverhuur inmiddels in volle gang en met goed resultaat, want de eerste huurders hebben zich al gemeld. Er zijn ook vergevorderde besprekingen met een aantal vooraanstaande spelers, voor de ruimte die nog beschikbaar is. Necron AG Necron Group AG is een particuliere vastgoedinvesteerder en -ontwikkelaar. De strategie van het in Zwitserland gevestigde bedrijf is gericht op het identificeren van kansrijke locaties en het ontwikkelen daarvan voor met name Hospitality, Health Care en Logistics. De afgelopen drie jaar realiseerde Necron € 300 miljoen oftewel 200.000 m2 aan vastgoed in Zwitserland en Nederland. De Gross Development Value bedraagt ruim € 2,5 miljard, met ruim 1 miljoen vierkante meter in Nederland, Zwitserland en Spanje. Necron Group heeft momenteel 300.000 vierkante meter in aanbouw. Bekende projecten zijn onder meer: Intercityhotel Schiphol, Intercityhotel Zurich Airport, cold storage warehouse Ridderkerk, DC Hoeksche Waard, DC Dordrecht en nu ook de XXL-DC’s Flevokust en Eemshaven. www.necron.com www.cbre.com SCAN ME Logistiekvastgoed 2023 - 73

De leidende rol van logistieke ketens in een samenleving in transitie door: dr. Victor Verboeket, Lector Supply Chain Innovation, Fontys Hogeschool Techniek en Logistiek We leven in dynamische tijden. Sinds de Corona crisis is het bewustzijn van het belang en de kwetsbaarheid van voortbrengingsketens toegenomen. In dit artikel neem ik u mee in de ontwikkelingen in supply chains en hoe de sector daar mee om kan gaan. Ketens in ontwikkeling De ontwikkelingen van supply chains zijn onlosmakelijk verbonden aan een ‘VUCA wereld’. VUCA is het acroniem voor volatility, uncertainty, complexity en ambiguity. Zo werd de samenleving tijdens Corona geconfronteerd met tekorten aan medisch hulpmiddelen. Met de blokkade van het Suez Kanaal door de Ever Given bleek dat het westen toch wel erg afhankelijk was geworden van lange, geglobaliseerde ketens. Onze ketens zijn ‘lean’ ontworpen met als belangrijkste paradigma zo laag mogelijke kosten. Onze ketens bleken echter kwetsbaar, niet robuust, niet veerkrachtig, niet ‘resilient’. Daarnaast lijken extreme hitte, droogte of overstromingen – zoals in Zuid-Limburg in juli 2021 – haast gemeengoed geworden. Bijna jaarlijks ontstaan inmiddels capaciteitsproblemen bij de binnenvaart door laag water. Nederland staat haast stil door stikstof problematiek en het wachten is op het moment dat de échte tekorten ontstaan bij zeldzame grondstoffen. Earth overshoot day (de dag dat de mensheid alle biologische grondstoffen die de aarde regenereert gedurende een heel jaar) is in 2023 verschoven naar 13 mei. Belangrijke oorzaken hiervan zijn een verachtvoudiging van de wereldbevolking de afgelopen 200 jaar naar 8 miljard mensen in 2022. Bovendien is de wereldwijde welvaart – en dus consumptie – enorm toegenomen. Dit alles goedkoop geleverd via lean, lange, niet duurzame en kwetsbare logistieke ketens. Feit is dat deze logistieke ketens een aanzienlijke bijdrage leveren aan de emissie problematiek; Feit is ook dat logistieke ketens key enablers zijn van de transitie naar de onvermijdelijke circulaire economie! Logistieke ketens zorgen voor welvaart, maar hebben helaas een slecht imago. De ‘logistiek’ wordt geassocieerd met stinkende vrachtauto’s, verdozing van het landschap en arbeidsmigranten. Dit imago zorgt voor gebrekkig maatschappelijk draagvlak, maar ook voor al jarenlange teruglopende studentenaantallen in het mbo en hbo. Daarentegen heeft de sector een schrijnend gebrek aan gekwalificeerd personeel. Hoe om te gaan met deze dynamiek Traditioneel worden verstoringen in ketens opgelost met het verhogen van voorraden en dit gebeurde ook na de recentste verstoringen. Distributiecentra zaten - en zitten - vol, maar dat is onhoudbaar. Wat moet er gebeuren om ketens klaar te maken voor de duurzaamheidstransitie in een VUCA-wereld? Ik noem enkele alternatieve oplossingen. Digitalisering of ‘data-driven supply chains’ wordt genoemd als een belangrijk middel voor het verminderen van de kwetsbaarheid van ketens én het reduceren van de klimaatimpact én het personeelstekort. Hierbij zal een aantal voorwaarden zal moeten worden voldaan. Uiteraard zullen de IT-systemen er moeten zijn, hoewel deze technische capabilities (bijvoorbeeld platforms) veelal al bestaan. Voordat een keten ‘data-driven’ kan worden (…en bijvoorbeeld aan AI-toepassingen gedacht kan worden…) zal een ‘data fundament’ van goede kwaliteit beschikbaar moeten zijn. Vooral de menskant vergt veel aandacht in deze transitie. Mensen moeten namelijk kennis opdoen van digitalisering en er zal vertrouwen en 74 - Logistiekvastgoed 2023

de bereidheid moeten zijn om data te delen in- en tussen ketens. Ketens kunnen ook herontworpen en zo bijvoorbeeld korter worden. Door nearshoring kan productie dichter consumptie gebracht worden. Robuustheid kan ook verbeterd worden door ‘friendshoring’ of door ‘agility’(wendbaarheid) te implementeren. Ook kan het spreiden van risico’s over verschillende leveranciers (vermijden van single sourcing) geïmplementeerd worden. De verwachting is overigens dat wetgeving die eraan komt omtrent circulariteit zal leiden tot kortere ketens. Immers, het (verplichte) retourneren van relatief laagwaardige materialen na consumptie naar de andere kant van de wereld zal financieel onaantrekkelijk worden en derhalve productie automatisch dichter bij de consument brengen. Bovendien is de verwachting dat de nieuwe Europese wetgeving (fit for 55) die gericht is op reductie van emissies (Carbon Accounting) zal leiden tot kortere ketens (bijvoorbeeld door CBAM). Nog verbazingwekkend weinig bedrijven zijn bekend met de verplichting die grotere bedrijven al in 2025 (!) hebben om hun Scope 3 emissies te rapporteren. Dit zal ertoe leiden dat deze grotere spelers in de keten de kleinere MKB-spelers onder druk zullen zetten om hun Scope 1 en 2 emissies te rapporteren! Veel van de strategieën die gebruikt worden om logistiek te verduurzamen zijn bekend vanuit kosten reductie. Denk hierbij aan het optimaliseren van de vulgraad van vrachtwagens door ladingen te combineren, maar ook aan modal shift. De hierboven genoemde uitdagingen stellen belangrijke eisen aan het human capital. Het zittende personeel zal opgeleid moeten worden in digitalisering, in duurzaamheidsmaatregelen en zal vaardigheden moeten ontwikkelen om organisaties wendbaar te maken. Mbo en hbo-instellingen zullen hier een rol in spelen middels Leven Lang Ontwikkelen (LLO) programma’s. Daarnaast zal de instroom van goed opgeleide jonge logistici vanuit mbo, hbo en universiteit zeker gesteld moeten worden. Daartoe zal dit mooie vakgebied aantrekkelijk gepositioneerd moeten worden: weg van de associatie is met stinkende vrachtwagens en lelijke dozen naar een vakgebied waar jonge mensen met coole digitale technieken bijdragen aan een betere en schoner samenleving waar producten nog altijd op tijd op de juiste plek geleverd worden. ‹‹ www.fontys.nl Logistiekvastgoed 2023 - 75

KiesZon voor complete ontlading van uw energiestress Tackel duurzaamheidsdoelen én beperkte netcapaciteit met duurzame energiesystemen. De logistieke sector staat voor grote duurzaamheidsvraagstukken. De energietransitie is onontkoombaar en komt met vele uitdagingen. Bijvoorbeeld verplichte aantallen laadpalen en versnelde elektrificatie van de vloot. Met aan de andere kant de beperkte netcapaciteit. KiesZon helpt ondernemers uit deze spagaat met integrale energieoplossingen. “E en projectontwikkelaar investeert in een stuk grond voor een nieuw distributiecentrum. Ideaal als logistieke cityhub met elektrische voertuigen die de last mile bedienen. Geen gekke gedachte, want per 1 januari 2025 stellen de 30 grootste gemeentes flink wat meer emissievrije zones in. Door netcongestie is in dit gebied alleen een kleinverbruik-aansluiting beschikbaar, terwijl er veel meer capaciteit nodig is om de elektrische voertuigen te laden. Hierdoor kan de projectontwikkelaar zijn project niet verder ontwikkelen. Bij bestaande bouw zien we een vergelijkbaar probleem: huurders kunnen hun elektrische vloot niet uitbreiden. Dit is tegenwoordig eerder regel dan uitzondering”, vertelt Marianne Postmus. Verduurzaming en netcapaciteit Marianne is, net als Tom Hellevoort en Tom Markus, productontwikkelaar/projectmanager bij KiesZon. Dagelijks verlossen zij huurders en vastgoedeigenaren van hun energiestress met zonnestroom en meer. Zonnestroom is vaak de eerste stap bij verduurzaming van de energievoorziening. Het dak vol leggen met zonnepanelen voor stroomopwekking lijkt niet zo ingewikkeld. Maar daarmee ben je er niet. Teruglevering bijvoorbeeld wordt door de netbeperking ook steeds moeilijker. Hoe ga je daarmee om? KiesZon, sinds 2016 dochterbedrijf van Greenchoice, heeft alle kennis, kunde en techniek in huis om de energievoorziening van bedrijven te verduurzamen, ook in gebieden waar sprake is van netcongestie. 76 - Logistiekvastgoed 2023

Lokale energiebalans “Wij gaan altijd uit van de ambitie van de klant. Hoe houden zij met de duurzaamheidseisen en stroombeperkingen hun bedrijfsvoering optimaal?”, vertelt Tom Hellevoort. “Moeten bijvoorbeeld 20 elektrische voertuigen 100 kilometer afleggen, dan zorgen wij dat ze volgeladen zijn op het moment dat ze vertrekken. Dat realiseren we met bijvoorbeeld zonnepanelen die de energie opwekken en batterijen waarin we de overcapaciteit opslaan. Dat resulteert in slimmer gebruik van de netaansluiting. En is een oplossing voor de beperking op het verbruik. Door op het juiste moment op- en af te schalen, realiseren we de lokale energiebalans.” “Zo zijn er ook klanten die meer zonnepanelen plaatsen dan noodzakelijk is voor de eigen stroomvoorziening. Die overcapaciteit kan niet altijd terug het net op. Door slimme sturing, het op het juiste moment gebruiken van de energie en aanvullend de energie op te slaan, kun je die capaciteit toch benutten.” Holistische aanpak, ook zonder investering Omdat de uitdagingen zo groot zijn, weten ondernemers vaak niet waar ze moeten beginnen. Want er moet heel veel: de CO2uitstoot verminderen, voldoen aan steeds strengere energielabels, een verplicht aantal laadpalen plaatsen. Dat kost veel tijd. Bovendien wordt de totale energievoorziening complexer. Dat vraagt specialistische kennis. Energievoorziening is geen core business van vastgoed eigenaren en huurders. Maar wel van KiesZon, dat zich onderscheidt met een totaalaanpak. “Wij benaderen het energievraagstuk als een geheel en bieden een complete oplossing voor alle onderdelen”, vervolgt Marianne. “Het zonnedak, de batterijen, de laadinfrastructuur, de noodstroomvoorziening, noem maar op, vragen om centrale aansturing. De hele energieketen verzorgen wij voor de klant. Van vergunningaanvraag tot implementatie en exploitatie. Inclusief backoffice en onderhoud. Dat begint met wat wij energiemodellering noemen. We berekenen de optimale energievoorziening. Zon is vaak de basis. Vervolgens bepalen we hoe je de duurzaam opgewekte stroom zo efficiënt mogelijk inzet. Als de klant dat wil, kan dat zonder eigen investering.” Referenties KiesZon heeft de energievoorziening verduurzaamd van onder meer: MICHAEL KORS Locatie: Jaaropbrengst: Vermeden CO2 per jaar: WDP Locatie: Jaaropbrengst: Vermeden CO2 per jaar: RHENUS LOGISTICS Locatie: Jaaropbrengst: Venlo 7.000.000 kWh 4.200.000 kg Den Bosch 3.500.000 kWh 2.150.000 kg Rotterdam 6.000.00 kWh Vermeden CO2 uitstoot per jaar: 4.000.000 kg JUMBO NDC Locatie: Nieuwegein Jaaropbrengst: Vermeden CO2 per jaar: 4.100.000 kWh 2.460.000 kg Marianne Postmus Tom Hellevoort Tom Markus Klaar voor de toekomst Een infrastructuur verzorgd door KiesZon is, afhankelijk van de specifieke situatie, direct geschikt voor balancering van de lokale energievoorziening. Opgewekte zonnestroom wordt lokaal effectief benut. Pieken in verbruik kunnen worden verlaagd, wat helpt om de regionale congestie tegen te gaan. Zodra de netbeperking is opgelost, wordt de lokale infrastructuur ook geschikt voor balancering van het energienet. “Vanaf dat moment is de eigen energievoorziening niet alleen geschikt voor de lokale energiebalans. “Zo kan een batterij ingezet worden voor de balancering van het energienet; dit om het net op 50 Hertz frequentie te houden en stroomstoringen te voorkomen”, meent Postmus. “Als er te veel stroom het net opgaat, grijpt de netbeheerder in door bijvoorbeeld bij kwekerijen de lampen aan te zetten. Inzet van batterijen is een alternatief”, vult Markus aan. “Doordat wij een portofolio van klanten met batterijopslag hebben, kunnen wij helpen het landelijk energienet in balans te houden. Hierdoor kunnen wij ook een betere kWh-prijs bieden voor onze klanten.” Klanten hebben daar overigens geen omkijken naar. KiesZon verzorgt de duurzame energievoorziening en denkt ook mee over de financiering ervan, zonder omkijken voor de klant. www.kieszon.nl ‹‹ Logistiekvastgoed 2023 - 77

Zonnepanelen maken een distributiecentrum nog niet duurzaam Zonnepanelen alleen maken een distributiecentrum nog niet duurzaam. Het gaat om een duurzame rol voor het distributiecentrum in de keten. Dat vraagt om strategische samenwerking tussen bedrijven die er zitten. M et de komst van elektrische vrachtwagens en bestelauto’s is er een stevige energiebehoefte. Welke mogelijkheden biedt het distributiecentrum en het bedrijventerrein? Of is er hardnekkige netcongestie? Welke mogelijkheden biedt het gebouw voor het opwekken van stroom met zonnepanelen en de opslag van stroom? Wat zijn de verwachte energiekosten nu en in de toekomst? En wie gaat er investeren in de voorzieningen; de huurder of de verhuurder? Energie is een nieuwe vestigingsplaatsfactor. Maar, er is meer nodig om het distributiecentrum echt duurzaam te maken. Is het distributiecentrum behalve BREAAM ook inspirerend en aantrekkelijk? Draagt de inrichting bij aan het welzijn en de gezondheid van de medewerkers? Is het er leuk en gezond om er te werken? Het is al lastig genoeg om goed logistiek personeel te vinden. En als werkgever ben je ook verantwoordelijk voor een duurzame huisvesting van jouw personeel in de regio. Dat is wel zo eerlijk. Ruimte en faciliteiten delen zijn de nieuwe norm Distributiecentra worden gedeelde faciliteiten met andere bedrijven. De toekomst van distributie en transport is in samen bundelen, samen delen van capaciteiten delen en samen innoveren om de klant steeds beter van dienst te zijn. Het gaat om een duurzame rol voor het distributiecentrum in de keten. Kijk bij een nieuw distributiecentrum verder dan de huurprijs van de vierkante meters. Het gaat om met wie je samen, in de toekomst, het beste de klanten kan bedienen. Samen kun je uiteindelijk meer klanten bedienen, nieuwe business binnen halen en misschien wel kosten besparen. Wie wil je graag als buren hebben (en wie juist niet)? Een goede buur is beter dan een verre vriend. Zeker al je duurzaam wilt ondernemen. En, nogmaals, Zonnepanelen alleen maken een distributiecentrum nog niet duurzaam. ‹‹ Walther Ploos van Amstel Lector Citylogistiek Hogeschool van Amsterdam

TE HUUR: Grensverleggende logistieke hub REGIO DEN HAAG A4 WESTLAND 15 min MAASVLAKTE Europoort Rotterdam www.rotterdamlogisticspark.nl A20 15 min 7 min N57 Hellevoetsluis Rotterdam Logistics Park A15 RE nieuwe blankenburg verbinding A15 15 min ROTT Rotterdam Logistics Park ligt tussen Rotterdam en Hellevoetsluis met een uitstekende aansluiting op de A15. De A15 biedt een goede verbinding met de Tweede Maasvlakte, het Westland via de Blankenburg tunnel (operationeel ’24) en het Europese achterland. • 100.000 m² logistiek verdeeld over 5 gebouwen • 1e fase van 47.000 m² gereed eind ‘23 • Flexibele unit indeling vanaf 9.200 m² • Uitstekende ligging t.o.v. het havengebied van Rotterdam • Duurzaam ontwerp o.b.v. cradle to cradle principe Ontwikkelaar: Kapitaal partner: Gebouwd door: De 1e fase van RLP van in totaal 47.000 m² is in aanbouw en wordt eind ’23 opgeleverd. De distributiecentra van RLP zijn zo ontworpen dat gebruikers optimale vrijheid hebben om de indeling af te stemmen op hun logistiek behoefte. Units zijn te huur vanaf 9.200 m². RLP wordt circulair ontwikkeld, waarbij Design for Re-use centraal staat met veel oog voor detail en aandacht voor de mens. Meer informatie: 088 989 98 98

Smartlog Works. Danny Maronier Teamleider loods “Het fijne van een DHG Smartlog is dat de loods is uitgerust met een CO2 blus installatie, hierdoor kan ik als teamleider veilig mijn werk uitvoeren en kan ik mij extra focussen op andere dingen om alles in goede banen te leiden.” Bekijk Nederland in vogelvlucht en je kunt er niet omheen: Smartlog, hèt kwaliteitsconcept voor hoogwaardig logistiek vastgoed van DHG. De benchmark in XXLwarehousing. Imposante, solide gebouwen met een strakke moderne architectuur. Ideaal gesitueerd op een voortdurend groeiend aantal logistieke hotspots. Bekijk een Smartlog van dichtbij en wat direct opvalt is de superieure afwerking. Het geraffineerde oog voor detail en kwaliteit, overal en in elke hoek. Representatief voor het grote geheel. Smartlogs zijn bovendien licht, efficient, flexibel en zeer breed toepasbaar. Hier is het heel fijn werken. SMARTLOG

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76
77. 77
78. 78
79. 79
80. 80

Home