0

route naar verbindend leiderschap debbie molhuizen hard & zacht denken & doen weten & vragen sturen & coachen horen & luisteren afstand & nabijheid illusie & werkelijkheid

route naar verbindend leiderschap debbie molhuizen

© 2010, Uitgeverij Ten Have Postbus 5018, 8260 GA Kampen www.uitgeverijtenhave.nl ontwerp: buro RuSt foto auteur: Aan van Vliet ISBN 978 90 259 6091 9 NUR 808 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written permission of the publisher. 4

vertragen 12 zelfkennis 15 meditatie 30 verstillen 46 oude tactiek 18 stiltegebied 10 de kopenhagen 7 chef 36 kabouters 50 fluistering 69 tussentaal 54ritme 60 verstaan 74liefde 84 levensvragen 90 tussen ooit&nooit 81 verbinden 102Winst 124 niveaus van communicatie 114 technologie 112 reflecteren 117 eigen Waarheid 139 beWustzijn 134 angsten 128 doen 126 ego 133 5

inleiding 6

We leven in een tussentijd. tijdens deze periode laten we het oude achter ons terwijl het nieuwe nog niet in zicht is. dit fenomeen speelt zich af in de samenleving en heeft impact op organisaties en onszelf. We staan voor de opgave om met elkaar nieuwe vormen te vinden, andere verbindingen aan te gaan en ons opnieuw te bezinnen. We zijn de vraag aan het beantwoorden of we ons land, onze organisaties en onszelf op een juiste wijze leiden en richting geven. de samenleving Neem de samenleving waarin we leven. We moeten onder andere leren omgaan met een financiële en een klimaatcrisis, een toename van diversiteit en steeds meer uitingen van agressie. Laten we om te beginnen de kredietcrisis onder de loep nemen. De aandeelhouders, directies, commissarissen en politiek leiders gaan zich op een nieuwe manier tot elkaar verhouden. Zij staan voor de opgave het heersende gebrek aan vertrouwen om te zetten in vertrouwen. De financiële sector is op zoek naar vernieuwing van het systeem, maar heeft nog geen passende antwoorden gevonden. Daarnaast is de klimaatcrisis het gesprek van de dag. Kopenhagen leverde niet op wat we ervan verwacht hadden. De aarde lijkt op te warmen, maar in welke mate is nog niet helemaal duidelijk. Over cO²-uitstoot wordt naarstig onderhandeld en voor het niet kappen van bomen wordt inmiddels fors betaald. Het verlangen bij te dragen aan een schone en duurzame aarde groeit. Organisaties spelen in op dit verlangen door maatschappelijk verantwoord te ondernemen (mvo). Zij leggen daarmee een verbinding tussen het behoud van de aarde en ondernemerschap. Het is voor velen echter de vraag hoe deze link gelegd kan worden. Ook hier is de tussentijd een feit. We laten het oude achter ons terwijl de antwoorden nog niet gevonden zijn. 7

Een andere tendens is dat de woede en agressie in de samenleving toenemen. Het vermogen om diversiteit te waarderen lijkt te zijn verdwenen. Waar we eerder te boek stonden als een multicultureel en tolerant volk, is het nu eerder schering en inslag dat de bv Nederland alleen van Nederlanders is. We lijken die tolerantie inmiddels te zijn kwijtgeraakt. Uit angst, onder andere voor het verlies van identiteit. Een van de gevolgen is dat er uitsluiting en stigmatisering plaatsvindt. En de gevolgen daarvan uiten zich in explosies, aangezien de menselijke emoties ergens heen moeten. Denk aan de moord op Pim Fortuyn en Theo van Gogh en de rellen in culemborg. Het zijn allemaal uitingen van agressie, en angst is een van de onderliggende drijfveren. Het is ons nog niet duidelijk op welke wijze wij ons tot elkaar kunnen verhouden, met behoud van authenticiteit. Het komt erop neer dat we onszelf kunnen zijn en erop kunnen vertrouwen dat juist als iedereen zichzelf mag zijn, er meer rust is in de samenleving. Want waarvoor wordt er gestreden? Juist: om het mogen behouden van eigenheid. Wat zal er gebeuren als we de strijd loslaten en gaan onderzoeken op welke wijze we met elkaar kunnen leven? We kunnen dan gaan kijken naar de overeenkomsten in plaats van de verschillen. Leren zijn wie we zijn, in relatie tot de ander en dus verbonden. En ja, daar hoort het leren accepteren van grenzen bij. Zaak is dan wel, dat diverse groepen mee kunnen praten over welke grens acceptabel is. Het is een tussentijd, waarin de grenzen zijn vervaagd en de normen en waarden niet meer gelden zoals ze golden. Wij dienen elkaar weer te gaan verstaan. En dat is ons nog niet gelukt. Het antwoord is het voeren van dialoog. Dat is in mijn beleving de weg. Omdat daarmee mensen in de gelegenheid komen te zien wie zij zelf zijn en te ervaren met wie zij samenleven. Te voelen wat henzelf en anderen beweegt. En dat vraagt tijd. Tijd om te vertragen, elkaar vragen te stellen, ons oordeel uit te stellen en te onderzoeken. We zijn die vaardigheid verleerd en verkeren in een tussentijd waarbij we uitgenodigd worden tijd te nemen voor bezinning en verbinding met onszelf en anderen. Voorheen was de kerk de plek waar ruimte werd gecreëerd voor bezinnende en trage vragen. De secularisering heeft er echter voor gezorgd dat mensen bij zichzelf te rade moeten gaan om uit te vinden waar zij voor staan en waar zij in geloven. Het wegvallen van de kerk als centraal instituut heeft de behoefte aan dergelijke verdiepende vragen niet weggenomen. Het verlangen naar gepassioneerd leven, verbinding en bezinning lijkt namelijk groter dan ooit. En die behoefte wordt inmiddels voor een deel op ons werk ingevuld. ‘van kerk naar werk’ de organisatie Het is niet verwonderlijk dat organisaties mede door deze ontwikkeling voor grote veranderingen staan. Zo is een leven lang dezelfde baan bij dezelfde werkgever inmiddels vrijwel uitgesloten en blijven zitten terwijl het werk eigenlijk geen voldoening biedt, komt steeds minder vaak voor. We zijn 8

uit op passend werk, waar mens en organisatie blij van worden, omdat het bijdraagt aan de doelstellingen van het individu en het bedrijf. Er komt meer en meer ruimte voor individuen en teams om bij te dragen aan het resultaat vanuit eigen initiatief en ondernemerschap. Het is daarom vanzelfsprekend dat bij selectie vaak gevraagd wordt naar ondernemende kwaliteiten. Als het zo is dat het werk steeds meer de plek is voor mensen om uiting te gaan geven aan hun passie en bevlogenheid, dan zal de organisatie moeten faciliteren dat de mens binnen de organisatie die plek kan vinden die dat mogelijk maakt. Daar ligt een nieuwe taak voor organisaties. Maar hier ligt ook een rol voor het individu binnen de organisatie. het individu Persoonlijk leiderschap binnen organisaties is dan ook een hot item. Wie leiding geeft aan zichzelf, zeker in professionele organisaties, heeft strepen voor op de ‘volgers’. Authenticiteit en proactiviteit staan voorop. En dat is, tot voor kort, weleens anders geweest. Deze tijd vraagt dan ook veel van mensen zelf. Zij krijgen meer en meer de ruimte om de bezieling in organisaties terug te brengen. We worden uitgedaagd om onze eigen talenten en kwaliteiten in te zetten en volledig te benutten. Daagt jouw werkgever je nog niet uit om te ontdekken wat je talenten zijn en wat je wilt neerzetten in de wereld? Dan doe je het tegenwoordig zelf wel! De keuzevrijheid wordt steeds bewuster ervaren. We willen werken vanuit onze passie en een wezenlijke toegevoegde waarde leveren. Het is echter voor diverse groepen mensen lastig zelf te ontdekken wat de persoonlijke route is. Of, als je de route wel kent, deze voluit en met overtuiging te bewandelen. Denk in het algemeen aan de late veertigers/vijftigers van deze tijd. In het verleden werd je binnen organisaties niet gevraagd wat je graag wilde doen en waar je talent lag. Je vervulde je taak en persoonlijke inbreng werd zelden gevraagd. Om dan in deze tijd zonder begeleiding gevraagd te worden naar wat jij wil bijdragen aan de resultaten van de organisatie, kan dan ook lastig zijn. De dertiger heeft weer heel andere dilemma’s. De keuzevrijheid maakt dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Je kent geen schaarste en je hebt grote talenten. Loslaten van geld, macht en status om jouw eigen richting te volgen, is echter een spannende aangelegenheid. Je bent eraan gewend geraakt en of een verandering je gelukkiger maakt, weet je natuurlijk maar nooit. De twintiger is in mijn beleving gewend zijn eigen verlangens te benoemen, meer met gevoel in het leven te staan. Echter, de rest is daar nog niet altijd mee bezig of heeft dat vermogen (nog) niet. Jij bent misschien wel klaar voor zelfsturing en richting geven aan jezelf in relatie tot de ander, de ander is dat echter nog niet. En daarbij hoor je regelmatig: ‘Wie denk je wel dat je bent om met jouw twintig jaar al zo in het leven te staan?’ Het kan dus lastig zijn voor mensen om te zien wat zij zelf willen bijdragen of om wat zij willen ook te kunnen uitleven. Zij leven in een tussentijd, waarin onmacht gevoeld kan worden omdat er geen richting lijkt te (mogen) zijn. 9

10

Niet voor niets heb ik dit boek geschreven. Het lijkt mij prachtig als jij als lezer zelf je eigen weg vindt, mede doordat je geïnspireerd bent geraakt door anderen. Om een helder beeld te schetsen van de wijze waarop je je eigen weg kan ontdekken, heb ik het boek opgebouwd rond de fasen die je doormaakt op het moment dat je gaat onderzoeken wat je nu eigenlijk echt wilt. De drie fasen zijn: Deze fasen worden uiteengezet in 1, vertragen verstillen verstaan 2 en 3. Er zijn interviews opgenomen, experts aan het woord gelaten en hier en daar ontmoet je een portret van een mens zoals jij en ik. Zij vertellen recht uit hun hart waar hun eigen tussentijd over gaat. In 4 komen tien geïnterviewden aan het woord, die zicht bieden op de ontwikkelingen in de samenleving en hun zienswijze over (persoonlijk) leiderschap delen. Zij gaan in op begrippen als verbinding, zingeving en resultaat. In dit hoofdstuk wordt ook de winst van tussentijd belicht. In 5 kun je lezen hoe jij verbindend kunt zijn. Je leest tien tips die je mee kunt nemen op jouw eigen tussentijdse weg. En je kunt ze ook weer laten. Want dit boek gaat vooral over het vinden van je eigen waarheid. Dwaal door de verhalen van bekende en minder bekende Nederlanders. Lees hoe onder anderen chef-kok Hans van Wolde, drummer cesar Zuiderwijk en hoogleraar Business Spiritualiteit Paul de Blot kijken naar de tussentijd. Lees de column van Pieter Jouke en ontmoet andere mensen zoals jij en ik. Ontdek in welke fase jij je bevindt. Laat je inspireren door verhalen en getuigenissen van anderen. Deel je eigen verhaal. Verbind en geniet van de tussentijd! debbie molhuizen voorjaar 2010 ‘iedereen is een leider – in ieder geval over zichzelf’ 11

beWust Worden beWust zijn beWust beWegen 12 1ver

rtragen Jij erkent dat doorgaan op dezelfde wijze je niet verder zal brengen. Je ziet dat je jezelf herhaalt. Je weet en voelt dat wat je doet niet het gewenste effect heeft. Je gedachten volgen elkaar in rap tempo op. Het hoofd draait overuren en je twijfelt. Je bent je bewust aan het worden… dat het wellicht ook anders kan of mag. Misschien zelfs moet. 13

zie de deining Waaro ontdek met Welk voe kijk & luister. in de eerste fase van de tussentijd kom je jezelf tegen. Bij herhaling zie je jezelf dingen doen waarvan je je afvraagt of ze wel echt bij je horen en/of effectief zijn. Denk aan je manier van communiceren, de baan die je hebt óf juist nog niet hebt. Het type vrienden met wie je je omringt, je relatie, of het verlangen daarnaar. Je vraagt je steeds vaker af of dit de weg is. Of het klopt waar je mee bezig bent. Deze vragen en gedachten gaan gepaard met een onbehaaglijk gevoel. Het antwoord op de vraag of het klopt waar je mee bezig bent, kan negatief zijn. ‘Nee, ik communiceer niet effectief’, of ‘De baan binnen deze branche voldoet eigenlijk niet aan wat ik echt ambieer’. Het zijn veelgehoorde antwoorden van mensen die zich begeven in de eerste fase van de tussentijd. Dan kun je drie dingen doen. ik verander graag de ander! Optie één is de schuld bij de ander leggen. Deze optie noem ik ook wel de ‘Ik verander graag de ander-strategie’. Met jou is niets mis en je bent nu eenmaal zoals je bent. oude Wijn in nieuWe zakken Optie twee is er zo snel mogelijk voor zorgen dat je ervan af komt. De situatie is naar en vervelend en ja, het beste wat je dan kan doen is zorgen dat je het onbehaaglijke gevoel kwijtraakt. Dat doe je onder andere door van baan te veranderen, teamleden te ontslaan of een nieuwe partner te zoeken. Jij blijft dezelfde en de situatie wijzigt. 14 vertragen Optie drie is vertragen. In de vertraging ga je ontdekken op welke wijze jij voelt, denkt en handelt en welke situaties lastig of vermoeiend voor je zijn. Je neemt meer tijd en ruimte om bewuster te worden, te werken en te leven. Voor deze optie heb je lef nodig. Je gaat namelijk je zelf onderzoeken en je weet nog niet wat jouw eigen innerlijke antwoorden zijn. Je stapt in een wereld van zelfkennis.

op je je beWeegt. ertuig je onderWeg bent. De mens transformeert van binnenuit en alleen als hij of zij* zelf de wens heeft weer te zijn wie hij in essentie is. De wens tot vertraging treedt dus alleen dan op als je zélf merkt dat je last krijgt van je eigen manier van denken en handelen. Deze ‘last’ kan ontstaan doordat je steeds vaker merkt of hoort dat anderen je gedrag of houding als negatief, vervelend of destructief ervaren. Of omdat je zelf merkt dat je vermoeid, geïrriteerd of gefrustreerd raakt van je eigen manieren en patronen. vergroot je zelfkennis. leef beWust. Een eerste stap in de richting van het vergroten van zelfkennis is in gaan zien dat de oorzaak van terugkerende lastige situaties in werk en/of privé niet buiten jezelf ligt. De oorzaak is te vinden in jezelf. Dat betekent dat jij invloed hebt op jouw leven. Door te vertragen kun je bewust worden van wat jouw levenswijze is en welke consequenties deze heeft. Om antwoorden te vinden op dergelijke vragen is het zinvol uit de ratrace te stappen. Zijwegen te nemen. B-wegen in te slaan. De pont te pakken in plaats van de brug. Je te laten verrassen door wat zich aandient. het resultaat van vertragen: tussen handelen & verstillen Het doormaken van de eerste fase van de tussentijd geeft helderheid over de volgende stap op je weg. Je wilt zelf verder onderzoeken: wat je weerhoudt, wat je belemmert, waar jouw kracht ligt, waarvoor je op de wereld bent. Je wilt gaan luisteren naar je eigen gefluister en je wilt met je zelf aan de slag. Om aan het einde van de eerste fase te weten wat je niet wilt, en je af te vragen wat je wel wilt. klopt het, Waar jij mee bezig bent? *hij/zij: we schrijven ‘hij’, je kunt ook ‘zij’ lezen. 15

‘ ALS JE HAAST HEBT,MAAK OMWEG DAN EEN ZO LUIDT EEN AZIATISCH SPREEKWOORD ’ 16

OM TE BEDENKEN WAT ER WERKELIJK GEDAAN MOET WORDEN WIE EEN OM WEG MAAKT, WINT TIJD WAAR HIJ NOOIT OP WAS GEKOMEN 17 MISSCHIEN EN ZIJN HEM INTUSSEN OPLOSSINGEN TE BINNENGESCHOTEN

Ik wist niet welke aanpak ik moest kiezen. Mijn oude tactiek werkte niet meer maar een nieuwe had ik nog niet. Marc Mussæus . 1971 . afdelingshoofd 18

19

Wanneer begon jouw tussentijd? Dat is lastig te zeggen. Als je het goed bekijkt, dan spelen de drie fases van de tussentijd – het vertragen, het verstillen en het verstaan – zich in mijn leven in het groot af en ook in het klein. hoe bedoel je dat? Nou, als ik naar het grote kijk dan zie ik dat ik altijd heel erg nieuwsgierig en onderzoekend en breed geïnteresseerd was. Ik was vroeger tegelijkertijd onderzoeker en leraar. Dat begon al toen ik als jochie van acht jaar oude strijkijzers en televisies uit elkaar sleutelde om te zien hoe ze werken. Ik vond het geweldig om andere mensen uit te leggen hoe het zat. Daar kon ik ontzettend van genieten. Dus, goed beschouwd zie je daar mijn passie al. Toen ik ging studeren twijfelde ik tussen bedrijfskunde, psychologie en werktuigbouwkunde. Het werd werktuigbouwkunde maar omdat ik zo breed geinteresseerd was, ging het op de universiteit mis. Ik hield me met van alles en nog wat bezig, was meer een student van het leven. Maar ik besteedde onvoldoende tijd aan mijn eigenlijke studie. In het eerste jaar op de universiteit had ik maar een voldoende voor één van de vijftien verplichte vakken. De decaan zei dat ik maar beter met werktuigbouwkunde kon stoppen. Dat wilde ik niet, en zeker niet om die reden. Maar ik ging me wel afvragen wat ik dan wel wilde. Ik heb op het punt gestaan om meer mijn hart te volgen en over te stappen naar psychologie. Ik had de inschrijvingspapieren al in huis. Uiteindelijk heb ik het allemaal niet gedurfd, denk ik. Ik wilde heel graag een gezin en er moest brood op de plank komen en dat kon in mijn 20

beleving niet met iets waar mijn hart lag. Dat moest met knokken. Ik deed oogkleppen op en vanaf dat moment bestond mijn leven uit studeren. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat. Toen heb ik laten zien wat ik waard was. Ik dacht toen nog dat ik de dingen die ik leuk vond wel kon gaan doen als ik de studie eenmaal af zou hebben. Maar na de universiteit ben ik dat knokken helemaal niet meer kwijtgeraakt. Ik ben gewoon hetzelfde blijven doen, alleen nu in een bedrijf in plaats van op de universiteit. Ik was achteraf gezien geen leuke collega, denk ik. Ik kon behoorlijk driftig en ongeduldig zijn, hield weinig rekening met anderen, want ik moest dóór. het lijkt erop dat je wegdreef van je passie… Wat dreef jou? Lachend: Ego. Helemaal! En vechten, gewoon knokken. Ik dreef op drift. Ik kreeg er ook een kick van, toen het goed ging. Ik was niet alleen cum laude afgestudeerd, maar kreeg ook de prijs voor de beste afstudeerscriptie in de werktuigbouwkunde in Nederland in dat jaar. En in het bedrijf ging dat door. Ik kreeg meer verantwoordelijkheden, promoties en was al snel de jongste manager op mijn niveau. Maar tegen de tijd dat ik vader werd, besefte ik dat er méér was om gelukkig van te worden. Ik kwam bij een leiderschapsprogramma. Daar leerde ik mensen kennen die met vergelijkbare thema’s rondliepen. Wat waren voor jou dan aanwijzingen dat jouw mechanisme van knokken, van drift, niet meer genoeg was? Ik denk niet dat ik dat toen al in de gaten had. Ik denk dat ik toen nog het idee had dat ik in plaats van minder, méér moest gaan doen. dus je was aan het rennen, je voelde dat het niet genoeg was en je ging harder rennen om het op te vullen… Zo voelde dat wel. Het echte vertragen is in het leiderschapsprogramma begonnen. hoe verliep dat? Het was iets wat ik nog nooit had gedaan. We trokken er vier dagen voor uit om ons af te vragen wat we meegemaakt hebben in ons leven en wat ons gevormd heeft. Daarna hebben we stilgestaan bij wat je naar de toekomst mee wil nemen en wat je achter je wil laten. En dat alles in een groep gelijkgestemde mensen Ik zag toen heel helder voor ogen dat ik dingen aan het doen was, die niet echt bij mij pasten. en hoe was die ontdekking? Bitterzoet. Ik had altijd allerlei rationalisaties bedacht waarom ik de dingen deed zoals ik ze deed. En daar heb ik mee afgerekend. Dat was het bittere deel. Ik moest zelf veranderen. 21

met welke rationalisaties heb je dan afgerekend? De belangrijkste is wel dat ik zo snel carrière heb gemaakt omdat ik zo hard heb geknokt. Vanuit de overtuiging dat ik er alleen met hard zijn zou kunnen komen. En de rationalisatie is dan: het is heel logisch dat ik hard werk want daarmee verdien ik mijn geld, creëer ik mijn veiligheid. Je moet dus niet mopperen, Marc, zo hoort het nu eenmaal. Nu denk ik dat ik zeker zo snel, of zelfs sneller, carrière had gemaakt als ik meer oog voor de mens had gehad, daar veel meer tijd voor had genomen. dus de grootsheid zat hem toen in het winnen en nu zit die in de verbinding tussen mensen? Dat was toen natuurlijk ook al zo. Als ingenieur verdien je echt geen geld door iets te bedenken en het vervolgens op papier te zetten. Je verdient er pas geld mee als iemand anders het oppikt en ermee aan de slag gaat. En er uiteindelijk – bijvoorbeeld in een fabriek – dingen ook echt gemaakt worden. daarmee zie je jezelf nu als onderdeel van het geheel. Ja, daarvoor dacht ik: als ik nu maar ontzettend slimme dingen bedenk, dan krijgen we fantastische patenten en de rest moet iemand anders dan maar weer doen. En was ik allang weer met iets anders bezig. Ik chargeer nou een beetje. Maar al met al is dit toch wel de teneur. en toen had je dit inzicht. Wat gebeurde er daarna? Nou… Het heeft wel even tijd nodig gehad voordat het een inzicht was. Het kwam meer bij mij op als een vraag: stel nou dat ik veel minder hard had geknokt… Want na het inzicht van de eerste module van het leiderschapsprogramma, werd ik in de tweede module weer met al mijn valkuilen geconfronteerd. Daar ging ik weer los in mijn oude patronen. hoe uitte zich dat? Lacht: In gedrag dat toen door de trainer ‘plunderend gedrag’ genoemd werd. ‘Het team’ stond centraal in die module. Er was een oefening waarbij we in drie teams een zo hoog mogelijke toren moesten bouwen van hout en touwen. Wij gingen jagen voor meer materiaal dan de andere groepen, zodat wij gingen winnen. En dat gebeurde ook. Maar het bracht me eigenlijk niks. Ik zat behoorlijk te mokken. Ik denk dat ik eigenlijk naar erkenning zat te zoeken voor het winnen van die oefening. En daar draait het natuurlijk helemaal niet om. Maar ik bleef daar maar in hangen. 22

je wilde gezien worden... Ja. Eigenlijk wel ja. Ik denk dat ik zocht naar waardering voor mijn oude patroon. Ik kan me herinneren dat ik zei: ‘Ja maar die mannelijke eigenschappen, het competitieve, dat is toch óók goed?’ dat kom ik vaak tegen bij mensen in de tussentijd. in deze vertragingsfase zoek je naar bevestiging:‘ja hallo, het klopt toch wat ik doe?’ en dan een beetje bozig in jouw geval. Ja precies! En met ‘bozig’ had ik wel die wedstrijd gewonnen. Maar je hebt daar niets aan, behalve dat het een egoboost had kunnen zijn als maar voldoende mensen het ook zo gezien hadden. Dus in die zin kreeg ik een grote spiegel voorgehouden over mijn eigen gedrag. Het ging die hele module zo door. Tot de laatste oefening. Ik wist niet meer wat ik er mee aan moest. je was helemaal in verwarring? Ja, ik wist niet welke aanpak ik moest kiezen. Mijn oude tactiek werkte niet meer maar een nieuwe had ik nog niet. We hadden een case waar we een bedrijf waren met magazijnpersoneel dat verdacht werd van stelen. Toen had het management overalls voor ze laten maken zonder zakken. Wel hele stoere overalls, met vlammen op de rug, maar ze kwamen er natuurlijk niet mee weg. Het magazijnpersoneel ging in staking. We waren verdeeld in groepen: managementteam, ondernemingsraad, personeel en een directie, waar ik in zat. De enige opdracht die we kregen was: ‘Lever een zo effectief mogelijke bijdrage’. En ik denk dat ik helemaal niets geleverd heb. Ik heb wel een paar pogingen gedaan, maar ik deed niet echt meer mee. Ik wist niet hoe ik nou een effectieve bijdrage kon leveren. Toen ging ik meer observeren, ook mezelf. 23

en hoe voelde dat? Veel beter dan ik gedacht had. En toch trapte ik er in de derde module weer in. Die had Leiderschap als thema. En daar wilde ik wel graag mee experimenteren, maar ik was natuurlijk niet de enige. Dat resulteerde toch weer in haantjesgedrag. Op de laatste avond gingen we eten met z’n allen. Buiten, bij de haven, prachtig weer, naast de bootjes… Maar de volgende dag was de deadline van onze opdracht en ik wist echt niet meer hoe we als groep nog een goed resultaat neer konden zetten. Ik had zwaar de pest in! Toen merkte ik dat een van de trainers mij van de andere kant van de tafel recht aan zat te kijken. Dwars door het gesprek van de anderen heen, maakte hij zo’n gebaar van: ‘Kijk nou eens om je heen, jongen, waar je zit’. En dat is ook eigenlijk wat ik me nu realiseer over mijn werk. Ik heb prachtige dingen gedaan, kan er de mooiste verhalen over vertellen. Maar heb ik nou echt genoten? Nee. Dat niet. Het moest allemaal. En het moest sneller en beter. je hebt bewust de vertraging opgezocht toen je aan het leiderschapsprogramma begon. en je bent langzaam inzichten aan het vergaren over wie jij bent, waar je vandaan komt en wat je wilt. kun je al zeggen dat je ergens voor bent gaan staan? Nee. Dat nog niet. Volgens mij zit ik nog midden in de verstilling. Ik versta nog niet… En dat is wel prima. 24

tussen doen . Hou in een dagboek bij wat je beleeft en hoe je je voelt. . Herken je een patroon? En is het patroon naar je zin? . Luister aandachtig naar je adem. . Tot waar reikt jouw adem? . Waar voel je spanning tijdens het ademen? . Vraag feedback aan vrienden, collega’s, mogelijke partner en familie. . Is het beeld dat zij van jou schetsen gelijk aan jouw zelfbeeld? . Zijn er discrepanties en zo ja, zie jij daar kansen tot persoonlijke groei? . Installeer een hangmat en ontdek of je erin kan blijven liggen. . Richt speciaal voor jezelf een plek in je huis in. & aten 25

en… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? adri van de velden: teamplayer het Werkt in het team veel beter als ik me Wat meer terugtrek 26

En… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? Jazeker. Ik heb ingezien dat ik voor mijn huidige werk ook andere leiderschapstijlen moest leren inzetten dan ik gewend was. Mijn leiderschapstijl is van nature directief en dat is een prettige stijl van leidinggeven voor de interim-manager die ik was. Maar nu heb ik een baan waarin ik na opbouwen ook in stand moet houden en dan is directief zijn niet meer genoeg. Ik heb gekozen voor de weg van bewustwording, een coachingstraject. Toen ontdekte ik dat het in het team veel beter werkt als ik me wat meer terugtrek. Dus als ik een kwestie gewoon op tafel leg en de mensen laat reageren, zonder meteen te beginnen met: ‘Dit vind ík ervan.’ Het bijzondere is, dat ik op deze manier, door los te laten, toch bereik wat ik wil. Het team is nu veel meer een eenheid. Ze zijn minder passief en nemen het heft in handen. Dat geeft energie in plaats van dat het mij energie kost om iets voor elkaar te boksen. Ik heb ook met het team besproken dat ik in een coachingstraject zit. Vroeger zou ik dat hebben afgeschermd; nu denk ik er niet eens bij na om het te vertellen. Ik heb mijn gevoel gevolgd. Dat zien mensen niet als een teken van zwakte. Toen ik meer ging delen, gierde van alles door mijn lijf. Dat was een vreemde gewaarwording. Daar ben ik toen bewust bij stil gaan staan. Ik wil nog wel leren mijn lichaam te ontspannen. Letterlijk stilstaan. Ademen. Niet continu naar het einde van mijn adem praten. Dat gaat allemaal nog niet onbewust; ik zal er wel alert op blijven. 27

28

29

30

meditatiepeter van soest bezinner 31

In een boekje over boeddhisme las ik voor het eerst over meditatie. Daarin werd beschreven dat onze geest vertroebeld raakt door de drukte van de dag, net als een glas met modderwater dat steeds in beweging is. Wanneer je stopt met roeren en bewegen wordt het rustig; het zand en vuil zakken naar de bodem en het water krijgt zijn helderheid terug. In meditatie ervaren wij onze geest in zijn oorspronkelijke rust en helderheid. Er is een deel van de geest dat denkt en plannen maakt, herinneringen ophaalt, emoties en gedachten schept, dat zich waar wil maken via allerlei concepten en constructies. Daardoor blijft de oorspronkelijke staat van de geest verborgen. Deze oorspronkelijke staat van de geest – het diepste wezen van de geest – is onveranderlijk. stel je golven voor die opkomen Stel je golven voor die opkomen en weer verdwijnen in de oceaan. Zo komen gedachten en emoties op uit de geest, en keren er weer in terug. In het dagelijks leven is het ene (afgescheiden) deel van de geest druk in de weer met de golven. Zo blijft verborgen dat de geest de gehele oceaan is: de bewegingen van het water, het ijs en de voortdurende stilte in de diepte, alles wat erin leeft. Tijdens meditatie vertraagt de gedachtestroom (het ene afgescheiden deel van de geest) en ontstaan openingen die de oorspronkelijke staat van de geest, de oceaan, zichtbaar maken. 32

Meditatie is een staat van zijn, het verkeren in de oorspronkelijke staat van de geest: ‘Zoals de aarde het regenwater opneemt, de bomen zich voegen naar de wind en een dier zich neerlegt om te sterven, zo is de menselijke geest in zichzelf ontspannen en onbevangen.’ * Liefdevol, dankbaar en met mededogen zie ik wat er verschijnt. Alles is volmaakt. Er is niets wat hoeft te worden afgewezen of te worden bereikt. Een gelukzalige, vredige staat. Voor de meeste mensen – in ieder geval voor mij – is oefening nodig om af en toe een glimp op te vangen van deze staat van zijn. Beoefening leidt tot inzichten in mezelf en hoe ik in het leven sta. en Weer verdWijnen in de oceaan Het heeft mij gebracht dat ik dankbaar kan zijn voor alles wat er is en dat ik me vrij kan voelen ten opzichte van mijn levenssituatie. Dat ik rustig ben in stressvolle omstandigheden en me niet laat verleiden bepaalde situaties te beheersen. Ik sta liefdevoller en met meer mededogen in het leven, wat me helpt me niet te laten beïnvloeden door het gedrag van andere mensen. Het helpt me een authentiek antwoord te geven op wat ik op mijn pad tegenkom. * uit: Het juwelenschip, Longchenpa 33

en… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? guido d’hoore: commercieel helper minder stress, beWust afstand nemen. kortom: gedoseerder 34

En… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? Poeh, daar vraag je wat. Dat weet ik zo niet, hoor. Ik weet wel dat ik een heel ander mens aan het worden ben. Ik ben een stuk rustiger. Een jaar geleden was het alleen maar presteren. Ik wilde altijd nummer één zijn. Ik kon altijd nog wel méér hebben. Mijn kostschoolachtergrond heeft daar alles mee te maken. Daar moest ik toen ik twaalf was naartoe. Ik was de jongste en ik moest zien te overleven. Dat kon ik heel goed. Ik ontwikkelde tactieken om erbij te horen, om vooraan in de rij te staan, om gewaardeerd te worden. Veel kennis vergaren, bijvoorbeeld. Want kennis is macht. Ik heb die tactieken jaren toegepast. Totdat ik fysieke problemen kreeg, aan mijn kransslagader. Ik zie nu ook dat kwaadheid vroeger de enige manier was waarop ik me uitte. Een file kon me al op de kast krijgen. Nu kan ik ook anders emotioneel worden. Huilen. Dat is vreemd voor mij, maar wel fijn. Dan ben ik het daarna ook echt kwijt. En ik heb nu ook oprecht plezier. Ik lach veel meer dan eerder. Als ik nu terugval in mijn oude ik, ga ik heel bewust ademen: vanuit mijn buik en niet vanuit de borst. Ik ben accountmanager bij een grote verzekeraar en dat blijf ik zeker doen. Ik vind dat hartstikke mooi werk: omgaan met mensen, klantcontact. Maar voortaan wel op mijn manier. Minder stress, bewust afstand nemen. En als ik gepensioneerd ben, ga ik heel andere dingen doen. Vrijwilligerswerk. Bejaardenzorg of buurtwerk of zo. Misschien wel voor een paar maanden naar Nepal om daar mensen te helpen. Het zorgen voor mensen zit ook in mij, naast dat commerciële. Ik had ook heel goed verpleger kunnen zijn. Haha, eigenlijk heb ik nu heel veel inzicht in mezelf. Ik kijk in wel tien verschillende spiegels. En ik ben er heel erg blij mee. 35

jarenlang Was hij vooral bezig met het zorgen voor anderen. hij gaf er zijn restaurant beluga een sterrenstatus mee, maar nu Wil patroncuisinier hans van Wolde Wel eens leren hoe hij lief kan zijn voor zichzelf geboren 23 november 1967 in Rotterdam studie Koksschool Rotterdam en vervolgens alle cursussen die nodig zijn om de absolute top te bereiken. carrière 1989 Taverne d’Ouwe Haven, Vlaardingen 1990 World Trade Center, Rotterdam 1991 Officierskeuken Koninklijke Landmacht 1992 Elysée Parkhotel, Nieuwerkerk aan den IJssel 1993 Corona, Den Haag 1994 Toine Hermsen (‘mijn grote leermeester’), Maastricht 1997 Opening Beluga, Maastricht 2007 Beluga Nxt Door 36

tijd voor de chef 37

Joviaal zwaait hij de deur van het designpand aan het Place Céramique in Maastricht open: Hans van Wolde, gekleed in witte koksbuis, verwelkomt zelf de lunchgasten. Het restaurant is strak, stijlvol en ook op een doordeweekse woensdag bomvol. Iedereen wil de smaaksensatie meemaken van het restaurant dat in 2008 door het blad Lekker werd uitgeroepen tot het beste restaurant van Nederland. Een paar minuten later staat Van Wolde alweer in de keuken: hij ruikt, proeft, roert en kijkt. En terwijl een ober rustig afwacht, componeert hij de coquilles op een groot bord. Geen geschreeuw of hectiek; de keuken van Beluga oogt als een geoliede machine waar iedereen weet wat hij moet doen. Het kost hem zichtbaar moeite zijn geliefde domein te verlaten en zich te voegen aan de keukentafel. Maar zodra het over de tussentijd gaat, is de chef erbij. Zonder al te veel uitleg, snapt hij waar het om draait. ‘Elk mens maakt het mee: ik ben net veertig geworden. De afgelopen twee jaar heb ik een enorme overgang in mijn leven meegemaakt.’ Beschrijf eens wat er in die periode van verandering in u omging? Ik voelde dat ik toegankelijker werd. Dat ik eindelijk serieus werd genomen. Ik hoef niet meer bang te zijn dat ik zomaar failliet ga. Maar bovenal ben ik mezelf gaan accepteren. Ik heb super ADHD, dat voel ik aankomen. Vanmorgen ook. (Hij slaat op de tafel.) Power! Dan kan ik alle buxussen in een half uur knippen. Even over dat faillissement; u hoeft zich toch geen zorgen te maken? Beluga is een heel hoge boom. Als ik één dingetje fout doe is het afgelopen. Ik moet elke dag 45 mensen te eten geven, ik moet zorgen dat ik goed personeel behoud. Ik ben maar een gewone Rotterdamse jongen. Ik kan alleen één ding heel erg goed: koken. U heeft vast periodes gekend waarin u daar minder zeker van was? Zonder meer. Dat is gewoon het leven. Alleen veel mensen beseffen het niet. Kun je er als eigenaar en chef-kok wel uitstappen en tijd voor jezelf nemen? Daarom was het ook zo moeilijk. Ik kan toch niet zomaar uit die keuken weglopen? Maar ik moest wel. Ik ben mezelf zo tegengekomen dat ik het gewoon moest doen. Ik kon niet meer opstaan. Ik was zo klaar. Af. Over. Ik kon niet meer eten, drinken, lopen, niets verzinnen. Dat heet een burn-out... Ik heb helemaal geen burn-out. Pas als je toegeeft aan een burn-out heb je er een. Ik was gewoon ontzettend klaar. 38

Wat heeft u toen gedaan? (Diepe zucht) Relatie verbroken. Terug naar mijn appartementje gegaan. Ik had een huis met haar, drie kindjes erbij. Niet van mij, hoor. Dat is mijn grootste doel: drie sterren en drie kinderen. In welke volgorde? Eerst de ster. Ik geloof in een relatie en kinderen op latere leeftijd. Dat moet ook wel, want ik ben niet jong meer. Ik koppel er geen tijdstip meer aan, ik zie wel hoe het loopt. ‘Weet je Wat belangrijk is? of je eraan kunt toegeven dat je iets bereikt hebt’ In uw vak moet u het andere mensen naar de zin maken. Waar zit de zorg voor uzelf? Ik ben een pleaser, ik wil altijd aardig zijn. Mensen zeggen tegen me dat het verkeerd is, maar het hoort bij mij dus waarom zou ik het niet doen? Dat klinkt alsof u nu dingen kunt loslaten. Hoe heeft u dat geleerd? Therapie. En afzondering. Anderhalve week helemaal niemand om me heen. Ik heb echt de stilte opgezocht. Gemediteerd ook. Bewustwording is een kwestie van twee keer om dezelfde vijver heenlopen. De tweede keer zie je van alles wat je de eerste keer niet hebt gezien. Omdat u uzelf vergeet… Ik probeer bewust te genieten. Van mijn Hästens-bed, bijvoorbeeld. Of van het moment dat ik na het sporten thuiskom en lekker ga zitten. Beetje nadenken. En dan kruip ik onder de douche en smeer ik allemaal lekkere crèmetjes op mijn gezicht. Dan heb ik het goed met mezelf. Maar dat kan opeens omslaan. Soms sta ik voor de spiegel en denk ik: verdomme, waarom sta ik hier alleen? Maar dat komt wel. Ik heb een huis gekocht dat ik precies ga inrichten zoals ik dat wil. De afgelopen jaren heb ik alleen dingen voor anderen gedaan. Nu is het tijd om mezelf te leren liefhebben. ‘beWustWording is een kWestie van tWee keer om dezelfde vijver heenlopen’ Ik moet dit doen. Het lijkt wel alsof ik een fundament moet bouwen. Een fundament dat Hans heet. En vanuit dat fundament groeien dingetjes omhoog. 39

Zoals Beluga Nxt Door? Dat zijn zakelijke dingen, dat doe ik met twee vingers in mijn neus. Er komt een hotel bij, een cateringbedrijf, een kruidentuin. Ik ben met negen concepten bezig die allemaal door elkaar lopen. Ik moet nu leren genieten. Van mezelf, van wat ik heb bereikt, het bedrijf, het personeel dat ervoor gaat. Ik vond het allemaal maar gewoon. Een dikke auto. Even een scooter kopen. Tweede ster? Genomineerd voor het beste restaurant? Doodnormaal. Hoe is dat nu? Anders, maar ik kan het niet onder woorden brengen. Ik kan het wel voe len: in mijn buik, net onder mijn navel. Ontstaat inspiratie in stilte of in hectiek? Het komt gewoon: thuis in stilte, maar ook gewoon hier. Ik heb vandaag bijvoorbeeld een ontzettend lekkere dag. De zon schijnt, de bloemist komt binnen met een onwijs mooi boeket. Als ik dan naar de keuken ga en ik krijg een eend in mijn handen, kan ik daar iets ongelofelijk moois mee doen. ‘het lijkt Wel alsof ik een fundament moet bouWen. een fundament dat hans heet’ Wat is de functie van eten in het contact tussen mensen? Ik probeer met mijn eten iets naar boven te halen bij mensen. Als er een stel binnenkomt, geef ik ze een hand bij de deur en praat ik even met ze. Als ik dan voor ze mag koken wat ik wil, kan ik ze verliefd koken. Het lukt niet altijd, maar er zijn mensen die helemaal in vervoering raken. Dan dacht ik vroeger: dat zeggen ze alleen om mij te pleasen. Als mensen het nu zeggen, kan ik het compliment ontvangen en het geweldig vinden. Weet je wat belangrijk is? Of je eraan kunt toegeven dat je iets bereikt hebt. Is het genoeg? En mag het in de kleine dingen zitten? 40

-vertragenexperimenteren reizen daag jezelf uit marokkaans proberen ga naar andere landen indiaas durf eens iets anders te eten proeven foto: Andy Holmes 41

-verstillenvoelen zelf paddenstoelen zoeken neem de tijd voor de bereiding Waarnemen Waar je echt blij van Wordt Wat vind je echt lekker? sloWfood bitter & zout rijke smaken 42 foto: Gunnel Svensson

eten Wat jij lekker vindt selectief -verstaangenieten ‘een bruine boterham met rosbief, verse tomaten en mozzarella’ ‘vis, onWijs krap op de huid gebakken met lekkere olie en veel citroen’ afgestemd eten accepteren 43

en… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? jenneke welmers: het helpt mij onthaaster om niet zo’n haast te hebben 44

En… heb je nog een inzicht opgedaan de laatste tijd? Jawel. Het belangrijkste inzicht van de laatste tijd is dat ik in het leven niet per se voor alles of niets hoef te gaan. Ik mag ook meerdere dingen leuk vinden. Ik houd van theater, toneel. En de horeca trekt mij ook: zorgen dat mensen het naar hun zin hebben. Ze entertainen. In mijn werk heb ik alleen op een heel zakelijke manier met mensen te maken. Ik ben nieuwe dingen aan het uitproberen. Aan het proeven, als het ware. Ik zit nu op kleinkunstles. Daar deed ik in het begin nogal onhandig over. Dacht dat mensen dat gek van mij zouden vinden. Maar ze zeiden juist: ‘O, dat past precies bij jou!’ Dat op zich was een hele ontdekking voor mij. Ik ga ook een weekje stage lopen bij de radio en ik help een vriend met het nadenken over een horeca-concept. Hoe helpt dat inzicht jou? Het helpt mij om niet zo’n haast te hebben. Als ik mezelf niet toesta om stil te staan, is het een ongemakkelijke, onrustige tijd en ben ik geneigd in mijn oude mechanisme te blijven acteren. Mijn mechanisme bestond uit intellect en inhoud. En regeltjes en overtuigingen. ‘Je kunt maar het beste bij een grote organisatie werken; daar heb je de meeste kansen’, was er zo een. Ik vind de intellectuele uitdaging nog steeds leuk, maar de balans is een beetje zoek. Ik wil meer nadenken over wat ik leuk vind. Ik geniet van deze tussentijd. Het is niet onrustig meer. Van het ‘proeven’ op zich word ik nu al blij. Ik vind het voor het moment wel best dat er even geen doel is. Ik hoop wel dat het er nog eens komt, maar het hoeft niet nú. Het proces is nu als het ware het doel. Dat mag best even zo blijven. 45

beWust Worden beWust zijn beWust beWegen 46 2ver

rstillen Je hebt de moed je te verdiepen in een wereld waar de kennis over jezelf verborgen ligt. Het onderzoeken waar jij voor staat, wat je bezig houdt en waar jij blij, boos, bang of bedroefd van wordt, brengt je in verroering. Het is vaak spannend in deze periode, omdat de richting nog onduidelijk is en de weg soms onbegaanbaar lijkt. En toch ga je door met jouw onderzoek. Omdat je voelt dat het jou inzicht geeft. 47

blijf zitten Waar je laat je adem stromen. en schrik. in de tWeede fase van de tussentijd onderzoek je je eigen overtuigingen, aannames, beelden, paradigma’s, emoties en reacties op situaties. Je staat stil bij wat jou beweegt, hoe je handelt en hoe je reageert. De aandacht ligt op het hier en nu, en je maakt waar zinvol een uitstap naar het verleden. Zo kan het zijn dat je merkt dat je steeds in dezelfde rol belandt. Bijvoorbeeld dat je overal waar je gaat of staat degene bent die de koppen bij elkaar houdt. Je verbindt en zorgt dat er harmonie is. Een prachtige eigenschap. Maar je merkt ook dat het lastig voor je is om je eigen stem te laten horen. En dat wordt nu net gevraagd binnen je huidige functie. Dan kan het – in deze tweede fase van de tussentijd – zinvol zijn je bewust te worden van hoe jouw rol en positie binnen het gezin zich heeft ontwikkeld. Ben je die rol aan het herhalen of kun je ook experimenteren met andere rollen? Het is aan te raden in deze fase je eigen overtuigingen en waarden te ontdekken. Zij bepalen immers wat je ziet (en niet kunt zien omdat je nou eenmaal een bril op hebt die je laat kijken zoals je altijd kijkt). Het kan dus van belang zijn jezelf onder de loep te nemen en bijvoorbeeld te ontdekken in hoeverre gedachten werkelijk van jou zijn of van een ander. kijk en laat. leer te ervaren dat de tijd gevoelens & gedachten laat verplaatsen. bijna als vanzelf. 48

zit en verroer je niet. . Systemen, denk aan gezin, familie, school, vrienden en verenigingen, waarin we opgroeien geven ons in grote mate ‘richting’. De bril waardoor je hebt leren kijken, bepaalt voor een groot deel wat je ziet. blijf kijken, en ga zijn met Wat er is Zelfinzicht verruimt jouw blik. Je krijgt een helder beeld van wie je bent, waar je voor staat en wat jou beweegt. Ook ga je zien wat jou belemmert, vastzet, beangstigt of benauwt. Je bent een geheel, met talenten en verborgen krachten, met schaduwkanten en onhebbelijkheden. Vaak weet je diep van binnen al lang waar je blij van wordt. Of het nu gaat om een baan, een relatie of de manier waarop je je vriendschappen wilt inbedden in jouw leven. De kunst is niet zozeer een nieuwe invulling te bedenken, nee de kunst ligt in het leren luisteren naar je eigen gefluister. het resultaat van verstillen: tussen kijken & doorzien Je hebt de moed doorontwikkeld naar jezelf te blijven kijken en te doorzien wat jou beweegt, ook als dat lastig blijkt. Je hebt overtuigingen, waarden en (vaak opgelegde) normen ontdekt. Je hebt ernaar gekeken, je hebt ze onderzocht en daar waar gewenst heb je ze losgelaten of een eigen richting gegeven. Je hebt contact gemaakt met je eigen emoties, je ego en superego. Je hebt jezelf vragen gesteld zoals: Waar ben ik aan gehecht? voor?/ Wat weerhoudt mij te zijn wie ik ben? wat mijn hart en ziel mij ingeven? / Waar ben ik bang / Wat belemmert mij te doen Je hebt jezelf doorzien en kunt dan een beweging maken die bij jou past. 49

overtui de kabouters in je leven Je hebt jaren geloofd in je eigen manier van kijken en handelen. In tijden van verstilling kan het zijn dat je van een aantal van je overtuigingen af wilt. De ongewenste overtuigingen laten zich echter niet zomaar wegpoetsen. Juist dan blijven de zinnen in je hoofd zich herhalen als een grammofoonplaat die niet meer te stoppen is. Zie een overtuiging als een kabouter die jij al jaren in dienst hebt om je in je oor te fluisteren hoe je moet denken, hoe je moet voelen, hoe je vooral niet moet voelen en hoe je moet handelen. Je leest het goed: veel moeten dus. 50

igingen Deze kabouters, sommige met een lange baard (omdat ze al jaren in trouwe dienst zijn) en sommige met een groene of rode puntmuts (uit op gemeenschapszin of vol van passie en vuur) laten je niet zomaar los. Ze hebben het prima naar hun zin, zo bij jou in de buurt. En bovendien… ben je niet al jaren wie je bent dankzij al die kabouters in je hoofd? Je zult dus merken dat een kabouter zich niet zomaar het bos in laat sturen. Vergelijk het met een skippybal die je onder water wilt houden. Wat gebeurt er? Deze skippybal zal hoe dan ook een keer bovenkomen. Met veel kracht en op de meest onhandige momenten (als je net je kin boven het water hebt bijvoorbeeld). Het advies is dan ook: eren die kabouters. Niks ‘weg met de overtuigingen’ of er ‘vanaf willen’. Bedank de kabouter voor alle jaren trouwe dienst. Voor de steun die hij gegeven heeft, de ontelbare momenten die hij je richting gaf en voor de vanzelfsprekendheden die hij inbracht. En niet te vergeten voor het vertrouwen dat hij je gaf. En dan komt het moment van transitie: nodig de kabouter uit om met pensioen te gaan. Goed verzorgd natuurlijk, dat wel. Creëer een mooie paddenstoel in het bos, met een deurtje zodat hij er af en toe nog eens uit mag om zijn verhaal aan je te vertellen. Geef een kopje thee aan zijn op maat gemaakte tafeltje en zorg dat hij af en toe bezoek van je krijgt. Met een bosje bloemen bij voorkeur. De kans dat de kabouter zich laat verleiden tot een nieuwe gedachtegang is zo het grootst. Je kunt de kabouter, juist omdat hij zich vertroeteld en gezien voelt, vertellen dat je liever zelf de richting bepaalt. Zo kun je bijvoorbeeld waar één van je kabouters eerst helder en duidelijk meldde dat ‘niemand te vertrouwen is’, best influisteren dat je eens gaat ontdekken hoe het is om te leven met de overtuiging ‘dat mensen te vertrouwen zijn’. Eén ding is zeker: kabouters bestaan in ieders gedachten! Zegt mijn kabouter. 51

en… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? petra jungblut: in de stilte spiegelaar ontmoet ik mezelf: fijne dingen en nare dingen 52

En… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? Nee. Het is er eigenlijk bij ingeschoten. Ik wilde mediteren, maar ik ben zomaar de dag ingerold. Ik heb er de tijd niet voor genomen, hoewel ik die wel had… Ik mediteer bijna elke dag. Dat doe ik door me te focussen op mijn ademhaling. In stilte, op een kussentje. Even de tijd nemen om bij mezelf te komen. Mediteren maakt mij rustig. Er is dan minder angst en meer acceptatie. Het is echt stilstaan. En in de stilte ontmoet ik mezelf: fijne dingen en nare dingen. Tijdens het mediteren ben ik ook wel met de buitenwereld bezig, met ideeën voor de toekomst. Dan word ik een innerlijke waarnemer van mezelf, waarbij angsten en andere emoties als het ware voorbijkomen zonder dat ik er in mee hoef te gaan. Het is soms wel confronterend, maar ik word er completer door. En ik heb sterk de behoefte om mezelf te worden. Dat maakt me rustig. Ik was gewend om in mijn hoofd te leven. Dat gaf mij een gevoel van controle, van veiligheid. Maar dat is schijn. Goedbeschouwd kreeg ik toen precies wat ik niet wilde: afwijzing. Want ik was niet echt. Ik zat heel erg in een keurslijf. Ik leefde met scenario’s. Dacht altijd stappen vooruit: als dit, dan dat. Ik durfde niet eens spontaan te bewegen, gek te doen. Ik keek ook altijd achterom: wat zullen ze precies bedoeld hebben? Ik ben altijd bang geweest om stil te staan. En voor stilte. En nu ik het doe, is het zó fijn! Het is zo’n verademing. Ik voel mijn lijf veel meer, ik voel het stromen van binnen en toch is het rustig. Die rust zou ik graag door willen geven. Soms wil ik het mensen wel toeschreeuwen: dóe het nou! Ga nou stilstaan! 53

tussen is de ruim ik en het is de ui van het op naar een v tuss en mij. 54

ntaal mte tussen n itdrukking p zoek zijn verbinding ssen jou 55 de ander

renée hablé ‘Mijn leven lang heb ik moeite met oordelen en kritiek. Zelfs een simpel weerwoord kon me al van mijn stuk brengen. Vaak voelde ik me aangevallen terwijl dat helemaal niet de bedoeling was. Nog steeds kan ik schrikken als mijn man ‘gewoon’ iets tegen mij zegt. Ik denk vaak dat zijn commentaar kritiek op mij bevat, terwijl dat helemaal niet het geval is. In 1995 kreeg ik een andere kijk op kritiek en weerwoord toen de journalist Ischa Meijer stierf. Ischa stond bekend om zijn scherpe en op het oog meedogenloze interviews. Daarbij spaarde hij zijn gesprekspartner niet met zijn felle commentaar of snedige opmerkingen. Maar bij zijn dood zei Olga Zuiderhoek tegen Hanneke Groenteman: ‘Ischa bedoelde het vaak zoveel feestelijker dan het werd opgevat.’ Deze woorden raakten mij: feestelijker. Wat bedoelde zij daarmee? Ik realiseerde me dat Ischa vaak heel fel uit de hoek kwam, en dat hij daarvan ook zichtbaar genoot. Maar hij leek het vaak niet kwaad te bedoelen, het voelde zelden vals aan. Pas zeer recent kwam ik tot de ontdekking dat mijn moeite met oordelen en kritiek gestoeld is op de, foute, veronderstelling. Ik, een mens, zou foutloos moeten of kunnen zijn. Ik eiste dat van mezelf en van een ander. Ik probeerde me voor te stellen hoe het zou zijn als ik geen fouten meer zou maken en andere mensen ook niet. Als ik nooit meer een weerwoord zou geven of ontvangen. Plotsklaps zag ik in wat Olga met ‘feestelijker’ zou kunnen bedoelen. Als ieder mens beperkt is in zijn mogelijkheden, zijn visies, zijn opvattingen. Als ieder mens slechts een deel van het geheel tot zijn beschikking heeft, dan kan het uitdelen van oordelen en kritiek een zinvol en plezierig samenspelen worden. Dan kunnen we gaan stapelen; jouw deel mededelen en het geheel completer maken. Dus delen wordt een mogelijkheid tot helen. Ik mag dus rustig mijn inzichten ronddelen, als ik maar niet de illusie heb dat mijn visie de waarheid is of zou moeten worden. Het zou fijn zijn als mijn woorden ook door de ander vrij worden ontvangen, als een tussentaal, niet als een eindstation. Als ik mijn woorden en die van een ander behandel als tussentaal, een taal tussen jou en mij en niet als een waarheid die geaccepteerd of bestreden moet worden, kan ik anders omgaan met oordelen, kritiek en weerwoord. Niet alleen in de omgang met kritiek, maar ook als je samen ergens niet uitkomt, kan ik bewust in de tussentaal gaan. Ik leg mijn wensen makkelijker op tafel en kan die van de ander beter horen als ik weet dat het tussentaal is die we spreken. Tussentaal is een troostvol begrip in lastige momenten: het geeft de hoop dat je elkaar kunt bereiken. Delen wordt helen in tussentaal.’ 56

debbie molhuizen ‘Oordelen en normen hebben mij heel lang houvast gegeven. Daardoor had ik voor mezelf een helder beeld wat ‘goed’ was. Het goed en beter heeft mij jaren geleid in de richting van presteren. Dan had ik, in mijn perceptie, bestaansrecht. Kritiek staat daar haaks op, want door kritiek werd mijn overtuiging aangevallen: ik deed het niet goed, dus ik had in mijn beleving ook geen bestaansrecht. Het nare gevoel rond mijn hart en in mijn maag maakte mij vaak van streek. De door mij gepercipieerde aanval werd per direct beantwoord met verdediging. Je kunt je voorstellen dat er van verbinding en groei vanuit gezamenlijkheid weinig sprake was. Ik voelde mij daardoor vaak alleen. De omslag in mijn leven begon op de universiteit. Ik kreeg kritiek. Ik zie mezelf nog op dat moment. Ik ging van mijn stoel op de tafel zitten. Ik maakte mezelf groter, verhief mijn stem, ging in de aanval. Waarop Martin Euwema, docent sociale en organisatiepsychologie, met compassie teruggaf wat hij waarnam en interpreteerde: ‘Je verplaatst van plek en je verheft je stem. Er volgt een stroom van woorden die het tegendeel moeten bewijzen. Ik heb het idee dat je je aangevallen voelt, klopt dat?’ Voor het eerst voelde ik mij gezien, voor zover ik mij dat kan herinneren. Gezien in wat er is, ook al was dat een pijnlijke constatering. Dat kon Ischa Meijer zo mooi. Pijnlijke waarnemingen en interpretaties brengen op compassievolle en confronterende wijze. En dat is voor mij waar tussentaal over gaat. Waarnemingen en interpretaties inbrengen vanuit de gezamenlijke gedachte dat het onderzoeken van wat je gezegd of gegeven wordt, je verder kan helpen in je ontwikkeling. Ik realiseer mij dat we oordelen nodig hebben, dat ons dat structuur biedt. Echter de grens tussen oordelen en veroordelen is zo dun. Zelf heb ik tussentaal nodig. Om te leren, te onderzoeken en mijzelf daarmee te trainen om het oordeel uit te mogen stellen. Mijn waarneming en interpretatie in contact te brengen en niet per se dat wat ik ervan vind. ‘Want wat je vindt, dat moet je bij de politie brengen’, zegt mijn vriendin Lotte altijd.’ tussentaal geeft de verbinding aan: het is het spanningsveld tussen jou en mij in taal. er is contact. en als er even geen woorden zijn? dan houden we wel contact en zetten we het in de tussentijd. ‘ ’ 57

het begrip tussentaal helpt mij om de ruimte tussen mij en de ander te verkennen, om nader tot elkaar te kunnen komen, maar het biedt ook de mogelijkheid om nog even in het ongewisse rond te zweven. tussentaal is dan meer een zoek- dan een vindtaal. ik vind jou… is dan ook geen definitief oordeel, maar een afbakening van mijn ruimte ten opzichte van die van jou. het biedt de mogelijkheid van een ontmoeting. ‘ ’ ‘ ik blijf dit moeilijk vinden. het woord vinden heeft voor mij een andere lading gekregen, zo door de jaren heen. vinden lijkt vaak in communicatie te verwijzen naar het eindoordeel. en dat beknelt mij vaak om te blijven onderzoeken. mij helpt het te horen wat iemand ziet en wat het effect van mijn gedrag is op de ander. oké, ik begrijp dat als we met elkaar een nieuw oordeel creëren over vinden, dat we meer ruimte krijgen tot onderzoeken. laten we erover doorpraten… ’ tussentaal biedt mij de gelegenheid te ontdekken wat de ander en mij beweegt, bezighoudt en wat de ervaringen zijn. zonder een enkele waarheid, met erkenning voor wat er op dat moment is. en dat kunnen mooie ervaringen en gevoelens zijn en ook nare en pijnlijke. ze zijn even. ja, in tussentaal lijkt alles gelijk. oordeel of niet. en dat biedt ruimte. ‘ ’ 58

tussen doen . Experimenteer eens met diverse vormen van meditatie. Zo kun je bijvoorbeeld vipassana meditatie toepassen om de vaardigheid te leren gedachten en gevoelens te laten bestaan zonder dat je actie hoeft te ondernemen of er van ‘weg’ moet. Je leert als het ware de tijd, met alles wat zich aandient, zijn werk te laten doen en je krijgt inzicht in je eigen patronen, gedachtegangen en emoties. . Deel je ervaringen, gedachten en gevoelens met anderen. Zoek mensen uit met wie je over jouw vraagstukken in gesprek kunt gaan en laat eens het achterste van je tong zien. . Neem dierbaren mee in jouw ontwikkelproces. Vertel hen wat je bezighoudt en op welke wijze je je aan het ontwikkelen bent. Wees daarover zo open mogelijk. . Geef jouw eigen inzichten niet te snel door als advies aan een ander. Kenmerkend voor ieders transformatie is dat een ieder eigen en unieke ervaringen kent. Door deze algemeen geldend te willen maken, bijvoorbeeld omdat je er zo enthousiast over bent, is er minder ruimte voor de ontwikkeling van het andere individu. . Stel vragen. Zie het stellen van vragen als een ware kracht. Vergeet vooral de hulpvraag niet! & aten 59

ce—sar—zui—der—Wijk: zon—der—r 60

cesar zuiderwijk (1948) is drummer van neerlands enige echte rockband, de golden earring. zuiderwijk begon ooit met gitaar, maar raakte daar snel op uitgekeken. het fysieke en extraverte drummen sprak hem meer aan. later werd hij bekend om zijn uitbundige drumstijl en spectaculaire drumsolo’s. zuiderwijk geeft ook leiding aan zijn muziekschool music station en geeft regelmatig workshops aan aanstormend drumtalent. hij is in gesprek met frits philips over ritme. iedereen heeft gevoel voor ritme Het gesprek met Zuiderwijk vindt plaats in zijn muziekschool aan de Haagse Prinsestraat. We worden meermaals onderbroken door telefoontjes van moeders die de hartenwens van hun zoon in vervulling willen laten gaan: een drumles van Cesar Zuiderwijk. De interrupties geven de gelegenheid om de lesruimte goed op te nemen. Veel drumapparatuur, bekkens, en trommels. Maar ook veel foto’s van Zuiderwijk en de andere bandleden van de Golden Earring. De ruimte ademt rock-’n-roll. Zuiderwijk: ‘Veel jongens willen drummen, dat vinden ze stoerder dan dat gepiel met zes snaren. Het is ook lekker fysiek en expressief.’ Wat is ritme? ‘Ritme is een puls, een regelmatig terugkerend iets. Het zit in de natuur, in het verschil tussen dag en nacht, de kalender, de zee. Het zit in het lichaam, in het hart. Maar ritme is ook iets dat je zelf maakt om met anderen samen te spelen. Het is een afspraak waarop je iets kan bouwen. Je hebt het nodig om iets moois te maken. heeft iedereen ritmegevoel? Ja, zelfs baby’s hebben het. Als iemand tegen me zegt dat hij geen ritmegevoel heeft moet ik een beetje lachen. Als je een paar passen normaal kunt lopen heb je gevoel voor ritme. Je kunt ook nooit uit de maat zijn. Een maat bestaat uit zoveel afzonderlijke punten, dus wanneer ben je dan uit de maat? Vlak vóór of na de tel is ook in de maat, alleen net een andere.’ maar hollanders zijn toch van die houten klazen? als je op een willekeurige dansvloer kijkt dan trek je een andere conclusie. ‘We zijn een volk van schaatsers en boeren die achter de ploeg aan lopen. In gebieden met veel zon zijn de mensen veel losser. Ze lopen daar veel buiten, bewegen zich anders. Maar ritme zit in elke mens, ook in ons Hollanders. Tegenwoordig zie je dat de jeugd zich veel soepeler beweegt. Met name tijdens de periode vlak vóór de puberteit swingen ze er lustig op los. Je ziet dan echt niet dat het Hollandse kindjes zijn. rit—me—valt al—les—uit—el—kaar 61

als iedereen ritmegevoel heeft, kan iedereen dan drummen? ‘Iedereen kan de maat houden. Maar een drummer moet meer kunnen dan dat. Hij moet een goede lichaamsbeheersing en coördinatie hebben. Hij moet zijn armen en benen onafhankelijk van elkaar kunnen bewegen en verschillende ritmes tegelijk aanhouden. Daarbij komt een aantal fysieke vaardigheden kijken. De polsen en enkels zijn de scharnierpunten; het kost vele oefenuren om die soepel en sterk te maken.’ maakt het uit of je links of rechts bent? ‘Ik ben ervan overtuigd dat ieder mens alles zowel links als rechts kan. Alleen moet je op school voor een van beide kiezen. Maar als je alles vanaf het begin met beide handen en benen doet, dan leer je beide kanten beheersen. Het is zonde dat dat niet gestimuleerd wordt. Overigens is de beste methode tegen RSI gewoon de muis een tijdje in de andere hand nemen. Het is even wennen, maar het werkt echt!’ in hoeverre is ritme een communicatiemiddel? ‘Het eerste communicatiemiddel over grote afstanden was waarschijnlijk een holle boomstam die over een diepe kuil werd gelegd en waar ritmisch op gestampt werd. Daarmee werden enorme afstanden overbrugd. Een grote Japanse taiko hoor je wel vijftig kilometer verderop. Daarmee werden allerlei berichten geseind. In Afrika was de drum ook een oorlogsinstrument. Een leger met duizenden djembe’s moet ongelooflijk angstaanjagend geweest zijn. Als dat op je afkwam moest je heel dapper zijn wilde je niet wegrennen. De Schotten deden dat ook met hun doedelzakken en tromgeroffel. Daar word je koud van. In de 18de en 19de eeuw werden de legers aangestuurd met trommels. De soldaten waren tot in de puntjes gedrild en wisten precies welke actie bij welk ritme hoorde, wanneer ze een carré moesten vormen, moesten aanvallen, terugtrekken, etc. Ze wisten tijdens die gigantische veldslagen precies wat ze moesten doen. Het ritme hield alles bij elkaar. Wie de controle over het ritme verloor, verloor de veldslag. Overigens waren de eerste bands militaire bands.’ raak je nooit uitgekeken op ritme? Enthousiast: ‘Nee! Ik kan moeiteloos tien ritmes bedenken die nog nooit gespeeld zijn!’ Zuiderwijk begint met zijn voeten op de grond te stampen en op de tafel te roffelen. ‘Hoor je dat?’ vraagt hij. Dan zet hij een nieuw ritme in. ‘De basis blijft hetzelfde, een vierkwartsmaat, maar ik leg er nu een ander ritme overheen.’ Inderdaad klinkt wat Zuiderwijk nu speelt anders. Hij vervolgt: ‘Het is een soort alfabet. De mogelijkheden zijn eindeloos. Als je een maat verdeelt in vier tellen, en die weer in vier punten, krijg je dit: ene-ennetweeë-enne-drieë-enne-viere-enne… Weet je hoeveel mogelijkheden er zijn met vier ledematen in die ene maat? Dat is zestien tot de vierde macht. Je hebt ruim 65.000 mogelijkheden in die ene maat van vier tellen. Daar raak ik nooit op uitgekeken.’ 62

ritme (wikipedia) een specif ieke beweging in de tijd door middel van accenten, die meestal een zeker patroon of regelmaat vertonen. verstilling:onderzoek en vind je persoonlijke ritme 63

en… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? karen vroonhof: bestuurder ik vind het erg moeilijk om te geloven dat ik het kan 64

En… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? Ik had een sollicitatiegesprek en daarvoor heb ik echt even stilgestaan bij het feit dat zij mij voor de tweede keer hadden uitgenodigd. Ze willen mij, dus vinden ze me goed. Ik merk dat ik het heel erg moeilijk vind om te geloven dat ik het kan. Maar het bedrijf kiest niet zomaar iemand. Het is een nieuwe functie met een nieuwe opleiding, en dat willen ze natuurlijk wel tot een succes maken. Bovendien heb ik een assessment gedaan dat bevestigde dat ik het kan. Dat moet ik nu alleen zelf ook leren accepteren. Ze willen mij en dat voelt heel goed. Voordat ik aan deze sollicitatie begon heb ik ook veel stilgestaan bij de vraag wat ik nu eigenlijk wil, waarom ik daar wil werken en waarom ik weg wil uit mijn eigen werk. Vorig jaar waren de tekenen dat ik niet goed bezig was eigenlijk al aanwezig, maar ik moest van mezelf toch steeds maar doorgaan. Ik kon de situatie niet zelf stop zetten. Mijn lichaam greep in. Ik kreeg heel erge buikgriep, ben erg ziek geweest. Toen moest ik wel thuisblijven. Ik was overspannen en baalde verschrikkelijk. Ik vond dat ik opgaf, terwijl ik geen opgever ben. Dat was nu juist de reden waarom ik thuiszat: ik wist niet wanneer ik moest stoppen. Ineens was ik helemaal op mezelf teruggeworpen. In die tijd heb ik inzicht gekregen in hoe het zo heeft kunnen gaan. Ik besefte dat ik graag van mijn vakinhoudelijke baan naar een managementfunctie wilde overstappen. En dat is precies wat ik nu ga doen. Ik ga de consultancy in en tegelijkertijd ga ik een opleiding doen tot bestuurder in de zorg. Nu ben ik langzaam begonnen weer te bewegen en dat is heel fijn. Ik ben er nog wel wat onzeker over. Maar toen ik de folder voor deze baan las dacht ik: dit is op mijn lijf geschreven. 65

debbie molhuizen & henk-jan hoefman in Henk-Jan Hoefman, oprichter en voormalig directeur van Zin in Werk en nu zelfstandig ondernemer, in gesprek met Debbie Molhuizen, oprichter van de Tussentijd. Zij nemen hoofdwegen, zijpaden en bewandelen een weg. Dwaal mee, en verlies even de route. tussentijds gesprek De Tussentijd is voor mij scharrelruimte. Iets wat eigenlijk voor het oog nutteloos is. De tijd waarin je niet echt iets aan het doen bent en even uit de stroom der dingen stapt en bij jezelf nagaat: hoe staat het eigenlijk met mij? Hoe gaat het met mij? Heb ik het nog wel goed met mezelf en met anderen? 66

67

eerst vertragen Volgens mij kunnen we maatschappelijk slecht uit de voeten met de tussentijd. We zijn het volstrekt verleerd om tussenruimte te nemen. Dat heb ik bij Zin in werk wel geleerd. Mensen die hijgend over de drempel binnenkomen en dan handenwrijvend naar je toekomen en zeggen: ‘Nu gaan we het over bezieling hebben. Zingeving. Schitterend! Waar zijn de sheets?’ Dan willen ze het eigenlijk over een reflectief thema hebben. Waar je dus tussentijd voor nodig hebt, wat manoeuvreerruimte, om te lummelen, na te denken, te kijken, te vertragen. Maar men heeft de neiging om zo’n thema in de snelheid, in de ruimteloosheid, van het bestaan op te willen pakken. En dat kan gewoon niet. Het is onherroepelijk een eerste vereiste om te gaan vertragen voordat je in de tussentijd belandt. innerlijk ondernemerschap Er is voor iedereen gelegenheid om de keuze te maken even de tussentijd in te gaan en zich af te vragen over zijn of haar situatie: hoe gaat het met me? Wat wil ik hier halen? Kan ik het hier halen? Of moet ik het ergens anders gaan halen? Het vraagt innerlijk ondernemerschap om je roeping op het spoor te komen. Je krijgt het niet op een presenteerblaadje, dus je moet er wel wat voor doen. We vinden het wel logisch dat we ons helemaal te pletter kunnen werken aan iets wat we buiten aan het maken zijn, maar we zijn het nauwelijks gewend om te werken aan onszelf. het leven; Wijzer dan Wijzelf 68 Gelukkig is het leven wijzer dan wijzelf. Als wij onze innerlijke signalen niet oppakken, die voortdurend op onze deur kloppen, zal het leven uiteindelijk zelf wel een breekijzer zetten. Dat zal de signalen groter maken: ‘Hé let op, het gaat niet zo lekker met je. Er moet iets gebeuren. Luister nou eens naar hoe het met je staat. Er gaan letterlijk dingen mis.’ Ik hoorde laatst een verhaal van iemand die zei: ‘Ik moest eerst met mijn auto de vangrail in om te kunnen beseffen dat ik niet helemaal het goede tempo hanteerde.’ Vaak is een crisis een aanleiding voor mensen om een soort geforceerde tussentijd te nemen. Dus het leven presenteert in feite een tussentijd. Dat is wel een blessing in disguise, maar het is wél een tussentijd. Alle snelheid en veelheid spat ineens uit elkaar. De verstomde vormen van relaties zijn ineens volledig verdwenen en je zit om je heen te kijken, een beetje gedesoriënteerd en dan zit je ongevraagd in de tussenruimte. Ik denk dat veel mensen het aan laten komen op dat soort momenten voordat ze de vertraging ingaan.

onWetendheid Spiritualiteit in contact brengen met de zakelijkheid, vraagt volgens mij dat je mag zijn wie je bent geworden. Dat er geen oordeel wordt geveld wanneer de focus ligt op nut, winst, status, macht of geld. Dat dat ook acceptabel is. Ik zie spiritueel begeleiders die het geld, de status en de macht veroordelen. Die succesvolle zakenmannen en -vrouwen uitdagen alles achter zich te laten en dat die daarmee doorschieten naar de andere kant van onthechting, oordeelloosheid en soberheid. Dan is er nog sprake van uitsluiting en onwetendheid. jezelf laten zien Wat mij opvalt is dat mensen gesloten zijn. De vraag voor ieder individu is: Waarom is dat harnas ontwikkeld? En: Wat probeer jij te beschermen? Tijdens ontmoetingen blijkt steeds weer dat door openheid meer ontstaat. We onthouden onszelf zo veel door de openheid te laten ondersneeuwen. Ik heb het dan over het mislopen van verbinding, menselijk contact, warmte. En ook over het gebrek aan het samen kunnen bedenken van nieuwe ideeën en het op de markt kunnen brengen van innovatieve concepten. Jezelf laten zien biedt altijd meer, dan de helft van jezelf thuislaten. eindig oneindig Het leven is één grote tussentijd en tussentijden zijn eindig. Je gaat specifieke levensthema’s aan, er volgt inzicht en uitzicht. Van de chaos belanden we in een richting, een tijd van oogsten. En dat proces blijft wederkeren. Oneindig vaak. luisteren naar de fluistering Ieder mens wordt geroepen voor iets wat in de wereld nodig is en wat alleen maar past bij de uniekheid van die ene mens. Ik heb in mijn eigen leven gemerkt dat als je met vlagen goed kunt luisteren naar de fluistering, want je moet soms heel goed luisteren om te weten waar het leven je voor vraagt, je dan opeens denkt: o, is dat het! Soms komt het uit een onverwachte hoek. Dan heb je een eigen plan in je hoofd en dat wordt dan doorkruist. Ik had bijvoorbeeld echt niet gedacht om directeur van een klooster te worden. Dat verzin je gewoon niet. En het is ook een vorm van overgave om dan in de stroom mee te gaan. Te voelen dat het leven zo rijk kan zijn als je je probeert af te stemmen op dat wat wil ontstaan. Dat maakt mij vreugdevol, maar het is ook wel pijnlijk te zien dat mensen soms lost in space zijn. 69

achterstallig onderhoud Als je jarenlang alleen de chef buitendienst aan het werk hebt gehad en hij ligt vervolgens een beetje te slapen achter het loket, dan kun je de chef binnendienst wakker maken. Die kijkt vervolgens om zich heen en zegt dan: ‘Ja, dat is wel een beetje achterstallig onderhoud! Er is hier sprake van een verstofte bende.’ Dus als je na een periode, al dan niet geholpen door een crisis, naar de binnenkant gaat, dan is dat niet altijd even vrolijk. Maar daar hoef je niet mismoedig van te worden. Je kunt gewoon, hup, aan de slag! een andere vorm van kWaliteit Verblijven in de tussentijd heeft mij een integratie tussen mijn professionaliteit en mijn spiritualiteit gegeven. Ik heb mij als mens kunnen ontwikkelen. Dus ik kan meer en meer mezelf zijn in dat wat ik doe en wat ik presteer. En als die twee dingen meer samenvloeien, binnen en buiten, ontstaat er onherroepelijk een andere vorm van kwaliteit. Daar ben ik van overtuigd. 70

overgave Bewust leven in de tussentijd vraagt om overgave. Aan wat er is en wat er gaat komen. Het niet weten vraagt dat je de controle loslaat. Want je weet het immers niet. Eigenlijk is het opnieuw leren vallen voor veel volwassenen een opgave op zich. Vertrouwen hebben dat je opgevangen wordt. Door anderen, door je eigen kracht en ook door de kosmische energie. Die is er en daar mogen wij mee in contact staan. En ook het kosmische is weer zo onbekend, dat dit alleen al vraagt om overgave. passie De verstofte bende afstoffen geeft zicht op je passie. Waar loop je warm voor, wat kan jou toegevoegde waarde aan de wereld zijn, waar ben je nou van nature zo goed in dat het je blij maakt en dat je er van gaat stralen. Dat alles wat je doet om waar te maken wat je wilt, je geen moeite kost. Of maar een beetje. Dat is je passie en die heeft iedereen, ergens. momenten van inspiratie & transpiratie We moeten van persoonlijke ontwikkeling en spiritualiteit geen sprookjesbos maken. Zoals de kunstenaar zegt: ‘Er is een moment van inspiratie en de rest is transpiratie.’ Ik denk dat we wel zo realistisch moeten zijn. Ik weet niet of je het boek kent van Scott Peck dat begint met de meest fenomenale openingszin die ik ken, en die ook meteen de titel van het boek is. Heel kort: Life is difficult. En ja, daar kun je echt bij glimlachen. Hij stelt ook dat als je niet erkent dat het leven toch gewoon ingewikkeld is, je heel mismoedig kunt raken. Want dan probeer je elke keer te streven naar: ‘nu moet ik het hebben’ of ‘nu moet ik het halen’. En zeker vanuit spiritualiteit en zingeving zijn een heleboel mensen toch geneigd om te denken dat dat ergens naar het ultieme geluk moet leiden. Het moeten, willen, bezitten en vinden maakt ons op spiritueel gebied niet gelukkiger. Ook daar blijft het een worsteling met vallen en opstaan. 71

en… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? een spiegel voor jan hein rhebergen: regisseur ik houd mijzelf nu vaker 72

En… heb je nog ergens bij stilgestaan vandaag? Nou, vandaag niet, eigenlijk. Maar ik sta de laatste tijd wel vaker stil dan vroeger. Stilstaan heeft er op een gegeven moment zelfs toe geleid dat ik mijn relatie had verbroken. We hadden een drukke tijd achter de rug. Haar vader werd ziek en mijn vader overleed heel plotseling. Toen raakte ik de regie over mijn emoties kwijt. Ik stond echt op ontploffen. Ik voelde dingen die nieuw voor mij waren; paniek en boos heid. Ik wilde opeens een glas tegen de muur kletteren en dat soort rare dingen. En het verdriet… Intens verdriet. Ik was heel bang. ‘Totally out of control’, zeg maar. Toen het daarna rustiger werd, merkte ik dat ik leeg aan het lopen was. Ik besefte dat mijn relatie, naast andere dingen, mij meer energie kostte dan ze opleverde. De stilte bracht mij dichter bij mijn gevoel. Ik kan daar slecht bij. Alles is bij mij verstandelijk. Ik word vooral extern gemotiveerd. En ik had het altijd erg druk. Was altijd aan het werk om de normen die ik voor mezelf had gesteld te halen. Ik luisterde niet meer naar mezelf. Maar toen het stil werd, kwam er ruimte. Ik houd mezelf nu vaker bewust een spiegel voor. Niet letterlijk natuurlijk. Maar ik zoek de stilte op. Rustig thuis zijn, tot mezelf komen. Golfen vind ik ook zo rustgevend. Je hebt lekker de afleiding van het spelletje en toch loop je op je gemak door de natuur. Mijn vader is op de golfbaan overleden. Op die baan kan ik soms heel intens ‘er zijn’. Even heel intens de grond voelen. Aarden. 73

beWust Worden beWust zijn beWust beWegen 74 3ver

Steeds vaker ervaar je rust en vertrouwen. Je hebt meer zicht op je eigenheid en je durft vanuit je kracht en kwetsbaarheid in contact met anderen te zijn. Je hebt keuzes gemaakt en je plaatst de reacties van anderen in perspectief. Voor de één zijn er grote veranderingen waarneembaar, voor de ander heeft er nuancering plaatsgevonden. Het is van belang. Voor jou. Omdat jij helderder en bewuster kijkt, denkt, voelt en handelt. rstaan 75

je neemt je eigen gefl je beWeegt je in jouW je volhardt. in de derde fase van de tussentijd is het tijd om te oogsten. Na de vertraging kun je nu bewuste keuzes maken. Je gaat bewegen in een richting die werkelijk bij jou past. Deze laatste fase gaat dan ook over handelen. Doen van dingen die bij jou horen, waar je hart sneller van gaat kloppen, waar je autonoom handelt. Je bent gaan staan voor wat jij belangrijk vindt in je leven en je werk. En je realiseert je: autonomie en authenticiteit leeft alleen voort in verbinding met anderen. De bewuste beweging ontstaat namelijk als vanzelf, omdat het letterlijk ‘van het zelf is’. De beweging staat altijd in relatie tot anderen. En dat levert dynamiek op met onze omgeving. Steeds weer. al struikelend komen Wij tot onszelf – bergman (ps. van a. kok) Aan het einde van de tussentijd lonkt aan de horizon een volgende… De tijd van levenslange garanties op een baan (lees inkomen) en/of een relatie is voorbij. Wij worden in de 21ste eeuw uitgedaagd onszelf te laten zien, waarbij wij een verbinding gaan maken tussen ratio & emotie. Wij gaan spiritualiteit & zakelijkheid met elkaar in contact brengen. Meer en meer mensen gaan die kunst verstaan. Door te durven leven met tussentijd. i am What i am because of Who We all are – gandhi 76

luister serieus. W richting. het resultaat van verstaan: tussen jou & mij De tijd van doen wat je altijd deed, ligt achter je. De beweging die volgt uit de verstilling is beweging die zonder bewuste moeite tot stand komt. De antwoorden op de vragen ontstaan vanzelf en je zet daarmee stappen die horen bij wie jij in wezen bent. Je beweegt vanuit vertrouwen en kiest met je hart. Je volgt wat ontstaat en je brengt dit in contact met anderen. Je verbind je. Tussen jou & mij. je laat dat • waar je voor op je tenen moet lopen • waar je veel energie aan kwijtraakt • waar je over je grenzen gaat • waar je voor moet knokken • waar alleen anderen iets van je verwachten • waar je op stuk loopt. je doet dat • waar je goed in bent • waar je plezier aan beleeft • waar je energie van krijgt • waar je erkenning voor ontvangt van jezelf en van anderen • waar je passie ligt • waar je je verbonden mee voelt • waar je heel bent. 77

als je iets Wilt moet je het nu doen 78 ieter jouke

Ik was 27, ik ontmoette een vrouw die mijn leven door elkaar schudde. Opeens was ik tien jaar jonger en tien jaar wijzer. Opeens moest ik nog ‘later groot worden’ en kon ik dus ook nog kiezen wat ik wilde worden. Ik was afgestudeerd psycholoog en bij een multinational aan de slag gegaan. Ondertussen speelde ik heel af en toe wat standup comedy. Ik ging door naar de volgende multinational en werd daarna hoofd P&O bij een grote organisatie. Maar het spreekwoordelijke bloed was al gekropen waar het niet gaan kon. Dus mijn volgende baan werd parttime, want ik wilde meer tijd steken in comedy. Mijn werk was heel leuk, maar comedy nóg leuker en op een dag kreeg ik een ingeving. Ik wilde mijn baan opzeggen en me helemaal richten op comedy. Mijn vrouw gaf aan dat ze me volledig wilde steunen als ik mijn droom zou najagen. Dat we desnoods met onze twee kinderen in een klein flatje zouden gaan wonen, als dat in het begin financieel noodzakelijk zou zijn. De maand waarin ik mijn ontslag indiende gingen twee grote comedy-opdrachten niet door en werd ik weggestuurd bij het comedygezelschap waar ik gepland had door te groeien tot de top. Einde verhaal, ik zou weer een baan moeten gaan zoeken. Blijkbaar ben ik geen comedian… 79

80

tussen ooit & nu 81

Met mijn gezin ben ik toen anderhalve maand naar NieuwZeeland gegaan, om alles op een rijtje te zetten. Daar heb ik vijf weken gewerkt aan een nieuwe set grappen. In de zesde week verbleven we op een uur rijden van Auckland, een stad in Nieuw-Zeeland. ’s Nachts ben ik in de stromende regen in mijn eentje aan de verkeerde kant van de weg naar Auckland gereden. Ik wilde blijkbaar toch optreden, desnoods in het Engels. Ik speelde twee avonden, het dak eraf. Beter dan de anderen, die in hun eigen taal speelden. Toen ik terugkwam na het tweede optreden, mijn vrouw was meegegaan, heb ik besloten dat ik wél comedian ben! Door niets te zeggen, door een uur lang naar Acda en de Munnik te luisteren via de speaker van mijn mobiele telefoon. Na dat uur wist ik het. Vanaf dat moment. Mijn vrouw wist het tijdens mijn optreden al. nu! 82

Ik moest naar Nieuw-Zeeland reizen om een deel van mijzelf te vinden. Sindsdien vind ik mijzelf steeds vaker dichtbij huis. Thuis ook vaak. Ik speel weer omdat ik het leuk vind en daardoor lukt het, daardoor kost het me geen energie. Daardoor reis ik naar Groningen om tien minuten lang publiek te laten lachen. Inmiddels begrijp ik dat ik energie krijg van creatieve processen. Van schilderen, schrijven, acteren, presenteren, bedenken en spelen. Ik zie in dat ik nooit een gewone kantoorman zou zijn geworden. Ik zou graag willen zeggen dat waar ik nu ben gekomen, dat ik er hard voor heb gewerkt en er alles voor heb gegeven. Dat ik door diepe dalen ben gegaan en het nu een groot succes is geworden. Maar wat ik vooral zou willen zeggen is dat als je iets wilt, echt wilt, dan moet je het doen. Nu. Niet morgen. Oké, misschien kun je het ook morgen gaan doen, maar zeker niet overmorgen, dan wil je het blijkbaar niet echt. 83

sta even stil draai je niet om en kijk ook niet vooruit tel en uit niet adem in sta even stil & leg je armen langs je eigen lijf voel je voeten op de aarde 84 Want dit is je verblijf gedicht van Liselore Gerritsen sta even stil en in en uit Weet het Weer leg het nooit iemand uit aan liefde is niets uit te leggen adem haar de uren de seconden

tussen doen . Geniet van wat je hebt ontdekt. De oogsttijd van de tussentijd vraagt om bewust vieren van het resultaat. Neem hier ruim de tijd voor. Voor je het weet wacht er een nieuwe tussentijd... . Schrijf je bevindingen op. Voor jezelf, voor anderen. . Blijf luisteren naar wat jouw gefluister je zegt. Alleen jij kunt jouw eigen weg bewandelen. . Laat je leiden door je hart. . Had ik al genoemd dat het vieren van jouw resultaat aan te raden is!? . Breng je inzichten in contact met anderen. . Ga staan voor wie je bent. & aten 85

en… Waar ben jij voor gaan staan? george van iwaarden: het is meer (boten-)bouwer doen Wat ik leuk vind in plaats van doen Wat ik moet doen 86

En… waar ben jij voor gaan staan? Ik neem tegenwoordig veel meer tijd voor mezelf en voor mijn gezin. Hard werken is leuk, maar niet meer ten koste van alles. Daarom ben ik voortaan op woensdag vrij. Vandaag ook. De kinderen gingen op schoolreisje en mijn vrouw en ik hebben ze weggebracht. De rest van de dag hebben we daarna heerlijk samen doorgebracht. Lekker weer, terrasje pakken… Toen ik daar zo lekker in dat zonnetje zat, realiseerde ik me dat ik best veranderd ben. Vroeger werkte ik keihard en voelde ik me altijd schuldig. Als ik op mijn werk was, wilde ik thuis zijn en als ik thuis was vond ik dat ik eigenlijk nog iets voor mijn werk moest doen. Het heeft mij wel twee tot drie jaar gekost om er eerst achter te komen dat ik ridicuul bezig was en om er vervolgens iets aan te veranderen. Maar nu kan ik de rust vinden en genieten van het moment. Waar ik ook ben. Ik heb een boot gekocht: Casco. Die ben ik helemaal aan het opbouwen. Daar neem ik echt de tijd voor. Dat is geweldig. Je bent daar samen met mensen die daar ook voor gaan. De tijd die ik daar spendeer, is helemaal voor mij. Mijn vrouw gaat niet mee. Het is mijn passie, niet die van haar. Ik ben erg blij met die boot. Het geeft me een rustig gevoel van binnen. Het is meer ‘doen wat ik leuk vind’ in plaats van ‘doen wat ik moet doen’. Er is bij mij altijd wel iets wat ook nog moet, maar ik maak nu bewuste keuzes. Vroeger dacht ik niet echt na bij wat ik deed. Ik ging gewoon. Nu heb ik niet meer zo de drang om de dingen te doen waarvan ik denk dat anderen ze gaaf vinden. 87

debbie molhuizen Ik heb jaren hard gewerkt om te laten zien dat ik goed ben, in de hoop dat ik daardoor geaccepteerd werd. 88

89

de tussentijd is een niet-vastomlijnde tijd in je leven Hij doet zich op vele momenten voor. Die tussentijd kan kort zijn, zoals een kort moment van reflectie op een dag, maar ook lang: bijvoorbeeld een periode in je leven waarin je zelf of met anderen iets wezenlijks wilt onderzoeken. Ik onderzocht het fenomeen tussentijd en creëerde inzicht voor mijzelf. En dat inzicht wil ik graag delen met anderen. Ik heb faalangst en ben bang dat wat ik doe, niet goed genoeg is of niet geaccepteerd wordt. Ik heb dan ook jaren hard gewerkt om te laten zien dat ik goed ben, in de hoop dat ik daardoor geaccepteerd werd. Daarnaast vind ik het ten diepste maar lastig om te genieten van wie ik in wezen ben, zonder dat ik überhaupt van mezelf iets moet doen. Het is moeilijk voor mij in mijn pure vorm te zijn en te voelen dat ik een mooi mens ben. Deze existentiële levensvragen, die te maken hebben met prestatiedrang, erbij willen horen en zelfvertrouwen, hebben mij de laatste jaren sterk beziggehouden. Want deze innerlijke ‘belemmeringen’ dwongen me diep te buigen om tóch een droom waar te maken: het oprichten van de Tussentijd. Het bouwen aan de Tussentijd was dan ook een tussentijd op zich. Want wat móést ik met mijn idee om een plek in het midden van Nederland te creëren waar mensen stil kunnen staan bij zaken die de kern raken; een inspirerende plek die volledig is ingericht om elkaar wezenlijk te kunnen ontmoeten; waar spiritualiteit en zakelijkheid samen mogen komen? Waar begin je? Waar eindigt het? Wat vraagt dat van mijzelf en van anderen? Het zijn vragen die ik heb leren beantwoorden door aan te gaan wat op mijn weg kwam. Ik onderzocht wat zich voordeed en maakte vervolgens keuzes, zakelijk en persoonlijk. Zo moest ik bijvoorbeeld het idee gefinancierd krijgen; ook moest ik mijn faalangst en mijn gebrek aan zelfvertrouwen zien te overwinnen. Ook het leren vinden van de locatie hield mij van de straat, of juist erop! Maanden heb ik rondgetoerd in een straal van veertig kilometer rond Utrecht. Ik ontdekte onder andere locaties in Harmelen, Ingen, Ophemert en Eck & Wiel. En steeds weer moest ik doorvoelen of de plek klopte en berekenen of het haalbaar was. Enige mate van gehechtheid aan het resultaat was mij niet vreemd. Het zoekproces hield dan ook in dat ik steeds weer het resultaat onder ogen moest zien én durven loslaten. Dat mensen om mij heen bleven vragen wanneer en waar het ging gebeuren, 90

daagde mij uit om te vertrouwen op wat er mocht komen. En de plek kwam, direct nadat ik de overtuiging had losgelaten dat ik de locatie zelf moest financieren. Blijkbaar moest mijn behoefte alles zelf te controleren, overboord. En dat heb ik ook ontdekt bij de samenwerking met mijn levenspartner. Ik wilde overal over gaan: over de inrichting, het type koffieboon, de marketinguitingen, de invulling van inhoudelijke programma’s... Name it, ik had er een mening over. Dat is ook oké, want het is mijn passie en in eerste instantie mijn idee. Echter, we staan er inmiddels samen voor en dan past overgave aan de gezamenlijkheid én de liefde. Ik ben er dankbaar voor dat ik dit mag meemaken. Voor mij is de tussentijd die verbonden is aan de oprichting van mijn bedrijf, afgerond. Ik ben na het doorlopen van de fasen vertragen en verstillen, gaan verstaan: waar ik voor wil staan, met wie, waar en op welke wijze. Het is terugkijken op een tijd waarin ik veel over mijzelf heb geleerd. Ik ben gaan vertrouwen op mijn diepste gevoelens en kijk terug op een tijd waarin ik ben gaan doen, los van gehechtheid aan het willen weten wat volgt. Want: ik weet niet wat er morgen zal zijn. Wat ik wel weet, is dat er zich weer een tussentijd aandient. ik kijk ernaar uit! 91

en… Waar ben jij voor gaan staan? daniël de lange: creator & stimulator ik heb laatst een hele dikke baan afgeWezen 92

En… waar ben jij voor gaan staan? Er zijn veel dingen die ik nu anders zie, interpreteer en doe dan vroeger. Ik doe bijvoorbeeld vooral dingen die goed voelen en echt bij me passen. Ik heb laatst een hele dikke baan afgewezen, omdat het niet goed voelde. Waar ik vroeger bedachtzamer was, vertrouw ik nu veel meer op mijn intuïtie. Daardoor liggen de keuzes die ik maak veel dichter bij mij. Ik vertrouw erop dat het pad dat ik loop goed is. Ik ben niet meer zo bezig met waar het naartoe gaat. Mijn waardepatroon is veranderd en ik heb de basis van waaruit ik handel zuiverder voor ogen. Dat is meer vanuit liefde, respect en willen helpen. Ik ben daarom minder opportunistisch en egoïstisch geworden. Minder van ‘pik in, ’t is winter’. Ik wil me vooral richten op twee dingen: mensen stimuleren in hun persoonlijke ontwikkeling en zelf iets creëren; mijn ondernemerschap de ruimte geven. Daar ben ik nu samen met drie partners mee bezig. We willen met ons ondernemerschap een bijdrage leveren aan het onderwijs en het opleiden van mensen. Alles op een natuurlijke wijze, met de stroom mee. Ik voel wel dat ik ‘mijn hogere levensdoel’ nog vorm moet geven. Er zit nog iets aan te komen waarbij ik mijn talenten maximaal kan inzetten. Ik ben altijd breed getalenteerd geweest. Dan gaan heel veel dingen je bijna vanzelfsprekend voor de wind. Ik wil dat talent graag zoveel mogelijk inzetten om iets concreets te doen waar de wereld wat aan heeft en waar ikzelf veel plezier in heb. Wat dat precies is, weet ik nog niet. 93

en… Waar ben jij voor gaan staan? nico fabricius: ik heb afscheid genomen van een vriendschap salestrainer 94

En… waar ben jij voor gaan staan? Ik sta voor diepgang. Ik heb geen zin meer in oppervlakkigheid. Dat hoort bij ‘vroeger’. Ik sta nu heel anders in het leven. Tegenwoordig praat ik veel met mensen over wat ik meemaak. Dat is indrukwekkend, want het brengt ook heel wat teweeg bij anderen. Ze komen ook met hun eigen verhaal. Dat is heel waardevol. Daarom heb ik eindelijk eens met mijn broer gepraat. Hij is mijn enige familie en ik kon er niet meer tegen dat wij elkaar eigenlijk helemaal niet kenden. Het contact is twintig jaar lang geblokkeerd geweest. Ik zag dat hij zijn leven niet op orde had. En dat heb ik bespreekbaar gemaakt. Ik ben erg bij mezelf gebleven en toch heeft het hem in beweging gezet. Hij is onrustig geworden. Je ziet dat het hem bezighoudt. En we hebben elkaar nu op sommige vlakken echt gevonden. Zo rijden we nu samen motor, dat is een passie die we samen delen. Ik heb ook afscheid genomen van een vriendschap. Die vriendschap was onderdeel van de oppervlakkigheid en daar heb ik geen tijd meer voor over. Ik kon het eigenlijk best goed vinden met die man, maar ik had er geen echt contact mee. Ik probeerde met hem in gesprek te komen, maar er gebeurde helemaal niets. Geen enkele reactie. Ik doe daar niks meer mee. 95

96

erik veldhoen: het Was een echternach-processie: drie stappen vooruit Erik Veldhoen was dertig jaar getrouwd en had twintig jaar keihard gewerkt om zijn eigen bedrijf op te bouwen. Twee jaar geleden liet hij alles achter om in India zijn leven op een rijtje te zetten. ‘Ik liep het risico om mijn huwelijk en mijn bedrijf kwijt te raken. Dat was dan maar zo, ik kon het niet tegenhouden.’ 97 &tWee terug.

Lang voordat we dagelijks in de file stonden en het fenomeen telewerken zijn opwachting maakte, wist Erik Veldhoen het al: je hoeft niet van negen tot vijf naar een kantoor om je werk te doen; als je informatie digitaal maakt, kun je werken waar je wilt. In 1994 zette hij zijn ideeën voor het nieuwe werken uiteen in het boek Kantoren bestaan niet meer. Het idee dat hij in het boek uiteenzette klopt tot op de dag van vandaag. Als hij in 2005 wordt benaderd om de aandelen van zijn bloeiende bedrijf te verkopen, stemt hij toe. De beslissing is niet zonder gevolgen. Hij werkt inmiddels niet meer als directeur bij het bedrijf dat hij ooit oprichtte. Hoe kijkt u nu terug op die periode? ‘Het was een heftige periode van bijna tweeënhalfjaar waarin ik heb ervaren dat je jezelf het beste maar kunt overgeven aan een periode van tussentijd. Doe je dat niet, dan blijf je hangen in verwarring en boosheid. Maar er is wel confrontatie voor nodig om het proces in gang te zetten. Je moet een spiegel voorgehouden krijgen om te zien dat het zo niet verder kan.’ ik zei tegen mijn mededirecteur dat ik met sabbatical ging. ‘Wanneer dan?’ vroeg hij. ‘nu,’ zei ik.’ 98

Wanneer kwam voor u dat moment? ‘Ongeveer tegelijk met de verkoop van mijn bedrijf liep het privé niet lekker. Er gebeurden dingen in mijn huwelijk die me niet bevielen. Door alle gebeurtenissen kwam ik in een fase terecht waarin ik de controle kwijt was. Dat is niets voor mij. Ik ben geen planner; ik had negentien jaar geleden nooit kunnen denken dat ik een bedrijf van deze aard en omvang zou hebben. Maar door dingen goed te doen, na te denken en te vertrouwen op mijn intuïtie is het er gewoon gekomen. Het lukte me alleen niet meer om op die manier te leven. Dat maakte me onzeker en ongelukkig.’ Wat heeft u gedaan om de situatie te veranderen? ‘Ik weet het nog precies. Het was een jaar na de verkoop van Veldhoen + Company en ik voelde me verward, boos en was totaal de weg kwijt. Ik had met de directie en de teamleiders van mijn bedrijf een management conferentie. Nadat we een lijstje met agendapunten hadden gemaakt, keek iedereen weer naar mij. ‘Jullie moeten maar eens beginnen,’ zei ik toen. ‘Ik houd twee uur mijn mond.’ Ik ben in de tuin gaan wandelen en daar onder een boom besloot ik dat er echt iets moest gebeuren. Het was opeens glashelder. Andere mensen in mijn bedrijf namen hun verantwoording niet omdat ze mij op een voetstuk plaatsten. Dat doet mijn vrouw ook, dacht ik toen. En als zij mij niet van dat voetstuk afhalen, doe ik het zelf. Ik ben teruggegaan en heb tegen mijn mededirecteur gezegd dat ik met sabbatical ging. ‘Wanneer dan?’ vroeg hij. ‘Nu,’ zei ik.’ Bent u echt meteen met sabbatical gegaan? ‘Ik ben eerst naar mijn dochter gegaan en daarna naar Maastricht, maar mijn vrouw was er niet. Daarna heb ik reisgidsen gekocht bij de boekhandel. Een week later zat ik in het vliegtuig naar India. Ik heb er tweeënhalve maand in mijn eentje met een rugzak rondgetrokken.’ Wat heeft u precies in India gedaan? ‘De eerste paar weken ben ik bezig geweest met een grondige zelfanalyse. Ik heb veel nagedacht, geschreven en boeken gelezen van de Dalai Lama en over de Tibetaanse levenswijze. Dat hielp om mijn gedachten te ordenen. De tweede periode zat ik in Varanasi en hield ik me bezig met de vraag met wie en wat ik connected ben. Een resultaat daarvan was dat ik mijn huwelijk ritueel heb losgelaten in de Ganges. Ik kwam erachter dat het ten dode was opgeschreven. De derde periode in Sikkim stelde ik mezelf de vraag onder welke omstandigheden ik verbonden wilde zijn met alles en iedereen om mij heen.’ 99

door de beslissingen die ik heb genomen, heb ik ruimte gecreëerd voor mezelf. Lukte het om de nieuwe inzichten na uw terugkomst in praktijk te brengen? ‘Het was heel raar. Ik kwam terug en met mij was er van alles gebeurd, maar in mijn omgeving was alles bij het oude gebleven. Toch heb ik rigoureuze beslissingen genomen. Toen mijn vrouw een week later thuiskwam hadden we een gesprek van een halfuur met de conclusie dat het over was. U draagt de Tussentijd een warm hart toe. Is dat omdat u zelf een tussentijd hebt gekend? ‘Ook, maar ik ben ervan overtuigd dat steeds meer mensen zo’n periode gaan herkennen en meemaken. In de ‘oude’ samenleving had je een tussentijd als je stopte met werken. Dan viel je in een gat. Maar we leven nu in een wereld waarin de ene verandering de andere inhaalt. De tijd is voorbij dat, als je vader bij de PTT werkte, jij er ook je hele leven ging werken. De enige zekerheid die we nu hebben is dat het leven continu verandert. Eigenlijk rollen we van de ene in de andere tussentijd.’ Wat gebeurt er als steeds meer mensen vaker een tussentijd gaan meemaken? ‘Ik denk dat het bijna ondoenlijk is een levenslange relatie met iemand te hebben. Als allebei de individuen zich continu blijven ontwikkelen omdat er zoveel verandert, is het volgens mij onmogelijk om dat parallel te trekken. En wat betreft relaties in algemene zin: ik denk dat het voor het eerst gaat gebeuren dat ouderen van jongeren gaan leren. De voorspelling is dat de twintigers van nu – de Generatie Einstein – authentieker zijn en beter kunnen kiezen. Dat vraagt tussentijd van ouderen omdat ze zich moeten gaan openstellen. Als je het mij vraagt gaat de gemiddelde leeftijd van de boardroom drastisch dalen.’ 100

Heeft de periode van tussentijd u behalve pijn en verdriet ook iets opgeleverd? ‘Een mooi perspectief voor de toekomst. Ik kwam erachter dat, als er niets veranderde, ik een slechte laatste levensfase tegemoet ging. Door de beslissingen die ik heb genomen, heb ik ruimte gecreëerd voor mezelf. Ik voel me bevrijd. Het klopt gewoon.’ Uw tussentijd heeft tweeënhalf jaar geduurd. Heeft u dat ervaren als een lange periode? ‘Het is net de processie van Echternach. In dat kleine dorpje in Duitsland lopen ze jaarlijks een processie van vijf kilometer door drie stappen naar voren te doen en twee terug. Zo gaat het in de tussentijd ook: je zet een paar stappen en dan komen verdriet en angst om de hoek kijken en die zetten je weer terug.’ de enige zekerheid die We nu hebben is dat het leven continu verandert. We rollen van de ene in de andere tussentijd. 101

4 verbi 102

Nieuwsgierig naar wat anderen hebben gedeeld over de veranderingen in de samenleving en de gevolgen daarvan voor ons? Wil je meer lezen over de huidige technologische ontwikkelingen en de effecten voor de mens en organisaties? Ben je benieuwd naar typische eigenschappen van verbindende leiders en wil je weten hoe zij denken, werken en tussentijd creëren? Altijd al het nut van tussentijd willen doorgronden? Wandel dan door de inzichten die voortkomen uit tien gesprekken die wij voerden met inspirerende leiders van deze tijd. inden 103

inspirerende leiders hebbe om proces & inhoud met el 104

Door de tussentijd bewust door te maken, kun je bewegen in een richting die bij jou past. Je hebt je kracht en kwetsbaarheid met elkaar in verbinding gebracht en van daaruit kun je werkelijk in contact zijn met anderen. Je toont daarmee leiderschap en dat inspireert. Onze gedachte is dat mensen die bewust tussentijd beleven, beter in staat zijn om zichzelf in te zetten voor de organisatie. Zij zijn als het ware een afgestemd instrument waarmee de organisatiedoelen verwerkelijkt worden. Zij kennen zichzelf, weten over welke talenten zij beschikken, durven deze ook te gebruiken en kennen de persoonlijke valkuilen. Organisaties hebben in mensen die bewust tussentijd beleven medewerkers aan zich verbonden die goed contact kunnen leggen en relaties kunnen aangaan. Nu en zeker in de toekomst zijn dit belangrijke kwaliteiten, die voor bedrijven het verschil maken. Om te ontdekken hoe anderen hiernaar kijken, heb ik samen met trainer/coach Alice de Vos en organisatieadviseur Marene van den Enk een aantal inspirerende leiders geïnterviewd over de volgende stelling: en het vermogen lkaar te kunnen verbinden. Het proces omvat de interactie en de gevoelens die loskomen bij communicatie, ook wel het betrekkingsniveau, belevingsniveau of energetisch niveau genoemd. Daarmee doelen wij op de wijze waarop mensen communiceren en in hoeverre zij de gevoelens die met de communicatie gepaard gaan daarmee in contact brengen. De inhoud gaat over het wat. De reden waarom wij voor deze stelling hebben gekozen, is dat wij zien dat een inspirerend en verbindend leider zich soepel weet te bewegen op zowel inhoudelijk als procesmatig niveau. In onze westerse samenleving zijn wij geneigd veelvuldig op inhoudelijk niveau met elkaar te communiceren. Echter, op het moment dat het in de onderstroom binnen de communicatie stroef verloopt, heeft de inhoud weinig zin meer. Maar 7 procent van het effect van communicatie heeft met de inhoud te maken. De overige 93 procent van het effect van communicatie heeft betrekking op de wijze waarop we met elkaar samenwerken en samen zijn. Het is dan ook evident dat een verbindend leider feilloos aan kan sluiten bij de belevingswereld van de ander. Hij verdiept zich erin en is nieuwsgierig naar wat de ander werkelijk beweegt. De leider van nu maakt letterlijk een verbinding tussen emotie & ratio, hart & zaak, bezieling & zakelijkheid. En dat alles terwijl hij of zij resultaatgericht en effectief aan de slag is. Thuis en/of op het werk. 105

de veranderingen in de samenleving Er gebeurt genoeg en verandering is een gegeven. Wat zien de leiders van dit moment gebeuren? Wij hebben de bewegingen die benoemd zijn, in kaart gebracht. ‘We zijn de hele wereld aan het herdefiniëren. Het is uitdagend en fantastisch.’ – Edward van den Boorn van strategie naar energie ‘Er wordt binnen bedrijven veel gesproken over structuren, processen en strategie. Maar uiteindelijk begint het met de energie die eronder ligt. Dat is het zijnsniveau, dat is de spirituele dimensie of dat zijn de spirituele principes. Daar komt steeds meer aandacht voor. Het kernwoord daarbij is verbinding. Bedrijven en personen die zich weten te verbinden aan anderen, zullen een overvloedig resultaat of leven hebben. Organisaties of mensen die dat niet doen, die zullen het zwaarder krijgen. Dat is de kern. En voor mij staat verbinding voor contact maken. Daar gaat de tijd naartoe.’ – Erik Smithuis – Erik Smithuis van verdeling naar herverdeling ‘Het economische model op basis waarvan we de afgelopen 65 jaar hebben geacteerd, staat ter discussie. Het lijkt niet meer te werken en is uit balans,’ aldus Edward van den Boorn. ‘Op alle niveaus is beweging. Op lokaal, mondiaal, bedrijfs-, landen- en op individueel niveau. We zijn de wereld opnieuw aan het herontdekken. We leven wat mij betreft in een inspirerende periode, een kantelpunt in de geschiedenis. Denk alleen al aan het herbeoordelen van vraagstukken inzake verdeling van welvaart en welzijn.’ – Edward van den Boorn van gescheiden naar verbonden ‘Als ik het echt op wereldniveau bekijk dan is het tijd “for something new, completely new”. Dat dit niet in één keer lukt is evident. Dat vraagt in mijn beleving zo’n vijftien jaar. Van het moment waarop het duidelijk was dat die vliegtuigen die flat ingingen, tot ergens in 2012. In die tussentijd komt een enorme omschakeling tot stand over een heleboel wereldopvattingen. De opvattingen die wij nu hebben, hebben wij straks niet meer. Als voorbeeld kun je denken aan de opvatting dat er sprake is van een derde wereld. Wat een gelul, er is helemaal geen derde wereld, ook geen vierde. Er is maar één wereld.’ – Charles van Gocharles van Goch ‘Het is tijd for something new, completely new.’ – Charles van Goch 106

van Wolken naar aarde ‘Mensen hebben heel veel behoefte aan contact, aandacht en liefde. Dat was eerder het geval. Denk aan de jaren zestig. Echter, in deze tijd zoeken we contact op een aardse manier. Het moet inmiddels wel ergens toe leiden. Dat is wel wat ik merk in organisaties. Alleen maar verbintenissen waardoor de tent niet beter wordt, dat doen we niet meer. Dat kon in de jaren negentig nog wel. Tegenwoordig moet het gewoon resultaat opleveren en dat vind ik een heel terechte vaststelling. Het moet ook tot iets leiden. Juist om te voorkomen dat we met z’n allen op een spirituele wolk zitten en ergens anders zijn in plaats van hier.’ – Joop Egmond ‘De hele dag met je hoofd in de wolken lopen is niet zo moeilijk, het moet inmiddels wel tot iets leiden.’ – Joop Egmond van oud naar nieuW ‘Ik zie op dit moment een tweedeling ontstaan tussen aan de ene kant de mensen die proberen het oude in stand te houden. Denk aan oude paradigma’s, oude gebruiken, oude modellen of oude structuren. En aan de andere kant een generatie die niet gerelateerd is aan leeftijd, die heel anders nadenkt over het punt waar we nu staan en waar we heen gaan. Zij kijken vanuit een duurzaamheidperspectief. Men beseft dat een duurzame relatie begint met een duurzame connectie met jezelf en met je omgeving. Daar moeten we nog een aantal stappen in leren zetten. Want we kunnen bijvoorbeeld blijven wegvluchten uit een relatie of een andere baan zoeken, maar uiteindelijk, als je er samen niet uitkomt, dan kom je het ergens anders ook weer tegen. Het onderhouden van een duurzame relatie of het ontwikkelen van een duurzame organisatie komt dan ook niet vanzelf. Dat vraagt tijd.’ – Paul Peter Feld van man naar man/vrouW ‘We denken na over bestuurlijke vernieuwing. Wij zijn aan het ontdekken of de modellen die wij op dit moment hanteren – en dat zijn natuurlijk meestal toch echt de piramides, met een brede onderlaag en een heel kleine toplaag in organisaties – of dat nu wel de meest ideale modellen zijn. Sowieso zijn ze zeer waarschijnlijk niet heel erg geschikt voor vrouwen. Want de eigenschappen die over het algemeen aan vrouwen worden toegedicht, dat zijn niet de eigenschappen waarmee je heel snel in zo’n piramide omhoogkomt. Dat heeft toch ook weer heel erg veel te maken met krachtdadig zijn, een grote bek hebben, een hoop geschreeuw, uiten van macht, politiek en ego. Terwijl vrouwen toch veel meer zijn voor het “wij”. Vrouwen hebben vaker aandacht voor de ontwikkeling van de mens en dat is een eigenschap die nu eenmaal in het gros van dat soort organisaties, waar met name vanuit de hele masculiene waarde wordt gedacht, niet zo sexy is. En je zou daar misschien uit af kunnen leiden dat dit puur mannelijke model een beetje op de helling gaat.’ – Patty van der Vlietliet 107

van meten naar ervaren ‘Deze economie werkt met feiten, met statistieken en dat is te beperkt. Men weet nooit alle feiten. We doen alsof we alle feiten kennen, maar we kennen maar een klein gedeelte van de feiten. Ik ga naar de dokter. Hij zegt: “Meneer De Blot, u heeft tien procent kans om te overleven na deze operatie. Ik zeg: Dokter, ik ga dood of ik leef. Het is fiftyfifty.’ – Paul de Blot van oud naar jong ‘We hebben nu nog – dat hoort ook bij de tussentijd – die enorme jeugdigheidcultuur van alles strakgetrokken en weggebotoxt. Kijk maar in de bladen en op de televisie. Hoezo moeten wij straks al die mensen tot 67 in die bedrijven houden, als we ze niet eens willen zien? Daar moet nog een enorme omslag in denken komen.’ – Patty van de Vliet van zWijgen naar zeggen ‘Ik zie het publieke domein veranderen. Mensen zijn assertiever geworden en meer in staat en bereid om hun eigen mening kracht bij te zetten. Vroeger schaarde men zich meer achter een andere persoon of zuil of religie of partij of beweging. Nu zijn mensen meer individualistisch in het verkondigen van hun mening. Dus het is een vooruitgang op de democratie.’ – Mirella Visser van opvolgen naar dialoog ‘Bij het implementeren van veranderingen komt veel meer dialoog om de hoek kijken dan voorheen. Draagvlak en participatie zijn begrippen die niet meer weg te denken zijn en de tijd is daarmee voorbij dat een directie een besluit van bovenaf kan doorvoeren.’ Medewerkers van Ziggo wordt regelmatig gevraagd te participeren bij het bepalen van de routes. ‘Echter, niet alle zaken kunnen voorgelegd worden,’ aldus Dedi Veldhuis. ‘Het hoofdkantoor werd Utrecht. Punt.’ Aan het invullen van de waarden van het bedrijf zijn wel tientallen sessies gewijd binnen het bedrijf. ‘Inmiddels gebruiken wij de kernwaarden als kapstok voor de verandering, zo van: als dat de wereld is aan de buitenkant, wat is dan de wereld bij ons aan de binnenkant? En hoe kunnen wij een cultuur bouwen met elkaar zodat we dat allemaal snappen en zodat we in één keer goed gaan handelen naar de buitenwereld? We blijven met elkaar in gesprek!’ – Dedi Veldhuis 108

Wat vragen de veranderingen van ons? Naast dat we stil hebben gestaan bij alle veranderingen die op dit moment plaatsvinden, hebben we ook aan de geïnterviewden gevraagd wat de consequenties zijn voor mensen in het algemeen en leiders in het bijzonder. Een overzicht van de antwoorden vind je hier. verWonderd leren raken De veranderingen in de samenleving vragen veel van ons. Wij staan voor de opgave om meer open te staan, te luisteren, de zaak op een andere manier te leren bekijken. Van den Boorn noemt het verwonderd raken en blijven. ‘Verwondering is voor mij een van de hoogste vermogens die een mens kan hebben als individu. Zolang ik maar verwonderd ben over wat er allemaal gebeurt om me heen, dan denk ik: het gaat goed met me.’ organiseren met vertrouWen Voor de leiders onder ons heeft Egmond een advies. ‘Laat initiatief uit mensen zelf komen. Heb geduld, moedig aan en bouw aan het vertrouwen.’ Leiders in deze tijd kunnen beter niet vooroplopen vanuit de gedachte ‘ik ben de baas en ik doe het wel even voor’. Daarentegen stimuleert Egmond leiders zich kwetsbaar op te stellen: ‘Als baas durven zeggen: ik weet het ook niet precies, maar ik voel dat er iets niet klopt, dus laten we samen op zoek gaan.’ zachte Waarden toelaten Van der Vliet roept ons vooral op om de zachtere waarden binnen organisaties meer toe te laten. ‘Prominent aanwezig zijn, goed voor je eigen pr zorgen, heel hard schreeuwen wat je allemaal kan, wat je allemaal hebt bereikt en wat je allemaal kunt, dat kennen we inmiddels wel. Het ontwikkelen van mensen en zorgen dat ze blijven wordt nog onvoldoende op waarde geschat. Het is ook niet sexy, je verdient er ook niet een-twee-drie geld mee. Denken de meesten. Gelukkig zijn er al veel onderzoeken die aantonen dat je er wel geld mee kan verdienen. Laten we ons daar dan maar op richten,’ aldus Van der Vliet. loslaten door vast te pakken Visser raadt leiders aan om zich in te gaan leven in de nieuwe generatie en de manier waarop zij omgaan met informatie. ‘Veel informatie ligt inmiddels op straat en bedrijven moeten nieuwe manieren vinden om daarmee om te gaan. Niet door alleen maar los te laten en in te zien dat ze er geen controle over hebben. Nee, ook vastpakken, meedoen. Zien dat je het niet tegen kunt houden. Dus loslaten, maar niet zomaar als zwaktebod, maar met verstand.’ 109

top 7 leven De Top 7 van Smithuis biedt houvast om richting te geven aan deze tijd. Heb een visie, wees het voorbeeld of heb een voorbeeld, voel vertrouwen, maak keuzes, ervaar dankbaarheid, luister naar stilte en wees jezelf. vrijheid vrijmaken ‘De vrijheid van mensen is vaak door stoorzenders verstoord. Bijvoorbeeld door de publieke opinie, je opvoeding, je cultuur, je vooroordelen, de zucht naar macht, de zucht naar bezit en geld. Die verstoren je vrijheid. Die verslaven je. Word je bewust van je verslavingen! Als je je bevrijdt van stoorzenders, kun je keuzes kan maken die echt goed voor je zijn, die passen bij je roeping. Wat je echt wilt,’ aldus De Blot. Tijd waarin je de verdieping zoekt Een overgangsfase van het oude naar het nieuwe Een moment van reflectie en loslaten en kijken. Tussentijd is iedere dag. Hij is geïntegreerd in de loop van je leven en niet losstaand. 110

Soms even uit staan Op pauze drukken om even adem te halen en dan linksaf te gaan. Of rechtsaf, of naar boven, of naar beneden. Dus even bezinning, even er een nachtje over slapen, even niet. Dus keerpunten, een keerpunt in de samenleving of een keerpunt op de wereldbol. de tussentijd volgens de geïntervieWden Ik kan niet veel met het woord tussentijd. Voor mij is het te zwart/wit. Alsof het ophoudt. Tijd waarin je verbinding zoekt met jezelf en anderen 111

Wij & technologie Creëren wij technologie om aan een behoefte te voldoen of creëert de technologie ons? Een vraag waarover ik mij boog met Hans Mestrum, Nieuwe Media Expert, Strateeg en Trendwatcher @ HAN - Hogeschool Arnhem Nijmegen. push/pull internet linkedin realtime sociaal momentums superconnected blogipad nieuWe media devices de onderstroom ‘Mensen denken: we gaan twitteren omdat Twitter er is. We gaan Facebook gebruiken, omdat Facebook er is. Maar dat is het dus niet, het is andersom. Mensen veranderen en omdat mensen veranderen gaan ze tools verzinnen en inzetten. De mens komt weer centraal te staan. Dat is eigenlijk het verhaal. Je hebt een onderstroom en die gaat niet over techniek. Die gaat over de toenemende behoefte aan zelfsturing waardoor mensen willen verbinden en willen connecten. Daarvoor zijn middelen nodig en die worden door mensen ontwikkeld,’ zoals Mestrum het omschrijft. De middelen maken het mogelijk om met elkaar te kunnen communiceren. Als die middelen er niet waren, dan zou je continu fysiek of ruimtelijk op reis zijn. Dat hoeft nu niet meer. Het tWitte altijd.aan fa zWermt d user.in.contr 112

e l.virus d bovenstroom acebook rolvindbaar technologie deelbaar er hyves ebook wordt dus veel gemakkelijker elkaar te ontmoeten. Velen moeten aan deze verandering wennen. Sommigen denken niet mee te kunnen, weer anderen zien nadelen of zijn angstig voor de gevolgen, zoals het gebrek aan menselijk en fysiek contact. Mestrum nodigt ons uit los te laten. ‘Ervan uit te leren gaan dat er ook dingen goed kunnen gaan. Misschien kun je veel beter loslaten en laten gebeuren en met een zwerm iets slims verzinnen of creatief zijn. Je moet het laten stromen. Ik stel voor om de angst voor het gebrek aan wezenlijk contact tussen mensen onder ogen te zien en naast de virtuele ontmoetingen, fysieke ontmoetingen te blijven creëren. Vanuit de wens elkaar direct recht in de ogen te kijken en elkaar te kunnen voelen en horen ademen. We leven immers in een tijd van en/en. Het blijft ontdekken in de tussentijd!’ 113

De stelling die wij onderzochten, is voor een groot deel onderbouwd met de theorie van de niveaus van communicaties. Ik raad het dan ook iedereen aan deze theoretische onder bouwing vooral bewust te gaan toepassen. Het kunnen interveniëren binnen de niveaus van communicatie, is in mijn beleving de weg naar verbindend leiderschap! 7% 93% inhoud procedure interactie emotie existentie Er worden woorden uitgewisseld die betrekking hebben op inhoud, het wat. Daarnaast stellen we regels en procedures op waarbinnen de communicatie plaatsvindt. Het effect van de communicatie heeft (maar) voor 7 procent met deze twee niveaus te maken. De inhoud en de regels moeten natuurlijk wel helder en duidelijk zijn, maar 93 procent van het effect van de communicatie heeft te maken met de weg waarlangs de communicatie plaatsvindt, het zogenaamde proces. Om een antwoord te vinden op de vraag hoe de interactie plaatsvindt, kun je als een soort helikopter boven het gesprek gaan hangen en je afvragen wat je ziet gebeuren (meta communicatie). Maken mensen contact, praten ze langs elkaar heen, is er sprake van een prettig gesprek met een ontspannen sfeer of hangt er een ernstige sfeer rond het gesprek? Het gaat dus vooral om de manier waarop men met elkaar communiceert. Het gevoelsniveau heeft veel te maken met het interactieniveau. Vragen die hierbij spelen zijn: Wat is het effect van de communicatie op de personen? Wat voor emoties roept het gesprek op? En ook: Wat doe je met die emoties tijdens het voeren van een gesprek? Spreek je ze uit, hou je ze binnen of rationaliseer je ze weg? De existentiële laag bevat de vraagstukken waar het in het leven wezenlijk om draait. Het zijn de meer filosofische thema’s waarvan we ons in meerdere of mindere mate bewust zijn in ons leven. 114

Je kunt daarbij denken aan vragen als: hoe ga ik om met verbinding, ruimte, verantwoordelijkheid of commitment? Wat betekent vrijheid voor mij? hoe ga ik om met het leven en de dood? op welke manier leg ik contact?’ hoe sterk of zwak is mijn ego? Afhankelijk van het antwoord op deze vragen, staan we op een bepaalde manier in het leven, wat effect heeft op wat en hoe we communiceren met anderen. Een voorbeeld kan dit verhelderen. Stel, je hecht aan je vrijheid en je vindt het belangrijk zelf te kunnen bepalen wanneer je op je werk verschijnt en wanneer je waar werkt. Je bent daarmee een absolute fan van het Nieuwe Werken. Je hebt een nieuwe baan en daar leek ruimte te zijn voor jouw behoefte aan vrijheid. Echter, jouw nieuwe baas denkt daar anders over. Zij heeft namelijk veel behoefte aan controle en weet graag alles tot in de puntjes. De wijze waarop jullie beiden ‘in het leven staan’ zal kunnen bijdragen aan mogelijke conflicten. proces gaat voor inhoud Kort gezegd gaat het proces (de interactie en het gevoel) altijd voor inhoud aangezien inhoud pas effectief wordt als de mens zich prettig voelt tijdens de communicatie en er geen ruis is. Daartoe is het zinvol ontvankelijk te zijn voor het proces tijdens gesprekken. Om de proceslaag te kunnen ‘bevatten’ kun je jezelf de volgende vragen stellen: begrijpen wij elkaar? (vat samen en reflecteer) Wat is de sfeer? Welke toon wordt gehanteerd? Welke boodschap zit achter de inhoudelijke boodschap? zeggen we echt wat we willen zeggen? Wat is er non-verbaal waar te nemen bij de gesprekspartners? Op het moment dat er sprake is van een negatieve sfeer, lading of als de inhoudelijke boodschap niet ‘congruent’ is met de manier waarop de boodschap gebracht wordt, zal er ruis ontstaan tijdens het gesprek. Effectief communiceren houdt in dat er aandacht besteed wordt aan deze ruis door deze te benoemen. Je geeft woorden aan de ruis en benoemt zonder oordeel wat je waarneemt. Je kunt je voorstellen dat effectief communiceren altijd bij jezelf begint. Lukt het jou om tijdens gesprekken verschillende communicatieniveaus toe te passen, dan kun je ook anderen hierbij ondersteunen. Het idee is, dat je eerst zelf ontvankelijk wordt voor de processignalen, waarna je later de ander kunt ondersteunen. uiten? ja, graag! De grote vraag blijft vaak: hoe doe ik dat? Het antwoord is: ervaren wat communicatie met je doet, in contact zijn met je emoties en deze benoemen. 115

Wat typeert een verbindend leider? Wanneer ben je die verbindende leider? Wat laat je dan zien? Wat voor eigenschappen heb je en wat laat je vooral? Vragen die voorgelegd zijn aan tien leiders van deze tijd. We hebben de eigenschappen voor jou uiteengezet. organisch Werken Werken vanuit structuur is voor de meerderheid van de geïnterviewde leiders een basishouding. Vanuit die basis werken de meesten organisch. Dat wil zeggen dat zij improviseren, inspelen op wat zich aandient en openstaan voor onverwachte situaties. Een enkeling werkt volledig organisch: ‘Behalve als ik naar de bank ga, dan maak ik een plan,’ aldus Joop Egmond, oprichter van InmensGroeien. ‘Als ik na twee jaar een plan heb uitgevoerd, houdt dat niet automatisch in dat ik heb ondernomen. Dan lijkt het of de tijd heeft stilgestaan en de kans is groot dat ik dingen heb gemist omdat ze niet in het plan pasten.’ Erik Smithuis van icm Opleidingen & Trainingen werkt vanuit zijn visie. Hoe zij de resultaten gaan bereiken met elkaar, hangt vervolgens erg af van wat zich onderweg aandient, aldus Smithuis. Over de oprichting van zijn bedrijf zegt hij: ‘We wisten, we gaan ervoor. Maar waar het eindigt, dat wisten we niet.’ reflecteren Reflecteren is een basisvaardigheid. Daarover zijn de geïnterviewden het eens. Echter, de wijze waarop zij zelf reflecteren verschilt. Ruimte nemen om bijvoorbeeld een andere invalshoek te zien en even helemaal iets anders doen, zegt Patty van der Vliet, partner bij De Vroedt & Thierry. Drie tot vier keer per jaar is zij drie dagen ‘even helemaal van de wereld’. Joop Egmond zegt dat organisaties niet kunnen groeien als mensen niet groeien en voor groei is reflectie nodig. De Blot beaamt dat. ‘Door reflectie word je je bewust van wat mensen zelf zijn en wat hun kracht is. Hierdoor maken ze hun vrijheid vrij,’ aldus De Blot. Anderen noemen het belang van luisteren naar zichzelf, zoals Charles van Goch, Managing Director van de Mise en Place Group. ‘Reflectie betekent dat je je ervan bewust wordt, dat je het leven voor niks gekregen hebt. En dat je zelf “ja” of “nee” moet zeggen daarop.’ − Paul de Blot vertrouWen Het kunnen voelen van vertrouwen blijkt noodzakelijk voor verbindend leiderschap. Je kunt pas verbindingen leggen op basis van het vertrouwen in jezelf en ook in de ander. Edward van den Boorn zegt hierover: ‘Als je iemand het volle vertrouwen geeft, dan bereik je veel meer dan dat je hem alleen maar opdrachten geeft en permanent monitort. Laat los en geef mensen lucht en vrijheid.’ Paul Peter Feld, Directeur hr & Organisatie bij Xerox geeft aan dat mensen van pijn én van goede dingen leren. Daarmee spreekt hij ook het vertrouwen uit dat zaken altijd 116

reflecteren stilstaan kijken een spiegel voorhouden r ruimte nemen verWonderd raken & blijven SEnSITIEf zijn voor alles … dagelijks de tijd nemen om je af te vragen Waar je staat, Waarom je hebt gedaan Wat je hebt gedaan en ontdekken hoe het beter kan iets opleveren en ‘juist verlopen’. ‘Soms kan iets pas over een tijd iets opleveren,’ zegt hij ook. Een verbindend leider kan dus zaken loslaten en heeft vertrouwen in een goede afloop. ‘Ik geloof dat mensen een paar dingen heel goed kunnen en vooral dat moeten doen. Om te ontdekken wat dat is, heb je die tussentijd, die reflectiefase nodig. In plaats van geen tussentijd nemen en er na vele crisissen achter komen: dit was helemaal verkeerd.’ – Erik Smithuis 117 Wat er om je heen gebeurt j

tussen doen . Dagelijks meditatie, visualisatieoefeningen of de ‘Tibetaantjes’, een set oefeningen die voortkomen uit het Tibetaans boeddhisme . Eens per jaar een retraite, dus een stilteweek, of een cursus Tai Chi of Qi Gong in Thailand . Je dagelijks verwonderen en verbazen met de vraag: wat gebeurde er of wat gebeurt er nu? Tip: sommige leidinggevenden reflecteren op eerdere situaties in de file op weg naar huis . Gesprekken met vrienden, waarin je je ervaringen deelt . Filosoferen, kunst bestuderen en boeken lezen . Juist geen boeken lezen om geen input van buitenaf te krijgen, zodat je optimaal naar jezelf kan luisteren . Iedere dag iets nieuws leren . Bewust in de file staan . Pijn aangaan, doorvoelen van de pijn . Wandelen langs het strand met een coach . Op vakantie gaan ‘in mijn hoofd’ . Sporten, bijvoorbeeld hardlopen . Yoga . De drietrap: ‘Spreek uit – Spreek aan – Spreek af’, als leefstijl hanteren . En tot slot… door niets te doen & aten 118 tussentijd creëren

‘Ik sta natuurlijk heel vaak stil. Letterlijk, in de file. Heerlijk in die auto zitten met een pepermuntje, en gewoon eens naar buiten kijken.’ – Paul Peter Feld overgave Onze aanname is dat inspirerend leiders zich kunnen overgeven aan wat zich voordoet. Erik Smithuis zegt hierover: ‘Het is goed en het komt goed.’ Charles van Goch ziet overgave als de kunst om te leren zien wat zich voordoet en ze aan te grijpen om resultaat te boeken: ‘It’s not what happens to you, it is what you do with it.’ Daarnaast signaleren we bij de geïnterviewde leiders ook een overgave aan de ander. Het openstaan voor de ander en accepteren wie die persoon is. ‘Ik vraag me als leider af: welke stap heb jij te maken?’ aldus Joop Egmond. ‘En daarmee geef ik mij over aan de weg van de ander, in plaats van dat ik mijn weg dé weg laat zijn.’ Verder werden in relatie tot overgave woorden genoemd als: ruimte geven, vertrouwen hebben en de moed hebben om zaken organisch te laten. ‘alles komt goed en alles komt goed en alle dingen komen goed.’ Juliana van Norwich – Engelse mystica ca. 1342-ca. 1416 intern ondernemerschap ‘Je vraagt bij ons altijd om vergiffenis, nooit om toestemming.’ Een rake uitspraak van Van Goch. ‘Ik zeg altijd: onderneem maar, ga je gang. Dat leidt meestal tot resultaat, maar lang niet altijd. En dat moet je kunnen dragen met elkaar.’ ‘In the end, everything is ok! And if it is not ok… It is not the end!’ – Charles van Goch Mirella Visser geeft mensen het liefst ruimere taken, zodat zij zich kunnen ontwikkelen. Bij De Vroedt & Thierry stimuleren collega’s elkaar om echt na te denken over dingen; te ontdekken wat hen echt bezighoudt. En daar is geen onderscheid in rol. ‘Iedereen gaat mee naar diverse opdrachten om zich breed te kunnen ontwikkelen.’ Dedi Veldhuis van Ziggo staat als hr-directeur volledig achter het stimuleren van intern ondernemerschap: ‘Ik wil dat wij uit de bevoogding stappen.’ Als voorbeeld haalt zij de aardverschuiving aan die heeft plaatsgevonden rond de arbeidsvoorwaarden. Veldhuis heeft hemel en aarde bewogen om aan te sluiten bij het interne ondernemerschap van mensen. Medewerkers kunnen inmiddels zelf in een ‘shop’ op intranet bepalen hoe zij de secundaire arbeidsvoorwaarden in willen vullen. ‘Het enige wat verplicht is, zijn de twintig vakantiedagen. Vakantiegeld kun je uitgekeerd krijgen wanneer jij dat wilt en wil je een duurdere auto, dan kan dat als je zelf betaalt. En wil je een goedkopere auto? Ook prima, dan mag je je geld houden! Gewoon allemaal 119

eigen verantwoordelijkheid. Daarmee proberen wij ook de verantwoordelijkheid intern, naar de klant toe, te bevorderen. Het is daarmee een heel andere manier van werken.’ Bij Xerox krijgen mensen zelf de verantwoordelijkheid om met projecten en zichzelf aan de slag te gaan. ‘Mensen ontdekken bij ons dat zij veel meer kunnen dan ze denken dat ze kunnen,’ aldus Feld. Daarmee wordt aanspraak gedaan op het pakken van autonomie en verantwoordelijkheid, wat ook door Smithuis en Van den Boorn wordt aangemerkt als een van de belangrijkste elementen van intern ondernemerschap. Smithuis daarover: ‘Je persoonlijke ontwikkeling bepaalt je carrièreontwikkeling. En heel veel mensen zijn, zeker in het verleden, altijd bezig geweest met carrièreontwikkeling. Maar persoonlijke ontwikkeling is het fundament. Wie ben je? Wat kan ik? Wat wil ik?’ ‘Je vraagt bij ons altijd om vergiffenis, nooit om toestemming.’ – Charles van Goch de reis & het resultaat We zijn het bijna allemaal met elkaar eens: het gaat zowel om de reis als om het resultaat. Het een kan niet zonder het ander. Egmond voegt daaraan toe dat er wel een richting moet zijn. ‘Je moet wel weten welke bergen je gaat beklimmen, anders sta je straks op de verkeerde top.’ Erik Smithuis vindt het mooi te zien dat veel mensen óverschatten wat ze in een jaar kunnen bereiken en dat ze ónderschatten wat ze in tien jaar kunnen bereiken. En als je eenmaal op het pad komt waar je wilt zijn en je kijkt met die horizon, dan kun je ontzettend veel realiseren in zeven tot tien jaar. Maar in één jaar? Veel mensen zijn ongeduldig, zo van: in een jaar moet alles anders zijn. Dat werkt volgens mij niet zo.’ Van den Boorn plaatst nog een kanttekening: ‘Je kunt eindeloos reizen. Als je echter op bepaalde tussenstations geen realiteitscheck hebt ingebouwd, houdt de reis ergens op. Het gaat om de reis én het resultaat; je persoonlijke ontwikkeling én de commerciële doelstellingen van de organisatie.’ fouten maken moet Van der Vliet geeft aan dat we niet alles kunnen weten. Dat we feedback mogen zoeken en vaker tegen elkaar moeten kunnen zeggen: ‘Hoe kijk jij daar tegenaan? Ik kom er niet uit.’ Fouten maken en kwetsbaar zijn, zijn eigenschappen die bijdragen aan verbindend leiderschap. ‘Ik huil mee als het mis is gegaan. Natuurlijk is het klote, maar ik ben erbij. Ik heb ook angst om te falen of afgewezen te worden, dus als iets fout gaat ben ik er voor de ander,’ aldus Joop Egmond. Charles van Goch is er kort over: ‘Ja, dingen floppen, en dat is prima.’ Bij Ziggo neemt Dedi Veldhuis als zaken niet goed lopen, de feedback van collega’s zeer serieus. ‘Op het moment dat collega’s met uitspraken komen als “Ik baal toch wel een beetje van dit of dat,” dan nodig ik hen uit met mij in gesprek te gaan zodat ik inspiratie op kan doen. Ik wil graag met mensen delen.’ Concreet uit zich dat in werkgroepen die zich bezighouden met 120

vragen zoals bijvoorbeeld: ‘Hoe kunnen wij een verdere impuls geven aan het omzetten van de kernwaarden in gedrag?’ en ‘Wat zien we bij de realisatie van onze doelen goed gaan en wat nog niet?’ ‘De schaduw is even belangrijk als het licht.’ – Charlotte Brontë, in Jane Eyre ‘Je moet je gebouw, je fundament goed hebben staan. Of het nou yin & yang of hard & zacht wordt genoemd: je hebt beide benen nodig.’ – Erik Smithuis financieel onderlegd zijn Het is niet verwonderlijk dat wij juist in deze tijd het financieel onderlegd zijn als belangrijke eigenschap zien voor verbindende leiders. Juist om het zakelijke aan het spirituele te kunnen verbinden achten wij het zinvol dat leiders de cijfers snappen. Er is echter geen eenduidigheid te ontdekken onder de geïnterviewden. Oké, geld is de zuurstof van de organisatie. Dat zijn we met elkaar eens. Echter, dat wil niet zeggen dat de leiders van deze tijd zelf over de cijfers gaan. Visser hierover: ‘Een goede leider weet welke zwaktes hij/zij heeft en op welke terreinen hij/zij aanvulling behoeft.’ Ook Charles van Goch is het hiermee eens. ‘Je mag vertrouwen op de mensen die dat goed kunnen.’ Alleen inspirerend en verbindend zijn is echter ook niet genoeg volgens Van der Vliet: ‘Op het moment dat een leider helemaal niets heeft met cijfers en alleen maar een beetje de boel zit te inspireren, is dat wat mij betreft te eenzijdig.’ Smithuis gaat nog een stap verder. Hij zegt: ‘Het is een voorwaarde cijfermatig onderlegd te zijn. Je hebt de visie, de inspiratie, de verbinding nodig én je hebt ook gewoon de structuurkant nodig.’ 121

Wij vroegen de geinterviewden met één woord te reageren op de volgende tussentijdse thema’s… kans nieuw begin zegen erop vertrouwen crisis heerlijk verbinding collectief beWustzijn groeit zelfvertrouwen essentieel vertrouWen spil middel geven omarmen groot goed drijfveer fundament de weg Waarden waarderen 122 doen schaars nieuwe dimensie spir

loslaten in belemmerend noodzakelijk controle niet belangrijk rustgevend warmte emoties ritualiteit geïntegreerd reizen onoverkomelijk welkom ‘delegeren zonder controle is afschuiven’ de kern mooi vanzelfsprekend aansluiten, laatste stap ritme houden menselijke maat geduld belemmerend 123

de Winst van tussentijd Wij hebben aan alle verbindende leiders gevraagd of zij zelf tussentijd creëren en zoals je eerder kon lezen, antwoordden zij volmondig met ‘ja’. Over de definitie van de tussentijd werd hier en daar nog wat gedebatteerd, echter in de basis herkennen zij zich allemaal in de behoefte om stil te staan bij wat ertoe doet. Mooi en aardig, tussentijd creëren, de vraag is echter ook: wat levert mij dat op? We hebben deze vraag voorgelegd en dit waren de antwoorden. ‘Tussentijd levert mij op, dat ik het grotere geheel weer kan zien,’ aldus Van den Boorn. ‘Mijn levensmotto is: als je haast hebt, moet je gaan stilstaan. In mijn belevenis is een fors deel van de mensheid aan het vooruitvluchten. Ik zeg dan: “Hou nou eens op, ga eens stilstaan, denk nou eens even na wat je aan het doen bent.”’ Door niet meteen in de actie te schieten of, zoals Van den Boorn zegt ‘de situatie kapot te micromanagen’, kun je als leider boven de situatie uitstijgen om te komen tot de juiste keuze. Op die manier kun je voorkomen dat je pas na langere tijd of meerdere crisissen ontdekt dat je met het verkeerde bezig bent geweest. Het nemen van tussentijd creëert dus ruimte voor nieuwe kansen en biedt gelegenheid om de antwoorden te kunnen horen op vragen die je jezelf stelt. In deze zienswijze klinkt dus ook het vertrouwen op een juist verloop van het proces door, waarbij tussentijd de ruimte omvat om het antwoord te horen of de oplossing te (leren) zien. Het nemen van tussentijd rendeert ook zakelijk gezien. Jeroen Prevo, manager van de ingshops in het zuiden van ons land, onderstreept dit met een voorbeeld over het laten slagen van een landelijk veranderproces bij de bank. ‘Binnen ing is er een programma dat onze traditionele filialen omvormt naar Bank Shops. Dit veranderprogramma is natuurlijk zeer gestructureerd vormgegeven, maar op een gegeven moment waren er in mijn beleving te veel en te snel veranderingen voor de medewerkers gepland. Als we de planning hadden doorgedrukt, dan waren medewerkers volgens mij afgehaakt. Stilstaan en zien wat leefde op de werkvloer maakte dat ik kon zien dat de invoering van het programma meer tijd nodig had om echt te slagen en daar heb ik mij met succes sterk voor gemaakt,’ aldus Prevo. Je kunt door reflecteren en stilstaan blijven doen waar je goed in bent. Je krijgt de mogelijkheid te blijven zien waar jouw talenten liggen en op die manier kun je invulling geven aan jouw levensdoel. Voor Joop Egmond staat vooral het contact met zichzelf centraal. ‘Ik krijg contact met de antwoorden die er zijn. Tussentijd geeft ruimte, hernieuwde energie en ruimte om te genieten. Het maakt dat ik kan heroverwegen en nieuwe richtingen kan zien en volgen. Het is voor mij een noodzakelijke voorwaarde. Zonder reflectietijd en stilstand is er geen verbindend leiderschap,’ aldus de oprichter en begeleider van InmensGroeien. Volgens Patty van der Vliet is het onontkoombaar dat er zoiets als tussentijd bestaat. ‘Je kunt nooit naadloos van de ene in 124

de andere fase, van het ene in het andere tijdsgewricht overgaan. Er is natuurlijk altijd een tijd nodig van afkoeling, bezinning, van het formuleren van wat er fout is gegaan en het formuleren van hoe het anders zou kunnen. Wij moeten daar vorm aan geven,’ aldus Van der Vliet. ‘De vraag is of het wel iets op hoeft te leveren,’ vraagt Feld zich af. ‘En ten tweede is de vraag of tussentijd diréct iets oplevert. Of dat het eigenlijk pas iets oplevert na een à twee maanden of pas na tien of vijftien jaar. Dat je zelf zoiets hebt van: “O, verrek, dat was toen, daar ben ik nu pas achter of met dat inzicht kan ik nu iets, maar toen niet.”’ ’Een tussentijdse gedachte kan ook over vijf of tien jaar (pas) een heel grote impact of een waarde hebben.’ – Paul Peter Feld Tussentijd lijkt voor sommigen te beginnen en te eindigen maar anderen ervaren dat als beknellend. Zij geven aan dat zij in een continue proces van tussentijd verkeren, omdat dit hun de mogelijkheid biedt om in contact met zichzelf te blijven, ruimte te laten voor nieuwe kansen en die te zien en zo vanuit hun kracht in verbinding te staan met hun omgeving. ‘Tussentijd is er elke dag,’ aldus Mirella Visser. De auteur van De zijderoute naar de top heeft deze overtuiging meegenomen uit Azië, waar zij vele jaren voor ing werkte en woonde. ‘Daar zijn spiritualiteit en reflectie in het dagelijks leven geïntegreerd, en daar ben ik een groot voorstander van,’ aldus Visser. Ook Van den Boorn omschrijft het als een doorgaand proces: ‘Ik stel mezelf elke keer weer de vraag: Wat is dit? Wat gebeurt er hier? Hoe ga ik hiermee om? Wat doet dit met mij? Dus, tussentijd is een permanente verwondering voor mij.’ Of zoals Erik Smithuis zich hardop afvraagt: ‘Als ik het verhaal hoor van de tussentijd, dan denk ik: als je bewust in het heden wilt leven, “present” zoals het bij Eckhart Tolle heet, ben je dan niet altijd in een tussenfase?’ Voor de inspirerende leiders is tussentijd dus zo ‘gewoon’, dat deze een vast onderdeel van hun dagelijks leven is. We kunnen ons voorstellen dat het woord ‘tussentijd’ impliceert dat het begint en ophoudt. Dit is volgens mij echter geen wetmatigheid. Het woord ‘tussen’ geeft een bepaalde focus en ‘tijd’ helpt ons ook niet echt de relativiteit ervan in te zien. Tussentijd kan dan ook lang en kort, diepgaand of vluchtig, verdiepend en versnellend zijn. En dat is afhankelijk van de manier waarop je in het leven staat en de fase waarin jij je bevindt. Tussentijd lijkt te vatten in één begrip, maar dat is het niet. Het woord pakt je op een manier die voor jou herkenbaar is. hoe pakt het jou? 125

do 126

We zijn in deze tijd op zoek naar inspiratie en zoeken antwoord op vragen als: Wat is mijn toegevoegde waarde? Waartoe ben ik op de wereld? Wie ben ik? Vragen waarop de antwoorden vooral bij jezelf te vinden zijn. Ga daarom in verbinding met jezelf om van daaruit in verbinding te zijn met anderen. Stop met zoeken, ga vinden en laat je inspireren en begeleiden door anderen. Bewandel jouw eigen weg. De volgende tien tips kunnen je ondersteunen bij het uitstippelen van jouw eigen route. en 127

tien tips tip 1 ken je angsten Angst is een van onze grootste drijfveren en toch lijkt het niet geoorloofd om in onze wereld ‘bang’ te zijn. Ik zie dat vaak terugkomen als ik teams en individuen begeleid. Op het moment dat ik mensen spiegel dat er mogelijk een angst schuilgaat onder het gedrag dat zij vertonen, dan krijg ik acht van de tien keer te horen dat hij of zij echt niet bang is. Mijn eigen reactie daarop is meestal in en uit te ademen en stil te blijven. Het is namelijk aan ieder persoon om zelf te ontdekken wat angst voor hem of haar betekent in het leven. Natuurlijk kan ik het soms ook niet laten om meer te confronteren en te zeggen dat ik het idee heb dat er wel degelijk spanning zit. En dat is dan meestal wél zo. Het woord spanning mag wel, maar bang zijn we echt niet. Op het moment dat je jouw eigen inspiratie wilt vinden, is het zinvol je angst serieus te gaan nemen. En daar is moed voor nodig. Allereerst heerst er in onze wereld duidelijk een norm die ons heeft geleerd om ‘niet bang te zijn’. Bang zijn is nergens voor nodig en is (zeker bij mannen) voor watjes. Wil je je eigen angst onderzoeken, dan vraagt dat dus dat je de heersende normen achter je laat. Daarnaast vraagt het toelaten van je angst ook moed omdat je de gevoelens die vrijkomen op het moment dat je angstig bent, wezenlijk gaat doorvoelen. Angst leidt ons veelal bij de keuzes die wij maken. Kies je voor doen of laten of voor vechten, vluchten of bevriezen? Het leren kennen van je persoonlijke angsten biedt jou de gelegenheid zelf sturing te blijven houden over situaties. Deze vorm van zelfkennis geeft je de ruimte te kiezen. Angst kent diverse vormen, zoals reële angst: je hart gaat harder kloppen op het moment dat je een vliegtuig uit springt (kan best gevaarlijk zijn), en irreële angst: je bent bang dat je altijd alleen zult blijven. Natuurlijk kan een irreële angst toch waar worden, maar dat gebeurt in mijn beleving vooral als je de angst blijft geloven en ernaar gaat handelen. 128

Er zijn diverse soorten basisangsten. Lees ze aandachtig door en doorvoel eens in hoeverre de angsten herkenbaar voor jou zijn. Ga vervolgens eens na in hoeverre de angsten jou in de weg staan om te doen wat je te doen hebt. herkenbaar angst om te falen angst om succesvol te zijn angst voor intimiteit angst voor controleverlies angst voor de dood angst voor verlating angst er niet bij te horen angst voor ziekte angst voor gekte angst voor hoogte angst voor diepte angst voor eenzaamheid angst voor je eigen kracht Natuurlijk zijn er meer angsten, zoals angst voor spinnen, angst om auto te rijden of parachute te springen. Voeg hier jouw angsten toe: niet herkenbaar Oefen vervolgens eens een maand met het erkennen van je angst. Wees er liefdevol voor en wandel door in de richting die voor jouw innerlijk klopt. Samen met je angst onderweg zijn, heelt iedere mens. ‘Angst weerhoudt ons van scheppen.’ – Juliette Binoche 129

tip 2 beheer je emoties Iedereen beschikt over vier basisemoties: bang, blij, bedroefd en boos. Daarnaast kennen we onder andere walging, schuld, liefde en verbazing. Deze emoties worden omgezet in gevoelens op het moment dat wij als mens in situaties komen die ons raken. Dat kunnen positieve gevoelens zijn, bijvoorbeeld omdat je een compliment krijgt waardoor je je blij voelt. Op het moment dat je bijvoorbeeld iemand verliest kun je ‘negatieve’ gevoelens krijgen, zoals boosheid en verdriet. De opsomming van emoties is uit te breiden met legio andere, dus schroom niet stil te staan bij je eigen scala aan emoties. Daarbij raad ik je aan na te gaan welke emotie makkelijk voor je te voelen is, en welke je niet makkelijk (of helemaal niet) kunt voelen. Daaruit kun je namelijk opmaken in hoeverre je in contact staat met de emoties die onderdeel van jou uitmaken. En dat geeft weer aan in hoeverre je in verbinding kan zijn met jezelf en anderen. Door je emoties te voelen, kun je ze namelijk ook gaan benoemen of in contact brengen met anderen. En dat maakt je authentiek en verbindend. Ben je al meer te weten gekomen over je emotionele huishouding? Vul als hulpmiddel de onderstaande vragen in: Welke emotie(s) kun je makkelijk voelen: Welke emotie(s) kun je moeilijk voelen: Houd de aankomende tijd een dagboek bij waarin je situaties belicht waarbij jouw emoties een rol speelden. Kijk of je de emotie hebt kunnen voelen en in contact hebt gebracht. Zo niet, beschrijf wat je weerhield. Ontdek na een aantal weken jouw ‘patroon’, met andere woorden hoe je geneigd bent te reageren op situaties waar emoties een rol spelen. Bespreek je patroon eens met een ander en onderzoek wat het patroon je kost en wat het je oplevert. O ja, mannen en vrouwen gaan in mijn beleving anders om met emoties. Dat is voor mij evident. Echter, ze beschikken beiden over deze innerlijke sturingsmechanismen. Dat mensen maar blijven volhouden en geloven dat ze ‘geen gevoelsmens’, ‘een techneut’ of een ‘rationeel wezen’ zijn, verwondert mij dan ook iedere keer weer. Zo werk ik al jaren voor een prachtig technisch bedrijf. Daar werken ‘techneuten’, voornamelijk mannen die met elkaar lijken te hebben afgesproken dat emoties er niet toe doen. Het gaat namelijk om de inhoud, 130

want daardoor kan de fabriek blijven draaien. Echter, op het moment dat ik individueel met deze mannen aan het werk ga, bijvoorbeeld middels coaching, dan blijken zij stuk voor stuk behoefte te hebben aan het uiten van emoties. Oké, het is in het begin wat lastig, omdat zij het niet gewend zijn. Zij hebben immers de afspraak dat gevoelig zijn niet voor mannen is weggelegd. Vrouwen kennen dat mechanisme ook. Zo werk ik graag en veelvuldig voor een van de grootste banken van Nederland. Daar werken mannen én vrouwen en zij hebben allemaal de overtuiging dat emoties niet op het werk thuishoren. Ik breng het nu generaliserend, om het helder te maken. Want natuurlijk zijn er in zo’n grote organisatie vele personen die de verbinding maken tussen inhoud en gevoelens. Echter, het komt vaker voor dat zowel mannen als vrouwen de gevoelens thuislaten. Met alle gevolgen van dien. Denk aan opgekropte emoties, verslechterende samenwerkingsrelaties, gezondheidsklachten en niet onbelangrijk: verminderde resultaten omdat in de basis onuitgesproken zaken blijven ‘liggen’ en daarmee het resultaat negatief beïnvloed wordt. Het is dus lang niet altijd een kwestie van ‘man zijn’ of ‘techneut’. We lijken met elkaar een afsplitsing te hebben gemaakt met ons hoofd waardoor we ons ‘denken’ wel meenemen naar ons werk maar onze ‘gevoelens’ niet. In mijn beleving is dit in de kern onmogelijk. Natuurlijk, met veel kracht en rationele inspanning lukt het emoties te onderdrukken. Echter, in de basis zijn ze er. Verstopt, dat wel. Het leren kennen van je emoties maakt dat je ze kan gaan beheren. Ik schrijf met opzet ‘beheren’ in plaats van ‘beheersen’. Beheersen houdt voor mij in dat je je emoties inhoudt. Ik pleit ervoor je emoties te leren kennen waardoor je ze kan benoemen. Het is in mijn beleving namelijk van belang jouw emoties in contact te brengen met anderen. Je opent op die manier wat je (letterlijk) beweegt en wat de interactie met je doet. Om daar te komen waar je wilt zijn, helpen je emoties je de weg te wijzen. Zij zijn niets meer of minder dan ‘seintjes’ van je lichaam of iets klopt of niet. Wat het lastig maakt met emoties, is dat zij gekleurd kunnen zijn door eerdere ervaringen. Wat je voelt is altijd waar voor jou, maar het hoeft niet altijd waar te zijn. Dat vraagt dan weer aandacht, onderzoek en bewustwording. De film What the Bleep Do We Know uit 2004 van Arntz, Chasse en Vicente is een echte aanrader als je hier meer over wilt weten www.whatthebleep.com. 131

tip 3 kies Een keuze maken heeft gevolgen, ook wel consequenties genoemd. En die vinden we vaak lastig om te dragen. De consequenties vol pakken en gaan staan voor de keuze die je maakt, is een kunst op zich. Tijdens een training gaf een man aan dat hij met zijn gedachten bij zijn tante was, aangezien zij in het ziekenhuis lag op dat moment. Hij deelde ook dat hij daarom niet met zijn aandacht bij de groep kon zijn. Op mijn vraag wat hij op dat moment nog leerde, was zijn antwoord ‘niets’. Maar hij leerde uiteindelijk, dat het helend is om te kiezen. Voor zichzelf, aangezien hij in twee werelden was, maar in geen van twee echt. En voor de groep omdat hij als groepsgenoot eigenlijk afwezig was. De energie die dan verloren gaat is groot. En die energie kan effectiever gericht worden. Door te kiezen. Hij ging uiteindelijk naar zijn tante en dat klopte. In tijden van tussentijd vraagt ieder kruispunt een heldere afweging, en een keuze. Jij bent de enige die verantwoordelijk is voor deze keuzes. En dat maakt het ook zo spannend ze te maken. Mijn devies: kies op het moment dat er keuze is. Dat klinkt eenvoudig en eigenlijk is het dat ook. Echter, dat ervaart lang niet iedereen zo. Op het moment dat je kiezen lastig vindt, is het zinvol te gaan ontdekken wat je weerhoudt te kiezen. Er komen vaak angsten om de hoek kijken als het gaat om kiezen. Bang iets te missen, de verkeerde keuze te maken, nooit meer terug te kunnen, enzovoort. En dan gaat het om leren vertrouwen op jezelf en te vertrouwen op het gegeven dat wat je ook kiest, je mag ontdekken wat je te ontdekken hebt. Je kunt daarmee niet verkeerd kiezen. Want als je kiest, is dat de weg die je moet gaan. Met alle consequenties van dien. Durf de consequenties te zien en voel je vrij altijd weer te kiezen. Dat is het voorrecht van de mens. ‘Als je jezelf definieert dan zijn er geen wetten. Die bepaal je namelijk zelf.’ – Juliette Binoche tip 4 doorleef het leven Maak alles wat je op jouw weg tegenkomt echt mee. Doorleef het. Voel en ervaar wat de inzichten die je krijgt met je doen. Laat het even sudderen, ontdek wat je te doen of te laten hebt. Leef het leven ten volle. En ja, dat betekent dat je soms een prachtige energie uit kan stralen en soms ook even niet. Zie het als eb en vloed, een stroming of een ritme. Het positieve en negatieve, ze zijn beide nodig om te zijn wie je bent. 132

tip 5 ontmoet jouW ego Het woord ego wordt te pas en te onpas gebruikt. En als je nu aan mij vraagt wat het precies is, dan is dat lastig voor mij om helder en eenduidig te beantwoorden. We gebruiken het woord namelijk op vele manieren en er is in mijn beleving geen ware manier. Ik zie het ego als een deel van onszelf waar we ons in meer of mindere mate mee kunnen identificeren. Dat deel bestaat uit overtuigingen, ervaringen, gedachten, waarheden en gevoelens. Ieders ego is door de jaren heen gevuld geraakt met conclusies op basis van situaties die zich voordoen in het leven. Dat wil niet altijd zeggen dat die ‘conclusies’ kloppen. Ben je er wel van overtuigd dat jouw conclusies en denkwijze altijd kloppen, dan kun je stellen dat er sprake is van een ‘groot ego’ of een ‘sterk ego’. Ook kan het zijn dat je eerder een gebrek aan ego hebt, bijvoorbeeld als je jezelf wegcijfert of vaak de gedachte of het gevoel hebt er niet toe te doen. We spreken dan ook wel van een ‘zwak ego’. Beide situaties kunnen leiden tot ongemakkelijke of ineffectieve situaties. Iemand met een sterk ego zal namelijk geneigd zijn stroef lopende situaties te wijten aan anderen en het daarmee buiten zichzelf te leggen. Als het even niet lekker loopt, dan ligt dat in de beleving van die persoon nooit aan hem, want dat kan het ego van die persoon niet accepteren. Dit omdat het niet strookt met de overtuigingen van dat ego (bijvoorbeeld: ‘ik maak geen fouten’ of ‘ik moet de beste zijn’) of met de afspraken die het ego heeft gemaakt over gevoelens (bijvoorbeeld: ‘ik wil het gevoel dat past bij verliezen of ongelijk hebben, niet voelen’). Het is aan te raden je eigen ego te onderzoeken. Word er vrienden mee. Ik ben namelijk een groot voorstander van het leren liefhebben van jouw eigen ego. Het is niet goed of slecht. Het is wat het is en je mag in gesprek gaan met je ego als zaken je niet meer aanstaan. Natuurlijk gaan dat soort ‘gesprekken’ niet zonder slag of stoot, aangezien het ego zelf staat voor ‘de wil’. Het ego wil dus ook iets. Tja, dan willen twee delen van eenzelfde lichaam iets: jij en het ‘ik’ in jou. En dan is de vraag: wie of wat gaat er werkelijk over? Jij of jouw ego? Laat het een samenspel zijn, zodat je prachtige dingen, ideeën en talenten in de wereld kan brengen. Gebruik je ego en spreek het aan als het je weerhoudt van wezenlijke verbinding met anderen. ‘Hoe sterker het ego in jezelf is, hoe waarschijnlijker het is dat andere mensen volgens jou de belangrijkste bron van problemen in het leven zijn.’ – Eckhart Tolle 133

Wil je je eigen ego ontmoeten? Ontdek op welke wijze je de volgende zinnen af kan maken: (tussen haakjes staan voorbeelden) Ik wil Ik ben Ik weet Ik heb Ik kan (rijk zijn) (boeddhist) (alles over elektrische auto’s) (altijd problemen) (goed voetballen) De lijst die hieruit volgt geeft een goed beeld van de zaken waarmee jouw ego zich heeft gevuld. Kijk vervolgens of jij die lijst bent geworden (identificatie met het ego) of dat jij ook los van al deze egovormen plezierig kunt leven. Wat blijft er over als je de egovormen loslaat? Geef hiervan eens een beschrijving. Je bent met die beschrijving namelijk dicht bij de kern van wie je in wezen bent! tip 6 vergroot je beWustzijn Het is wezenlijk dat je jezelf blijft openstellen. Veel blijft in ons leven onbewust, zodanig dat we onszelf niet leren kennen. Het is volgens mij dan ook zinvol om je onbewuste bewust te maken. Eens te ontdekken wat jouw onderbewuste je te vertellen heeft en te zien wat het onbekende aan informatie achterhoudt. Er zijn vele manieren om je bewustzijn te vergroten en daarin gaat iedereen zijn eigen weg. Zelf heb ik bijzonder veel steun ervaren aan wijlen Baba S. Kanhai, een natuurgeneeskundig arts van wie ik heb geleerd te mediteren, mijn chakra’s te voeden en met energie te werken. Daarnaast heb ik lichaamsgerichte psychotherapie ondergaan en zocht ik steun bij een reader. Concreter sta ik dagelijks stil bij bijvoorbeeld situaties die niet prettig zijn verlopen of projecten die zijn misgegaan. En tot slot word ik mij bewuster door samen te leven en werken met anderen en binnen die relaties open te staan voor de terugkoppeling over hoe ik overkom. Lang niet altijd effectief en plezierig, zo blijkt, en dat maakt dat ik weet waar ik mij mag ontwikkelen. Leve de bewustwording! tip 7 ken je kabouters Eerder in dit boek heb ik aandacht besteed aan ‘de kabouters’ (zie pagina 50). Zij vertegenwoordigen al die zinnen, overtuigingen en innerlijke stemmen die sturing geven aan je gedrag. Door je kabouters te kennen, krijg je inzicht in jouw persoonlijke patronen van handelen. Stel je voor dat de kabouter ‘je moet de beste zijn’ op je schouder zit. Dan bepaalt dat voor een deel wie je bent 134

(geworden) en wat je doet of laat. Het zal lastig zijn fouten toe te geven, je lerend op te stellen en vragen te durven stellen. Daarentegen weet je veel en ben je ergens heel goed in. Het hebben van een kabouter heeft dus voor- en nadelen. En dat is ook de reden dat kabouters soms jaren in trouwe dienst zijn. Zij hebben overigens tegen die tijd een heel lange baard. Op het moment dat je je bewust bent van jouw kabouters, kun je in contact met anderen gemakkelijker prijsgeven vanuit welke overtuiging je handelt. Je deelt je kwetsbaarheid. Op het moment dat je met elkaar het vermogen hebt ontwikkeld om gezamenlijk te onderzoeken waar (disfunctioneel) gedrag vandaan komt, dan zal dat uiteindelijk bijdragen aan de team vorming en teamprestaties, in de meest brede zin van het woord. Het vraagt een investering van jezelf en anderen. Eerst door je eigen kabouters te leren kennen, om vervolgens gezamenlijk stil te staan bij elkaars kabouters. Een investering door stilstaan, die meer dan de moeite en tijd waard is. oefening ‘je kabouters in kaart’ Ben je alleen, dan helpen de volgende vragen je wellicht om inzicht te krijgen in je persoonlijke overtuigingen. Maak de volgende zinnen af: Natuurlijk is het zo dat…. Je moet….. Logisch toch dat ik…. Vanzelfsprekend is het zo dat….. Ik moet……. Beschrijf voor jezelf wat deze zinnen je opleveren (wat de voordelen zijn van deze ‘kabouters’). 135

Beschrijf voor jezelf wat deze zinnen je kosten (wat de nadelen zijn van deze ‘kabouters’). In hoeverre is de overtuiging belemmerend? In hoeverre is de overtuiging steunend? Neem vooral de tijd om de volgende stap te doorlopen. Dat vraagt namelijk bezinning en afweging. Welke kabouter wil je het liefst met pensioen sturen (wel goed verzorgd, zoals eerder uiteengezet)? Wat heb je ervoor nodig om de kabouter ‘om te buigen’ in een overtuiging die je steunt in plaats van belemmert? 136

Ben je samen, dan kun je de volgende oefening doen: Je interviewt elkaar over een situatie (op het werk) die niet naar je zin is verlopen. Persoon A vertelt, persoon B luistert, vraagt door en maakt samenvattingen. Persoon B gaat als een ware Sherlock Holmes op zoek naar de verborgen overtuigingen die te ontdekken zijn in de taal van persoon A. Let daarbij goed op meningen die als feiten worden neergezet. Een voorbeeld: Persoon A vertelt over een project dat niet op tijd af is gekomen en waar hij irritatie over voelt. ‘Het vervelende aan de situatie was, dat ik al veel eerder had aangegeven dat we de deadline niet zouden halen. Ik heb zelf weken overgewerkt, alleen. Ja, want de anderen gingen gewoon naar huis. Dat komt veel vaker voor, dat ik steeds degene ben die de boel moet redden. En uiteindelijk heb ik achteraf altijd gelijk.’ Persoon B kan hier de volgende kabouters uit vissen: Ik moet de boel redden Als ik het niet doe, dan doet niemand het Afspraak is afspraak Ik moet het allemaal alleen doen Ik schrijf met opzet ‘vissen’ aangezien degene die luistert het beste kan vissen naar woorden die de kern raken van een overtuiging. Soms zijn dat guppies, soms walvissen en zo nu en dan een haai. Het vraagt dan ook inlevingsvermogen van de luisteraar om de ander te helpen de overtuigingen helder te krijgen. Een mooie oefening om als collega of leidinggevende achter het gedrag van anderen te leren kijken! Op het moment dat de overtuigingen helder zijn, kun je ook de eerder gestelde vragen beantwoorden. tip 8 luister Luister naar je eigen stem en naar die van anderen. Ontdek de diversiteit tussen mensen en leer deze te waarderen. Luister werkelijk en ontdek de meerwaarde van verscheidenheid. Voer dialoog en laat de discussie en het debat achter je. Zie dat wij elkaar kunnen vinden als we ontdekken waar onze overeenkomsten liggen. Leer te luisteren naar gevoelens en verlangens die schuilgaan achter gedrag. Hoor je eigen gefluister en breng de dingen die je hoort met elkaar in contact. Luister en laat het even. De mens heeft zowel baat bij stilte als bij het vertellen van zijn eigen verhaal. 137

Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij adviezen te geven dan doe je niet wat ik je vraag. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij begint mij te vertellen waarom ik iets niet zo moet voelen als ik het voel dan neem je mijn gevoelens niet serieus. Als ik je vraag naar mij te luisteren en jij denkt dat jij iets moet doen om mijn probleem op te lossen, dan laat je mij in de steek, hoe vreemd het ook mag lijken. Misschien is dat de reden waarom voor sommige mensen bidden werkt, omdat God niets terugzegt en hij geen adviezen geeft of probeert om de dingen te regelen. Hij luistert alleen maar en vertrouwt erop dat je er zelf wel uitkomt. Dus, alsjeblieft, luister alleen maar naar me en probeer me te begrijpen. En als je wilt praten, wacht dan even en ik beloof je dat ik op mijn beurt naar jou zal luisteren. Luisteren – Leo Buscaglia tip 9 vertrouW Door je over te geven aan dat wat zich aandient in jouw leven, krijg je alle kans je als mens verder te ontwikkelen. Zie alle situaties, ingevingen, beelden, ontmoetingen en zogenaamde toevalligheden als tekenen dat je mag vertrouwen op wat er voor jou is weggelegd. Dat je mag omarmen wat er gebeurt, ook al is het vervelend of ronduit lastig. De overgave aan het leven en het vertrouwen doorvoelen in je lijf, is een proces op zich. Er zijn genoeg situaties in het leven geweest die het tegendeel hebben bewezen. Echter, door te vertrouwen ontstaat meer. Liefde, ontvankelijkheid, ontmoeting met wat er mag zijn. Ik wens je vertrouwen toe. Want vertrouwen opent. Een mooie bijkomstigheid van vertrouwen is overigens dat je op basis van vertrouwen ook de controle los mag laten. Dat scheelt weer bergen energie die je op een andere manier nuttig kan besteden! 138

tip 10 ontdek je eigen Waarheid Alles wat ik hier met jou heb gedeeld, geldt voor mij. Het helpt mij me steeds verder te ontwikkelen en te worden wie ik ben. Naast het delen geloof ik ook in het ‘eigen maken’ van dat wat bij je past. Van dat waar jij je vertrouwd mee voelt. Creëer daarom je eigen tip 10 en vaar je eigen koers! mijn tip 10 tip 1 tip 2 tip 3 tip 4 tip 5 tip 6 tip 7 tip 8 tip 9 tip 10 139

colofon stephanie bakker tussen kiezen & gekozen Worden Steph is vrouw van David en moeder van Merlijn én journalist. Of Steph is journalist én moeder van Merlijn en de vrouw van David. Of Steph is dochter en zus van… en steeds weer afwegend waar zij haar tijd en energie op richt. Dankbaar ben ik dan ook dat zij tijd heeft gecreëerd om, in den beginne nog met dikke buik, aan dit boek mee te werken. De ervaring die zij opdeed door voor Sanoma, Viva en Intermediair te werken, kwam keer op keer van pas. Nu heeft zij gekozen: Steph werkt inmiddels als zelfstandig journalist. Stephanie Bakker Journalistieke Producties carin herr tussen ervaren & schrijven In 2006, zelf aan de vooravond van een tussentijd deelt zij enthousiast met mij: ‘Zodra de opening van de Tussentijd een feit is, wil ik het lintje doorknippen.’ Ze is er dan ook steeds bij, Carin. Nauw betrokken en ook op afstand. Want zij heeft haar eigen doelen in het leven. Van teamleider binnen NS doorontwikkelen tot communicatie adviseur om daarna een studie journalistiek op te pakken. Met twee kinderen en een man. Die steeds weer samen met haar op weg zijn. Zij doet steeds meer wat zij graag wil. Met overtuiging schreef zij onder andere alle portretten in dit boek en deelde zij tussentijd. 140

aad van vliet tussen veel & Weinig Hij schoot films vol en kan maar weinig laten zien. En dat is het lot van iedere fotograaf. Juist die ene, sprankelende, veelzeggende, verstillende foto. Ja, daar is plek voor. En ja, die ook, OK dan. Omdat je werk zo mooi is. Meer van zien? www.twomoves.com ruben steeman tussen doen & laten Ruben ontwerpt. Onder andere dit boek, de huisstijl van de Tussentijd, de website en nog veel meer. Hij staat daarbij voor zijn eigen stijl. Ruben gaat prijzen krijgen, dat weet ik zeker. Wie weet voor dit boek, maar zeker voor een ander project. Let op mijn woorden: Ruben heeft een bijzonder talent. En tjee, wat is hij soms Eigen Wijs. Misschien dat ik daarom juist steeds weer met je wil werken! www.burorust.nl frits philips tussen zin & onzin Bijna alle zinnen die langs jouw netvlies gaan….ze zijn gelezen door Frits. Tekstschrijver en journalist, interviewer en betrokken mens. Frits interviewde Cesar Zuiderwijk en hij schrapte feilloos en soms meedogenloos onzin in overige teksten van dit boek. ‘Dat maakt het leesbaar’, zei hij dan. ‘Minder wollig’. Kijk, die feedback heeft zin. Het was een feest steeds weer in de vertrouwdheid van het samenzijn te verkeren en kijk uit naar de volgende tekst, die weer iets minder wollig zal zijn. www.txtworks.com 141

peter van soest tussen horen & luisteren Hij verstaat de kunst naar zijn lichaam te luisteren. En hij leert anderen hetzelfde te doen. Na jaren als fysiotherapeut gewerkt te hebben, ontwikkelde hij zich door als haptotherapeut. Het schrijven van het stuk over meditatie, was een meditatie op zich. Want waar begin je en waar ligt het einde. Een filosofische vraag, die bij Peter thuis hoort. www.princenhuis.com kirsten schuil tussen studie & rust Stagelopen bij Buro RuSt, dat is alle hens aan dek! Illustratie, ontwerp, richting. Kirsten heeft, alles onder bezielende begeleiding van Ruben Steeman, meegewerkt aan het illustreren van dit boek. alice de vos tussen effe & niks hoeve Alice ondersteunt mensen om effe niks te hoeven. Dat ging natuurlijk niet altijd op bij het meewerken aan het onderzoek naar verbindend leiderschap dat beschreven is in 4. En toch kregen we het steeds voor elkaar, even stil staan. Bij het boek, de tussentijd, ons leven, onze dromen. Fijn dat de verbinding blijft! www.effenikshoeve.nl renée hablé tussen tekst & stilte De ruimte die ontstond, door op afstand te schrijven aan één en hetzelfde artikel, maakte dat we werkelijk hebben ervaren hoe het is met tussentaal te leven. Het heeft mij verrijkt en onze ontmoetingen hebben steeds hetzelfde effect. Na jaren van onderzoek en met levenswijsheid staat Renée in het leven van nu en daar geniet ik van mee. emilie hudig tussen kunst & cabaret Emilie maakte de foto’s van Cesar Zuiderwijk en Pieter Jouke. Met zo’n mooie ouderwetse camera. Die gebruikte ze ook voor de foto’s die ze maakte tijdens haar ziekte. Zij verstaat de levenskunst en ik ben haar dankbaar dat zij haar talent even ter beschikking wilde stellen voor dit boek! www.emiliehudig.nl 142

debbie molhuizen tussen 2008 & 2010 Dit boek doet de tussentijd eer aan! Niks strakke regels, deadlines en opleverdata. Wij hebben dit boek met elkaar gecreeerd, op het moment dat we ruimte maakten. Ruimte voor foto shoots, interviews, het voeren van gesprekken, het schrijven van teksten, het redigeren ervan en natuurlijk het ontwerp. Uren, maanden, jaren. En ja, het boek is er. Nu. Omdat het nu de tijd is. In ieder geval wat mij betreft! www.detussentijd.nu marene van den enk tussen gaan & de banaan Marene heeft een plan en voert deze uit. Zo ook met haar voornemen een project met mij te willen uitvoeren. We zijn er met plezier en passie voor gegaan en troffen elkaar op allerlei plekken in Nederland, op zoek naar verbindende leiders. De drive van Marene is mooi… Gaan! www.nl.linkedin.com/in/marenevandenenk hans mestrum tussen de boven & onderstroom De ontmoetingen en gesprekken met Hans leiden altijd tot meer inzicht. Of het nu gaat om de filosofische reizen die wij maken of dat wij de laatste toepassingen bespreken binnen de wereld van de social media, de tijd vliegt. Elke keer weer. www.hansonexperience.com ineke hogema tussen WoW & vertrouWen Als redacteur van Ten Have heeft Ineke haar vertrouwen uitgesproken voor dit boek. En dat steunde mij enorm in het blijven ontdekken wat de tussentijd is, voor wie het bedoeld is en wat ik er zelf mee te maken heb. Zij was onder de indruk van het boek. Ik van haar. www.uitgeverijtenhave.nl 143

over dit boek de tussentijd is een periode waarin je nadenkt en creatief bezig bent met waar het in het leven werkelijk om gaat. vervolgens zet je verdere stappen die bij jou passen. het boek is opgebouwd rond de drie fasen van de tussentijd: vertragen, verstillen en verstaan. elke fase krijgt een uitleg, waarna ervaringen van personen in beeld worden gebracht door middel van foto’s, interviews, bijdragen van gastschrijvers en citaten. uit tien diepte-interviews met leiders blijkt dat tussentijd efficiency oplevert en een weg is naar werkelijk verbindend leiderschap.

verstaan & vertragen realisatie & wens opstaan & vallen trekken & reizen volgen & leiden aarde & hemel de tussentijd heeft als thema: stilstaan bij wat jou én anderen werkelijk drijft. aan zo’n periode hebben steeds meer leidinggevenden en professionals behoefte. het is een tijd waarin je het oude achter je laat en waarin het nieuwe nog niet bekend is. die tussentijd bewust doorleven bevordert zelfinzicht en leiderschap. voor professionals & leidinggevenden die zich willen verdiepen, verbinden en bezinnen debbie molhuizen (1971) begeleidt al twaalf jaar teams en individuen binnen diverse organisaties. zij ontwikkelde en verzorgde ruim vijf jaar leerprogramma’s voor de baak management centrum vno/ncw. tegenwoordig heeft ze haar eigen bedrijf, de tussentijd te maarn. www.detussentijd.nu e 9 789025 960919 s p i r u i t a l i t e i t b u s i n s s

1 Online Touch

Index

1. 1
2. 2
3. 3
4. 4
5. 5
6. 6
7. 7
8. 8
9. 9
10. 10
11. 11
12. 12
13. 13
14. 14
15. 15
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. 21
22. 22
23. 23
24. 24
25. 25
26. 26
27. 27
28. 28
29. 29
30. 30
31. 31
32. 32
33. 33
34. 34
35. 35
36. 36
37. 37
38. 38
39. 39
40. 40
41. 41
42. 42
43. 43
44. 44
45. 45
46. 46
47. 47
48. 48
49. 49
50. 50
51. 51
52. 52
53. 53
54. 54
55. 55
56. 56
57. 57
58. 58
59. 59
60. 60
61. 61
62. 62
63. 63
64. 64
65. 65
66. 66
67. 67
68. 68
69. 69
70. 70
71. 71
72. 72
73. 73
74. 74
75. 75
76. 76
77. 77
78. 78
79. 79
80. 80
81. 81
82. 82
83. 83
84. 84
85. 85
86. 86
87. 87
88. 88
89. 89
90. 90
91. 91
92. 92
93. 93
94. 94
95. 95
96. 96
97. 97
98. 98
99. 99
100. 100
101. 101
102. 102
103. 103
104. 104
105. 105
106. 106
107. 107
108. 108
109. 109
110. 110
111. 111
112. 112
113. 113
114. 114
115. 115
116. 116
117. 117
118. 118
119. 119
120. 120
121. 121
122. 122
123. 123
124. 124
125. 125
126. 126
127. 127
128. 128
129. 129
130. 130
131. 131
132. 132
133. 133
134. 134
135. 135
136. 136
137. 137
138. 138
139. 139
140. 140
141. 141
142. 142
143. 143
144. 144
145. 145
146. 146

Home